«ΤΑΣΕΙΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΣΤΟ ΝΟΜΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ» Α. Ταυτότητα της έρευνας Α1. Φορείς, Σκοπός, Χρόνος, Περιοχή. Η έρευνα αυτή αποτελεί µία πρωτοβουλία του Επιµελητηρίου Ιωαννίνων στα πλαίσια του έργου που αποφάσισε το ιοικητικό Συµβούλιο του Επιµελητηρίου Ιωαννίνων (πρακτικό.σ. 5/27.5.2002) µε τίτλο «ράσεις Εκκαθάρισης και Επικαιροποίησης των Μητρώων του Επιµελητηρίου Ιωαννίνων». Το έργο περιελάµβανε α) την απογραφή και επικαιροποίηση των καρτελών των Μητρώων του Επιµελητηρίου Ιωαννίνων και β) έρευνα των επιχειρηµατικών τάσεων στο Νοµό Ιωαννίνων µε χρήση δοµηµένων ερωτηµατολογίων. Η πρώτη φάση του έργου σχεδιάστηκε το φθινόπωρο του 2002 από την ιοικητική Επιτροπή του Επιµελητηρίου Ιωαννίνων, υλοποιήθηκε το τελευταίο τρίµηνο του 2002 και ολοκληρώθηκε από τα απογραφικά συνεργεία, τον Ιανουάριο του 2003. Ταυτόχρονα µε την πρώτη φάση του έργου, ζητήθηκε από τις επιχειρήσεις - µέλη της ζώνης ευθύνης του Επιµελητηρίου Ιωαννίνων, να απαντήσουν σε δοµηµένο ερωτηµατολόγιο καταγραφής των επιχειρηµατικών τάσεων (β φάση του έργου). Η έρευνα πραγµατοποιήθηκε σε τέσσερις ήµους του Λεκανοπεδίου Ιωαννίνων (Ανατολής, Ιωαννιτών, Παµβώτιδας και Περάµατος) και ενδεικτικά, σε ορισµένους ήµους στο υπόλοιπο του Νοµού, δηλαδή στους ήµους Άνω Καλαµά, Άνω Πωγωνίου, ελβινακίου, Εκάλης, Ζίτσας, Καλπακίου, Κονίτσης, Μαστοροχωρίων, Τύµφης, Κεντρικού Ζαγορίου και στην κοινότητα Παπίγγου. Στη φάση αυτή ανταποκρίθηκαν τρεις χιλιάδες διακόσιες σαράντα τέσσερις (3.244) επιχειρήσεις του Νοµού Ιωαννίνων (Πίνακας 1), ικανός αριθµός για την εξαγωγή συµπερασµάτων, λαµβάνοντας υπόψιν ότι το σύνολο των επιχειρήσεων - µελών του Επιµελητηρίου Ιωαννίνων, οι οποίες σήµερα (Σεπτέµβριος 2004) φαίνονται ως ενεργές και επικαιροποιηµένες στο Τµήµα Μητρώου, ανέρχεται στο ύψος των οχτώ χιλιάδων πεντακοσίων (8.500) περίπου. ΗΜΟΣ Αριθµός ερωτηµατολογίων ΑΝΑΤΟΛΗΣ 105 ΙΩΑΝΝΙΤΩΝ 2502 ΠΑΜΒΩΤΙ ΑΣ 136 ΠΕΡΑΜΑΤΟΣ 125 Σύνολο 1 (Λεκανοπέδιο Ιωαννίνων) 2.868 ΑΝΩ ΚΑΛΑΜΑ 19 ΑΝΩ ΠΩΓΩΝΙΟΥ 11 ΕΛΒΙΝΑΚΙΟΥ 26 ΕΚΑΛΗΣ 31 ΖΙΤΣΑΣ 23 ΚΑΛΠΑΚΙΟΥ 50 ΚΟΝΙΤΣΗΣ 127 ΜΑΣΤΟΡΟΧΩΡΙΩΝ 12 ΤΥΜΦΗΣ - ΚΑΤΩ ΖΑΓΟΡΙΟΥ- κοινότητα ΠΑΠΙΓΚΟΥ 77 Σύνολο 2 (Υπόλοιπο Νοµού) 376 ΣΥΝΟΛΟ ΝΟΜΟΥ 3.244 Πίνακας 1: Κατανοµή ερωτηµατολογίων ανά δήµο Στη συνέχεια, το Επιµελητήριο Ιωαννίνων συνεργάστηκε µε το ΤΕΙ ΗΠΕΙΡΟΥ στην ποσοτική ανάλυση και επεξεργασία των στοιχείων των ερωτηµατολογίων που συγκεντρώθηκαν. Α2. Σκοπιµότητα του Ερωτηµατολογίου Το ερωτηµατολόγιο σχεδιάστηκε έτσι ώστε, αφενός µεν να είναι απλό, εύκολα και γρήγορα απαντήσιµο, αφετέρου δε να απεικονίσει τις τάσεις µιας τοπικής επιχείρησης σε τρεις θεµελιώδεις τοµείς της σηµερινής πραγµατικότητας. Οι τοµείς αυτοί αφορούσαν: α) την εξέλιξη της επιχείρησης την προσεχή πενταετία, β) την αξιοποίηση των δυνατοτήτων του ηλεκτρονικού επιχειρείν και γ) την συµµετοχή της σε χρηµατοδοτικά προγράµµατα (Πίνακας 2).
ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ Α. ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ ΣΑΣ ΤΗΝ ΠΡΟΣΕΧΗ 5/ΕΤΙΑ. 1. Σχεδιάζετε δράσεις ανάπτυξης ή επέκτασης; (Ν/Ο) 2. Σχεδιάζετε εξαγωγικό προσανατολισµό; (Ν/Ο) 3. Υπάρχει πιθανότητα διαδοχής; (Ν/Ο) 4. Υπάρχει πιθανότητα διάλυσης λήξης λειτουργίας; (Ν/Ο) 5. Θα συνεχίσετε συντηρητικά την λειτουργία; (Ν/Ο) 6. ροµολογείτε πώληση εξαγορά της επιχείρησης; (Ν/Ο) 7. ροµολογείτε αλλαγή δραστηριότητας; (Ν/Ο) B. ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΕΠΙΧΕΙΡΕΙΝ. 1. ιαθέτετε Η/Υ; (Ν/Ο) 2. Σχεδιάζετε να µηχανοργανωθείτε; (Ν/Ο) 3. Χρησιµοποιείτε ηλεκτρονικό ταχυδροµείο; (Ν/Ο) 4. Έχετε πρόσβαση στο INTERNET; (Ν/Ο) 5. ιαθέτετε ιστοσελίδα; (Ν/Ο) Γ. ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΣΕ ΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ. 1. Έχετε εµπλακεί σε κάποιο πρόγραµµα; (Ν/Ο) 2. Σχεδιάζετε να εµπλακείτε; (Ν/Ο) Εάν σε τι είδους πρόγραµµα; α) Εθνικό; (Αναπτυξιακός Νόµος) β) Ευρωπαϊκό; (Γ Κ.Π.Σ.) γ) Τραπεζικό; ( ανειοδότηση) Πίνακας 2 Α3. Οµάδα Έργου Η αποδελτίωση, η ποσοτική ανάλυση και η επεξεργασία των στοιχείων των ερωτηµατολογίων που συγκεντρώθηκαν από τα απογραφικά συνεργεία, έγινε από την παρακάτω Οµάδα Έργου: ρ. Ιωάννη Γκανά, Καθηγητή Εφαρµογών του Τµήµατος Λογιστικής του ΤΕΙ Ηπείρου, ρ. Κωνσταντίνα Σκούρη, Επιστηµονική Συνεργάτιδα του Τµήµατος Τηλεπληροφορικής και ιοίκησης του ΤΕΙ Ηπείρου, Λέκτορα Π 407/80, του Τµήµατος Μαθηµατικών του Πανεπιστηµίου Ιωαννίνων, Βασιλική Ζώη, τελειόφοιτη σπουδάστρια του Τµήµατος Τηλεπληροφορικής και ιοίκησης του ΤΕΙ- Ηπείρου, ήµητρα Καρατζά, τελειόφοιτη σπουδάστρια του Τµήµατος Τηλεπληροφορικής και ιοίκησης του ΤΕΙ-Ηπείρου, Ιωάννη ασκαλόπουλο, ιευθυντή του Επιµελητηρίου Ιωαννίνων και Υπεύθυνο του Ευρωπαϊκού Κέντρου Πληροφοριών για τις Επιχειρήσεις (ΕΚΠΕ) του Τµήµατος Εµποροβιοµηχανικών και Επαγγελµατοβιοτεχνικών Θεµάτων, Άννα Ζέρβα, Σύµβουλο Πληροφόρησης του Ευρωπαϊκού Κέντρου Πληροφοριών για τις Επιχειρήσεις (ΕΚΠΕ) του Τµήµατος Εµποροβιοµηχανικών και Επαγγελµατοβιοτεχνικών Θεµάτων του Επιµελητηρίου Ιωαννίνων.
Β. Στοιχεία & ιαγράµµατα Σχεδιάζετε δράσεις ανάπτυξης ή επέκτασης; 4,5% 41,6% 53,9% 41,9% 58,1% 63,2% 31,6% 5,3% 10 38,5% 61,5% 29, 71, 26,1% 65,2% 8,7% 43,5% 51,6% 4,9% 8, 8 12, 32,3% 66,1% 1,6% 16,7% 83,3% 31,6% 64,7% 3,7% 32, 63,2% 4,8% 66,2% 33,8% 4 10 9,4% 81,9% 8,6% Σχεδιάζετε εξαγωγικό προσανατολισµό; 16,2% 65,7% 18,1% 78,9% 10 84,6% 15,4% 19,4% 80,6% 13, 69,6% 17,4% 9,6% 82,1% 8,3% 6, 72, 22, 11,8% 84,3% 3,9% 10 3,7% 88,2% 8,1% 11,2% 81,6% 7,2% 2,6% 88,3% 9,1% 4 10
28,6% 64,8% 6,6% Υπάρχει πιθανότητα διαδοχής; 26,7% 62,9% 52,6% 36,8% 45,5% 54,5% 7,7% 84,6% 7,7% 45,2% 54,8% 47,8% 52,2% 27,9% 65,2% 6,9% 2 72, 8, 34,6% 63,8% 1,6% 10 39, 53,7% 7,4% 36,8% 60,8% 2,4% 10,4% 81,8% 7,8% 4 10 12, 82,3% 5,6% Υπάρχει πιθανότητα διάλυσης - λήξης λειτουργίας; 15,2% 82,9% 1,9% 78,9% 18,2% 81,8% 10 51,6% 48,4% 39,1% 56,5% 4,3% 11,3% 82,4% 6,4% 4 54, 6, 10,2% 88,2% 1,6% 58,3% 41,7% 5,9% 89, 5,1% 7,2% 88, 4,8% 7,8% 90,9% 1,3% 4 10
62,8% 30,3% 6,9% Θα συνεχίσετε συντηρητικά την λειτουργία; 15,2% 82,9% 1,9% 78,9% 18,2% 81,8% 10 51,6% 48,4% 39,1% 56,5% 4,3% 11,3% 82,4% 6,4% 4 54, 6, 10,2% 88,2% 1,6% 58,3% 41,7% 5,9% 89, 5,1% 7,2% 88, 4,8% 7,8% 90,9% 1,3% 4 10 6,2% 87,8% 6, ροµολογείτε πώληση - εξαγορά της επιχείρησης; 2,9% 95,2% 1,9% 84,2% 5,3% 10 3,8% 96,2% 9,7% 90,3% 13, 87, 6,2% 87,2% 6,6% 16, 72, 12, 5,5% 90,6% 3,9% 8,3% 91,7% 5,1% 89, 5,9% 5,6% 88, 6,4% 3,9% 94,8% 1,3% 4 10
10,3% 82,9% 6,8% ροµολογείτε αλλαγή δραστηριότητας; 89,5% 21,1% 73,7% 5,3% 9,1% 90,9% 3,8% 96,2% 16,1% 83,9% 8,7% 82,6% 8,7% 10,6% 81,9% 7,4% 6, 78, 16, 3,1% 93,7% 3,1% 8,3% 91,7% 10,3% 84,6% 5,1% 10,4% 81,6% 8, 13, 85,7% 1,3% 4 10 ιαθέτετε µηχανοργάνωση; 29,4% 65,8% 4,8% 24,8% 69,5% 5,7% 31,6% 68,4% 18,2% 72,7% 9,1% 23,1% 69,2% 7,7% 25,8% 74,2% 21,7% 65,2% 13, 29,7% 65,7% 4,6% 12, 86, 2, 27,6% 69,3% 3,1% 16,7% 33,3% 5 39, 55,9% 5,1% 30,4% 64,8% 4,8% 32,5% 61, 6,5% 4 10
Σχεδιάζετε να µηχανοργανωθείτε; 23,5% 57,9% 18,6% 24,8% 54,3% 21, 42,1% 31,6% 26,3% 36,4% 36,4% 27,3% 30,8% 26,9% 42,3% 19,4% 54,8% 25,8% 69,6% 30,4% 22,9% 58,3% 18,8% 8, 8 12, 32,3% 64,6% 3,1% 33,3% 66,7% 17,6% 73,5% 8,8% 34,4% 53,6% 12, 31,2% 27,3% 41,6% 4 10 Χρησιµοποιείτε ηλεκτρονικό ταχυδροµείο; 19,2% 69,1% 11,7% 12,4% 77,1% 15,8% 73,7% 9,1% 36,4% 54,5% 7,7% 80,8% 11,5% 9,7% 90,3% 21,7% 34,8% 43,5% 19,6% 69,6% 10,8% 6, 7 24, 10,2% 77,2% 12,6% 5 5 27,9% 55,1% 16,9% 17,6% 68,8% 13,6% 37,7% 57,1% 5,2% 4 10
Έχετε πρόσβαση στο internet; 23,9% 64, 12,2% 34,3% 54,3% 11,4% 26,3% 63,2% 9,1% 36,4% 54,5% 15,4% 73,1% 11,5% 22,6% 77,4% 17,4% 39,1% 43,5% 23,9% 64,9% 11,2% 8, 7 22, 19,7% 69,3% 11, 5 5 20,6% 58,1% 21,3% 20,8% 65,6% 13,6% 48,1% 46,8% 5,2% 4 10 ιαθέτετε ιστοσελίδα; 9, 78,2% 12,7% 6,7% 81, 12,4% 89,5% 36,4% 63,6% 3,8% 84,6% 11,5% 16,1% 83,9% 13, 47,8% 39,1% 9,2% 79, 11,8% 6, 72, 22, 3,1% 84,3% 12,6% 5 5 9,6% 69,1% 21,3% 5,6% 80,8% 13,6% 27,3% 67,5% 5,2% 4 10
Έχετε εµπλακεί σε κάποιο πρόγραµµα; 23,3% 70,5% 6,2% 15,2% 79, 5,7% 36,8% 57,9% 5,3% 27,3% 54,5% 18,2% 42,3% 5 7,7% 22,6% 74,2% 3,2% 8,7% 82,6% 8,7% 22,7% 71,5% 5,7% 12, 74, 14, 29,1% 63, 7,9% 8,3% 83,3% 8,3% 19,9% 68,4% 11,8% 24,8% 68, 7,2% 51,9% 46,8% 1,3% 4 10 Σχεδιάζετε να εµπλακείτε; 33,8% 47,1% 19,1% 35,2% 6 4,8% 52,6% 42,1% 5,3% 36,4% 9,1% 54,5% 30,8% 30,8% 38,5% 51,6% 45,2% 3,2% 21,7% 52,2% 26,1% 32,2% 48,6% 19,2% 8, 66, 26, 47,2% 42,5% 10,2% 16,7% 75, 8,3% 33,8% 42,6% 23,5% 6 25,6% 14,4% 33,8% 24,7% 41,6% 4 10
Εθνικό; (Αναπτυξιακός Νόµος) 18,5% 81,5% 2 8 26,3% 73,7% 9,1% 90,9% 5 5 9,7% 90,3% 13, 87, 17,6% 82,4% 10 18,9% 81,1% 16,7% 83,3% 10,3% 89,7% 43,2% 56,8% 51,9% 48,1% 4 10 Ευρωπαϊκό; (Γ' Κ.Π.Σ.) 19,1% 80,9% 11,4% 88,6% 18,1% 1,9% 8,6% 3,8% 21, 29,5% 2,9% 19, 421, 1961,9% 1,9% 45,7% 35,2% 85,7% 11,4% 29,5% 10 54,3% 64,8% 62,9% 4 10
Τραπεζικό; ( ανειοδότηση) 15,1% 84,9% 8,6% 91,4% 26,3% 73,7% 9,1% 90,9% 23,1% 76,9% 41,9% 58,1% 10 14,8% 85,2% 4, 96, 11,8% 88,2% 10 7,4% 92,6% 22,4% 77,6% 41,6% 58,4% 4 10
Γ. Συµπεράσµατα Προτάσεις Η ΕΡΕΥΝΑ ΤΟΥ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟΥ ΓΙΑ ΤΙΣ ΜΙΚΡΟΜΕΣΑΙΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ: ΜΙΑ ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αποκτά ειδική σηµασία για µία οικονοµία, τοπική ή ευρύτερη κάθε έρευνα που διεξάγεται µε στόχο να εντοπίσει τις διάφορες συνιστώσες οι οποίες χαρακτηρίζουν (εσωτερικά κι εξωτερικά, ποιοτικά και ποσοτικά) µία οικονοµική δραστηριότητα. Επί πλέον, η σηµαντικότητά της συνίσταται στο ότι έχει ή οφείλει να έχει κάποιους στόχους τόσο γενικής φύσεως (δηλαδή αυτούς που επιβάλλονται στο πλαίσιο της έρευνας) όσο και ειδικούς (δηλαδή, αυτούς που επιβάλλονται στο πλαίσιο µίας δραστηριότητας). Ειδικότερα: Αποκτούµε ένα σύνολο πληροφοριών σε συγκροτηµένη µορφή, που µέχρι τη στιγµή διεξαγωγής της έρευνας δεν ήταν διαθέσιµες. Από αυτό το σύνολο, οργανώνουµε το πληροφοριακό υλικό κατά τέτοιον τρόπο, ώστε να είµαστε σε θέση να εξειδικεύουµε «εσωτερικά» της δραστηριότητας, είτε καταµερίζοντάς την (υποδιαίρεση σε κλάδους) είτε θεµατοποιώντας την (ζητήµατα που σχετίζονται µ αυτήν). Προσφέρεται η δυνατότητα εξαγωγής «ποιοτικών» συµπερασµάτων και σε σφαιρικό επίπεδο, ούτως ώστε να είναι διαθέσιµα ως «εργαλεία» για την διευκόλυνση ανάληψης πολιτικών, όταν αυτό κριθεί σκόπιµο. Όταν η έρευνα παραµένει στο επίπεδο της απλής παρουσίασης των δεδοµένων της και αποκλείει την δυνατότητα πρακτικής της αξιοποίησης, τότε ουσιαστικά είναι άνευ περιεχοµένου. Προσφέρει τις προϋποθέσεις για την ανατροφοδότησή της: επειδή η οικονοµική δραστηριότητα δεν είναι στατική, αλλά αντιθέτως εξελίσσεται σε τόπο και χρόνο, έπεται ότι η έρευνα γι αυτήν οφείλει: Να είναι έτσι οργανωµένη, ώστε να ευνοεί την ανανέωση των στοιχείων της. Να έχει τέτοια ποικιλία στοιχείων, ώστε να µπορεί να εµπλουτίζεται ως προς τη συγκρότησή της. Οι παραπάνω εισαγωγικές σκέψεις διατυπώνονται όχι µε πολεµική διάθεση, αλλά για να υποδηλώσουν ποιες είναι οι υποθέσεις εργασίας στην ανάλυση που ακολουθεί. Η συγκεκριµένη έρευνα θεωρείται πολύ σηµαντική για ένα µεγάλο κοµµάτι της οικονοµίας του Νοµού Ιωαννίνων και αποκτά ακόµη µεγαλύτερη σπουδαιότητα σε µία περίοδο όπου είναι εµφανείς τάσεις για τις επιχειρήσεις της χώρας µας η πτώση της ανταγωνιστικότητας, η αποβιοµηχάνιση και η συγκέντρωση. Είναι εξελίξεις που κατά ένα µέρος µπορούν να εκληφθούν ως αναπόφευκτες αλλά θα πρέπει να τύχουν ιδιαίτερης προσοχής, λόγω της ιδιάζουσας (για τον Ευρωπαϊκό χώρο) σηµασίας των Ελληνικών ΜΜΕ. 1. ΟΙ ΤΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΜΜΕ Ένα µοναδικό χαρακτηριστικό των Ελληνικών µικροµεσαίων επιχειρήσεων είναι ότι οι περισσότερες εξ αυτών δεν είναι ακριβώς µικρές ή µεσαίες, αλλά εντάσσονται σε µία ειδική κατηγορία, των «micro», δηλαδή επιχειρήσεις που απασχολούν 1-2 άτοµα. Αυτές οι µονάδες αντιπροσωπεύουν περίπου το 90-95% των επιχειρήσεων και καλύπτουν το 75% της απασχόλησης του ιδιωτικού τοµέα, ενώ στην Ευρώπη οι αντίστοιχες επιχειρήσεις απασχολούν κατά µέσον όρο 4 άτοµα, είναι το 9 των επιχειρήσεων και απασχολούν το 60-65% του εργατικού δυναµικού. Πέραν τούτων, από σχετική έρευνα που διενεργήθηκε πριν 5 χρόνια για λογαριασµό του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου ΜΜΕ, για τις Ελληνικές επιχειρήσεις προέκυψαν οι εξής διαπιστώσεις, οι οποίες τονίζουν την ιδιαιτερότητα του ζητήµατος, ως προς τις µονάδες που κυριαρχούν στρατηγικά στην οικονοµία µας: Με την επικείµενη ολοκλήρωση του Β Κ.Π.Σ., ίσχυαν τα εξής: Το 5% των επιχειρήσεων είχε ενηµέρωση για τα Κοινοτικά Προγράµµατα. Το 15% των επιχειρήσεων συµµετείχε σε προγράµµατα για µικροµεσαίους. ( ιακρίνεται µία ασυνέπεια µε το προηγούµενο δεδοµένο, αλλά αυτά είναι τα επίσηµα δηµοσιευµένα στοιχεία) Το 13% των επιχειρήσεων επανεκπαίδευσαν το προσωπικό τους. Και στα τρία µεγέθη οι Ελληνικές επιχειρήσεις κατέχουν την τελευταία θέση, µε σχετικά µικρή διαφορά ως προς το δεύτερο και µε µεγάλη ως προς το τα άλλα δύο. Από το Β Κ.Π.Σ., κάθε Ελληνική επιχείρηση είχε επιχορηγηθεί κατά µέσο όρο µε 24.000 Euro, λιγότερα µόνο από τις Ιρλανδικές (περίπου 70.000 Euro) και µε τις Πορτογαλικές και τις Ισπανικές να είναι σχετικά κοντά (20.500 και 12.600 Euro, αντίστοιχα). Το των Ελληνικών ΜΜΕ δραστηριοποιείται στη βιοτεχνία και το 29% στο λιανεµπόριο. Το από αυτές χαρακτηρίζονται ως οικογενειακές (έναντι του 5 στην Ε.Ε.), ενώ το 96% των ιδιοκτητών ασκεί παράλληλα και την διοίκησή τους, µε τη γενική έννοια (management). Το 37% των επιχειρήσεων λειτουργεί πάνω από 25 χρόνια και µόνον το 8% είχε ιδρυθεί µέσα στην τελευταία 5ετία (Περίοδος υλοποίησης του Β Κ.Π.Σ.). Αυτό το δεδοµένο θα πρέπει να συσχετισθεί µε τα ερωτήµατα της ΟΜΑ ΑΣ Α. Το 24% είχε ιστοσελίδα στο διαδίκτυο. Επί πλέον, είχε παρατηρηθεί ένα ποσοστό που δεν σχεδίαζε ν αποκτήσει.
Από τις επιχειρήσεις που απασχολούσαν µέχρι 10 άτοµα, µόνον το 3 είχε πρόσβαση στον τραπεζικό δανεισµό. Οι αµέσως επόµενες επιδόσεις στην Ε.Ε. ήταν για τη Σουηδία (31%) και την Ολλανδία (41%), χώρες µε εντελώς διαφορετική οικονοµία. Λόγω των ιδιαιτεροτήτων της Ελληνικής πραγµατικότητας, υπολογιζόταν ότι το 25% των επιχειρήσεων αντιµετώπιζε σοβαρό πρόβληµα επιβίωσης. 2. Α ΥΝΑΜΙΕΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ εδοµένου ότι η έρευνα που διεξήχθη είναι η πρώτη στο είδος της (αναφέροµαι σε εργασία πρωτογενή και µε άµεση επαφή) κι επειδή πρέπει ν αντιµετωπισθεί ως κάτι το αξιοποιήσιµο, είναι απαραίτητο αρχικά να εντοπίσουµε τα σηµεία όπου παρατηρούνται ασάφειες και διάφορα προβλήµατα: Έχουν εξαιρεθεί περιοχές όπου δραστηριοποιούνται πολλές µικροµεσαίες και µε ειδικό ενδιαφέρον. Είναι η περιοχή του Μετσόβου (τουρισµός, χειροτεχνία, τρόφιµα-ποτά, ξύλο), καθώς και οι ήµοι Πασαρώνος, Μπιζανίου, ωδώνης και Αγίου ηµητρίου (πλέον αποτελούν προέκταση του ευρύτερου Λεκανοπεδίου Ιωαννίνων). εν υπάρχει διαχωρισµός σε τοµείς και κλάδους δραστηριότητας. Τα αποτελέσµατα της έρευνας αποκτούν διαφορετική βαρύτητα όταν εξειδικευτούν, διότι δεν έχουν την ίδια σηµασία για όλα τα είδη των επιχειρήσεων. Π.χ., εάν η πλειονότητα των µονάδων στους ήµους Ανατολής και Παµβώτιδας αντιστοιχεί στις µονάδες που δραστηριοποιούνται εκατέρωθεν των οδών προς Ανατολή και Κατσικά, δεν έχουν ιδιαίτερη σηµασία οι ερωτήσεις των Οµάδων Β και Γ, ενώ οριακά ενδιαφέρουν αυτές της Οµάδας Α: οι επιχειρήσεις στην συγκεκριµένη περιοχή είναι είτε µικροκαταστήµατα, είτε χώροι εστίασης, είτε παροχής υπηρεσιών (συνεργεία αυτοκινήτων, διάφορα εργαστήρια), δηλαδή οικονοµικές µονάδες που απλώς εξυπηρετούν και οφείλονται σε στενά τοπικές ανάγκες, χωρίς κανένα στοιχείο δυναµισµού, που αφορούν αποκλειστικά τοπικές κοινότητες και πάντοτε υπάρχουν γι αυτές και, συνεπώς, ενδιαφέρουν δευτερευόντως µία έρευνα όπως αυτή που διεξήχθη. Συνδυασµένη εξέταση των αποτελεσµάτων, αποκαλύπτει αντιφάσεις στις δοθείσες απαντήσεις. Ειδικότερα: Υπάρχουν απαντήσεις που µπορούν να θεωρηθούν ότι αλληλοσυµπληρώνονται. Π.χ., δεν είναι δυνατό αυτοί που χρησιµοποιούν ηλεκτρονικό ταχυδροµείο να υπερβαίνουν όσους έχουν πρόσβαση στο διαδίκτυο (ερωτήσεις Β3 και Β4 στους ήµους Παµβώτιδας, ελβινακίου και Ζίτσας). Επίσης, το άθροισµα των απαντήσεων στην Οµάδα Α και στην εκδοχή του (Α1+Α4+Α5), ενώ µπορούν να συνδυασθούν µε τις Α3, Α6 και Α7) δε µπορεί να δίνει αποτέλεσµα µεγαλύτερο του 10. Τέλος, θα πρέπει να εξετασθεί πώς είναι δυνατό να υπάρχουν περισσότεροι επιχειρηµατίες που έχουν πρόσβαση στο διαδίκτυο από αυτούς που διαθέτουν Η/Υ (Β1 και Β4 στους ήµους Ανατολής και Τύµφης), εκτός και αν το φαινόµενο ερµηνεύεται µε τη µηχανοργάνωση Απουσιάζουν στοιχεία που δεν συνεπάγονται υψηλό κόστος συλλογής (µπορεί να γίνει και µε µείωση του δείγµατος) και είναι κρίσιµης σηµασίας για την διάγνωση της επιχειρηµατικότητας. Αναφέρονται στο σηµείο 4. Στον αντίποδα των προαναφερθέντων, βρίσκονται τα θετικά εξαγόµενα της έρευνας. Μερικά από αυτά αναφέρονται και στα επόµενα σηµεία, εδώ θα σηµειώσουµε τα δύο κυριότερα: Η αντιπροσωπευτικότητα του δείγµατος, που αγγίζει το 4 στο σύνολο του Νοµού. Αν θεωρήσουµε ότι ο δυναµισµός είναι συγκεντρωµένος στο Λεκανοπέδιο Ιωαννίνων, τότε γι αυτήν την περιοχή το αντίστοιχο ποσοστό είναι ακόµη υψηλότερο. Έτσι, υπάρχουν περιθώρια µείωσης του συγκεκριµένου µεγέθους, µε σκοπό τον «εµπλουτισµό» των ερωτηµατολογίων µε περισσότερες πληροφορίες. Τα χαµηλά ποσοστά άρνησης (), που δείχνουν αξιοσηµείωτο βαθµό συνεργασιµότητας και έλλειψης δυσπιστίας. Κάποιες αποκλίσεις από τη γενικά χαµηλή τάση στο ερώτηµα Α2 και την Οµάδα Β, θα πρέπει να συσχετισθούν µε άγνοια µάλλον, παρά µε την άρνηση συνεργασίας. 3. ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Εξετάζοντας τα αποτελέσµατα από τις απαντήσεις των ερωτηµατολογίων οδηγούµεθα στις εξής διαπιστώσεις: Η πιθανότητα διαδοχής είναι πολύ υψηλή και αγγίζει το 3. ηλαδή, 1 στις 3 επιχειρήσεις προορίζεται ν αλλάξει καθεστώς (τουλάχιστον ιδιοκτησίας) και αυτό µπορεί να θεωρηθεί ως µία θετική εξέλιξη µόνον εφ όσον η διαδοχή συνιστά οικογενειακή µεταβίβαση (επόµενη γενεά). Εάν εδώ υποκρύπτεται και η τάση για µεταβίβαση µε την έννοια της πώλησης, τότε θα πρέπει να συνυπολογισθεί στα ποσοστά της Α4 ή της Α6. Μία τέτοια προοπτική έχει τις προϋποθέσεις να υπονοµεύει οποιαδήποτε παρεµβατικής προσπάθεια. Επίσης, είναι σηµαντικό στοιχείο το χαµηλό ποσοστό επιχειρηµατιών που σχεδιάζουν να τερµατίσουν την δραστηριότητά τους (Ερ. Α4). Υπάρχουν αποκλίσεις που κρίνονται ως αναµενόµενες λόγω του δυσµενούς κλίµατος σε αποµακρυσµένες περιοχές (Εκάλη, Μαστοροχώρια), αλλά προκύπτουν προβληµατισµοί από το υψηλό ποσοστό στην περιοχή του Καλπακίου (4). Εάν τώρα, συνδυάσουµε το Ερώτηµα Α4 µε το Α5, που υπαινίσσονται µία τάση σαφώς αρνητική και τα συγκρίνουµε µε τις απαντήσεις στο Ερώτηµα Γ2 (στη γενική του διατύπωση), που δείχνει θετική στάση, τότε έχουµε την εξής διάταξη:
ΗΜΟΣ Α4 () Α5 () Α4+Α5 Γ2() ΑΝΑΤΟΛΗΣ 15,2% 46,7% 61,9% 35,2% ΑΝΩ ΚΑΛΑΜΑ 52,6% 63,1% 52,6% ΑΝΩ ΠΩΓΩΝΙΟΥ 18,2% 63,6% 81,8% 36,4% ΕΛΒΙΝΑΚΙΟΥ 30,8% 30,8% 30,8% ΕΚΑΛΗΣ 51,6% 74,2% 125,8% 51,6% ΖΙΤΣΑΣ 39,1% 60,9% 10 21,7% ΙΩΑΝΝΙΤΩΝ 11,3% 63,9% 75,2% 32,2% ΚΑΛΠΑΚΙΟΥ 4 66, 10 8, ΚΟΝΙΤΣΗΣ 10,2% 70,9% 81,1% 47,2% ΜΑΣΤΟΡΟΧΩΡΙΩΝ 58,3% 75, 133,3% 16,7% ΠΑΜΒΩΤΙ ΑΣ 5,9% 59,6% 65,5% 43,8% ΠΕΡΑΜΑΤΟΣ 7,2% 67,2% 74,4% 6 ΤΥΜΦΗΣ, κ.λ.π. 7,8% 40,3% 48,1% 33,8% Παρατηρούµε ότι υπάρχει µία ασυµβατότητα µεταξύ αλληλοσυσχετιζόµενων απαντήσεων, αφού δε µπορεί να γίνει παραδεκτό ότι τα άτοµα που σχεδιάζουν να εµπλακούν σε κάποιο συγχρηµατοδοτούµενο πρόγραµµα έχουν ταυτόχρονα κατά νουν την συντηρητική λειτουργία ή την πιθανότητα διάλυσης της επιχείρησης. Συνεπώς, το σύνολο αυτών των δύο τάσεων δεν θα πρέπει να υπερβαίνει το απόλυτο ποσοστό (Α4+Α5+Γ2). Είναι ένα πρόβληµα προς διερεύνηση. Είναι ιδιαίτερα υψηλό το ποσοστό των µονάδων που δεν είναι µηχανοργανωµένες ή δεν διαθέτουν Η/Υ (Ερ. Β1), στοιχείο που προβληµατίζει ειδικά για την περιοχή του Λεκανοπεδίου Ιωαννίνων. Ακόµη πιο σοβαρό ζήτηµα είναι το υψηλό ποσοστό αδιαφορίας για οργάνωση (Ερ. Β2), διότι καταδεικνύει είτε έλλειψη γνώσεων κι επιχειρηµατικότητας είτε απλώς αιτιολογεί την µέτρια κατάσταση και το είδος των επιχειρήσεων. Γι αυτό πρέπει να έχουµε περισσότερες πληροφορίες της τελευταίας κατηγορίας: εάν αυτές οι µονάδες είναι µικροκαταστήµατα, συνεργεία, διάφορα εργαστήρια, χώροι εστίασης και αναψυχής, κ.λ.π., τότε το αποτέλεσµα είναι αναµενόµενο και ίσως το πρόβληµα όχι και τόσο σοβαρό. Ανεξαρτήτως αυτών πάντως, έχουµε µία εικόνα περί του πώς αντιµετωπίζεται η τεχνολογία (έστω και στην απλή της µορφή) από τις µικροµεσαίες επιχειρήσεις. Το γεγονός του υψηλού ποσοστού αδιαφορίας για µηχανοργάνωση, δηµιουργεί υπόνοιες ότι οι περισσότερες µονάδες είναι ατοµικού ή στενά οικογενειακού τύπου, διότι συνήθως τέτοιας κατηγορίας επιχειρήσεις επιδεικνύουν αυτήν την στάση και ίσως επίσης να είναι σε συνάφεια µε τις απαντήσεις Α4 και Α5 για τις οποίες έγινε σχολιασµός στην προηγούµενη παράγραφο. Στην προηγούµενη ενότητα προβληµατισµού, να προσθέσουµε την παράλειψη διατύπωσης ερωτήµατος για το αν υπάρχει γνώση από πλευράς επιχειρηµατιών περί των δυνατοτήτων µηχανοργάνωσης µέσω επιδοτούµενων προγραµµάτων. Εκτιµώ ότι το ποσοστό άγνοιας θα υπερέβαινε το 7 και είναι ένα ζήτηµα που συσχετίζεται εν µέρει µε όσα θα αναφερθούν στο αµέσως επόµενο σηµείο. Οι απαντήσεις της Οµάδας Γ παράγουν σοβαρούς προβληµατισµούς. Ενδεχοµένως να θεωρείται αναµενόµενη η µη αξιοποίηση των δυνατοτήτων που προσφέρονται µέσω των επιδοτούµενων προγραµµάτων σε περιοχές όπως η Εκάλη, τα Μαστοροχώρια, το Άνω Πωγώνι και το ελβινάκι, αλλά δεν θεωρούνται φυσιολογικά για την περιοχή του Λεκανοπεδίου Ιωαννίνων, όπου το ποσοστό και στους τρείς ήµους αθροιστικά προσεγγίζει το 72%(!), του Άνω Καλαµά (υπάρχουν περιοχές µε ανεπτυγµένη γεωργοκτηνοτροφία), του Καλπακίου και της Κόνιτσας (εφ όσον το δείγµα αφορά το λεκανοπέδιο). Είναι σαφές ότι το πιο σοβαρό αίτιο αυτής της αδράνειας πρέπει να αποτελεί η έλλειψη ενηµέρωσης, που να είναι προσαρµοσµένη στα µέτρα και τις δυνατότητες των δεκτών. Το επιχείρηµα αυτό τεκµηριώνεται από τον συνδυασµό των επί µέρους ερωτηµάτων Γ2 (α+β+γ), όπου έχουµε: ΗΜΟΣ α+β+γ α+β Γ2(γενική) ΑΝΑΤΟΛΗΣ 4 31,4% 35,4% ΑΝΩ ΚΑΛΑΜΑ 52,6% 26,3% 52,6% ΑΝΩ ΠΩΓΩΝΙΟΥ 20,1% 1 36,4% ΕΛΒΙΝΑΚΙΟΥ 76,9% 73,1% 30,8% ΕΚΑΛΗΣ 51,6% 9,7% 51,6% ΖΙΤΣΑΣ 15,9% 3, 21,7% ΙΩΑΝΝΙΤΩΝ 50,1% 15,3% 32,2% ΚΑΛΠΑΚΙΟΥ 5,9% 1,9% 18% ΚΟΝΙΤΣΗΣ 65,9% 54,1% 47,2% ΜΑΣΤΟΡΟΧΩΡΙΩΝ 16,7% 16,7% 16,7% ΠΑΜΒΩΤΙ ΑΣ 47,2% 39,8% 33,8% ΠΕΡΑΜΑΤΟΣ 119,9% 97,5% ΤΥΜΦΗΣ, κ.λ.π. 104% 62,4% 33,8% Παρατηρείται ότι επανεµφανίζεται το πρόβληµα µε τις απαντήσεις όπως έχει ήδη αναπτυχθεί. Εν προκειµένω, έχουµε υπέρβαση του 10 και ασυµφωνία της Γ2 (γενική) µε τα επί µέρους αθροίσµατα, αφού αυτή δεν πρέπει να υπερβαίνει το (α+β+γ), ή τουλάχιστο να µην είναι διαφορετική από το (α+β), κάτι που εξαρτάται από την διατύπωση των εντύπων ερωτηµατολογίων. Εν τούτοις, είναι αξιόλογο το ποσοστό ενδιαφέροντος και πιστεύω ότι θα ήταν ακόµη υψηλότερο εάν οι επιχειρηµατίες είχαν ακριβή γνώση των δυνατοτήτων που τους παρέχονται. Παράδοξη εξαίρεση αποτελεί η περιοχή Ζίτσας, η τάση αναµενόταν να είναι υψηλότερη.
Τελικά, αυτό που ισχύει είναι ότι στο σύνολο του δείγµατος, ποσοστό 7 δεν έχει εµπλακεί σε κάποιο πρόγραµµα χρηµατοδότησης και, µαζί µε τις αρνήσεις γίνεται 77%. ηλαδή, το 23% έκανε χρήση προγραµµάτων, κάτι που δε µπορεί να θεωρηθεί πρόοδος σε σχέση µε το Β Κ.Π.Σ παρά βελτίωση που οφείλεται αποκλειστικά στο χαµηλό επίπεδο εκκίνησης. Πρόκειται για µία πολύ σοβαρή διαπίστωση που είναι ανάγκη να οδηγήσει σε αναζήτηση των αιτίων. Ειδικά στην παρούσα προγραµµατική περίοδο του Γ Κ.Π.Σ. προέκυψε πανσπερµία φορέων και υπερπληθωρισµός ηµερίδων, διηµερίδων, συγκεντρώσεων και λοιπών συναφών εκδηλώσεων µε δεδηλωµένο στόχο την ενηµέρωση των επιχειρηµατιών, την υποστήριξή τους, την προώθηση της επιχειρηµατικότητας και στα αποτελέσµατά τους διεκηρύσσετο η επιτυχία καθεµιάς εκδήλωσης και η αισιοδοξία ως προς την αποδοχή εκ µέρους των αποδεκτών. Προφανώς, κάτι τέτοιο δεν συνέβη και είναι µία διάσταση των παρεµβατικών πολιτικών που πρέπει να επανεξετασθεί. Εδώ, θα ήταν ενδιαφέρον να γνωρίζαµε ποια είναι η γνώµη των τελευταίων ειδικά ως προς αυτό το ζήτηµα, διότι αυτό που υποκρύπτεται στην ΟΜΑ Α Γ είναι ότι στο σκέλος της κινητοποίησης των επαγγελµατιών µέσω της δηµοσιοποίησης υπήρξε αναποτελεσµατικότητα, ή λανθασµένη πολιτική. 4. Η ΥΝΑΜΙΚΗ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Με τον όρο «δυναµική» εννοώ την δυνατότητα της έρευνας να ανανεώνεται τόσο δια της τακτικής διεξαγωγής της (π.χ. 3-5 χρόνια), όσο και µε την ανασύνταξη των πρωτογενών εντύπων (ερωτηµατολόγια), όταν αυτό κρίνεται απαραίτητο. Το µεγάλο µέγεθος του δείγµατος (αποµένει η χωρική διόρθωση) και το χαµηλό ποσοστό άρνησης, καταδεικνύουν ότι υπάρχει περιθώριο «επιβάρυνσης» των εντύπων χωρίς κόστος σε χρόνο και χωρίς «αντιδράσεις». Αναφέρω εν συντοµία τις πληροφορίες που πρέπει επιπρόσθετα να αναζητηθούν: Στοιχεία για τον επιχειρηµατία: ηλικία, γραµµατικές γνώσεις, έτη στην δραστηριότητα. Στοιχεία για την επιχείρηση: είδος µονάδας, τυχόν οικονοµικά στοιχεία (κύκλος εργασιών, ισολογισµός). Στοιχεία απασχόλησης: αριθµός απασχολουµένων ατόµων, σχέση εργασίας. Επί πλέον, έχει σηµασία να γνωρίζουµε κατά πόσον έχει γίνει χρήση των προγραµµάτων προώθησης της απασχόλησης, ποιες είναι οι παρατηρήσεις του και αν προτίθεται να κάνει στο µέλλον χρήση. Μία πολύ σοβαρή διάσταση του ζητήµατος, που αγνοήθηκε. Μερική εξειδίκευση της Οµάδας Γ: αναζήτηση των αιτίων για τα οποία δεν έγινε ποτέ χρήση των συγχρηµατοδοτούµενων προγραµµάτων για όσους δεν έκαναν, ποια χρησιµοποίησαν όσοι το έκαναν (µε στοιχεία φυσικού και οικονοµικού αντικειµένου, εφ όσον είναι δυνατό) και αν έχουν γνώση των δυνατοτήτων που παρέχονται από τα υφιστάµενα. Πρόκειται για µία σειρά ερωτηµάτων που έχουν ιδιαίτερη σηµασία για την ανίχνευση περισσότερων «ποιοτικών» χαρακτηριστικών στις επιχειρήσεις και για την εµβάθυνση της γνώσης µας γι αυτές. Υπενθυµίζεται ότι το κόστος δεν είναι επιβαρυντικό, ενώ αντιθέτως το όφελος καθίσταται πολλαπλάσιο, κάτι που αποδεικνύεται όταν φθάνει η στιγµή της εφαρµογής πολιτικών. Είναι αναγκαία η σε βάθος ανίχνευση των χαρακτηριστικών της µικροµεσαίας επιχειρηµατικότητας, για προσεγγίσουµε τα αίτια µίας πραγµατικότητας η οποία σκιαγραφείται µάλλον ζοφερώς. Μία υπενθύµιση των κύριων συνιστωσών της απαισιόδοξης τάσης: Σχεδιαζόµενη διαδοχή σε ποσοστό 3 Συνέχιση της δραστηριότητας µε συντηρητική λειτουργία σε ποσοστό 63% Απροθυµία για µηχανοργάνωση σε ποσοστό 58% Απροθυµία για ένταξη σε συγχρηµατοδοτούµενα προγράµµατα σε ποσοστό 47% (κατηγορηµατικά) ή 67% (βάσει και της επιφυλακτικής στάσης) Αξιοποίηση των προγραµµάτων σε ποσοστό 23% Συσχετισµός των δύο τελευταίων σηµείων δίνει πρόοδο σε ποσοστό 1 ιάλυση ή λήξη της δραστηριότητας, πώληση ή εξαγορά της επιχείρησης, αλλαγή δραστηριότητας: και οι τρείς περιπτώσεις µας δίνουν ένα αθροιστικό ποσοστό 28,5 5. ΤΕΛΙΚΕΣ ΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣ Η συγκεκριµένη έρευνα θα πρέπει να εκληφθεί ως ένα σύνολο δεδοµένων ή πληροφοριών που θα µπορέσουν να χρησιµοποιηθούν για την αναζήτηση αναπτυξιακών στρατηγικών σε τοπική κλίµακα. Αυτά τα στοιχεία καλούµεθα ν αξιοποιήσουµε για να διαπιστώσουµε τα µέχρι σήµερα άγνωστα, υπολανθάνοντα ή εµφανώς εξελισσόµενα φαινόµενα και για να παράγουµε ένα σώµα συστηµατικής γνώσης που θα αφορά το τί υπάρχει, θα προκαλεί συζήτηση για το τί µπορεί να γίνει και θα δηµιουργεί σύστηµα κανόνων για την επίτευξη ενός συγκεκριµένου στόχου. Η σηµασία των εµπειρικών δεδοµένων από τέτοιου είδους έρευνες είναι ζωτικής σηµασίας σε διαφορετικά και συσχετιζόµενα επίπεδα: στην συγκρότηση των δεδοµένων και στην εξέταση της ισχύος τους. Κάθε παρόµοια έρευνα πρέπει να µας οδηγεί πέρα από τα όρια της περιγραφικότητας των στοιχείων που µας παρουσιάζει και να µας οδηγεί στην
ουσία τους. Το περιγραφικό νόηµα των δεδοµένων δεν πρέπει να µένει στο επίπεδο στο επίπεδο µίας οµάδας ιδιοτήτων, αλλά να µας οδηγεί σ ένα σύµπλεγµα δράσεων προς υιοθέτηση, δεδοµένου ότι τα συµπεράσµατα από τέτοιες διερευνητικές απόπειρες συσχετίζονται άµεσα µε σηµαντικά κανονιστικά προβλήµατα επί ζητηµάτων περί του τι πρέπει να γίνει και πώς µπορεί να επιτευχθεί ένας συγκεκριµένος στόχος. Η περιοχή µας δυστυχώς δεν χαρακτηρίζεται από κάποια διαδικασία συνεχούς οικονοµικής ανάπτυξης κι έτσι πρέπει πάντοτε να δίνουµε σηµασία στην παρέµβαση µάλλον, παρά στις δυνάµεις της αυτοτροφοδότησης του συστήµατος (δυναµική της αγοράς). Μία από τις πλέον απαραίτητες προϋποθέσεις για την επίλυση ενός προβλήµατος είναι η διαπίστωση και η αναγνώρισή του. Μετά από αυτό σχηµατίζονται οι προσδοκίες που διευκολύνουν και προκαλούν τη λήψη των σοβαρών αποφάσεων. Γι αυτούς τους λόγους και µε τα δεδοµένα που αναλύθηκαν αιτιολογείται η σηµαντικότητα της έρευνας: καταδεικνύει µία κατάσταση (έστω και χωρίς µεγάλη εµβάθυνση), έχει τις προϋποθέσεις να επαναλαµβάνεται και να βελτιώνεται. Με µία ελαφρά τροποποίησή της θα αποτελεί ένα άριστο εργαλείο που θα χρησιµοποιείται για τον προσδιορισµό παρεµβάσεων σε τοπικό επίπεδο. Ελπίζω στο µέλλον να έχω την ευκαιρία και το προνόµιο του παραχωρηµένου χώρου για να συζητήσουµε µία νέα εκδοχή της έρευνας και τα περιθώρια πολιτικής στα οποία µας οδηγεί. ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΡΥΣΑΦΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΟΛΟΓΟΣ Ι ΑΚΤΩΡ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ