Διαδικασίες Δηµιουργικότητας και Καλλιτεχνική Δηµιουργία 1

Διαδικασίες Δηµιουργικότητας και Καλλιτεχνική Δηµιουργία 1 Ανδρέας Γιαννακούλας 2 Μετάφραση: Φανή Τριανταφύλλου Επιµέλεια: Ευφροσύνη Μουρελή Ο Κόσµος καθώς τον αντιλαµβάνοµαι είναι ένα δίκτυο που ασταµάτητα δηµιουργείται από εµένα, στον χρόνο και τον χώρο Tagore, Personality (1917) Και ψυχή εί µέλλει γνώσεσθαι αυτήν είς ψυχήν αυτή βλεπτέον Πλάτων 1 Στο απεριόριστο δυνητικό χώρο της επιστήµης, ανοίγονται συνέχεια εναλλακτικοί δρόµοι για εξερεύνηση, δρόµοι εντελώς καινούργιοι αλλά και πολύ παλιοί, τρόποι και µορφές, φαινόµενα και πραγµατικότητες που µπορούν να αλλάξουν βαθιά τις φαντασίες και την πραγµατικότητά µας, να επηρεάσουν τη δηµιουργικότητα µας και να τροποποιήσουν την ατοµική και συλλογική µας εικόνα, µέχρι και την ποιότητα και αυτή καθαυτή τη συνέχεια της ύπαρξης µας. Έχει παρατηρηθεί ότι σήµερα κάθε κλάδος της επιστήµης µοιάζει να καταδεικνύει ότι ο κόσµος βασίζεται πάνω σε πολύ λεπτές οντότητες όπως είναι τα quarks, τα µηνύµατα του DNA και κάποιοι πρωταρχικοί νευρώνες που καθορίζουν το ατοµικό πεπρωµένο από την αρχή της ζωής, από και τη στιγµή της σύλληψης. 1 Ευχαριστούµε θερµά τον κ. Α. Γιαννακούλα για το κείµενό του: CREATIVE PROCESSES AND ARTISTIC CREATION που µας έστειλε τιµώντας τον καινούργιο Μετάλογο. Το copyright ανήκει στον συγγραφέα. 2 Ανδρέας Γιαννακούλας, Ψυχίατρος, Παιδοψυχίατρος, Ψυχαναλυτής, Πλήρες Μέλος και Επιβλέπων της IPA. Επισκέπτης Καθηγητής σε διάφορα Ευρωπαϊκά και Ιταλικά Πανεπιστήµια. Ιδρυτικό Μέλος και κύριος Διδάσκων στη Σχολή Ψυχοθεραπείας Παιδιών και Εφήβων (ASNEA) στο Ινστιτούτο Παιδικής Νευροψυχιατρικής, Παν/µιο Μιλάνου. Ιδρυτικό και Επίτιµο Μέλος της Ελληνικής Εταιρείας Ψυχαναλυτικής Ψυχοθεραπείας. Τεύχος 24 metalogos-systemic-therapy-journal.gr 1

Αποστερηµένος από το ασυνείδητό του, ληστευµένος από την ψυχή του, την εµπειρία του, καθώς και από τον φαντασιακό και προσωπικό του εαυτό, ο Οιδίποδας της νευροεπιστήµης σταµατά την αναζήτηση του εαυτού του και του ανθρώπου που τον έφερε στον κόσµο. 2 Ωστόσο οι ποιητές µας διδάσκουν ότι από την επαφή αυτή του ανθρώπου µε τον εαυτό του και τους σηµαντικούς άλλους 3, µέσα στους αιώνες, αναβλύζουν οι πιο γόνιµες και εφευρετικές δυνάµεις της κουλτούρας µας, και είναι πολύ γνωστό ότι οι ποιητές και οι καλλιτέχνες ήταν αυτοί που ενστάλαξαν µέσα στα πάθη και στις περιπέτειες του ατόµου την ανθρώπινη διάσταση του ψυχικού και του τραγικού. Ο όρος τραγωδία κατά τη γνώµη µου περιλαµβάνει τόσο την Ελληνική σηµασία όσο και την ψυχαναλυτική: πράγµατι από τους αρχαίους καιρούς οι γνωστές αλήθειες για τον φυσικό κόσµο, την πορεία της ιστορίας και την ποικιλία της ανθρώπινης συµπεριφοράς έχουν µεταφραστεί δηµιουργικά σε µυθολογικές ιστορίες, τραγικά έργα, ποιητικές κατασκευές, και συµβολικές, ονειρικές δηµιουργίες. Αποδίδοντας στο άτοµο την ιδιότητα της συµβολικής δηµιουργίας των ονείρων του, στις αρχές του XX Αιώνα, στο βιβλίο του Η Ερµηνευτική των Ονείρων, ο Sigmund Freud αναγνώρισε τον δηµιουργό µέσα στον καθένα µας και µεταµόρφωσε εκ βάθρων την ποιότητα της ανθρώπινης επίγνωσης και εµπειρίας, σηµατοδοτώντας την έναρξη της αληθινής προσωποποίησης. Μέσα στο θεραπευτικό πλαίσιο που επινόησε ο Freud, ο ασθενής µπορεί να βρει την δική του προσωπική ιστορία, η οποία περιέχει µια αρχαϊκή οικειότητα µε το τοπικό του ιδίωµα, και αγκυροβολεί σε χρόνο και χώρο, στις ρίζες του, τη χώρα του, το οικογενειακό του περιβάλλον - θα µπορούσαµε να πούµε στην ουσία των θεµάτων και των εικόνων από όπου πηγάζει και αποκρυσταλλώνεται ο Εαυτός. Αναφερόµενος στην προέλευση του έργου τέχνης, ο Heidegger (1889-1976) έγραψε: «Με τον όρο προέλευση θέλουµε να αναφερθούµε σε αυτό από το οποίο και µέσω του οποίου κάτι είναι αυτό που είναι και µε τον τρόπο που Τεύχος 24 metalogos-systemic-therapy-journal.gr 2

είναι. [...] Η προέλευσή του είναι η πηγή της φύσης του. Το ερώτηµα σχετικά µε την προέλευση του έργου τέχνης αφορά στην πηγή της φύσης του. Συνήθως το έργο αναδύεται από τη δραστηριότητα του καλλιτέχνη και µέσω αυτής. Ο καλλιτέχνης είναι η προέλευση του έργου τέχνης. Κανείς (απ τους δυο) δεν είναι τίποτα χωρίς τον άλλον [η πλαγιογραφή είναι δική µου] 4. Ήδη προς τα τέλη του XVII Αιώνα, ο Άγγλος φιλόσοφος John Locke (1632-1704) σηµείωνε ότι ό, τι είναι γνωστό τόσο εξωτερικά όσο και εσωτερικά - έρχεται σε µας µέσω των αισθήσεών µας: οι τεχνοκριτικοί, πράγµατι, θεωρούν ότι τίποτα ορατό δεν µπορεί να κατανοηθεί από την αίσθηση της όρασης παρά µόνο το φως και τα χρώµατα. Είναι πραγµατικά εξαιρετικό ότι ο βασικός αντιπρόσωπος των µοντέρνων επιστηµών, ο Albert Einstein (1879-1955), έγραφε: Τα µάτια του επιστήµονα εστιάζουν στα φαινόµενα τα οποία είναι προσβάσιµα στην παρατήρηση τη στιγµή της αντίληψης τους και της επιστηµονικής διατύπωσής τους. Στην απόπειρα να δηµιουργήσει µια εννοιολογική διατύπωση που να εκφράζει το πλήθος των παρατηρούµενων δεδοµένων, το τόσο πολύπλοκο και τεράστιο, ο επιστήµονας χρησιµοποιεί ένα ολόκληρο οπλοστάσιο εννοιών που απορρόφησε ουσιαστικά µε το γάλα της µάνας του. 5 Σύµφωνα µε τον Helmholtz 6, έναν από του δασκάλους του Freud, οι αντιλήψεις βασίζονται σε ασυνείδητα συµπεράσµατα τα οποία καθιστούν δυνατόν να διακριθεί το σύνηθες στο ασύνηθες, το οικείο στο καινούργιο. Κατά την Marion Milner η αντίληψη του εξωτερικού κόσµου είναι από µόνη της µια δηµιουργική πράξη, µια πράξη φαντασίας [ ] χωρίς φαντασία, πράγµατι, δεν θα µπορούσαµε να δούµε αυτό που είναι εκεί για να ιδωθεί [ ] είναι µια κατάσταση που όλοι βιώνουµε σε ορισµένα στάδια της παιδικής µας ηλικίας, και που µετά φαίνεται να χάνεται µε το µεγάλωµα (παρότι παραµένει). Αλλά µπορούµε να την ξαναβρούµε στην τέχνη και στη δηµιουργικότητα κάποιου [ ] 7. Ο Κόσµος όπως τον ξέρουµε µέσα από τις αισθήσεις µας είναι η µόνη δηµιουργία του ανθρώπου ως Δηµιουργού. Ακολουθώντας τον Rycroft, χρησιµοποιώ τη λέξη φαντασία για τις διαδικασίες της επεξεργασίας (working through), της οργάνωσης και της διάρθρωσης του φαντασιακού, διαδικασίες που απαιτούν προσπάθεια και µια Τεύχος 24 metalogos-systemic-therapy-journal.gr 3

εκτελεστική ικανότητα από το Εγώ. 8 Με αυτήν την έννοια, η φαντασία είναι µια θεµελιώδης ανθρώπινη ιδιότητα, µέσω της οποίας ανθίζουν λίγο πολύ γόνιµες δραστηριότητες και λειτουργίες σε διάφορα πρόσωπα και σε διάφορα κοινωνικά και πολιτισµικά περιβάλλοντα. Θα µπορούσαµε να πούµε ότι η εικόνα που δηµιουργείται από το όνειρο είναι οι γόνιµες οι µη διανοηµένες, απωθηµένες ή αποσχισµένες (dissociated) πλευρές που η φαντασία της εν εγρηγόρσει ζωής δεν έχει προβλέψει. 9 Στο άρθρο του το 1908, Δηµιουργικοί Συγγραφείς και Ονειροπόληση (Creative Writers and Day Dreaming), ο Freud υπογραµµίζει την οµοιότητα µεταξύ του ποιητή που ονειροπολεί και του παιδιού που παίζει: αναδύεται η συνέχεια ανάµεσα στην τέχνη και τη συνήθη ψυχική λειτουργία στην καθηµερινή ζωή. Ο Donald Winnicott, ένας αριστοτέχνης ποιητής της ανθρώπινης φύσης, αντιπροσωπεύει την κυρίαρχη Βρετανική στάση όσον αφορά στην εξέλιξη τόσο των θεωρητικών όσο και των κλινικών (ψυχαναλυτικών) θεµελίων καθώς και των απόψεων που σχετίζονται µε την εµπειρική γνώση και τη δηµιουργικότητα. Ο ίδιος, υιοθέτησε την Προσωκρατική σοφία κατά το ότι εκτίµησε την ελευθερία και τον αυθορµητισµό της σκέψης και της εµπειρίας στη δηµιουργία. Σαράντα χρόνια µετά το άρθρο Δηµιουργικοί Συγγραφείς και Ονειροπόληση (Creative Writers and Day Dreaming) (Freud, 1908), στο Παιχνίδι και Πραγµατικότητα (Playing and Reality) (1951), ο Winnicott επεξεργάζεται περαιτέρω τις ιδέες του Freud και παρατηρεί ότι η σχέση µεταξύ του παιχνιδιού και της δηµιουργίας επεκτείνεται πέραν του ενδιάµεσου πεδίου, ανάµεσα στην εσωτερική ψυχική δραστηριότητα και τον εξωτερικό κόσµο [ ]», δηλαδή, περιλαµβάνει το όλο πολιτισµικό πεδίο: Για να µελετήσει κανείς το παιχνίδι και κατόπιν την πολιτισµική ζωή του ατόµου θα πρέπει να µελετήσει τη µοίρα του δυνητικού χώρου ανάµεσα σε κάθε µωρό και τη µητέρα του η οποία ουσιαστικά προσαρµόζεται (σε αυτό) λόγω της αγάπης. Με αυτόν τον τρόπο, ο Winnicott τόνισε τη ζωτική διαλεκτική σχέση µεταξύ του τι προσφέρει ο κόσµος και τι δηµιουργεί το άτοµο. Κατά τη γνώµη του, στη φυσιολογικότητα, η µητέρα κάνει Τεύχος 24 metalogos-systemic-therapy-journal.gr 4

δυνατή την ψευδαίσθηση (illusion 10 ) του παιδιού ότι το στήθος που εκείνο φαντάζεται είναι το ίδιο στήθος που εκείνη του προσφέρει: το παράδοξο βρίσκεται στο ότι το αντικείµενο που δηµιουργείται είναι ταυτόχρονα το αντικείµενο που ανευρίσκεται. Οφείλουµε στον Winnicott την έννοια της ψευδαίσθησης (illusion) ως µιας µη παθολογικής διαδικασίας η οποία διαφέρει από το παραλήρηµα (delusion) καθόσον δεν αφορά στο πρόβληµα της πίστης, και δεν γίνεται ποτέ δόγµα, και επίσης είναι διαφορετική από την (παθολογική) ψευδαίσθηση (hallucination), η οποία συνιστά µια λανθασµένη ερµηνεία της αληθινής εµπειρίας. Σύµφωνα µε τον Freud, η ψευδαίσθηση της µεταβίβασης ως λανθασµένη σύνδεση και η φαντασίωση της µεταβίβασης ως ανακατασκευή, θεωρήθηκαν σταδιακά όχι σαν ένα λάθος που θα έπρεπε να διορθωθεί, αλλά σαν µια µεταφορική αναπαράσταση της ψυχικής πραγµατικότητας (Rycroft, Khan, Pontalis και άλλοι). Η Marion Milner επίσης θεώρησε την µεταβίβαση χωρίς παθολογικές υποδηλώσεις ως δηµιουργική ψευδαίσθηση. Δυνητικός χώρος είναι ένας γενικός όρος που χρησιµοποίησε ο Winnicott για να αναφερθεί στην ενδιάµεση περιοχή της εµπειρίας η οποία βρίσκεται ανάµεσα στην ψευδαίσθηση και την πραγµατικότητα -µεταβατική µε τη διπλή έννοια: ότι βρίσκεται ανάµεσα και ότι µεσολαβεί ανάµερα στην εσωτερική ψυχική πραγµατικότητα και την εξωτερική πραγµατικότητα. Πράγµατι, στο βιβλίο του Σύνορα της Ψυχανάλυσης. Μεταξύ Ονείρου και Πόνου (Frontiers in Psychoanalysis. Between Dream and Pain) (1981), ο Pontalis δηλώνει ότι Η περιοχή των µεταβατικών φαινοµένων συνιστά έναν ψυχικό χώρο ανάµεσα στο έξω και στο µέσα, έναν κατ ουσίαν αν και όχι πραγµατικό, δυνητικό χώρο όπου ο Winnicott τοποθετεί την προέλευση της δηµιουργικότητας. Στο βιβλίο του Θεραπευτική Συµβουλευτική στην Παιδοψυχιατρική (Therapeutic Consultations in Child Psychiatry (1971), ο Winnicott µεταφορικά υπογραµµίζει ότι στο βάθος-βάθος, ο πυρήνας που δοµεί το θέµα της συµβουλευτικής συνεδρίας είναι η έντονη συµµετοχή του ασθενή στην ελεύθερη δηµιουργία του Τεύχος 24 metalogos-systemic-therapy-journal.gr 5

δικού του χώρου: ενός χώρου µέσω του οποίου διακινούνται σηµαντικά αντικείµενα, χειρονοµίες, ανάγκες, επιθυµίες και, φυσικά, προσωπικά µυστικά. Στο άρθρο του Unheimlich (Το Ανοίκειο, 1919), ο Freud εισάγει µια ιδιαίτερα γόνιµη ενόραση, δηλαδή τη σχέση ανάµεσα στο αόρατο µυστικό του έργου τέχνης (το κρυφό νόηµα) και το ίδιο το έργο τέχνης (το απόν νόηµα) 11 : Το Unheimlich (Ανοίκειο) είναι το είδος εκείνο του τρόµου που µας γυρίζει πίσω σε αυτό που γνωρίζουµε από πολύ καιρό και το οποίο µας είναι οικείο. Ο γερµανικός όρος unheimlich είναι, από σηµασιολογικής πλευράς, το αντίθετο του heimlich (από το heim, σπίτι ) που σηµαίνει ιδιωτικό, γνωστό, αξιόπιστο, προσωπικό, οικείο. Το Unheimlich (µε το στερητικό Un) σηµαίνει εποµένως ασυνήθιστο, παράξενο, και ανοίκειο. Στο Λεξικό της Γερµανικής γλώσσας από τον Daniel Sanders, σηµαίνει επίσης το κρατηµένο µέσα, το κρυφό αλλά κι αυτό που προσπαθεί να έρθει στο φως. Το ανοίκειο, λοιπόν, αναδύεται, σε ένα αντικείµενο ή σε µια κατάσταση, όταν συνυπάρχουν στοιχεία του ξένου και του οικείου µε ένα είδος συναισθηµατικής δυαδικότητας. Στον έρωτα κατ εξοχήν διαταρακτική εµπειρία η αβεβαιότητα, ο δισταγµός, η αναρώτηση, το δέος, και η εφόρµηση του απρόσµενου µοιάζει εν µέρει σαν όνειρο να είναι έµφυτα και οµοούσια µε εκείνη την κατάσταση του νου, κατά την οποία υπάρχει µια συνεχής µεταφορική αναζήτηση του οικείου στο ξένο, µε την ελπίδα ότι κάτι συχνά ασαφές και αρχαϊκό - παρόν στο εγώ ως εσωτερική εικόνα, θα µπορούσε όχι µόνο να προβληθεί, αλλά επίσης να επαναανακαλυφθεί ως εξωτερική αντίληψη που ανά-δηµιουργείται σαν κάτι τελείως αυθεντικό και καινούργιο. Στην εφηβεία και όχι µόνο το στάδιο του φλερτ και της αρχής του έρωτα, µε το οποίο ξεκινά η σχέση ενός ζευγαριού, µπορεί να ιδωθεί σαν µια πιεστική και παθιασµένη ανταλλαγή, µια ακολουθία πολλαπλών ήχων και συνηχήσεων, όχι µόνο για το µάτι, το αυτί, αλλά για όλες τις αισθήσεις και τα συναισθήµατα και για τη ψυχή γενικά: πράγµατι, ένα παιχνίδι συνεχούς Τεύχος 24 metalogos-systemic-therapy-journal.gr 6

καθρεφτίσµατος µεταξύ δυο προσώπων, των ατοµικών και των κοινών τους φαντασιών σε µια απόλυτα ονειρική διάθεση, που υποστηρίζεται από ασυνείδητα συµπεράσµατα και είναι φορτωµένη µε βαθιά δηµιουργικές επικλήσεις. Ο πλούτος των δυνατοτήτων σε αυτή την κατάσταση του νου εκφράζεται καλά µε την τέχνη, που πάντα επιλέγει τον έρωτα σαν ένα από τα αντικείµενά της. Θα µπορούσαµε να πούµε ότι όταν οι σύντροφοι, στην αρχική φάση του έρωτα, δηµιουργούν και βρίσκουν τον εαυτό τους ο ένας στον άλλον, υποκειµενοποιώντας ο ένας τον άλλον, ένας δηµιουργικός δυναµισµός αναδύεται µεταξύ τους. Στην περίπτωση αυτή, η µεταφορά είναι, όπως είναι και στην τέχνη, ο κύριος τρόπος να γνωρίζεις, να διερευνάς και να επικοινωνείς. Στο τρίτο κεφάλαιο του Three Essays on the Theory of Sexuality (Τρία Δοκίµια για τη Θεωρία της σεξουαλικότητας) (Ο Μετασχηµατισµός της Εφηβείας), Η Ανεύρεση ενός Αντικειµένου, ο Freud είπε: Υπάρχουν λοιπόν καλοί λόγοι σχετικά µε το γιατί το παιδί που βυζαίνει στο στήθος της µητέρας του έχει γίνει το πρωτότυπο κάθε σχέσης αγάπης. Η ανεύρεση ενός αντικειµένου είναι στην ουσία η επαν-εύρεσή του [...] 12. Με αυτήν την έννοια, η επαν-εύρεση του αντικειµένου (Freud) δίνει στο τελευταίο ένα ξεχωριστό δυναµικό και ένα είδος ενέργειας που εκπέµπεται και της οποίας το περιεχόµενο δεν δηλώνεται, ούτε νιώθεται ούτε καταγράφεται, σαν να µην είχε ποτέ πιο πριν υπάρξει και βιωθεί. Από την άλλη, στην εφηβεία, το ελεύθερο παιχνίδι των ενδόµυχων βιωµάτων και των πρόσφατων κοινών αναµνήσεων προεξάρχει εξαιρετικά και είναι έντονα παρόν περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο διαθέσιµο λεξιλόγιο και δίνει µια αναµφισβήτητη δύναµη σε αυτό που βιώνεται σαν πραγµατικό - στο εδώ-και-τώρα. Με αυτήν την έννοια, τα στοιχεία του παιχνιδιού, ο εσωτερικός φαντασιακός κόσµος και η εξωτερική πραγµατικότητα µπορούν να συµπορευτούν δηµιουργικά. Συνεπώς, το δυναµικό της περιοχής της ψευδαίσθησης που διατηρείται και την οποία µοιράζονται οι σύντροφοι, έγκειται, στις δυνατότητες της ανεξάντλητης ποικιλίας και ανταλλαγής παιχνιδιού και οικειότητας, όπου µπορούν να εκδραµατιστούν σεξουαλικές φαντασιώσεις, λέξεις Τεύχος 24 metalogos-systemic-therapy-journal.gr 7

και σιωπές, φράσεις, αλήθειες και σαρκικές εικόνες, που φυλάσσονται για τις στιγµές της οικειότητας και της µυητικής πληρότητας: Είναι στο παιχνίδι και µόνο στο παιχνίδι που το άτοµο, είτε είναι παιδί είτε ενήλικος, µπορεί να είναι δηµιουργικό και να χρησιµοποιήσει την προσωπικότητα του, και µόνο όταν είναι δηµιουργικό το άτοµο ανακαλύπτει τον Εαυτό του (Winnicott, Playing and Reality). Η τέχνη και η ποίηση λοιπόν έχουν κάτι µαγικό, όπως το παιχνίδι και ο έρωτας, όπου το όνειρο εισέρχεται στην πραγµατικότητα και η πραγµατικότητα εισέρχεται στο όνειρο (Winnicott, Playing and Reality). Με άλλους όρους, στην οικειότητα η εµπειρία είναι υπαινικτική, αλληγορική, αινιγµατική, ριζοσπαστικά παιχνιδιάρα, µεταβατική και πάνω απ όλα δηµιουργική (δες Starobinski, Khan, Milner, Rycroft και άλλους). Παραφράζοντας τον Freud, η εµπειρία της οικειότητας του παιδιού µε τη µητέρα του οργανώνει τη σεξουαλικότητά του και αναµφίβολα ολόκληρη την ψυχική του ζωή. Νοµίζω ότι αυτό θα µπορούσε να είναι ακριβώς η ψυχολογική βάση της διαδικασίας της δηµιουργικής µεταφοροποίησης και συµβολοποίησης (όπως λέει η Milner στο: The Role of Illusion in Symbol formation Ο Ρόλος της Ψευδαίσθησης στη δηµιουργία των Συµβόλων 13 ): για να αντιληφθούµε, για να συλλάβουµε το άγνωστο µέσω του γνωστού και για να επιτρέψουµε αµοιβαία το γνωστό να αντιπροσωπεύσει το άγνωστο. Με αυτήν την έννοια η µεταφορά (όπως η συµβολική δηµιουργία) τίθεται σαν ένας πολύπλοκος διαµεσολαβητής ανάµεσα στον υπερβαίνοντα και ιδιοσυγκρασιακό κόσµο των αισθήσεων, των αισθηµάτων και των υποκειµενικών συναισθηµάτων από τη µία πλευρά, και τον σταθερό, ευσταθή κόσµο των σχηµάτων και των προτύπων των κοινωνικά κωδικοποιηµένων νοηµάτων απ την άλλη. Όπως είναι πολύ γνωστό, στα κείµενα του Freud η δηµιουργικότητα ήταν η µετουσίωση της παιδικής σεξουαλικότητας και επιθετικότητας, παρόλο που ο Freud ποτέ δεν περιέγραψε µε πραγµατικά πειστικό τρόπο την αληθινή φύση της Τεύχος 24 metalogos-systemic-therapy-journal.gr 8

µετουσιωτικής δηµιουργικής δραστηριότητας. Κατά τη Melanie Klein, εξάλλου, η τέχνη ήταν ουσιαστικά επανορθωτική και συνέπεια της καταστροφικότητας και του αισθήµατος της ενοχής, όπως διαπιστώνεται από το παιδί στην καταθλιπτική θέση (Hanna Segal). Ο Winnicott, στο έργο του: The Depressive Position in Normal Emotional Development (Η Καταθλιπτική Θέση στην Φυσιολογική Συναισθηµατική Ανάπτυξη) 14 δεν φαίνεται ικανοποιηµένος µε την Κλαϊνική αισθητική: πράγµατι, γράφει ότι το αίσθηµα της ενοχής και η επακόλουθη επιθυµία για επανόρθωση είναι πηγή δύναµης, κοινωνικής συνεισφοράς, και καλλιτεχνικών εκδηλώσεων αλλά όχι της τέχνης, η οποία έχει τις ρίζες της σε ένα βαθύτερο επίπεδο. Κατά τον Winnicott υπήρξαν άλλες ρίζες για τη δηµιουργικότητα αλλά η επανόρθωση παρέχει µια σηµαντική σύνδεση ανάµεσα στην δηµιουργική ορµή και τη ζωή που διάγει ο ασθενής. Συνεπώς, κατά τη γνώµη του, τα πρώιµα εξελικτικά στάδια είναι εγγενώς δηµιουργικά και το παιδί δηµιουργεί µέσα από την επιθυµία του την µητέρα η οποία είναι έτοιµη να ευρεθεί, έτσι ώστε το υποκειµενικά νοερά δηµιουργούµενο αντικείµενο είναι την ίδια στιγµή το αντικειµενικά ευρισκόµενο αντικείµενο. Ο Winnicott γράφει ότι Ο κόσµος δηµιουργείται εκ νέου από κάθε ανθρώπινο πλάσµα και αυτό το έργο αρχίζει τουλάχιστον τη στιγµή της γέννησης και του πρώτου θεωρητικού ταΐσµατος και προσθέτει Εµείς γνωρίζουµε ότι ο κόσµος υπήρχε πριν από το παιδί, αλλά εκείνο δεν το γνωρίζει και στην αρχή έχει την ψευδαίσθηση ότι ό,τι βρίσκει δηµιουργήθηκε από το ίδιο. Θα πρέπει να δεχτούµε ότι αυτές συνιστούν κάποιες από τις βαθύτερες αναλυτικές αναζητήσεις. Φυσικά, η ανάπτυξη νέων υποθέσεων και νέων θεωρήσεων έχουν δώσει νέα ώθηση σε αυτόν τον ενδιαφέροντα διάλογο. Ιδιαίτερα προς το τέλος της ζωής του, ο Winnicott διαβεβαίωνε ξεκάθαρα ότι η δηµιουργικότητα συνδέεται µε την ικανότητα να είναι κανείς επιθετικός: κατά την γνώµη του η επιθετικότητα κατέχει εξέχουσα θέση στην εξέλιξη καθώς και στη διαδικασία αποχωρισµού / ατοµικοποίησης. Εκτός από την αναγκαιότητα να Τεύχος 24 metalogos-systemic-therapy-journal.gr 9

καθιστά κανείς τον εαυτό του και τους άλλους πραγµατικούς (real), (η επιθετικότητα) προσκαλεί προς τη διερεύνηση µιας σχετικά απόµακρης περιοχής: τι υπάρχει έξω από τον εαυτό και τι µέσα. Στο πολύ γνωστό έργο του Άµλετ και Freud 15, ο Jean Starobinski τόνισε ότι το ασυνείδητο δεν είναι µόνο µια γλώσσα. Είναι δραµατουργία. Η λέξη είναι σαν θεατρικό έργο, σαν µια οµιλούσα δράση που τεντώνεται ανάµεσα στα δυο άκρα της κραυγής και της σιωπής. Και καταλήγει τίποτα δεν είναι πέρα από τον Οιδίποδα, επειδή ο Οιδίποδας είναι ήδη ο ίδιος βάθος έχει µια πλευρά φλεγόµενης τοπικότητας, ένα βάθος που διακινδυνεύουµε να χάσουµε ή να αρνηθούµε (Masud Khan, Pontalis και άλλοι). Η Marion Milner, στη σηµαντική της οµιλία στο Συµπόσιο για την Αλλαγή στη χρησιµοποίηση των ονείρων στην ψυχαναλυτική πρακτική ( Change of the use of dreams in the psychoanalytical practice ) (London, July 1975), αναφέρθηκε στον κόσµο της τέχνης. Ανέφερε τον Maritain, ο οποίος µιλά για την δηµιουργική υποκειµενικότητα ως µια εµπειρία στο περιθώριο του ονείρου 16 και λέει ότι πολλοί άνθρωποι την έχουν τελείως σβήσει από τον εαυτό τους, και στον Ehrenzweig ο οποίος, αφού µελέτησε την τέχνη και τον Freud επί πολύ καιρό, κατέληξε στο συµπέρασµα ότι [ ] ο νους, στο πιο βαθύ τµήµα του, εκπληρώνει καθήκοντα (δηµιουργικής) ολοκλήρωσης που ξεπερνούν κατά πολύ τις δυνατότητες της συνειδητής νοητικής επιφανειακής δραστηριότητας. Τέλος, η Milner αναφερόµενη στον καλλιτέχνη µέσα σε όλους µας ενώ ονειρευόµαστε, και στις απαρτιωτικές λειτουργίες της τέχνης, θεωρεί ότι, Θεµελιώδης, [στο όνειρο και στην τέχνη] είναι η ενόρµηση να έρθει κανείς σε επαφή µε τον Εαυτό του, να γνωρίσει όχι µόνο κοµµάτια του ίδιου του Εαυτού του, αλλά και την ολότητά του. 18, 17 Συµπερασµατικά, θα πρέπει να σκεφτούµε ότι ως προς την µεταβίβαση όλα αυτά σηµαίνουν ότι ο αναλυτής και ο αναλυόµενος αποτελούν µέρος µιας ολικής διαδικασίας ευρύτερης από το ψυχαναλυτικό πλαίσιο, µέσα στην οποία ο Τεύχος 24 metalogos-systemic-therapy-journal.gr 10

ένας δηµιουργείται και βρίσκεται από τον άλλον. Η αισθητική αλλά επίσης και η θεραπευτική παράλληλος απηχούν (παραφράζοντας) τα λόγια του Πλάτωνα: Και ψυχή εί µέλλει γίγνεσθαι αυτήν είς ψυχήν αυτή βλεπτέον. Βιβλιογραφία 1. Einstein A., Introduction, in Max Jammer, Concepts of Space, 1954. 2. Freud S., Creative Writers and DayDreaming (19071908), SE, vol. IX (19061908), 1953. 3. Freud S., Interpretation of Dreams (I) 1900, SE, vol. IV (1900), 1953. 4. Freud S., Interpretation of Dreams (II) 1900, SE, vol. V (19001901), 1953. 5. Freud S., Three Essays on the Theory of Sexuality (The Transformation of Puberty) The Finding of an Object (1905), SE, vol. VII (19011905), 1953. 6. Freud S., The Uncanny 1919, SE, vol. XVII (19171919), 1953. 7. Heidegger M., The Origin of the Work of Art, in Off the Beaten Track, 1950. 8. Milner M., On Not Being Able to Paint, 1950. 9. Milner M., The Suppresses Madness of Sane Men, 1987. 10. Pontalis J. B., Frontiers in Psychoanalysis. Between Dream and Pain, 1981. 11. Rycroft C., Imagination and Reality, 1973. 12. Schelling F., Philosophy of Mythology, (lessons) 1842. 13. Starobinski J., Hamlet and Freud, in Ernest Jones, Hamlet and Oedipus, 1949. 14. Winnicott D. W., The Depressive Position in Normal Emotional Development, in British Journal of Medical Psychology, Volume 28, Issue 23, pp. 89100, June 1955. 15. Winnicott D. W., Playing and Reality, 1971. 16. Winnicott D. W., Therapeutic Consultations in Child Psychiatry, 1971. Τεύχος 24 metalogos-systemic-therapy-journal.gr 11

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1 Ο συγγραφέας θα ήθελε να παραµείνει το αρχαίο κείµενο, αφού θεωρεί ότι αυτό αντιστέκεται σε οποιαδήποτε µετάφραση, και δεν αποδίδεται κατάλληλα ούτε και στη νεοελληνική γλώσσα. (Αν η ψυχή πρόκειται να γνωρίσει τον εαυτό της, θα πρέπει να κοιτάξει µέσα σε µια ψυχή). 2 Λιπὼν Κόρινθον Οἰδίπους, πατρός νόθος πρὸς τῶν ἁπάντων λοιδορούµενος ξένος, ἦλθεν πυθέσθαι Πυθικῶν θεσπισµάτων, ζητῶν ἑαυτὸν καὶ γένους φυτόσπορον. Aristofane Grammatico, III sec a.c. 3 Aναφορά στους «σημαντικούς άλλους» του J. Bowlby. 4 The Origin of the Work of Art in Martin Heidegger, Off the Beaten Track, 1950. 5 Introduction by Albert Einstein in Max Jammer, Concepts of Space, 1954. 6 Ο Hermann Ludwig Ferdinand von Helmholtz (Potsdam 1821 Berlin Charlottenburg 1894) ήταν Γερµανός γιατρός και φυσικός ο οποίος συνέβαλε σηµαντικά σε αρκετές ευρείες περιοχές της µοντέρνας επιστήµης. 7 Marion Milner, On Not Being Able to Paint, 1950. 8 Charles Rycroft, Imagination and Reality, 1973. 9 Το όνειρο είναι ένας επισκέπτης που δεν τον σκεφτήκαµε»... (προσωπική επικοινωνία µε τον συγγραφέα). 10 Ο συγγραφέας θεωρεί ότι η έννοια του όρου «illusion» (τουλάχιστον στα πλαίσια των ιδεών του D. Winnicott) δεν αποδίδεται ούτε µε τη λέξη «ψευδαίσθηση», ούτε µε τη λέξη «αυταπάτη» ή «πλάνη» (προσωπική επικοινωνία). 11 Masud Khan and André Green. 12 Sigmund Freud, SE, Volume VII (19011905), 1953, pp. 222231. 13 In The Suppresses Madness of Sane Men, 1987, pp. 83113. 14 In British Journal of Medical Psychology, Volume 28, Issue 23, pp. 89100, June 1955. 15 In Ernest Jones, Hamlet and Oedipus, 1949. Τεύχος 24 metalogos-systemic-therapy-journal.gr 12

16 Go, go, go, said the bird: Human kind. Cannot bear very much reality.... (T. S. Eliot, Three Quarters, The Dry) (Πήγαινε, πήγαινε, είπε το πουλί: Ανθρώπινο είδος. Δεν µπορεί να αντέξει πάρα πολλή πραγµατικότητα...) 17 Marion Milner, The Suppressed Madness of Sane Men, 1987, pp. 344-347. 18 Marion Milner, op. cit., pp. 344-347. Τεύχος 24 metalogos-systemic-therapy-journal.gr 13