Αιτιολογική έκθεση Η Επιτροπή Κρατικών Bραβείων Λογοτεχνικής Μετάφρασης εργάστηκε για τα βραβεία του 2013, όπως και την προηγούµενη χρονιά, έχοντας επίγνωση α. των µεγάλων δυσκολιών που η κρίση έχει δηµιουργήσει στον εκδοτικό χώρο και στους συντελεστές του ειδικά στο πεδίο της µεταφρασµένης λογοτεχνίας (αυξηµένο κόστος για να καλυφθούν πνευµατικά δικαιώµατα, αµοιβές µεταφραστών) όπως και στη φιλαναγνωσία β. της µεγάλης σηµασίας της λογοτεχνικής µετάφρασης, σε όλες τις εποχές και ειδικά στις εποχές κρίσης, για τη συγκρότηση της γνώσης και της αισθητικής αντίληψης. Σε επίπεδο τάσεων, η Επιτροπή σηµειώνει ότι ο αριθµός των εγγραφών µεταφρασµένης λογοτεχνίας στον κατάλογο της Εθνικής Βιβλιοθήκης ήταν µεγάλος, η δε ιεραρχία των γλωσσών παρέµεινε αµετάβλητη, σε σχέση µε προηγούµενα έτη. Όπως δείχνουν τα στοιχεία, µε βάση τον κατάλογο της Εθνικής Βιβλιοθήκης µεταφράστηκαν: 1.από την αγγλική γλώσσα, 489 έργα, 2. από τη γαλλική 94 έργα, 3. από τη γερµανική 62 έργα, 4. από την ιταλική 51, 5. από την ισπανική 35 και τέλος 6. από τη ρωσική 19, 7 µε µια σειρά από µικρότερα ποσοστά άλλων γλωσσών να συµπληρώνουν το τοπίο (31) Κάποιες ανατροπές, συγκυριακές ενδεχοµένως, αφορούν την τέταρτη και πέµπτη θέση: π.χ. ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι µεταφράστηκαν περισσότερα έργα από την ιταλική γλώσσα σε σχέση µε την ισπανική. Επίσης, ενδιαφέρον παρουσιάζει η αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για τη ρωσική λογοτεχνία, καθώς συνέχισαν και τη χρονιά αυτή να δηµοσιεύονται σηµαντικά και παραγνωρισµένα ρωσικά κείµενα όπως και κλασικά έργα σε νέες µεταφράσεις. Αντίστοιχα, γίνεται προσπάθεια παρακολούθησης της γαλλικής, γερµανικής και ιταλικής λογοτεχνίας στην ιστορική 1
τους εκδίπλωση αλλά και σε επίπεδο σύγχρονης παραγωγής. Αντίθετα, έχει µειωθεί ο αριθµός µεταφρασµένων λατινοαµερικανικών έργων σε σχέση µε παλαιότερες περιόδους. Αξιοσηµείωτη είναι επίσης η διαρκής µείωση των µεταφράσεων δοκιµίου και ποίησης, µε την ποιότητά τους να παραµένει πολύ υψηλή. Το θέατρο είναι µια ιδιαίτερη περίπτωση, καθώς οι παραστάσεις ενισχύουν τη σχετική εκδοτική δραστηριότητα, που χωρίς αυτές θα ήταν επίσης περιορισµένη. Η µείωση αυτή ερµηνεύεται, προφανώς, από τις γενικότερες εκδοτικές επιλογές που επιβάλλει η κρίση. Συγχρόνως, έχει µειωθεί η έµµεση µετάφραση, στον βαθµό πάντα που αυτή σηµειώνεται από τον εκδότη, σηµατοδοτώντας µια αλλαγή σε επίπεδο εκδοτικής πολιτικής και µεταφραστικής νόρµας. Τέλος, πολλές είναι οι επανεκδόσεις, οι οποίες δεν αξιολογούνται σε αντίθεση µε τις αναµεταφράσεις, που παρουσιάζουν συχνά εξαιρετικό ενδιαφέρον, καθώς θέτουν το ζήτηµα της χρονικότητας και της ιστορικότητας των µεταφράσεων. Η Επιτροπή υπογραµµίζει για άλλη µια φορά πόσο ο φραγµός της γλώσσας αποτελεί σηµαντική δυσκολία στην ισότιµη προσέγγιση όλων των γλωσσών-λογοτεχνιών, καθώς τα µέλη της καλύπτουν, εκ των πραγµάτων, ένα περιορισµένο φάσµα γλωσσών. Η δυσκολία αυτή αυξάνει στον βαθµό που υποχωρεί η έµµεση µετάφραση και έχουµε άµεσες µεταφράσεις από περισσότερες γλώσσες, συνήθως µικρές. Παρότι η µετάφραση κρίνεται σε µεγάλο βαθµό από τη λειτουργικότητά της στη γλώσσα υποδοχής, η πρόσβαση στο πρωτότυπο παραµένει µείζονος σηµασίας για µια Επιτροπή. Ως προς τη στάθµη των έργων, πρέπει να τονιστεί η πολύ υψηλή ποιότητα που χαρακτηρίζει έναν µεγάλο αριθµό µεταφράσεων προς τα ελληνικά, η οποία δηµιούργησε στα µέλη της Επιτροπής σοβαρές δυσκολίες επιλογής. Παράλληλα, η 2
Επιτροπή διαπίστωσε ότι η συνολική γενική ποιότητα των µεταφρασµάτων διατηρείται σε ικανοποιητικά επίπεδα, απόρροια της συστηµατικής εκπαίδευσης µεταφραστών εδώ και δύο δεκαετίες, του συστήµατος ποιότητας των εκδοτών και των απαιτήσεων του κοινού. Η επιλογή της Επιτροπής έγινε, όπως και πέρυσι, όχι µε άξονα τη συνολική προσφορά ενός µεταφραστή, καθώς γι αυτό θα χρειαζόταν ένα µεγάλο βραβείο που αυτή τη στιγµή δεν υπάρχει, αλλά µε βάση το συγκεκριµένο έργο και τη σηµασία της µετάφρασής του. Ως προς τα έργα που µεταφράζονται από τα ελληνικά, η Επιτροπή τονίζει ότι δεν υπάρχει, όπως φαίνεται, επαρκής ενηµέρωση των µεταφραστών και εκδοτών στο εξωτερικό, αφού πολλά σηµαντικά και ενδιαφέροντα βιβλία δεν υποβάλλονται. Η Επιτροπή εντόπισε αρκετά τέτοια βιβλία, για τα οποία όµως δεν υποβλήθηκε αίτηση αξιολόγησης και έτσι δεν συµπεριελήφθησαν στον κατάλογο. Από την άλλη, ο αριθµός των µεταφρασµένων από τα ελληνικά έργων είναι πολύ περιορισµένος και συνεχώς, όπως φαίνεται, θα περιορίζεται, όσο δεν λαµβάνεται µέριµνα για την υποστήριξη των εδρών νεοελληνικών σπουδών στο εξωτερικό, οι οποίες αποτελούν κύτταρα διάδοσης της νέας ελληνικής και της λογοτεχνίας της. Τέλος, είναι εντυπωσιακή η έλλειψη ενδογλωσσικών µεταφράσεων ή/και ο πολύ µικρός αριθµός υποβολών. Το ζήτηµα χρήζει περαιτέρω διερεύνησης, ώστε να ενισχυθεί µια δραστηριότητα καίριας σηµασίας για την σύγχρονη αρχαιογνωσία. Η Επιτροπή εξέτασε συστηµατικά όλα τα έργα του καταλόγου για να καταλήξει, µετά από συζητήσεις, µελέτη και γραπτές εισηγήσεις, στις ακόλουθες βραχείες λίστες όσον αφορά τα τρία διαφορετικά βραβεία που απονέµει. Για το βραβείο µετάφρασης προς τα ελληνικά, η Επιτροπή κατέληξε σε έναν βραχύ κατάλογο όπου εκπροσωπούνται όλα τα είδη, καθώς η ποιότητα των συγκεκριµένων 3
µεταφράσεων, ποίησης και θεάτρου, δεν επέτρεψε απλώς αλλά και επέβαλε την επιλογή τους. Έλαβε δε υπόψη τη µεταφραστική ιδιαιτερότητα του είδους στην εξέταση της εκάστοτε µεταφραστικής πρότασης. Ο βραχύς κατάλογος για το 2013 αποτυπώνει, σε έναν βαθµό και όπως είναι αναµενόµενο, την αντιπροσώπευση των γλωσσών όπως περιγράφηκε στην αρχή αλλά και επιµέρους τάσεις της παραγωγής. Περιλαµβάνει τρία βιβλία µεταφρασµένα από τα αγγλικά, δύο από τα γερµανικά, ένα από τα γαλλικά και ένα από τα ρωσικά. Ο κατάλογος περιλαµβάνει έργα κλασικά και άγνωστα στην Ελλάδα, αλλά και σύγχρονα, ενώ οι µεταφραστές καλύπτουν ένα ευρύ ηλικιακό φάσµα αποδεικνύοντας την ανανέωση του µεταφραστικού δυναµικού και τις εξαιρετικές του δυνατότητες, παρά την κρίση. Έχει δε ιδιαίτερο ενδιαφέρον να εξετάσει κανείς τις διαφορετικές µεταφραστικές στρατηγικές και τεχνικές που εφαρµόζονται στα κείµενα από έµπειρους και ταλαντούχους µεταφραστές, καθώς δεν αποτυπώνουν µόνο τις επιλογές τους αλλά, σε έναν βαθµό, και τις µεταφραστικές νόρµες της εποχής. Επίσης, ο παρών κατάλογος σηµειώνει τη συνύπαρξη έργων που γίνονται γνωστά διαµέσου του λογοτεχνικού κέντρου και άλλων που αποτελούν προτάσεις των µεταφραστών τους, σχολιάζοντας έτσι και την ιδιαίτερη ιεραρχία των µεταφραστών λογοτεχνίας σε επίπεδο συµβολικού κεφαλαίου. Η εξαιρετικά υψηλή ποιότητα της µεταφραστικής δουλειάς και των επτά µεταφραστών οδήγησε στην οµόφωνη επιλογή τους για τον βραχύ κατάλογο. Τα επτά αυτά έργα είναι σηµαντικά, για διαφορετικούς λόγους το καθένα, στη γλώσσα και τον πολιτισµό τους αλλά και στο πλαίσιο της παγκόσµιας λογοτεχνίας, και η µετάφρασή τους εµπλουτίζει αντίστοιχα την ελληνική γλώσσα και τον ελληνικό πολιτισµό. Τα µυθιστορήµατα που επιλέχτηκαν αναδεικνύουν την επιστροφή της πολιτικής και της ιστορίας στη λογοτεχνία, µε ποικίλες τεχνικές, ενώ η ποίηση και το θέατρο κινούνται 4
στο πεδίο της οικουµενικής, καθολικής εµπειρίας χωρίς αυτό να σηµαίνει ότι οι όροι δεν αντιστρέφονται, κατά περίπτωση. Ένας βραχύς κατάλογος δεν µπορεί να καλύψει το πολύτροπο τοπίο της µεταφραστικής παραγωγής προς τα ελληνικά, η οποία, όπως στις περισσότερες περιφερειακές γλώσσες, είναι πολύ µεγάλη. Η Επιτροπή θα είναι ευτυχής αν, όπως πιστεύει, δίνει µια αντιπροσωπευτική της εικόνα. Για το βραβείο µετάφρασης από τα ελληνικά, η Επιτροπή δυσκολεύτηκε λόγω της προαναφερθείσας έλλειψης υποψηφιοτήτων να καταλήξει σε έναν εκτεταµένο βραχύ κατάλογο. Μετά από διεξοδικές συζητήσεις, κατέληξε σε τρία έργα που θεωρεί ότι προβάλλουν την παλαιότερη και νεότερη νεοελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό. Είναι όλα απαιτητικά µε τον τρόπο του το καθένα και οι δυσκολίες τους έχουν αντιµετωπιστεί όχι απλώς επιτυχώς, αλλά µε τρόπο κατά περίπτωση δεξιοτεχνικό, γεγονός που επιτρέπει το ρίζωµά τους στην ξένη γλώσσα και τον ξένο πολιτισµό, αλλά και στο διεθνές λογοτεχνικό στερέωµα, εφόσον η είσοδος σ αυτό εξαρτάται ως γνωστόν, κατά πρώτο λόγο, από τη µετάφραση. Για το βραβείο µετάφρασης από τα αρχαία ελληνικά, η Επιτροπή δυσκολεύτηκε ακόµη περισσότερο, λόγω των ελάχιστων έργων που υποβλήθηκαν. Λαµβάνοντας υπόψη της µια σειρά από κριτήρια που προτάθηκαν από τους ειδικούς όσον αφορά την απόδοση προς τα νέα ελληνικά, η Επιτροπή εντόπισε ορισµένα σηµαντικά έργα, τα οποία όµως στην πορεία αποκλείστηκαν, επειδή κυκλοφορούσαν σε δεύτερη, απλή ή βελτιωµένη έκδοση. Από τα υπόλοιπα έργα που υπεβλήθησαν στην Εθνική Βιβλιοθήκη η Επιτροπή συµφώνησε οµόφωνα να µην προτείνει κανένα έργο για βράβευση, αφού ή η µετάφραση ήταν πολύ µικρής έκτασης ή δεν πληρούσε τα προαναφερθέντα κριτήρια. Έτσι, δεν προτείνεται βραχύς κατάλογος για το βραβείο από τα αρχαία ελληνικά. 5