Οικονομικές Δαπάνες και Πληθυσμός των Ειδικών Σχολών Κύπρου κατά την περίοδο 1990-2010: Μια ποσοτική και ποιοτική διερεύνηση.

Οικονομικές Δαπάνες και Πληθυσμός των Ειδικών Σχολών Κύπρου κατά την περίοδο 1990-2010: Μια ποσοτική και ποιοτική διερεύνηση. Δημητρίου Πέτρος Πανεπιστημίου Κύπρου & Φτιάκα Ελένη Πανεπιστήμιο Κύπρου Περίληψη Η ειδική εκπαίδευση κατηγορείται για την οικονομική εκμετάλλευση των παιδιών με αναπηρία. Πραγματικά, ισχύουν αυτές οι κατηγορίες έναντι της ειδικής εκπαίδευσης; Για να απαντηθεί το ερώτημα αυτό εντοπίστηκαν οικονομικά και πληθυσμιακά δεδομένα των εννέα ειδικών σχολείων της Κύπρου για την περίοδο 1990-2010 και λήφθησαν συνεντεύξεις από τους διευθυντές των ειδικών σχολείων. Σε μια προσπάθεια μικτής ερμηνείας ποσοτικών και ποιοτικών δεδομένων, επιδιώκεται να διαπιστωθεί ποια κατάσταση επικράτησε στα κυπριακά ειδικά σχολεία κατά την τελευταία εικοσαετία. Συνεπώς, σκοπός της παρούσας έρευνας είναι να διαπιστωθεί ποια οικονομική πολιτική ακολούθησε το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού σχετικά με τα δημόσια ειδικά σχολεία, κατά τη χρονική περίοδο 1990-2010. Εισαγωγή Η ειδική εκπαίδευση έχει κατηγορηθεί για την οικονομική εκμετάλλευση των ατόμων με αναπηρία και για προσπάθεια διατήρησης των επαγγελματικών της κεκτημένων μέσω της απομόνωσης των παιδιών με αναπηρία σε ειδικά σχολεία. Από σχετική βιβλιογραφία παρατηρείται πως η ειδική εκπαίδευση και όσοι εργάζονται στον τομέα αυτό κατηγορούνται για την προάσπιση των επαγγελματικών και οικονομικών συμφερόντων τους εις βάρος της κοινωνικής αποδοχής και ισότιμης συμμετοχής των ατόμων με αναπηρία στην κοινωνία (Tomlinson, 1982; BCODP, 1986, σελ. 6 στο Oliver, 1990; Barton and Smith 1989; Φτιάκα, 2007). Γίνονται εκτενείς αναφορές για εξυπηρέτηση επαγγελματικών συμφερόντων με μεγάλα οικονομικά οφέλη εκ μέρους των ειδικών αλλά και γενικότερα του συστήματος της ειδικής εκπαίδευσης. Σύμφωνα με την ίδια βιβλιογραφία, τα επαγγελματικά και οικονομικά συμφέροντα των ειδικών έχουν παίξει μεγάλο ρόλο στον καθορισμό της σημερινής θέσης των ατόμων με αναπηρία στην κοινωνία αλλά και στη διαμόρφωση της επικρατούσας αντίληψης που έχουν σήμερα τα άτομα χωρίς αναπηρία, για την αναπηρία. Η σχετική βιβλιογραφία δημιούργησε στους συγγραφείς τα παρακάτω ερωτήματα: «Δικαιολογημένα έχουν διατυπωθεί οι κατηγορίες ενάντια στην ειδική εκπαίδευση σχετικά με το οικονομικό κέρδος που επιδιώκει»; «Πόσο βάσιμες και τεκμηριωμένες είναι αυτές οι κατηγορίες»; «Άδικα κατηγορείται ο θεσμός της ειδικής εκπαίδευσης παιδιών με αναπηρία»; Στo παρόν άρθρο, που αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης μεταπτυχιακής διατριβής, διερευνώνται αυτές οι κατηγορίες με σκοπό να διαπιστωθεί κατά πόσο και σε ποιο βαθμό ευσταθούν στο κυπριακό εκπαιδευτικό πλαίσιο. Εντοπίστηκαν οι δαπάνες των ειδικών σχολείων για τη χρονική περίοδο 1990-2010 και σε συνδυασμό με τα δεδομένα του σχολικού πληθυσμού τους αντιπαραβάλλονται με παρόμοια δεδομένα των γενικών σχολείων και αναλύονται ποσοτικά. Παράλληλα, διερευνώνται οι απόψεις των διευθυντών στα ειδικά σχολεία σχετικά με τους προϋπολογισμούς που 231

διαχειρίζονται. Με αυτό τον τρόπο, γίνεται προσπάθεια να διαπιστωθεί κατά πόσο ευσταθούν οι κατηγορίες ενάντια στο σύστημα της ειδικής εκπαίδευσης. Μεθοδολογία Το βασικό ερευνητικό ερώτημα που εξετάστηκε κατά τη διεξαγωγή της παρούσας έρευνας ήταν: «Ποια οικονομική πολιτική ακολουθήθηκε για τα δημόσια ειδικά σχολεία της Κύπρου, πριν και μετά τη ψήφιση του Νόμου 113(Ι)/99;» Δηλαδή, σκοπός της παρούσας έρευνας ήταν να διαπιστωθεί ποια οικονομική πολιτική ακολούθησε το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού (ΥΠΠ) σχετικά με τα δημόσια ειδικά σχολεία, κατά τη χρονική περίοδο 1990-2010. Ως ερευνητικό παράδειγμα για τη συγκεκριμένη έρευνα επιλέχθηκε αυτό των μικτών μεθόδων έρευνας. Ο τύπος μικτής μεθόδου έρευνας που επιλέχθηκε για την παρούσα ερευνητική διαδικασία είναι αυτός του «τριγωνισμού» (Poth, 2010; Γραμματικόπουλος 2009; Creswell & Plano Clark, 2007). Το μοντέλο τριγωνισμού που χρησιμοποιήθηκε είναι το μοντέλο σύγκλισης, όπου η ενσωμάτωση συμβαίνει κατά τη διάρκεια της ερμηνείας των αποτελεσμάτων. Δηλαδή, πρώτα συλλέγονται τα δεδομένα μέσα από διακριτές ποιοτικές και ποσοτικές μεθόδους και κατόπιν ενσωματώνονται στη συζήτηση των αποτελεσμάτων (Γραμματικόπουλος 2009; Poth 2010). Η Poth (2010 στους Πουρκός & Δαφέρμος, 2010) αναφέρει: Είναι εύλογη η χρησιμοποίηση του εν λόγω σχεδιασμού όταν ένας ερευνητής επιδιώκει να συγκρίνει άμεσα τα ποσοτικά αποτελέσματα με τα ποιοτικά ευρήματα ή να επικυρώσει τα ποιοτικά ευρήματα με τα ποσοτικά αποτελέσματα. Η ερευνητική διαδικασία αποτελείται από δυο ερευνητικές φάσεις, την ποσοτική φάση (Α ) και την ποιοτική φάση (Β ). Οι δυο φάσεις εξελίχθηκαν ταυτόχρονα και τους δόθηκε ίση έμφαση, έτσι η μικτή μεθοδολογία που χρησιμοποιήθηκε μπορεί να ονομαστεί ταυτόχρονος τριγωνισμός σύγκλισης (Γραμματικόπουλος 2009; Creswell & Plano Clark, 2007). Τα δεδομένα από την κάθε ερευνητική φάση συλλέχθηκαν και αναλύθηκαν ανεξάρτητα από τα δεδομένα της άλλης φάσης (Poth, 2010). Δηλαδή, τα δεδομένα του Αρχειακού Υλικού αναλύθηκαν με τη χρήση ποσοτικών μεθόδων ξεχωριστά από τα δεδομένα της συνέντευξης των διευθυντών, που αναλύθηκαν με ποιοτικές μεθόδους. Στο τελευταίο κομμάτι της έρευνας, τα αποτελέσματα από τις δυο φάσεις της αναμίχθηκαν και αναλύθηκαν ταυτόχρονα, ενώ δόθηκε το ίδιο βάρος και στους δυο τύπους δεδομένων (Poth, 2010). Συλλογή και Ανάλυση Δεδομένων Για την επίτευξη της Α ερευνητικής φάσης (ποσοτική), εντοπίστηκε σχετικό αρχειακό υλικό (προϋπολογισμοί και πληθυσμιακά δεδομένα) κι έπειτα διενεργήθηκε εξέταση των κονδυλίων που διοχετεύονται στα ειδικά σχολεία της Κύπρου όσο και των πληθυσμιακών τους δεδομένων, επειδή θεωρήθηκε πως θα έδινε μια εικόνα σχετικά με το μέγεθος των χρημάτων που διαχειρίζονται τα σχολεία αλλά και πως αυτά κατανέμονται ανάμεσα στον πληθυσμό τους. Εντοπίστηκαν τα Δελτία Δαπανών για τα έτη 1990-2010, στα οποία καταγράφονται οι δαπάνες των ειδικών σχολείων και το σύνολο του αρχειακού υλικού αναλύθηκε με τη χρήση Περιγραφικής Στατιστικής (Weiss & Hassett, 1991; Trochim, 2006). Για τον καθορισμό του πληθυσμού της Β ερευνητικής φάσης (ποιοτική), χρησιμοποιήθηκε η τεχνική της σκόπιμης δειγματοληψίας (Purposive Sampling) με επιλογή περιπτώσεων που έχουν έντονη σχέση με το υπό εξέταση φαινόμενο 232

(Intensity Sampling) και μπορούσαν να προσφέρουν πλούσιες πληροφορίες με αποτέλεσμα να φανερώνουν έντονα το φαινόμενο (Patton, 2002). Ως πληθυσμός της ποιοτικής φάσης της έρευνας, καθορίστηκαν οι εννέα διευθυντές στα ειδικά σχολεία, οι οποίοι γνώριζαν καλύτερα από οποιοδήποτε άλλο πρόσωπο τις πληροφορίες που έψαχνε ο ερευνητής σχετικά με τους προϋπολογισμούς των σχολείων τους. Η συγκεκριμένη ομάδα ατόμων επιλέχθηκε για τις σημαντικές πληροφορίες που μπορούσε να προσφέρει στην ερευνητική διαδικασία, αφού οι ίδιοι οι διευθυντές ετοιμάζουν και διαχειρίζονται τους προϋπολογισμούς των σχολείων τους. Τα ποιοτικά δεδομένα (κείμενα απομαγνητοφώνησης και γραπτές απαντήσεις ερωτήσεων) που συλλέχθηκαν κατά τους δυο τύπους συνεντεύξεων (εις βάθος ημιδομημένων συνεντεύξεων (in-depth semi-structured interview) και ανοικτού τύπου τυποποιημένων συνεντεύξεων (standardized open-ended interview) (Patton, 2002) αναλύθηκαν με τo μοντέλο ανάλυσης ποιοτικών δεδομένων που πρότειναν οι Miles & Huberman (1994). Αποτελέσματα Α Ερευνητική Φάση (Ποσοτικά Δεδομένα) Κατ αρχήν, από τα δεδομένα που παρουσιάζουν τις δαπάνες του κάθε ειδικού σχολείου ξεχωριστά, διαπιστώνεται πως για όλα τα ειδικά σχολεία σημειώθηκαν αυξήσεις στις δαπάνες τους κατά την περίοδο 1990-2010. Χαρακτηριστικός είναι ο ακόλουθος πίνακας που παρουσιάζει συνοπτικά την αύξηση για κάθε ειδικό σχολείο από το 1990 μέχρι το 2010. Πραγματικές Δαπάνες και Εγκεκριμένοι Προϋπολογισμοί Ειδικών Σχολών 1990-2010 Ειδική Σχολή Από τα.. στα.. Ποσοστιαία Αυξομείωση Πολλαπλασιασμός Σχολή Τυφλών 73.432 720.928 881,76% 10Χ Σχολή Κωφών 121.729 515.215 323,25% 5Χ Ευαγγελισμός 49.912 307.813 516,7% 6Χ Απόστολος Λουκάς 70.991 278.288 292% 4Χ Άγιος Σπυρίδων 14.996 148.432 889,81% 10Χ Θεοσκέπαστη 7.183 103.738 1344,21% 15Χ Απόστολος Βαρνάβας 15.830 127.719 706,82% 9Χ Ειδικό Σχολείο Λευκωσίας Παιδικό Αναρρωτήριο Κυπριακού Ερυθρού Σταυρού 78.973 301.500 281,78% 4Χ 3.417 66.109 1834,7% 20Χ 233

Επίσης, καταγράφηκαν αυξήσεις σχεδόν σε όλες τις κατηγορίες δαπάνης εκτός από μία, την κατηγορία Συντηρήσεις και Επιδιορθώσεις. Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει τις αυξομειώσεις που καταγράφηκαν στις διάφορες κατηγορίες δαπάνης των ειδικών σχολείων για την περίοδο 1990-2010. Παρατηρείται αύξηση στις πέντε από τις έξι κατηγορίες δαπάνης, ενώ η κατηγορία Συντηρήσεις και Επιδιορθώσεις που κατέγραψε μείωση είναι παραπλανητική αφού τα κονδύλια της συγκεκριμένης κατηγορίας μεταφέρθηκαν στις Τεχνικές Υπηρεσίες του ΥΠΠ. Πραγματικές Δαπάνες και Εγκεκριμένοι Προϋπολογισμοίανά Κατηγορία Δαπάνης 1990-2010 Κατηγορία Δαπάνης Από τα.. στα.. Ποσοστιαία Αυξομείωση Πολλαπλασιασμός Κρατικοί Υπάλληλοι 182.708 626.043 242,65% 4Χ Ωρομίσθιο Κυβερνητικό Προσωπικό Λειτουργικές Δαπάνες Συντηρήσεις και Επιδιορθώσεις Κοινωνικές Παροχές ή Παροχές Παιδείας (Μεταφορά Μαθητών) Αγορά Εξοπλισμού (Σταθερά και Κινητά Μηχανήματα) 209.522 818.387 290,6% 4Χ 71.773 368.180 412,98% 6Χ 53.896 40.797-24,3% -⅟₄Χ 91.431 609.180 566,27% 7Χ 6.424 107.155 1568% 17Χ Από τους δυο προηγούμενους πίνακες διαπιστώνεται πως οι οικονομικές δαπάνες για όλα τα ειδικά σχολεία καθώς και για τις πέντε από τις έξι κατηγορίες δαπάνης, κατά την περίοδο 1990-2010, κατέγραψαν αύξηση. Επίσης, από την ανάλυση των ίδιων δεδομένων παρατηρήθηκε πως από το 1990 μέχρι και τη ψήφιση του Νόμου 113(Ι) το 1999, οπόταν και άρχισε η σταδιακή μείωση των παιδιών στα ειδικά σχολεία, η ποσοστιαία αύξηση στις δαπάνες των ειδικών σχολείων ήταν της τάξης του 116,68%. Από το έτος 2000 μέχρι τον εγκεκριμένο προϋπολογισμό του 2010, η ποσοστιαία αύξηση στις δαπάνες των ειδικών σχολείων ήταν της τάξεως του 156,28%. Παρόμοια δεδομένα έδειξαν πως από το 1990 μέχρι το 1999 η ποσοστιαία μεταβολή καταγράφεται στο 78,64%. Η περίοδος μετά τη ψήφιση του Ν.113 (Ι)/99 από το 2000 μέχρι το 2010 δεικνύει ποσοστιαία αύξηση κατά 129%. Διαπιστώνεται πως τα εγκεκριμένα κονδύλια για τα ειδικά σχολεία παρουσίασαν μεγαλύτερη αύξηση, μετά τη ψήφιση του Ν.113 (Ι)/99 (δηλ. 2000-2010) σε σχέση με την περίοδο πριν τη ψήφισή του (δηλ. 1990-1999). Τα δεδομένα που παρουσιάζουν τον πληθυσμό εκπαιδευτικών και μαθητών των ειδικών σχολείων αλλά και της γενικής δημοτικής εκπαίδευσης οδηγούν σε ορισμένες 234

ενδιαφέρουσες διαπιστώσεις. Κατ αρχήν, τόσο για την ειδική όσο και για τη γενική δημοτική εκπαίδευση ο πληθυσμός των παιδιών που φοιτούσαν σ αυτές παρουσίασαν μείωση. Επίσης, ο πληθυσμός του διδακτικού προσωπικού σημείωσε αύξηση και στις δυο περιπτώσεις. Συγκεκριμένα, ο μαθητικός πληθυσμός των ειδικών σχολείων από το 1990 μέχρι το 2009 μειώθηκε κατά 16,48%, ενώ για την ίδια χρονική περίοδο ο μαθητικός πληθυσμός που φοιτούσε στα γενικά σχολεία μειώθηκε κατά 10,9%. Η εξέταση των αριθμών του διδακτικού προσωπικού δείχνει πως για τα ειδικά σχολεία καταγράφηκε αύξηση κατά 112,7%, από το 1990 μέχρι το 2009. Για τη γενική δημοτική εκπαίδευση εντοπίστηκαν δεδομένα από τις ετήσιες εκθέσεις του ΥΠΠ αλλά και από τα Δελτία Δαπανών της Διεύθυνσης Προϋπολογισμού και Δημοσιονομικού Ελέγχου του Υπουργείου Οικονομικών. Στις ετήσιες εκθέσεις του ΥΠΠ, για την περίοδο 1990-2009 παρουσιάζεται αύξηση στο διδακτικό προσωπικό των γενικών σχολείων κατά 55,43%, ενώ στα Δελτία Δαπανών παρουσιάζεται αύξηση κατά 76%. Φαίνεται πως για τον πληθυσμό των ειδικών σχολείων, τόσο για τα παιδιά όσο και για το διδακτικό προσωπικό, υπάρχει μια ευνοϊκότερη αντιμετώπιση από πλευράς ΥΠΠ σε σχέση με τα γενικά σχολεία. Ενδεικτικές αυτής της διαπίστωσης είναι οι αναλογίες μαθητών-εκπαιδευτικών στην ειδική και γενική δημοτική εκπαίδευση. Στην ειδική εκπαίδευση κατά την περίοδο 1990-2009 η αναλογία μαθητών-εκπαιδευτικών μειώθηκε κατά 3,4 παιδιά ανά εκπαιδευτικό ή 60,8%, από τα 5,59 στα 2,19 παιδιά ανά εκπαιδευτικό. Με βάση τις ετήσιες εκθέσεις του ΥΠΠ, στα γενικά σχολεία διαπιστώθηκε μείωση κατά 9,2 παιδιά ανά εκπαιδευτικό ή 42,7%, από τα 21,55 στα 12,35 παιδιά ανά εκπαιδευτικό. Τα δεδομένα από τις ετήσιες εκθέσεις του ΥΠΠ (μαθητικός πληθυσμός) και από τα Δελτία Δαπανών (διδακτικό προσωπικό) παρουσιάζουν την αναλογία παιδιώνεκπαιδευτικών στα γενικά σχολεία να μειώνεται κατά 11,79 παιδιά ανά εκπαιδευτικό ή 49,35%, από τα 23,89 στα 12,1 παιδιά ανά εκπαιδευτικό. Με λίγα λόγια, από τα δεδομένα των ετήσιων εκθέσεων του ΥΠΠ αλλά και των Δελτίων Δαπανών, διαπιστώνεται πως η αναλογία μαθητών-εκπαιδευτικών είναι πολύ μικρότερη στα ειδικά σχολεία απ ότι στα γενικά σχολεία. Άρα, με βάση και το χαρακτηριστικό του πληθυσμού των σχολείων, παρουσιάζεται μια ευνοϊκότερη μεταχείριση από πλευράς ΥΠΠ προς τα ειδικά σχολεία σε σχέση με τα γενικά. Εξετάζοντας τα δεδομένα της ποσοτικής φάσης παρατηρείται πως η κατηγορία δαπάνης Συντηρήσεις και Επιδιορθώσεις από το 1990-2003 αυξήθηκε κατά 153,8% και από το 2004-2010 αυξήθηκε κατά 235,86%. Ακόμη, η κατηγορία δαπάνης Αγορά Εξοπλισμού κατά την περίοδο 1990-2010 κατέγραψε αύξηση 1568%. Η ανάλυση των πραγματικών δαπανών για τα ειδικά σχολεία από το 1990 μέχρι το 2010 δεικνύει πενταπλασιασμό έως και εξαπλασιασμό τους. Συμπεραίνεται πως τα οικονομικά αιτήματα των ειδικών σχολείων ικανοποιούνται σε μεγάλο βαθμό από το Κράτος. Όλες οι παραπάνω διαπιστώσεις για την κρατική οικονομική στήριξη του κράτους προς τα ειδικά σχολεία δε συνάδουν με τη μεταβολή που κατέγραψε ο Δείκτης Τιμών Καταναλωτή την περίοδο 1990-2010. Στον παρακάτω πίνακα φαίνονται ενδεικτικά οι 235

αυξήσεις που κατέγραψαν οι πραγματικές δαπάνες των ειδικών σχολείων αλλά και η αύξηση που κατέγραψαν οι τιμές της γενικότερης αγοράς με βάση το ΔΤΚ. Δείκτης Τιμών Καταναλωτή - Πραγματικές Δαπάνες Ειδικών Σχολών 1990-2010 Δείκτης Τιμών Καταναλωτή 1990-2010 Από τα στα Διαφοροποίηση Ποσοστιαία Αυξομείωση ΔΤΚ 89,4 168,09 78,69 88% 2Χ Πολλαπλασιασμός Πραγματικές Δαπάνες και Εγκεκριμένοι Προϋπολογισμοί 1990-2010 Από τα.. στα.. Ποσοστιαία Αυξομείωση Πολλαπλασιασμός Πραγματικές Δαπάνες [Ι] Πραγματικές Δαπάνες [ΙΙ] 433.046 1.943.699 348,84% 5Χ 433.046 2.569.742 493,41% 6Χ Ενώ οι γενικότερες τιμές της αγοράς με βάση το ΔΤΚ διπλασιάστηκαν, οι πραγματικές δαπάνες των ειδικών σχολείων πενταπλασιάστηκαν έως εξαπλασιάστηκαν. Β ερευνητική φάση (Ποιοτικά Δεδομένα) Στη συγκεκριμένη υποενότητα ακολουθούν τα ποιοτικά δεδομένα της έρευνας. Στην ερώτηση «Παραδοσιακά, το ΥΠΠ και το Υπουργείο Οικονομικών εγκρίνει ή απορρίπτει τους προϋπολογισμούς (ή μέρος τους) που τους προτείνετε; Για ποιο λόγο νομίζετε πως συμβαίνει αυτό»; οι 8 από τους 9 διευθυντές απάντησαν πως τα δυο υπουργεία εγκρίνουν τους προϋπολογισμούς που ετοιμάζουν τα ειδικά σχολεία. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι οι παρακάτω απαντήσεις από τρεις διευθυντές. Ο 1 ος διευθυντής είπε: «Παραδοσιακά το Υπουργείο Παιδείας και το Υπουργείο Οικονομικών εγκρίνει τους προϋπολογισμούς [ ]». Η 7 η διευθύντρια δήλωσε: «Μέχρι τώρα δεν αντιμετώπισα οποιοδήποτε πρόβλημα για την έγκριση οποιουδήποτε ποσού στον Προϋπολογισμό του σχολείου [ ] Σημειώνεται ότι κατά τη διάρκεια του χρόνου, αν διαπιστωθεί ότι οι πιστώσεις σε ένα κονδύλι δεν επαρκούν, τότε με την υποβολή επιπρόσθετου αιτήματος προς το Υπουργείο εγκρίνονται άμεσα πρόσθετες πιστώσεις». Σε παρόμοιο ύφος, ο 2 ος διευθυντής τόνισε πως: «Το ΥΠΠ είναι ιδιαίτερα βοηθητικό. Δεν έχουμε παράπονο για τα οικονομικά του σχολείου. Ζητούμε επιπρόσθετο κονδύλι και πάντα μας το εγκρίνουν». Αυτές τις απαντήσεις ενισχύουν με εμφατικό τρόπο οι δηλώσεις του 1 ου διευθυντή, ο οποίος στην προσπάθειά του να δώσει στον ερευνητή μια καλύτερη εικόνα για τον τρόπο που αντιμετωπίζει το ΥΠΠ τα οικονομικά αιτήματα των ειδικών σχολείων, τόνισε: «Το ΥΠΠ διά πολλά λεφτά στις ειδικές σχολές. Όποιος λέει τζιαι κατηγορά 236

πως εν διά, εν ψέματα που λέει». Από τα λεγόμενα των διευθυντών διαπιστώνεται πως τα υπουργεία Παιδείας και Οικονομικών βοηθούν ιδιαίτερα τα ειδικά σχολεία σχετικά με τους προϋπολογισμούς τους, όπως άλλωστε δήλωσε κι ένας από τους διευθυντές. Μία σχετική ανακοίνωση του ΥΠΠ με την οποία απαντούσε στα παράπονα που ακούστηκαν την Τρίτη 15 Μαρτίου 2011 στην Επιτροπή Παιδείας της Βουλής (Sigmalive, 15 Μαρτίου 2011; Η Σημερινή, 16 Μαρτίου 2011), επιβεβαιώνει τις δηλώσεις των διευθυντών αλλά και τους αριθμούς των Πραγματικών Δαπανών. Σύμφωνα με την ανακοίνωση: «Οι κτιριακές εγκαταστάσεις όλων των Ειδικών Σχολείων αναβαθμίζονται και συντηρούνται συστηματικά, ώστε να μπορούν να ανταποκριθούν στις αυξημένες ανάγκες των παιδιών που φοιτούν εκεί. Επιπρόσθετα αναβαθμίζονται οι υποδομές ώστε να εφαρμόζονται προγράμματα εργοθεραπείας, φυσιοθεραπείας, υδροθεραπείας, μουσικοθεραπείας και αισθητηριακής ολοκλήρωσης. Σημειώνεται ότι έχει ολοκληρωθεί η αξιολόγηση και αναβάθμιση του τεχνολογικού εξοπλισμού όλων των ειδικών σχολείων. Το Υπουργείο Παιδείας δαπανά 400.000 για εργοδότηση σχολικών βοηθών, αγορά εκπαιδευτικού υλικού, χορηγίες προς του Συνδέσμους Γονέων, ενώ επιπρόσθετα προβαίνει σε αγορά εξειδικευμένου ατομικού τεχνολογικού και άλλου εξοπλισμού» (Ανακοίνωση Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού, 16 Μαρτίου 2011) Η ανακοίνωση συνεχίζει και επαληθεύει την ευαισθησία που χαρακτηρίζει το ΥΠΠ όσον αφορά τα οικονομικά αιτήματα και γενικότερα τα θέματα της ειδικής εκπαίδευσης, όπως ανέφεραν και αρκετοί από τους διευθυντές των ειδικών σχολείων: «[ ] ο Υπουργός Παιδείας και Πολιτισμού [ ] αντικρίζει πάντοτε με ιδιαίτερη ευαισθησία και αγάπη τα παιδιά με ειδικές ανάγκες [ ]» (Ανακοίνωση Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού, 16 Μαρτίου 2011). Από τις απαντήσεις των διευθυντών διαπιστώνεται πως τα Υπουργεία Παιδείας και Οικονομικών εγκρίνουν σχεδόν πάντοτε τους προϋπολογισμούς που ετοιμάζουν τα ειδικά σχολεία. Μια άλλη σημαντική δήλωση από ένα διευθυντή ειδικού σχολείου ήταν αυτή που δόθηκε στην ερώτηση: «Μετά το 1999 που εμειώθηκαν τα παιδιά, εμειώθηκαν τα κονδύλια από το ΥΠΠ»; Ο διευθυντής ανέφερε: «Όι, αυξήθηκαν. Διούν μας παραπάνω που τότε». Συμπερασματικά, με βάση την πρόσφατη ανακοίνωση του ΥΠΠ, τις απαντήσεις των διευθυντών στις συνεντεύξεις αλλά και τους αριθμούς των Πραγματικών Δαπανών διαπιστώνεται πως η Πολιτεία αντιμετωπίζει με ευαισθησία τα θέματα ειδικής εκπαίδευσης. Τουλάχιστον, όσον αφορά τα οικονομικά αιτήματα των ειδικών σχολείων το Κράτος φαίνεται να τα ικανοποιεί σε μεγάλο βαθμό. Οκτώ από τους εννέα διευθυντές κατά τη συνέντευξη όταν ερωτήθηκαν εάν το σχολείο τους χρειάζεται επιπλέον προσωπικό, δήλωσαν πως επιθυμούν το διορισμό επιπρόσθετου προσωπικού στα ειδικά σχολεία (εξειδικευμένου ή/και γραμματειακού ή/και βοηθητικού). Συγκεκριμένα, ανέφεραν πως χρειάζονται επιπλέον εξειδικευμένα 237

άτομα π.χ. λογοθεραπευτές, εργοθεραπευτές, ψυχολόγους και λειτουργούς κοινωνικής ευημερίας. Αρκετοί από τους διευθυντές τόνισαν την ανάγκη που έχουν τα ειδικά σχολεία για διορισμό γραμματειακού προσωπικού. Άλλες διευθύντριες δήλωσαν πως χρειάζονται επιπλέον βοηθητικό προσωπικό πχ. φροντιστές, συνοδούς, καθαριστές. Χαρακτηριστικές απαντήσεις είναι οι εξής: «Οι ανάγκες μας σε προσωπικό αφορούν τη Λογοθεραπεία, Εργοθεραπεία, Ψυχολογική Υπηρεσία και την παροχή Υπηρεσιών Κοινωνικής Ευημερίας» (διευθύντρια 8), «Το προσωπικό είναι αυτή τη στιγμή ικανοποιητικό. Σε περίπτωση όμως και μικρής αύξησης των παιδιών θα πρέπει να ενισχυθεί ο αριθμός των σχολικών βοηθών και των ειδικοτήτων» (διευθυντής 1) ή «Υπάρχει ανάγκη για γραμματειακό προσωπικό [ ] Το ότι τα υπόλοιπα δημοτικά σχολεία έχουν γραμματειακό προσωπικό και οι ειδικές σχολές δεν έχουν, για μένα είναι ρατσιστικό από το ΥΠΠ» (διευθυντής 2). Διαπιστώνεται λοιπόν, πως οι επιθυμίες των διευθυντών στα ειδικά σχολεία για διορισμό επιπρόσθετου προσωπικού σε αυτά, δε συνάδουν με τους αριθμούς των πληθυσμιακών δεδομένων. Κατ επέκταση δημιουργήθηκε στους ερευνητές ο προβληματισμός κατά πόσο οι διευθυντές στα ειδικά σχολεία καταβάλλουν προσπάθεια για διατήρηση ή/και ενίσχυση του status quo. Στην ερώτηση «Σήμερα τι χρειάζεται η Σχολή σας από [ ] υλικοτεχνικής άποψης»; οι περισσότεροι διευθυντές (7 από τους 9) δήλωσαν πως η σχολή τους έχει κάποια κτιριακή ανάγκη. Οι παρακάτω δηλώσεις φαίνεται να συμφωνούν με τα παράπονα της Π.Ο.ΣΥ.ΓΟ.Π.Ε.Α. που εκφράστηκαν στην Επιτροπή Παιδείας της Βουλής τη 15 η Μαρτίου 2011. Τα παράπονα της Ομοσπονδίας αφορούσαν κυρίως τις ελλιπείς κτιριακές εγκαταστάσεις των ειδικών σχολών (Sigmalive, 15 Μαρτίου 2011; Η Σημερινή, 16 Μαρτίου 2011). Μερικές ενδεικτικές δηλώσεις των διευθυντών είναι: «[ ] Υλικοτεχνικά το σχολείο δεν έχει καθόλου αυλή για αθλοπαιδιές, διάλειμμα και κήπο. [ ]» (8 η διευθύντρια), «[ ] Προσωπικά είχα εισηγηθεί καινούριο κτίριο και απορρίφθηκε η εισήγηση μου με αποτέλεσμα να μην επιτρέπει ο υφιστάμενος χώρος τη δημιουργία αίθουσας πολλαπλής χρήσης και πισίνας. [ ] (6 η διευθύντρια)» και «Χρειάζεται μια ριζική ανακαίνιση του κτιρίου, η δημιουργία εξωτερικών χώρων άθλησης και αίθουσας γυμναστικής, περίφραξη, πισίνα, νέα αποχωρητήρια και αίθουσα αλλαγής των παιδιών. [ ]» (1 ος διευθυντής). Σημειώνεται πως, τα παράπονα της Π.Ο.ΣΥ.ΓΟ.Π.Ε.Α. και των διευθυντών των ειδικών σχολείων αφορούν αναπτυξιακές δαπάνες, οι οποίες προέρχονται απευθείας από προϋπολογισμούς των Τεχνικών Υπηρεσιών του ΥΠΠ και όχι από τους προϋπολογισμούς των ίδιων των ειδικών σχολείων. Άρα, με βάση τις παραπάνω απαντήσεις των διευθυντών φαίνεται πως υπάρχουν παράπονα σχετικά με τις αναπτυξιακές δαπάνες (αφορούν τη δημιουργία νέων κτιριακών υποδομών) που θα ήθελαν οι διευθυντές αλλά και η Π.Ο.ΣΥ.ΓΟ.Π.Ε.Α. να δαπανώνται από το Κράτος για τα ειδικά σχολεία. Σχετικά με τη συντήρηση των σχολικών εγκαταστάσεων και την αναβάθμιση των υποδομών και του τεχνολογικού εξοπλισμού τους, αρκετοί διευθυντές (4 από τους 9) επαλήθευσαν την ανακοίνωση του ΥΠΠ (Ανακοίνωση Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού, 16 Μαρτίου 2011), η οποία τόνισε πως: «Οι κτιριακές εγκαταστάσεις όλων των Ειδικών Σχολείων αναβαθμίζονται και συντηρούνται συστηματικά, [ ] 238

Επιπρόσθετα αναβαθμίζονται οι υποδομές [ ] εργοθεραπείας, φυσιοθεραπείας, υδροθεραπείας, μουσικοθεραπείας και αισθητηριακής ολοκλήρωσης. [ ] έχει ολοκληρωθεί η αξιολόγηση και αναβάθμιση του τεχνολογικού εξοπλισμού όλων των ειδικών σχολείων». Οι ακόλουθες δηλώσεις έγιναν από τους συγκεκριμένους τέσσερεις διευθυντές: «[ ] Ανακαίνιση γίνεται συνέχεια με τους προϋπολογισμούς. [ ]» (διευθυντής 3), «[ ] Το κράτος έχει ξοδέψει τεράστια ποσά, κατά καιρούς και κατά τη φετινή χρονιά, για ανοικοδόμηση του κτιρίου. [ ]» (διευθύντρια 6), «[ ] Το σχολικό κτίριο είναι καινούργιο, συντηρείται από τις Τεχνικές Υπηρεσίες και εξοπλίζεται ανάλογα με τις ανάγκες των μαθητών μας. [ ]» (διευθύντρια 8) και «Από υλικοτεχνικής άποψης έχει ανακαινιστεί όλο το σχολικό κτίριο, πρόσφατα έχει δημιουργηθεί πισίνα υδροθεραπείας που θα λειτουργήσει σύντομα, έχουν γίνει παιχνιδότοποι, ράμπες για τροχοκαθίσματα και εξοπλίστηκαν πλήρως οι αίθουσες φυσιοθεραπευτηρίου, εργοθεραπείας, λογοθεραπείας, μουσικοθεραπείας και γυμναστηρίου. [ ]» (διευθύντρια 9). Στην ερώτηση «Σήμερα τι χρειάζεται το Σχολείο σας από οικονομικής [ ] άποψης»; εδόθησαν οι ακόλουθες απαντήσεις από ορισμένους διευθυντές: «Από οικονομικής άποψης η Σχολή είναι πλήρως ικανοποιημένη.» (διευθύντρια 9), «Όι οικονομική δεν έχουμε Είμαστε μια χαρά. [ ]» (διευθυντής 3) και «Από οικονομικής άποψης το σχολείο είναι καλυμμένο. [ ] (διευθύντρια 8)». Αυτές τις δηλώσεις ενισχύουν και οι απαντήσεις στην ερώτηση «Πώς θα χαρακτηρίζατε την κρατική οικονομική στήριξη για το Σχολείο σας; Υπάρχουν περιθώρια βελτίωσης ή είστε ικανοποιημένος/η με την επικρατούσα κατάσταση;», όπου οι περισσότεροι διευθυντές ανέφεραν πως είναι ικανοποιημένοι με την κρατική οικονομική στήριξη και αρκετοί τόνισαν πως το Κράτος ενισχύει με μεγάλα ποσά τους προϋπολογισμούς των ειδικών σχολείων. Συγκεκριμένα, για την παραπάνω ερώτηση εδόθησαν οι εξής απαντήσεις: «Πάρα πολύ καλή. Ειλικρινά δεν έχουμε κανένα πρόβλημα. Ποτέ δεν είχαμε πρόβλημα με τα λεφτά. Δε μας αρνήθηκαν ποτέ» (διευθυντής 2), «Είναι πολύ καλή. Άμαν υπάρχει αυξάνουν μας τα. Παρά την κρίση οι εισηγήσεις μας εγκρίνονται εν έχουμε περικοπές εμείς Όι οι (δεν υπάρχουν περιθώρια βελτίωσης, δικές μου λέξεις) αν ζητήσουμε παραπάνω θα μας μείνουν. [ ]» (διευθυντής 3), «Τα κονδύλια που διατίθενται για τα ειδικά σχολεία είναι ομολογουμένως τεράστια αλλά ποτέ δεν θα είναι αρκετά λόγω των αυξημένων αναγκών» (διευθύντρια 6) και «Δεν αντιμετωπίζουμε οικονομικό πρόβλημα. Φυσικά πάντα θα υπάρχουν περιθώρια βελτίωσης, εφόσον και οι ανάγκες αλλάζουν» (διευθυντής 7). Συνεπώς, η γενικότερη εικόνα που έδωσαν οι διευθυντές των ειδικών σχολείων μέσα από τις απαντήσεις τους, είναι πως επικρατεί μια ικανοποίηση σχετικά με την κρατική οικονομική στήριξή τους. Παρόλο που δύο διευθυντές δήλωσαν πως πάντα υπάρχουν περιθώρια βελτίωσης της κρατικής οικονομικής στήριξης λόγω των αυξημένων αναγκών που παρουσιάζονται, εντούτοις οι περισσότεροι διευθυντές τόνισαν πως «[ ] τα κονδύλια είναι [ ] τεράστια [ ]» (διευθύντρια 6), «[ ] αν ζητήσουμε παραπάνω θα μας μείνουν» (διευθυντής 3) και «Δεν αντιμετωπίζουμε οικονομικό πρόβλημα. [ ]» (διευθυντής 7). 239

Μικτή Ανάλυση και Ερμηνεία Αποτελεσμάτων Από τα ποσοτικά δεδομένα, διαπιστώθηκε πως η κυπριακή πολιτεία μετά τη ψήφιση του Νόμου 113(Ι)/99 ενέκρινε αυξημένα οικονομικά κονδύλια για τα ειδικά σχολεία, σε σχέση με τη δεκαετία 1990-1999. Με βάση τις διακυμάνσεις που καταγράφηκαν στο σχολικό πληθυσμό των ειδικών σχολείων την τελευταία εικοσαετία, δε δικαιολογούνται οι αυξήσεις στις οικονομικές δαπάνες των ειδικών σχολείων. Συγκεκριμένα, ενώ καταγράφεται μείωση στον αριθμό των παιδιών ο αριθμός του διδακτικού προσωπικού αυξάνεται και ταυτόχρονα οι οικονομικές δαπάνες για τα ειδικά σχολεία αυξάνονται παρά το γεγονός ότι ο αριθμός των παιδιών μειώνεται. Η μόνη εξήγηση για την αύξηση των κονδυλίων, φαίνεται να αποδίδεται κυρίως στην αύξηση του αριθμού των εργοδοτούμενων (κυβερνητικοί υπάλληλοι και ωρομίσθιο κυβερνητικό προσωπικό) στα ειδικά σχολεία. Χαρακτηριστική διαπίστωση είναι πως οι μισθοί για τους εργοδοτούμενους στα ειδικά σχολεία κατά την περίοδο 1990-2010 καταλαμβάνουν το 53% του συνολικού δαπανηθέντος ποσού για όλες τις κατηγορίες δαπάνης, παρόλο η κατηγορία Κρατικοί Υπάλληλοι αφορά μόνο τις σχολές Τυφλών και Κωφών. Άλλο ενδεικτικό δεδομένο είναι πως το μεγαλύτερο ποσοστό από τις δαπάνες των ειδικών σχολών δαπανάται για τις μισθοδοσίες του προσωπικού, ενώ το μικρότερο για την κατηγορία δαπάνης Αγορά Εξοπλισμού. Επίσης, οι αυξήσεις που σημειώθηκαν στις οικονομικές δαπάνες των ειδικών σχολείων, κατά τη χρονική περίοδο 1990-2010, δε δικαιολογούνται με βάση τις ποσοστιαίες αυξήσεις που καταγράφηκαν στις τιμές του Δείκτη Τιμών Καταναλωτή. Από τα ποιοτικά δεδομένα διαπιστώθηκε πως οι διευθυντές είναι ιδιαίτερα ικανοποιημένοι από την κρατική οικονομική στήριξη προς τα ειδικά σχολεία. Παρά την ικανοποίηση που παρουσιάζουν, εντούτοις προβαίνουν και σε εισηγήσεις σχετικά με τη βελτίωση της καθημερινότητας στα σχολεία. Συγκεκριμένα, οι διευθυντές επιθυμούν το διορισμό επιπρόσθετου κυβερνητικού ή/και ωρομίσθιου κυβερνητικού προσωπικού. Για τις άλλες κατηγορίες δαπάνης οι διευθυντές παρουσιάστηκαν πολύ ικανοποιημένοι. Όμως, η επιθυμία τους για διορισμό επιπρόσθετου προσωπικού έρχεται σε αντίθεση με τις αριθμητικές καταστάσεις που παρουσιάζει ο πληθυσμός των ειδικών σχολείων. Σε κάθε εκπαιδευτικό που εργάζεται σε ειδικό σχολείο αναλογούν σχεδόν 2 παιδιά. Παρόλα αυτά, οι διευθυντές δήλωσαν πως τα ειδικά σχολεία παρουσιάζουν ελλείψεις σε προσωπικό. Σχετικά με το θεσμό της ένταξης, η πλειοψηφία των διευθυντών φαίνεται να τον αντιμετωπίζουν με σκεπτικισμό, ενώ μόλις δύο παρουσιάστηκαν πραγματικοί υποστηρικτές του. Τέλος, οι διευθυντές ανέφεραν πως τα ειδικά σχολεία παρουσιάζουν αρκετές ελλείψεις σε κτιριακές υποδομές (αναπτυξιακές δαπάνες). Καταληκτικά Εφ' όσον η οικονομική κρίση πλήττει την κυπριακή οικονομία και κατ' επέκταση κοινωνία, η άσκηση κριτικής σε καταστάσεις που επιβαρύνουν τα δημόσια οικονομικά αλλά και, με βάση τη μελετηθείσα βιβλιογραφία, την ίδια την παρεχόμενη εκπαίδευση, θεωρείται πλέον ως ένα απαραίτητο εργαλείο για την προσπάθεια εξόδου της κυπριακής κοινωνίας από αυτή. Τι χρειάζεται να αλλάξει για να βελτιωθεί η υπάρχουσα κατάσταση στη δημόσια ειδική εκπαίδευση; Πρέπει να 240

αλλάξει η διαδικασία διάθεσης των κονδυλίων στη δημόσια ειδική εκπαίδευση και αν ναι, με ποιό τρόπο; Πώς θα επηρεαστεί από αυτές τις αλλαγές η γενική εκπαίδευση; Αναφορές Ελληνόφωνες Γραμματικόπουλος, Β. (2009). Ο «τρίτος δρόμος» στην έρευνα: η μεικτή μεθοδολογία. Στο Πουρκός, Μ. Α. & Δαφέρμος, Μ. (2010) (εισαγωγή - επιμέλεια). Ποιοτική Έρευνα στις Κοινωνικές Επιστήμες. Επιστημολογικά, μεθοδολογικά και ηθικά ζητήματα (σσ. 513-523). Αθήνα: Τόπος. Διεύθυνση Προϋπολογισμού και Δημοσιονομικού Ελέγχου, Δελτία Δαπανών 1990-2010, Υπουργείο Οικονομικών, Κυπριακή Δημοκρατία. Ν. 113(Ι)/1999. Ο Περί Αγωγής και Εκπαίδευσης Παιδιών με Ειδικές Ανάγκες Νόμος του 1999 Νόμος 113(Ι)/99. Επίσημη Εφημερίδα της Κυπριακής Δημοκρατίας, Αρ. 3340, (28.07.1999), σσ. 338-350, Λευκωσία 1999: Τυπογραφείο της Κυπριακής Δημοκρατίας. Στατιστική Υπηρεσία, (9 Μαρτίου 2011). Στατιστική Υπηρεσία: Οικονομία: Δείκτης Τιμών Καταναλωτή. Ανακτήθηκε 27 Μαρτίου 2011, από Στατιστική Υπηρεσία της Κυπριακής Δημοκρατίας: http://www.mof.gov.cy/mof/cystat/statistics.nsf/all/e3b028e9587b3edbc2257798 0039356B/$file/CPI-HIST_BASE1992_1980-2011-EL- 120411%20.xls?OpenElement Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού, Ετήσιες Εκθέσεις 1990-2009, Λευκωσία: Τυπογραφείο της Κυπριακής Δημοκρατίας. Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού. (2010). Διεύθυνση Δημοτικής Εκπαίδευσης: Στατιστικά Στοιχεία. Ανάκτηση 15 Νοεμβρίου 2010, από Ιστοσελίδα του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού: http://www.moec.gov.cy/dde/pdf/statistika_dimotikis.pdf Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού (16 Μαρτίου 2011). Ανακοινώσεις: Ανακοίνωση για τη λειτουργία των Ειδικών Σχολείων. Ανακτήθηκε 24 Μαρτίου 2011, από Iστοσελίδα του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού της Κύπρου: http://www.moec.gov.cy/anakoinoseis/2011/pdf/16_03_2011_leitourgia_eidikon_sch oleion.pdf Φτιάκα, Ε. (2007). Ειδική και Ενιαία Εκπαίδευση στην Κύπρο. Αθήνα: Ταξιδευτής. Χωρίς όνομα συγγραφέα. (15 Μaρτίου 2011). Ειδήσεις: Παιδιά με ειδικές ανάγκες σε σχολεία με σοβαρότατα προβλήματα. Ανακτήθηκε στις 23 Μαρτίου 2011, από http://www.sigmalive.com/news/local/364177 241

Αγγλόφωνες και μεταφρασμένες στα Ελληνικά Creswell, J. W. & Plano Clark, V. L. (2007). Designing and conducting mixed methods research. Thousand Oaks, California: Sage. Miles, M. B. & Huberman, M. A. (1994). Qualitative data analysis: an expanded sourcebook (2nd ed.). Thousand Oaks: Sage. Oliver, M. (2009). Αναπηρία και Πολιτική. (Γ. Καραγιάννη, Επιμ.) Αθήνα: Επίκεντρο. Patton, M. Q. (2002). Qualitative Research & Evaluation Methods (3rd ed.). ThousandOaks, California: Sage. Poth, C.A. (2010). Εξετάζοντας τη συμβολή των μεικτών μεθόδων σ ένα διαδοχικό διερευνητικό σχεδιασμό: Μία ποιοτική προοπτική. Στο Πουρκός, Μ. Α. & Δαφέρμος, Μ. (εισαγωγή - επιμέλεια). Ποιοτική Έρευνα στις Κοινωνικές Επιστήμες. Επιστημολογικά, μεθοδολογικά και ηθικά ζητήματα (σσ. 525-543). Αθήνα: Τόπος. Trochim, W. M. (October 26, 2006). Descriptive Statistics. Retrieved November 23, 2010, from http://www.socialresearchmethods.net/kb/statdesc.php Weiss, N. A. & Hassett, M. J. (1991). Introductory Statistics (3rd ed.). Reading, Mass.: Addison-Wesley Pub. Co. 242