ΤΑ ΝΕΑ, 27/01/1998 ΟΤΑΝ ΕΠΙΤΥΧΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΛΑ ΠΑΙ ΙΑ ΠΑΝΕ ΜΑΖΙ... * ΤΕΣΣΕΡΙΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΚΑΤΟΡΘΩΣΑΝ ΤΟ ΑΚΑΤΟΡΘΩΤΟ: ΣΥΝ ΥΑΣΑΝ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΞΙΟΖΗΛΕΥΤΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΚΑΡΙΕΡΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΟΛΥΜΕΛΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ Βραβευµένη βιολόγος, µε έξι παιδιά Καθηγήτρια Ιατρικής, µε πέντε παιδιά Νοµικός στον Άρειο Πάγο, µε τέσσερα παιδιά Πρώην διευθύντρια Στατιστικής Υπηρεσίας, µε πέντε παιδιά Καταξιωµένες επιστήµονες - πολύτεκνες µητέρες! Της ΜΑΙΡΗΣ ΚΑΤΣΑΝΟΠΟΥΛΟΥ Πέτυχαν αυτό που για τις περισσότερες γυναίκες είναι ακατόρθωτο: µια αξιοζήλευτη επιστηµονική καριέρα και ταυτόχρονα µια πολυµελή οικογένεια. εν έκαναν συµβιβασµούς και δικαιώθηκαν. Μία βραβευµένη βιολόγοςερευνήτρια µε έξι παιδιά, µία καθηγήτρια Ιατρικής στο Πανεπιστήµιο Αθηνών µε πέντε παιδιά, µία δικηγόρος στον Άρειο Πάγο και σύµβουλος στην ΕΑΒ µε τέσσερα παιδιά και η πρώην Οικογένεια Μπαλτατζή: Η ερευνήτρια-βιολόγος στον «Άγιο Σάββα», µε τον σύζυγό της και τα 5 από τα 6 παιδιά τους διευθύντρια της Στατιστικής Υπηρεσίας µε πέντε παιδιά, εξοµολογούνται στα «ΝΕΑ» το µυστικό της διπλής επιτυχίας τους και ενθαρρύνουν τις νέες Ελληνίδες να µην εγκαταλείψουν ούτε το όνειρο της καριέρας, αλλά ούτε τη χαρά των παιδιών. 1
Η ΚΥΡΙΑ Ειρήνη Βολουδάκη-Μπαλτατζή είναι διδάκτωρ Βιολογίας, µε ειδικότητα στην Κυτταρική Βιολογία και την Ηλεκτρονική Μικροσκοπία και είναι υπεύθυνη του Κέντρου Ογκολογικής Ερεύνης και Πειραµατικής Χειρουργικής «Γ. Παπανικολάου» στο Νοσοκοµείο Άγιος Σάββας. Η επιστηµονική της απασχόληση είναι η βασική έρευνα στον καρκίνο και ειδικότερα στους καρκίνους µαστού και στοµάχου. Στις 31 Ιανουαρίου 1997, η Ακαδηµία Αθηνών βράβευσε εργασία της, η οποία θεωρείται ότι συµβάλλει στη διάγνωση και τη θεραπεία του καρκίνου του στοµάχου. Η κυρία Βολουδάκη έχει 6 παιδιά, 3 αγόρια και 3 κορίτσια. Ο πρωτότοκος µάλιστα ακολουθεί µε επιτυχία τα επιστηµονικά χνάρια της µητέρας του. «Ο πρώτος γιος ονοµάζεται Γιώργος, είναι 26 ετών και έχει πτυχίο Μοριακής Βιολογίας», λέει η κυρία Μπαλτατζή. «Αυτή την περίοδο συµµετέχει στο ερευνητικό πρόγραµµα για τον καρκίνο του µαστού και παράλληλα εκπονεί τη διδακτορική του διατριβή. Το δεύτερο παιδί είναι η Μαρίνα, 22 ετών, η οποία είναι φοιτήτρια της Νοµικής. Το τρίτο είναι ο Νίκος, 21 ετών, και σπουδάζει κλασικό πιάνο. Το τέταρτο είναι η Σαπφώ, 19 ετών και σπουδάζει διακόσµηση. Το πέµπτο παιδί ονοµάζεται Αλέξανδρος, είναι 18 ετών, και είναι πρωτοετής φοιτητής της Αγγλικής Φιλολογίας. Το έκτο είναι η Ιωάννα, 15 ετών και µαθήτρια της Α' Λυκείου». Για το πώς πέτυχε να συνδυάσει µια τόσο πετυχηµένη καριέρα και µάλιστα µε την αφοσίωση που απαιτεί η έρευνα, µε µία τόσο πολυµελή οικογένεια, η κυρία Μπαλτατζή λέει: «Μπορώ και συνδυάζω τις επαγγελµατικές και οικογενειακές µου υποχρεώσεις, τηρώντας ένα αυστηρό πρόγραµµα. Μέσα σε ένα εικοσιτετράωρο µπορεί να γίνουν πολλά πράγµατα, όταν δεν χάνεται άσκοπος χρόνος και υπάρχει καλή διάθεση και αγάπη γι' αυτό που κάνεις». Οι δυσκολίες, βέβαια, στον πολυµέτωπο αυτόν αγώνα δεν έλειψαν. «Οι δυσκολίες που αντιµετώπισα έως σήµερα ήταν κυρίως στην περίοδο των τεσσάρων χρόνων που σπούδαζα ως µεταπτυχιακή φοιτήτρια στην Αγγλία», θυµάται. «Το πρώτο µου παιδί ήταν τότε τριών ετών και έως την ολοκλήρωση των σπουδών γεννήθηκαν άλλα δύο. ύσκολη ήταν και η εποχή που διορίστηκα στο Ερευνητικό Κέντρο Ογκολογίας "Γ. Παπανικολάου", γιατί είχε γεννηθεί µόλις το τέταρτο παιδί, ενώ παράλληλα προσπαθούσα να οργανώσω το εργαστήριο. Εν συνεχεία, γεννήθηκαν και τα άλλα δύο παιδιά, σε περιόδους που ήταν απαραίτητη η ενηµέρωσή µου για νέες τεχνικές». 2
Πώς αντιµετωπίσθηκαν οι δυσκολίες αυτές; «Με τη βοήθεια παιδικών σταθµών στην Αγγλία και την Ελλάδα και µε την αµέριστη βοήθεια των γονιών µου και κυρίως της µητέρας µου», απαντά η κυρία Μπαλτατζή. Ο ρόλος του συζύγου και ευτυχούς πατέρα, ο οποίος είναι καθηγητής Πετρολογίας στο Τµήµα Γεωλογίας του Πανεπιστηµίου Αθηνών, ήταν καθοριστικός. «Από κοινού συµµετέχει στην ανατροφή των παιδιών και τις οικογενειακές υποχρεώσεις», τονίζει η κυρία Μπαλτατζή. «Η βοήθειά του είναι απαραίτητη και πολύτιµη για µένα». Πόσο κοντά στα παιδιά είναι δυνατόν, όµως, να βρίσκεται µια τόσο πολυάσχολη µητέρα; «Το πρωί ετοίµαζα και ετοιµάζω το πρωινό τους και πάντα συµµετέχω στην προετοιµασία τους για το σχολείο ή τις σχολές τους», διαβεβαιώνει η κυρία Μπαλτατζή. «Επιστρέφοντας αργά το απόγευµα από το εργαστήριο, ασχολούµαι αποκλειστικά µε τη φροντίδα των παιδιών και µε τα προβλήµατά τους. Κατά τη διάρκεια της ηµέρας, όµως, εάν προκύψει για κάποιο από τα παιδιά ένα πρόβληµα, διακόπτω τη δουλειά µου και ασχολούµαι µε το πρόβληµα αυτό». Τι λένε, άραγε, τα ίδια τα παιδιά για το επάγγελµα της µητέρας τους; «Τα παιδιά καµαρώνουν για τη δουλειά που κάνω», υπογραµµίζει η κυρία Μπαλτατζή. «Συµµετέχουν συνήθως στην προετοιµασία των ιατρικών συνεδρίων (τους αρέσει να προβάλουν τις διαφάνειες ή να µε ακούν κατά την προετοιµασία µου) και µερικά από τα παιδιά έρχονται, αν είναι εύκολο, µαζί µου στα συνέδρια». Κάποιοι συµβιβασµοί δεν ήταν, πάντως, αναπόφευκτοι; «εν έχω κάνει συµβιβασµούς», αντιτείνει η κυρία Μπαλτατζή. «Έχω προσπαθήσει να βρω λύσεις για να τα συνδυάζω όλα. Για παράδειγµα από το 1978 που διορίστηκα έως σήµερα χρειάστηκε να πάω τρεις φορές στην Αγγλία για ενηµέρωση σε καινούργιες τεχνικές. Συνήθως πήγαινα καλοκαίρι, από Ιούνιο έως Σεπτέµβριο, για να µπορώ να παίρνω τα παιδιά µαζί µου. Η αντιµετώπιση των εξόδων γινόταν πάντα µε υποτροφίες από επιστηµονικούς οργανισµούς». «Πολυτέλεια», βέβαια, ο ελεύθερος χρόνος για την πολύτεκνη επιστήµονα. «Συνήθως δεν υπάρχει ελεύθερος χρόνος για τον εαυτό µου, αλλά όταν τον χρειάζοµαι ή είµαι κουρασµένη, µπορώ να τον βρω», λέει. Και προσθέτει: «Στη ζωή µου κυριαρχεί το συναίσθηµα της πληρότητας και της δηµιουργίας. Θα συµβούλευα όλες τις Ελληνίδες να προσπαθήσουν να συνδυάσουν και τα δύο καριέρα και παιδιά γιατί το ένα 3
συµπληρώνει το άλλο, που είναι απαραίτητη προϋπόθεση για µια ισορροπηµένη ζωή». Η ΚΥΡΙΑ Αθηνά Λινού, αναπληρώτρια καθηγήτρια Υγιεινής και Επιδηµιολογίας στο Πανεπιστήµιο Αθηνών, έχει 5 παιδιά, 4 κορίτσια και ένα αγόρι. Η ίδια σπούδασε γιατρός στο Πανεπιστήµιο της Αθήνας και µετεκπαιδεύθηκε στο Πανεπιστήµιο Χάρβαρντ και στη «Μάγιο Μέντικαλ Σκουλ» των ΗΠΑ. Κατά τη διαµονή της στην Αµερική γέννησε και τα πρώτα τρία από τα πέντε παιδιά της. Το πρώτο παιδί, η 18χρονη Κατερίνα, Οικογένεια Λινού: Η αναπληρώτρια καθηγήτρια Ιατρικής, µε τον σύζυγό της και τα 5 παιδιά τους σπουδάζει σήµερα Πολιτικές Επιστήµες στο Πανεπιστήµιο Χάρβαρντ. Τα άλλα τέσσερα, η 17χρονη Ελένη, η 15χρονη Ναταλία, η 12χρονη Ελισάβετ και ο 6χρονος Κωνσταντίνος, είναι ακόµα µαθητές. Το επίτευγµα της διακεκριµένης καριέρας και των πέντε παιδιών ταυτόχρονα δεν ήταν εύκολο. «Χρειάστηκε µεγάλη προσπάθεια, υποµονή και ιδιαίτερη αγάπη για τα παιδιά µου», λέει η κυρία Λινού. «Αντιµετώπισα τη δυσπιστία των συναδέλφων µου ότι µπορώ να τα βγάλω πέρα στον επιστηµονικό τοµέα, αλλά και τη δυσπιστία του κοινωνικού περίγυρου ότι τα παιδιά µου θα αναπτυχθούν φυσιολογικά. Τα κατάφερα µε την πίστη ότι όλα είναι δυνατά και δίνοντας πολλές πρωτοβουλίες στα παιδιά. Οι συµβιβασµοί που έκανα ήταν ελάχιστοι. Ο σηµαντικότερος, ίσως, ήταν ότι δεν εξασκώ ιδιωτικό επάγγελµα». Ανάµεσα στην πανεπιστηµιακή διδασκαλία, την έρευνα και τα επαγγελµατικά ταξίδια, η κυρία Λινού προσπαθεί να βρίσκει χρόνο και για τα παιδιά της. «Ο χρόνος αυτός κυµαίνεται ανάλογα µε τη συγκεκριµένη περίοδο», λέει. «Γενικά, πάντως, πιστεύω και ελπίζω ότι τα παιδιά καµαρώνουν για τους γονείς τους και ότι όσο µεγαλώνουν, βλέπουν και τα θετικά στοιχεία της απουσίας της µητέρας. ηλαδή, ότι 4
έχουν µάθει από µικρή ηλικία να είναι αυτόνοµα, ότι µπορούν να τακτοποιούν τα πράγµατα τους και να διαβάζουν χωρίς βοήθεια κ.ά.». Ο προσωπικός χρόνος ήταν φυσικά πρακτικά αδύνατο να βρεθεί. «Όσο µεγαλώνουν τα παιδιά έχω περισσότερο χρόνο για τον εαυτό µου, αλλά και περισσότερες αγωνίες», λέει χαµογελαστά η κυρία Λινού. Ο κ. ηµήτρης Λινός είναι χειρουργός και επίσης εξαιρετικά πολυάσχολος. «Η βοήθειά του, όµως, είναι εξαιρετικά σηµαντική, γιατί ξοδεύει χρόνο επικοινωνίας µε τα παιδιά, βγαίνει µαζί τους και συχνά ταξιδεύει µαζί τους», τονίζει η κυρία Λινού. Η κούραση ήταν, όπως είναι αναµενόµενο, τακτικός σύντροφος. «Κούραση υπήρχε και υπάρχει, αλλά η πληρότητα είναι µονιµότερη», επισηµαίνει η κυρία Λινού. «εν υπάρχει µεγαλύτερη ευτυχία από µια ισορροπηµένη οικογένεια. Αυτή βοηθάει και στην επιτυχία της καριέρας. Για να είναι, όµως, αυτά εφικτά, θα πρέπει ο σύζυγος να έχει µεγάλη αυτοπεποίθηση και να διευκολύνει την καριέρα της γυναίκας». Η ΚΥΡΙΑ Λένα Βακαλοπούλου- Μάνεση είναι δικηγόρος στον Άρειο Πάγο και εργάζεται ως ελεύθερη επαγγελµατίας, αλλά και ως νοµικός σύµβουλος στην Ελληνική Αεροπορική Βιοµηχανία. Σπούδασε Νοµικά στο Πανεπιστήµιο Αθηνών και παρακολούθησε µεταπτυχιακές σπουδές στο «Κινγκ'ς Κόλετζ» του Λονδίνου. Οικογένεια Μάνεση: Η δικηγόρος στον Άρειο Πάγο και σύµβουλος στην ΕΑΒ, τα 4 παιδιά της «Έχω τέσσερις κόρες», λέει η ίδια. «Τη Στέλλα, 26 ετών, η οποία έχει τελειώσει τις σπουδές της και εργάζεται σε ιδιωτική εταιρεία. Τη Βίκυ, 23 ετών, η οποία παρακολουθεί µεταπτυχιακές σπουδές στην Αγγλία. Την Τατιάνα, 17 ετών, η οποία τελειώνει το Λύκειο και θα δώσει Πανελλήνιες Εξετάσεις. Και την Αναστασία, η οποία είναι 14 ετών και πηγαίνει στην Γ' Γυµνασίου». 5
Η καλή οργάνωση ήταν αυτή που επέτρεψε στην κυρία Μάνεση να είναι ταυτόχρονα διακεκριµένη νοµικός και πετυχηµένη σύζυγος και µητέρα. «Νοµίζω ότι είναι θέµα σωστής κατανοµής του χρόνου και αξιολόγησης των προτεραιοτήτων», τονίζει. «Ρυθµίζω έτσι τον χρόνο µου, ώστε να έχω και κάποιες ώρες για τον εαυτό µου. Η µεγαλύτερη δυσκολία ήταν πάντα η φύλαξη των παιδιών, όταν έλειπα από το σπίτι. Αυτό ίσχυε έως ότου το µικρότερο παιδί έγινε εννέα χρόνων, οπότε µετά τα µεγαλύτερα φρόντιζαν τα µικρότερα. ύσκολες ήταν επίσης οι σπουδές σε συνδυασµό µε τα παιδιά, γιατί η µελέτη ήθελε ησυχία και χρόνο. Παρ' όλα αυτά, δεν έκανα συµβιβασµούς τέτοιους που να έχουν επίπτωση στη σταδιοδροµία µου». Σηµασία δεν έχει κυρίως πόσες ώρες περνάει κανείς µε τα παιδιά του, αλλά πόσο όµορφες και γεµάτες είναι αυτές. Αυτό υπογραµµίζει η κυρία Μάνεση, η οποία εξηγεί: «Προσπαθώ πάντα να βρίσκω χρόνο για τα παιδιά και νοµίζω πως σηµασία έχει η ποιότητα και όχι η ποσότητα στην αξιοποίηση του χρόνου που διαθέτει κανείς για τα παιδιά. Τα παιδιά πιστεύουν πως µέσα από την εργασία µου έχω τη δυνατότητα να αναπτύξω πληρέστερα την προσωπικότητά µου. Το γεγονός ότι η εργασία µου δίνει την ευκαιρία να διευρύνω τους ορίζοντές µου συµβάλλει καθοριστικά και στη γενικότερη καλλιέργεια που µπορώ να τους προσφέρω». «Πολύτιµη» χαρακτηρίζει η κυρία Μάνεση τη βοήθεια του συζύγου της αναπληρωτή καθηγητή στο Πανεπιστήµιο Αθηνών κυρίως όταν τα παιδιά ήταν µικρά και κυρίως κατά τη διάρκεια των σπουδών της. «Ακόµα και σήµερα συµµετέχει στις καθηµερινές οικογενειακές υποχρεώσεις όσο του επιτρέπει ο ελεύθερος χρόνος του», προσθέτει. Ποιο είναι το συναίσθηµα που κυριαρχεί σε µια τόσο γεµάτη ζωή; «Υπάρχουν στιγµές κατά τις οποίες αισθάνοµαι κόπωση, αλλά είναι πολύ λιγότερες από αυτές κατά τις οποίες αισθάνοµαι πληρότητα», απαντά χαρακτηριστικά η κυρία Μάνεση. Ποια συµβουλή θα ήθελε να δώσει στις νέες Ελληνίδες; «Είναι δύσκολο να δίνει κανείς συµβουλές», λέει, «αλλά πιστεύω ότι έχουµε µέσα µας τεράστιες δυνατότητες και αξίζει κανείς να τις εκµεταλλευθεί, για να αισθανθεί χαρούµενος και χρήσιµος». 6
Η ΚΥΡΙΑ Έφη Κοσίντα-Χατζήµπεη, απόφοιτος της Βιοµηχανικής Σχολής µε µεταπτυχιακές σπουδές στη Στατιστική, διατέλεσε καθηγήτρια Λογιστικής, διευθύντρια της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας της Ελλάδας και σύµβουλος υπουργού. Είναι µητέρα 5 παιδιών, τριών κοριτσιών και δύο αγοριών. Σήµερα είναι πλέον συνταξιούχος µετά 35 χρόνια πετυχηµένης καριέρας και έντονης επιστηµονικής έρευνας και ασχολείται µε τον δίχρονο εγγονό της. Οικογένεια Χατζηµπέη: Η πρώην διευθύντρια της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας µε τα πέντε παιδιά της και τον εγγονό της Η πρώτη από τα παιδιά, η Κάκια, εργάζεται στο Ινστιτούτο Επιµόρφωσης - Εθνικό Κέντρο ηµόσιας ιοίκησης. Η Ζήνια εργάζεται στο «ντίλινγκ ρουµ» της Εθνικής Τράπεζας. Ο Γιάννης είναι υπεύθυνος πωλήσεων σε γνωστή διαφηµιστική εταιρεία και αθλητής στην Εθνική Οµάδα. Η Ηλιάνα είναι δικηγόρος και µητέρα. Και ο «Βενιαµίν» της οικογένειας, ο Ηλίας, εργάζεται ως αυπεύθυνος δηµοσίων σχέσεων σε µεγάλη εταιρεία. Η, πάντα κοµψή, κυρία Χατζήµπεη εξηγεί πώς πέτυχε τον αξιοζήλευτο αυτό συνδυασµό καριέρας και οικογένειας: «Προσπαθούσα να είναι το ένα εντελώς ανεξάρτητο από το άλλο. εν µετέφερα τα προβλήµατα του σπιτιού στην Υπηρεσία, δεν έπαιρνα ποτέ άδεια εάν ένα παιδί ήταν άρρωστο. Θυµάµαι µια εποχή που είχα µια κόρη µου άρρωστη από λοιµώδη µονοπυρήνωση και πήγαινα εντελώς ξάγρυπνη στο γραφείο, χωρίς κανένας να έχει µάθει για την αρρώστια του παιδιού». Και το πρόβληµα του χρόνου; «Είχα περιορίσει στο ελάχιστο τις ώρες του ύπνου µου σε 3-4 κάθε βράδυ», θυµάται η κυρία Χατζήµπεη. «Το καθηµερινό πρόγραµµά µου ήταν πολύ καλά οργανωµένο, όλα γίνονταν πολύ γρήγορα. Είχα µάθει να κάνω ταυτόχρονα πολλές δουλειές. Γύρναγα στις 12 το βράδυ στο σπίτι, µαγείρευα για την επόµενη ηµέρα και πήγαινα το πρωί στους συναδέλφους του γραφείου µε µια φρέσκια σπανακόπιτα ή ένα καινούριο γλυκό! 7
Είχα µια συνεχή ζωτικότητα και... κατέρρεα σωµατικά µόνο κατά την περίοδο της ετήσιας άδειάς µου». Οι δυσκολίες ήταν πολλές, κυρίως όταν άφηναν την οικογένεια «στα κρύα του λουτρού» τα βοηθητικά άτοµα. «Παρ' όλα αυτά δεν κλειστήκαµε µέσα», τονίζει η κυρία Χατζήµπεη. «Είχαµε κοινωνική ζωή, µόνο που πηγαίναµε πάντα στις γιορτές µετά τις 11 το βράδυ». Ο σύζυγος της, αντιπρόσωπος µηχανηµάτων και βουλευτής της ηµοκρατικής Παράταξης κατά την περίοδο 1950-1951, ερχόταν αργά στο σπίτι, αλλά βοηθούσε µε τον τρόπο του. Τους έλεγε παραµύθια όταν ήταν µικρά, συζητούσε πολύ µαζί τους όταν µεγάλωσαν. «εν µπορώ να πω ότι δεν κουράστηκα», λέει η κυρία Χατζήµπεη. «εν σκέφθηκα όµως ποτέ να παρατήσω την εργασία µου. Πιστεύω ότι τα πολλά παιδιά φέρνουν µια ισορροπία µέσα στην οικογένεια. Είναι σαν να έχεις έναν παιδικό σταθµό µέσα στο σπίτι! Τα παιδιά νοιάζονται το ένα για το άλλο και οι γονείς τα µεγαλώνουν µε πιο φυσιολογικό τρόπο, πιο ελεύθερο». Η συµβουλή της προς τις νέες εργαζόµενες γυναίκες; «Να κάνουν τουλάχιστον τρία παιδιά. Μετά το δεύτερο παιδί οι γονείς αποκτούν εµπειρία και άνεση στην ανατροφή των παιδιών και δεν κουράζονται όπως µε το πρώτο. Αυτή η συµβουλή, µαζί µε το παράδειγµα µου, έχει γίνει αιτία να γεννηθούν πολλά παιδιά από συναδέλφους, συγγενείς και φίλους. Σήµερα οι γονείς αυτοί µου τηλεφωνούν για να µε ευχαριστήσουν για την οικογένειά τους». 8