Η χωρική γεωγραφία του Θανάτου. Το ζήτημα του Ορίου.

Η χωρική γεωγραφία του Θανάτου. Το ζήτημα του Ορίου. [Η εξέλιξη του ευρωπαϊκού κοιμητηρίου μέσα από την τομή του αστικού περιβάλλοντος του Διαφωτισμού.] Ματίνα Γαλάτη 1

Ερευνητική εργασία_ Η χωρική γεωγραφία του Θανάτου. Το ζήτημα του Ορίου. [Η εξέλιξη του ευρωπαϊκού κοιμητηρίου μέσα από την τομή του αστικού περιβάλλοντος του Διαφωτισμού.] Πολυτεχνείο Κρήτης Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Επιβλέπουσα _ Αμαλία Κωτσάκη Φοιτήτρια _ Ματίνα Γαλάτη Νοέμβριος 2012 Φωτογραφία εξωφύλλου: Karol Bak, Island of the dead (Homage to Arnold Boecklin s Island of the Dead, 1880). 3

Θα ήθελα να ευχαριστήσω την καθηγήτρια μου, κ. Αμαλία Κωτσάκη, για τις πολύτιμες γνώσεις και την ευγενή καθοδήγηση και υποστήριξη καθόλη τη διάρκεια των σπουδών μου. 4

Περιεχόμενα. Abstract. Résumé. Ι_Εισαγωγή. Α_Memento Mori.[15 ος αι. αρχές 18 ου αι.] ΙΙ_Το ζήτημα του ορίου στην ταφική αρχιτεκτονική. ΙΙΙ_Η σχέση του κοιμητηρίου με τον λατρευτικό χώρο. [6] [7] [9] [13] [15] [28] Β_Το Ύψιστο [The Sublime]. Οι απαρχές της σύζευξης Τοπίου και Αρχιτεκτονικής. [18 ος αι.] [33] IV_Το κοιμητήριο υπό την έννοια του Ύψιστου ως Υψηλή Αρχιτεκτονική. [35] V_Στο μεταίχμιο δύο κόσμων:είσοδος στο ταφικό μνημείο. [45] VI_Οι πρόδρομοι των Πόλεων των νεκρών. [51] VII_Υπόγειες Νεκροπόλεις. [57] Γ_Ηλύσια Πεδία[Elysian Fields].[18 ος αι. αρχές 19 ου αι.] [71] VIII_Η εξέλιξη της τοπιακής αισθητικής του θανάτου μέσω του δυτικού Πολιτισμού. [73] IX_Το Νερό ως όριο μεταξύ ζώντων και τεθνεόντων. [82] X_Ο Σταυρός στο Τοπίο. [93] XI_Τοπία Ανάπαυσης [Fields of Rest]. [97] Δ_ Νεκροπόλεις Μητροπόλεις. [19 ος αι.] XII_Αστικές μητροπόλεις των νεκρών. XIII_Η Νεκρόπολη ως ιδανική κοινωνία Ουτοπία. XIV_Επίλογος. Παραπομπές. Πηγές εικόνων. Βιβλιογραφία. [103] [105] [111] [115] [121] [127] [129] 5

Abstract. The Spatial Geography of Death. A subject of Boundary. [The evolution of the European cemetery through the breakthrough of the urban environment of the Enlightenment.] During the 18th century, Western culture is undergoing a process of change in relation to social attitudes towards death. In this framework, the cemeteries reflect the mutual relations between different attitudes towards death and the integration or not of these concepts within the wider context of the urban environment. The plans of proposed cemeteries constitute important documents for the social study of the various mentalities. The story of these transformations involves the interaction between architectural and landscape design, as well as the interplay between social intentions and religious directives. The new cemeteries, like abstracts of the present, were presenting in a microcosm the entire social and intellectual concern, as did the old burial lands before them. This paper is a study of the transformations in the image of the European cemetery, having as a reference the city of the 18th century Paris. During this period, the city's infrastructure is entirely redesigned based on the principles of the Enlightenment regarding the new urban topography. The purpose of this research is to explore the boundary between the physical world of the living and the symbolic world of the dead within the given space of the European city, through the study of the interaction of conflicting traditions and hatched ideals emerging at that time. In spite of all the transformations it was subjected to, the cemetery had always supplied history with a landscape that reflected the deeper ties and tendencies of social life. As cited by Bernardin de Saint - Pierre «tombs are monuments located on the border of two worlds.» 6

Résumé. La Géographie Spatiale de la Mort. Le sujet de la Frontière. [L'évolution du cimetière européen à travers la percée de l'environnement urbain du siècle des Lumières.] Pendant le 18ème siècle, la culture occidentale est engagée dans un processus de changement en ce qui concerne les attitudes sociales envers la mort. Dans ce contexte, les cimetières reflètent les relations mutuelles entre les différentes attitudes envers la mort et l' intégration de ces concepts dans le contexte le plus vaste de l'environnement urbain. Les plans des cimetières proposés constituent des documents importants pour l' étude sociale des mentalités différentes. L' histoire de ces transformations implique l' interaction entre le dessein du paysage et la conception architecturale et l' interference entre les intentions sociales et les directives religieuses. Les nouveaux cimetières, comme des résumés du présent, ont présenté dans un microcosme l' ensemble de préoccupations sociales et intellectuelles, de même que les terres funéraires qui les ont précédés. Le présent document est une étude des transformations de l' image du cimetière européen, ayant comme référence la ville du Paris du 18ème siècle. Pendant cette période, l' infrastructure de la ville est entièrement repensé sur la base des principes des Lumières en ce qui concerne la nouvelle topographie urbaine. Le but de cette recherche est d' explorer la frontière entre le monde physique des vivants et le monde symbolique des mortes dans l espace donné de la ville européenne, à travers l' étude de l' interaction entre les traditions et les idéaux contradictoires qui émergent à cette époque. Malgré toutes les transformations qu' il a subies, le cimetière avait toujours fourni l' histoire d'un paysage qui reflète les liens et les tendances les plus profonds de la vie sociale. Comme il a été cité par Bernardin de Saint - Pierre «Les tombeaux sont des monuments situés à la frontière de deux mondes.» 7

I_Εισαγωγή. «Όταν συναντάμε ένα ανάχωμα στο δάσος, πυραμιδικής μορφής και σαν να δημιουργήθηκε από φτυάρι, ξαφνικά σοβαρεύουμε και κάτι μέσα μας λέει: κάποιος είναι θαμμένος εδώ. Αυτό είναι Αρχιτεκτονική.» - Adolf Loos, Architecture, 1910 Όποιος και αν έχει επισκεφθεί ένα κοιμητήριο ή ένα ταφικό μνημείο δεν μπορεί να παραβλέψει την πληθώρα συναισθημάτων που δημιουργούνται μόνο σε αυτούς τους χώρους και πουθενά αλλού στο φυσικό τοπίο ή στους δημόσιους αστικούς χώρους. Aδιαμφισβήτητα, τα συναισθήματα ενός ανθρώπου, είτε κατοικεί σε αστικά ή υπαίθρια τοπία, διαμορφώνονται από μορφές, αισθήσεις και την ανθρώπινη παρουσία. Παρόλα αυτά, εφόσον διαφορετικοί άνθρωποι αντιλαμβάνονται το ίδιο τοπίο με διαφορετικούς τρόπους, μπορεί να συμπεράνει κανείς ότι η αντίληψη αυτή είναι το αποτέλεσμα μεταξύ της αλληλεπίδρασης της υποκειμενικής κατανόησης και της υλικής πραγματικότητας. Επειδή αυτά τα συναισθήματα είναι τόσο δυναμικά και κατ επέκταση πρωταρχικής σημασίας για την ανθρώπινη ταυτότητα, είναι καθοριστική η μελέτη καθώς και η διατήρηση και η εξέλιξη του κοιμητηρίου όσον αφορά στον αστικό ιστό και το τοπίο. Για τους περισσότερους πολιτισμούς, η θρησκεία έχει δώσει την κύρια εξήγηση στο γιατί ο κόσμος έχει τη μορφή που έχει και για το πώς ο θάνατος εντάσσεται στην τοπογραφία του κόσμου αυτού. Το τοπίο απαιτεί την ανάλυση του σε επίπεδα εθνογραφικά, θρησκευτικά, καλλιτεχνικά, πολιτικά, γενετικά, καθένα από τα οποία έχει κάτι εύλογο να πει ώστε να εξηγήσει το λόγο για τον οποίο τα μέρη αυτά έχουν αυτήν την επίδραση. Ο Σίλλερ θεωρεί το τοπίο ως το δρόμο που οδηγεί στην ιστορία, η οποία «διαμόρφωσε και αναμόρφωσε αυτά τα πράγματα» [1]. Κατά το 18 ο αι., ο δυτικός πολιτισμός υποβλήθηκε σε μια διαδικασία μεταβολών σε σχέση με την κοινωνική στάση απέναντι στο θάνατο. Μια κατ ουσίαν μεσαιωνική χριστιανική θεολογία αντικαταστάθηκε από μια ρομαντική σύλληψη της 9

10 ανθρώπινης θνητότητας. Σε αυτό το πλαίσιο, τα κοιμητήρια αντικατοπτρίζουν τις αμοιβαίες σχέσεις μεταξύ των διαφόρων στάσεων απέναντι στο θάνατο και την ένταξη ή μη αυτής της αντίληψης μέσα στο ίδιο το ευρύτερο πλαίσιο της πόλης. Τα σχέδια προτεινόμενων κοιμητηρίων αποτελούν τόσο σημαντικά κοινωνικά τεκμήρια για την μελέτη νοοτροπιών [mentalités], όσο τα εργαλεία ενός ιστορικού. Εντούτοις, το κοιμητήριο δεν εκφράζει μόνο την κατανόηση του θανάτου από μια κοινωνία. Η αρχιτεκτονική του έπαιξε σημαντικό ρόλο στην αποκρυστάλλωση εκκολαπτόμενων ιδεών και συναισθημάτων. Η εικόνα των κοιμητηρίων μεταβλήθηκε ολοσχερώς στο πέρας του χρόνου, καθώς πέρασε από το μακάβριο νεκροφυλακείο [Charnier] στον τοπιακό κήπο ή Τοπίο Ανάπαυσης [Field of Rest] ή Ηλύσιο Πεδίο [Elysium]. Σταδιακά το δραματικό πνεύμα του memento mori μετριάστηκε για χάρη μιας πιο σεμνής αντίληψης του θανάτου. Η αίσθηση αυτών των κοιμητηρίων ήταν γαλήνια και όχι τρομακτική. Αυτή η νέα σύλληψη είχε τις ρίζες της στον αγγλικό τοπιακό κήπο [Picturesque Landscape Garden] των αρχών του 18 ου αι, τον οποίο θα αναλύσουμε εκτενέστερα παρακάτω. Η αλλαγή αυτή επήλθε σταδιακά όταν ευκατάστατοι ιδιοκτήτες γης άρχισαν να συμπεριλαμβάνουν τάφους στους ιδιωτικούς τους κήπους. Ακολουθώντας ως παράδειγμα το ορόσημο του αγγλικού κήπου, οι Γάλλοι αρχιτέκτονες άρχισαν να συλλαμβάνουν την ιδέα του αστικού κοιμητηρίου που βρήκε την πραγμάτωση της με το σχεδιασμό του κοιμητηρίου Père Lachaise το 1804. Το Père Lachaise συνιστά το τελευταίο στάδιο στη συνεχιζόμενη δημόσια συζήτηση για το πώς οι δημόσιες αρετές και αντιλήψεις θα πρέπει να εντάσσονται στα νέα γαλήνια τοπία [Arcadian Landscapes][2] των νεκρών. Η ιστορία αυτή των μετασχηματισμών περιλαμβάνει την αλληλεπίδραση μεταξύ αρχιτεκτονικού και τοπιακού σχεδιασμού, κοινωνικών και πολιτιστικών προθέσεων, θρησκευτικών οδηγιών και πνευματικών χειρονομιών. Όπως τα παλαιά ταφικά εδάφη που

καλούνταν να αντικαταστήσουν, τα νέα κοιμητήρια παρουσίαζαν σε ένα μικρόκοσμο το σύνολο των κοινωνικών και ατομικών ανησυχιών, ως επιτομές της ιστορίας. Οι αλλαγές στην εικόνα του κοιμητηρίου έχουν σημαντική σχέση με το δεσμό μεταξύ των ζωντανών και τον τόπο ταφής τους. Όπως αναφέρει ο Bernardin de Saint Pierre στο έργο του [Etudes de la Nature] (1784) «οι τάφοι αποτελούν μνημεία τοποθετημένα στο μεταίχμιο δύο κόσμων.» Υπόθεση εργασίας, σκοπός, ερμηνευτική μέθοδος, μέθοδος συλλογής ερευνητικού υλικού, ερωτήματα. Η εργασία αυτή πραγματεύεται τη μελέτη των μετασχηματισμών της εικόνας του ευρωπαϊκού κοιμητηρίου, έχοντας ως σημείο αναφοράς το Παρίσι του 18 ου αι. Την περίοδο αυτή η υποδομή της πόλης επανασχεδιάζεται εξ ολοκλήρου με βάση τις αρχές του Διαφωτισμού που αφορούν στη νέα αστική τοπογραφία. Το παρόν κείμενο ερευνά τον τρόπο με τον οποίο μια κοινωνία διαμορφώνει τον υλικό της κόσμο με σκοπό να υποστηρίξει και να διατηρήσει τις εκάστοτε πεποιθήσεις και συναισθήματα της. Εξετάζει το πώς οι αμοιβαίες σχέσεις μεταξύ των μεταβαλλόμενων στάσεων απέναντι στο θάνατο επηρεάζουν όχι μόνο το σχεδιασμό του ίδιου του κοιμητηρίου, αλλά τη μορφή του συνόλου της πόλης. Τελικά, σκοπός αυτής της έρευνας είναι η διερεύνηση του ορίου μεταξύ του υλικού κόσμου των ζώντων και του συμβολικού κόσμου των τεθνεόντων στο δεδομένο χώρο της ευρωπαϊκής πόλης, μέσα από τη μελέτη της αλληλεπίδρασης των αντικρουόμενων παραδόσεων και εκκολαπτόμενων ιδανικών που αναδύονται εκείνη την εποχή. Επιλέγονται παραδείγματα αντιπροσωπευτικά της εξέλιξης του αρχιτεκτονικού και τοπιακού σχεδιασμού, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στην τομή που διαδραματίζεται στην Ευρώπη από τις αρχές του 18 ου έως τα τέλη του 19 ου αι. Η ανάλυση των ειδικών χαρακτηριστικών αυτών των προτάσεων, παρέχουν τα ερμηνευτικά εργαλεία για την κριτική και τη σύγκριση τους μέσα από την ιστορία της 11

αρχιτεκτονικής και της τέχνης γενικότερα και της ιστορίας των ιδεών. Τα ευρήματα αναζητούνται πρώτιστα στην αρχιτεκτονική και την τέχνη κι επικουρικά σε λογοτεχνικά κείμενα, φιλοσοφικές και αισθητικές θεωρίες και θρησκευτικές δοξασίες. Τα ερωτήματα που θα μας απασχολήσουν στην παρούσα ερευνητική εργασία είναι τα εξής: -Γίνονται διακριτά τα όρια μεταξύ των δύο κόσμων ισόποσα και ποιοι παράγοντες συντελούν σε αυτήν την κατανομή; -Ποια τομή διαδραματίζεται κατα την περίοδο του Διαφωτισμού όσον αφορά στην ευρωπαϊκή αισθητική αντίληψη του θανάτου; Πώς υλοποιείται αρχιτεκτονικά; -Πώς χρησιμοποίησαν οι αρχιτέκτονες τη φύση για να αναδείξουν το μήνυμα της σύνθεσης τους; Ποιες διεργασίες οδήγησαν στη σύλληψη του κοιμητηρίου ως έναν διακριτό αρχιτεκτονικό τύπο όσμωσης τοπίου και αρχιτεκτονικής; -Επηρέασε η εξέλιξη της τοπιακής αισθητικής του θανάτου τη γενικότερη τοπιακή αισθητική; -Τι σχέση μεταξύ των δύο κόσμων προτείνει η νέα γενιά αστικών μητροπόλεων των νεκρών, όπως προέκυψε από τις ιδέες του Διαφωτισμού; Carlo Scarpa, Brion Vega Cemetery, San Vito di Altivole, Ιταλία, 1970-1972. 12

A_ Memento Mori. [15 ος αι. αρχές 18 ου αι.] Hans Holbein, Dance Macabre: the allegorical Escutcheon of Death, 1538.

II_Το ζήτημα του ορίου στην ταφική αρχιτεκτονική. «Ο θάνατος είναι ο ναός της ανυπαρξίας και ταυτόχρονα το καταφύγιο του είναι.» - Μartin Heidegger Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της φράσης αποτελεί το νησί Βjörkö στη Σουηδία, το οποίο φιλοξενεί ταφικά εδάφη από το 1800 500 π.χ. Το τοπίο εκφράζει το μυστήριο του θανάτου με μια σχεδόν θρησκευτική ευλάβεια. Αντίθετα, στο χωριό Dobu της Ωκεανίας, ένας κύκλος από καλύβες περιβάλλει ένα κεντρικό ανάχωμα, όπου είναι θαμμένοι οι νεκροί πρόγονοι. Αυτή η μορφή χωρικής γεωγραφίας μπορεί να εκφράζει ότι ο θάνατος δεν είναι το τέλος της ανθρώπινης ιστορίας, καθώς οι νεκροί μοιράζονται το ίδιο έδαφος με τους ζωντανούς. Η ταφή εντός των ορίων της πόλης απασχόλησε σε σημαντικό βαθμό τον αρχαίο κόσμο. Για τους ανθρώπους της αρχαίας Αττικής η ταφή στη γενέθλια τους γη ήταν εξαιρετικά σημαντική και για αυτό το λόγο η άρνηση ταφής στην Αττική εθεωρείτο μια από τις μεγαλύτερες ποινές που η πολιτεία μπορούσε να επιβάλλει. Ένα κύριο χαρακτηριστικό των κοιμητηρίων που παραμένει κοινό ιστορικά, είναι η «συγκεντρωτική» τους μορφολογία, κατά την οποία ένα σύνολο τάφων περιβάλλεται από ένα τείχος. Μία ερμηνεία αυτής της μορφολογίας δίνεται από νέο Δαρβινικές κοινωνικές θεωρίες που αναλύουν την ανθρώπινη σχέση με το τοπίο, ειδικότερα του ανοιχτού τοπίου και του δάσους. Στο έργο του [The Experience of Landscape] ο Jay Appleton αναφέρεται στην «ευχαρίστηση της εξερεύνησης του (τοπίου) που πηγάζει από εσώτερα μοτίβα του ενστίκτου επιβίωσης».[3] Σύμφωνα με αυτήν την άποψη, οι διαφορετικοί τύποι τοπίων ελκύουν ή απωθούν επειδή προκαλούν αταβιστικά συναισθήματα ασφάλειας ή φόβου. Έτσι, το περίκλειστο από τείχος κοιμητήριο μπορεί να αναπαριστά την ανθρώπινη αντίδραση σε έναν εχθρικό φυσικό κόσμο και να εκφράζει έναν χώρο ασύλου. Αντίθετα, η ύπαρξη τείχους θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως η θεώρηση του κόσμου των νεκρών ως ενός ξεχωριστού Memento Mori [15ος αι. αρχές 18ου αι.] 15

αυτοδύναμου κόσμου, όπου οι ζωντανοί μπορούν να δουν αλλά όχι να εισέλθουν. Ο Caspar David Friedrich στο έργο του [Cemetery at Dusk] [εικ. 1] (1825) απεικονίζει ένα ζευγάρι να στέκεται μπροστά στις πανύψηλες πύλες ενός κοιμητηρίου, με έκδηλο το φόβο να εισέλθει σε αυτόν τον άλλο κόσμο[εικ. 2,3]. Ο ίδιος ο Friedrich έχει χαρακτηριστεί ως «ο άνθρωπος που ανακάλυψε την τραγικότητα του τοπίου»[εικ. 4,5]. Η καθοριστική πρωτοτυπία στο έργο του είναι η αντίληψη του τοπίου ως ενός τόπου στοιχειωμένου από τη μνήμη και το θάνατο, παρά ως ένα ειδυλλιακό τοπίο στο οποίο μπορεί κάποιος να βρει αγαλλίαση. Στις αρχές του 15 ου αι., η έννοια του memento mori, ως μια υπενθύμιση της ανθρώπινης θνητότητας εισήχθη στο δημόσιο χώρο της ευρωπαϊκής πόλης. Το κοιμητήριο των Αγίων Αθώων [Cemetery of the Holy Innocents] [εικ. 6] (1550) στην καρδιά του Παρισιού μας μεταφέρει σε έναν κόσμο θανάτου ριζικά διαφορετικό από τον κόσμο των ζωντανών. Με τα λόγια ενός χρονικογράφου του 18 ου αι., «αυτές οι αποθήκες θανάτου είχαν σκοπό να απεικονίσουν την παραφροσύνη της ανθρώπινης ματαιοδοξίας».[4] Σε αυτό το κλίμα συνέβαλε και η ανακάλυψη του ανθρώπινου πτώματος ως υποκείμενο για ανατομικές μελέτες.[εικ. 14] Με αυτόν τον τρόπο η επιστήμη απομυθοποίησε το μυστήριο του ανθρώπινου οργανισμού και τον έθεσε στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος. Επιπλέον, η εικόνα του μερικώς ακρωτηριασμένου ανθρώπινου σώματος οδήγησε σε τρομακτικούς συνειρμούς σε σχέση με το θάνατο[εικ. 8,9,10,11,12,13]. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ένα αγαλματίδιο ύψους 1μ. που βρέθηκε στο κοιμητήριο των Αγίων Αθώων του Παρισιού, έργο του γλύπτη Germain Pilon[εικ. 7]. Το άγαλμα φαινόταν να έχει τη διφορούμενη εμφάνιση ενός αποσυντεθειμένου σώματος, όχι όμως εντελώς νεκρού. Αυτός ο «σκελετός» όπως τον αποκαλούσαν το 18 ο αι. θεωρούταν ότι αναπαριστούσε τον ίδιο το Θάνατο[εικ. 15,16]. Ο 18 ος αι. υποδέχθηκε την ανάπτυξη ενός νέου προβληματισμού, κατα τον οποίο οι θρησκευτικές αξίες που αφορούσαν το αστικό περιβάλλον 16

[εικ 1]Caspar David Friedrich, Cemetery at Dusk, 1825. [εικ 2] William Blake, Dante and Virgil at the Gates of Hell, Illustration to Dante s Inferno, 1757. [εικ. 3]William Blake, Death s Door, 1806 1807. Memento Mori [15ος αι. αρχές 18ου αι.] 17

[εικ. 4]Caspar David Friedrich, The Abbey in the Oakwood, 1809 1810. [εικ. 5]Caspar David Friedrich, Monk by the Sea, 1808 1810. 18

[εικ. 6]Κοιμητήριο των Αγίων Αθώων, Παρίσι, 1550. Κάτοψη. Memento Mori [15ος αι. αρχές 18ου αι.] 19

[εικ.8,9,10]απεικονίσεις του Θανάτου από το Κοιμητήριο των Αγίων Αθώων (16 ος αι.), τον ναό Saint Pierre, Meuse (16 ος αι.) και τις Παρισινές Κατακόμβες. [εικ. 7]Germain Pilon, Άγαλμα Θανάτου, Παρίσι, 16 ος αι. 20 [εικ. 11]Meslay le Grenet, Μακάβριος Χορός [Dance Macabre], Eure et Loire, 1485.

[εικ. 12] Niklaus Deutsch, Dance Macabre, 1517 [εικ. 13] Abrecht Dürer, Dance of Death, 1498. [εικ. 14] Willem Isaacsz Swanenburg,Αμφιθέατρο για τη Μελέτη Ανατομίας, Leiden, 1610. Memento Mori [15ος αι. αρχές 18ου αι.] 21

[εικ. 15]Niklaus Manuel Deutsch, Μακάβριος Χορός [Macabre Dance, Τοιχογραφία [Fresco] για τον νότιο τοίχο της Μονής των Δομινικανών, Bern, Ελβετία, 1516 1520. 22 [εικ. 16] August Bromse, Life escaping the Girl and Death, 1902.

αντικατάστάθηκαν από μια έντονη ανησυχία που αφορούσε τη δημόσια υγιεινή. Κάποια κοιμητήρια όπως το κοιμητήριο των Αγίων Αθώων που αναφέρθηκε είχαν ενταχθεί σταδιακά στην ύφανση της πόλης με την επέκταση του αστικού ιστού, ενώ αρχικά είχαν σχεδιαστεί εκτός των ορίων της πόλης. Άλλα παραδείγματα συμπεριλαμβανομένου του κοιμητηρίου Saint Severin στο Παρίσι [εικ. 17] (1250) σχεδιάστηκαν στην καρδιά του αστικού ιστού ως συνέχεια του ενοριακού ναού. Σταδιακά, άρχισε να καλλιεργείται η άποψη ότι τα κοιμητήρια έθεταν σε σοβαρό κίνδυνο τη δημόσια υγεία. Οι μεταρρυθμιστές ήθελαν να διαχωρίσουν τις δύο πλευρές της ύπαρξης όχι μόνο με βάση την υγιεινή αλλά και τοποθετώντας τους δύο κόσμους στα δύο άκρα ενός άξονα αγνότητας ακαθαρσίας. Τα κοιμητήρια σύμφωνα με τη νέα θρησκευτική οπτική κηλίδωναν την αγνότητα της εκκλησίας. Σημαντικό παράδειγμα αποτελεί η πρόταση του Claude Nicolas Ledoux για ναό με κοιμητήριο στο Chaux [εικ. 18]. Σε αυτήν την πρόταση φαίνεται πως ο αρχιτεκτονας έχει δεχθεί την ύπαρξη των νεκρών στην πόλη ως τμήμα του αστικού ιστού, Εντούτοις, ενώ συμπεριέλαβε ταφές εντός των ορίων του περιβόλου του ναού εξαίρεσε τους ενταφιασμούς στο εσωτερικό του κτιρίου. Πιο συγκεκριμένα αφιέρωσε τον έναν άξονα του κτιρίου σε τελετές [rites de passage] εορταστικές της ζωής, όπως η βάφτιση και ο γάμος και τον άλλο άξονα στις ταφικές τελετουργίες. Με αυτόν τον τρόπο, οι «αντικρουόμενοι σκοποί» δεν θα τέμνονταν στο εσωτερικό του κτιρίου. Επιπλέον, οι ταφικές τελετουργίες τοποθετήθηκαν σε χαμηλότερα επίπεδα, σχεδόν υπόσκαφα καθιστώντας την αρχιτεκτονική του Ledoux, μια «τρομερή αρχιτεκτονική» [Une Architecture Terrible], μια ταιριαστή λύση για μια «υπόγεια αυτοκρατορία του θανάτου[5]». Όχι μόνο τα κοιμητήρια, αλλά και τα νοσοκομεία και τα σφαγεία θεωρούνταν ότι μόλυναν τον αέρα και κατ επέκταση άνηκαν στον ανοικτό χώρο της περιφέρειας της πόλης. Τελικά ο Pierre Patte στο έργο του [Memoires sur les objets les plus importants Memento Mori [15ος αι. αρχές 18ου αι.] 23

24 [εικ. 17]Κοιμητήριο Saint Severin και Κοιμητήριο των Αγίων Αθώων εντός των ορίων της πόλης του Παρισιού. Κάτοψεις.

[εικ. 18]Ledoux, Ναός με Κοιμητήριο, Chaux, 1785. Κάτοψη Υπογείου, Κάτοψη Ισογείου. Και Τομή. Memento Mori [15ος αι. αρχές 18ου αι.] 25

de l Architecture] (1769) πρότεινε ένα ολοκληρωμένο σχέδιο για τη ζωνοποίηση του Παρισιού[εικ. 19], σύμφωνα με το οποίο αυτές οι χρήσεις θα υποβιβάζονταν στα προάστια[6]. Το κοιμητήριο των Αγίων Αθώων καταργήθηκε στο χρονικό διάστημα 1786 1788[εικ. 20]. Τα οστά αφαιρέθηκαν από τα ανώτερα στρώματα του εδάφους και επανατοποθετήθηκαν στα υπόγεια λατομεία της πόλης, που εφεξής, όπως θα αναλύσουμε παρακάτω, θα αναφέρονταν ως Κατακόμβες. 26

[εικ. 19]Pierre Patte, Προτεινόμενο σχέδιο για τη ζωνοποίηση του Παρισιού, 1748. [εικ. 20]Άποψη της κατεδάφισης του κοιμητηρίου των Αγίων Αθώων, Παρίσι, 1787. Memento Mori [15ος αι. αρχές 18ου αι.] 27

III_Η σχέση του κοιμητηρίου με τον λατρευτικό χώρο. Η αρχιτεκτονική ερμηνεία του αρχιτέκτονα Jean Charles Delafosse για έναν ταφικό ναό στο Παρίσι [εικ. 21] (1780) περιλάμβανε ένα κεντρικό άνοιγμα στο αέτωμα του κτιρίου που επέτρεπε τη θέαση ενός σωρού νεκροκεφαλών. Αυτή η δραματική εικόνα αφομοίωνε το παλαιό έθιμο αποθήκευσης οστών στο χώρο της σοφίτας και ενσωμάτωνε την ερμηνεία του νεκροφυλακείου [charnier] ως μέσο επίδειξης των ανθρώπινων σορών [εικ. 22,23]. Η οριοθέτηση νεκροταφείων γύρω από ναούς και εκκλησίες χρονολογείται από τον 7 ο αι. λήγοντας μια μακρά περίοδο κατά την οποία οι νεκροί θάβονταν ανώνυμα εκτός των ορίων του χωριού ή εάν επρόκειτο για πόλη εκτός των τειχών, όπως στο παράδειγμα του νησιού Βjörkö στη Σουηδία που προαναφέρθηκε. Σύμφωνα με τον Philippe Ariès, οι Χριστιανοί έθαβαν τους νεκρούς τους εντός των ορίων της ενορίας ή σε κοιμητήρια προσκείμενα των ενοριών από τον 7 ο 8 ο αι[7]. Από εκεί κι έπειτα, καθιερώθηκε η οσμωτική σχέση μεταξύ του ναού και του κοιμητηρίου. Οι πιστοί ελκύονταν από την ιδέα να ταφούν εντός του ιερού περιβόλου του λατρευτικού χώρου και ιδιαίτερα σε τοποθεσίες κοντά στους μάρτυρες, γεγονός που πήγαζε από την πεποίθηση για ασφάλεια των νεκρών και συγχώρεση των αμαρτιών τους εντός των ιερών εδαφών. Σύντομα, η ταφή στον ενοριακό ναό έγινε επιθυμητή ως ένδειξη υψηλής κοινωνικής θέσης, καθώς και ως έκφραση ευσέβειας. Το φαινόμενο πήρε τέτοιες διαστάσεις που κατα τον 9 ο αι. ο επίσκοπος Théodulf d'orléans παραπονέθηκε ότι οι ναοί είχαν μετατραπεί εξ ολοκλήρου σε κοιμητήρια. Συγκεκριμένα το Παρίσι του 13 ου αι. έσφυζε με τόπους ταφής.[8][εικ. 24] Σύμφωνα με το εκκλησιαστικό Δίκαιο, ο ναός έπρεπε να περιλαμβάνει στον περίβολο του ένα τμήμα γης στο οποίο οριοθετούταν το κοιμητήριο. Η φυσική παρουσία των νεκρών ως αναπόσπαστο κομμάτι της ενορίας, ήταν υψίστης σημασίας για τους ζωντανούς. Αυτή η εγγύτητα βοηθούσε στη διατήρηση ενός ισχυρού πνευματικού δεσμού των πιστών με τους προγόνους τους. Ένα ακραίο παράδειγμα είναι ο ναός Oude Kerk 28

[εικ. 21]Jean Charles Delafosse, Ταφικός ναός, 1780. Όψη. [εικ. 23]Jean Charles Delafosse, Μελέτη για το διάκοσμο κίονα. 11 [εικ. 22]! Κοιμητήριο των Αγίων Αθώων, Παρίσι. Άποψη των Νεκροφυλακείων [Charniers]. Memento Mori [15ος αι. αρχές 18ου αι.] 29

30 [εικ. 24] Ανώνυμη πρόταση για το σχεδιασμό τεσσάρων νέων κοιμητηρίων εκτός Παρισιού.

[Old Church] (1306) στο Άμστερνταμ, το δάπεδο του οποίου από αποτελείται εξ ολοκλήρου από μαύρες γρανιτένιες επιτύμβιες πλάκες. Πάνω από 10.000 άνθρωποι είναι θαμμένοι κάτω από αυτό το δάπεδο σε έναν χώρο που αποκαλείται από τους κατοίκους Κατοικία της Ζωής [Beth Haim] [9] [εικ. 25]. Η γενική κοινωνική αναταραχή που ξέσπασε με τη μορφή της Επανάστασης είχε ως αποτέλεσμα την κατάργηση των υφιστάμενων εθίμων ταφής και την πώληση πολλών ενοριακών κοιμητηρίων. Τα απομακρυσμένα από την πόλη κοιμητήρια έγιναν υπερπλήρη, καθώς απορρόφησαν τους νεκρούς από τις κεντρικές ενορίες. Σε κάθε περίπτωση, ο ομαδικός τάφος και οι περιοδικές εκταφές συνεχίστηκαν τους επόμενους αιώνες και έγιναν κύριο χαρακτηριστικό του ενοριακού κοιμητηρίου. Όπως το νεκροφυλακείο [charnier] ενσάρκωνε το διττό ρόλο της αποθήκευσης και έκθεσης των σορών, οι άδειοι τάφοι στο έδαφος πέρναγαν ένα ισχυρό μήνυμα περί της αντίληψης της ανθρώπινης θνητότητας εκείνης της περιόδου. Memento Mori [15ος αι. αρχές 18ου αι.] 31

32 [εικ. 25]Ναός Oude Kerk, Άμστερνταμ, 1306.

Β_ Το Ύψιστο [The Sublime]. Οι απαρχές της σύζευξης Τοπίου και Αρχιτεκτονικής. [18 ος αι.] Etienne Luis Boullée, Κενοτάφιο αφιερωμένο στον Νεύτωνα, 1784. Κάτοψη.

IV_Το κοιμητήριο υπό την έννοια του Ύψιστου ως Υψηλή Αρχιτεκτονική. Στα μέσα του 18 ου αι. στην Ευρώπη, το κοιμητήριο αρχίζει να θεωρείται όχι απλώς ως μια λειτουργική κατασκευή, αλλά ως Υψηλή Αρχιτεκτονική. Σε γραπτά της εποχής υπέρμαχα αυτής της ιδέας σημειώνεται: «Ο εν λόγω προβληματισμός αφορά σε δημόσια και μόνιμα κτίρια κατ επέκταση τα νέα κοιμητήρια μπορούν να αποτελέσουν πραγματικά μνημεία ενός νέου ταφικού είδους, ικανού να εξωραΐσει την πρωτεύουσα.».[10]υπό αυτήν την έννοια το κοιμητήριο θα αποτελούσε έναν διακριτό αρχιτεκτονικό τύπο που θα συνέβαλε στον διάκοσμο [embellissement] της πόλης[11]. Παράλληλα, άρχισε για πρώτη φορά να καλλιεργείται η άποψη σύμφωνα με την οποία το κοιμητήριο ήταν ένας υβριδικός τύπος στον οποίο συναντιόταν τοπίο και αρχιτεκτονική. Οι ιδέες αυτές υλοποιήθηκαν με την πρόταση του Jean Luis Desprez για το σχεδιασμό ενός κοιμητηρίου για μια από τις μεγαλύτερες ενορίες του Παρισιού το 1766 [εικ. 26,27]. Το νέο κοιμητήριο διέπλεκε αρχιτεκτονική, τοπίο και συμβολική αγαλματοποιία σε μια ολοκληρωμένη πρόταση για το θάνατο, τη σωτηρία και την κοινωνική μνήμη. Στα τέλη του 18 ου αι. άρχισε να καλλιεργείται η έννοια του Θείου, του Ύψιστου [Sublime] στους καλλιτεχνικούς και πνευματικούς κύκλους. Η σύλληψη είχε αρχίσει να λαμβάνει μορφή από το 1646, όταν ο Henry More ταύτισε το Θεό με την απειρότητα του διαστήματος. Ο Diderot στις παρατηρήσεις του σημειώνει: «Οτιδήποτε διεγείρει την ψυχή, οτιδήποτε εκλύει ένα αίσθημα τρόμου και δέους οδηγεί στο Ύψιστο[...]Οι ποιητές αναφέρονται συνέχεια στην αιωνιότητα, τα απύθμενα βάθη, τους σκοτεινιασμένους ουρανούς, τα άγρια δάση, τους βίαιους κεραυνούς που σχίζουν τα σύννεφα. Σε όλα αυτά υπάρχει κάτι τρομερό, υψηλό και μελαγχολικό».[12] Τη δεκαετία 1780 αυτή η νέα έννοια ενέπνευσε τη βάση του σχεδιασμού πολλών κοιμητηρίων. Η πρόταση του Pierre Fontaine το 1785 [εικ. 28,29] αποτέλεσε μια από τις πρώτες προσεγγίσεις για μια ενοποιημένη σύζευξη τοπίου και αρχιτεκτονικής. Ο αρχιτέκτων φαντάστηκε έναν κεραυνό να σκίζει τη βροχή και τον σκοτεινό ουρανό ως το ιδανικό τοπίο για να αναδείξει τη σύνθεση του. Το Ύψιστο [The Sublime]. [18 ο ς αι.] 35

[εικ. 26]Jean Luis Desprez, Ενοριακό Κοιμητήριο, Παρίσι, 1766. [εικ. 27]Jean Luis Desprez, Ενοριακό Κοιμητήριο, Παρίσι, 1766. Τομές του κεντρικού ναού. 36

[εικ. 28]Pierre Fontaine, Κοιμητήριο, Παρίσι, 1785. Όψη και Τομή. [εικ. 29]Pierre Fontaine, Κοιμητήριο, Παρίσι, 1785. Κάτοψη. Το Ύψιστο [The Sublime]. [18 ο ς αι.] 37

38 Παρατηρείται πως οι αρχιτέκτονες αρχίζουν να χρησιμοποιούν τη φύση για να αναδείξουν το μήνυμα της σύνθεσης τους. Σύντομα, η βαθύτερη αναζήτηση αυτής της σχέσης τοπίου και αρχιτεκτονικής θα γινόταν αντικείμενο αρχιτεκτονικών διαγωνισμών στην Ευρώπη. Το πρώτο βραβείο το 1788 απονεμήθηκε στον αρχιτέκτονα Vien ο οποίος παρουσίασε μια λιτή και αυστηρή σύνθεση με αδρές τοπιακές ποιότητες [εικ. 30]. Η σύνθεση φαίνεται να εισχωρεί μέσα στο βράχο, δίνοντας έτσι την αίσθηση μιας σχεδόν φυσικής αρχιτεκτονικής. Το δεύτερο βραβείο έλαβε ο Dummanet, ο οποίος τοποθέτησε το κοιμητήριο σε ένα μικρό νησί [εικ. 31]. Το κέντρο βάρους της σύνθεσης αποδίδεται στο νερό που καταλήγει αρμονικά στην αγκαλιά του κόλπου του νησιού. Άλλο παράδειγμα τέτοιου είδους τοπιακής προσέγγισης βρίσκεται στην πρόταση για κοιμητήριο του Hubert Robert στη Ρώμη (1760) [εικ. 32]. Στο σχέδιο του, η ύλη, είτε ως κτιριακός όγκος ή ως σύννεφα στον ουρανό αποπνέει μια ισχυρή, απτή ποιότητα. Σύμφωνα με τις αξίες του γαλλικού Διαφωτισμού, στην ιδανική πόλη το κάθε κτίριο θα εξέφραζε το σκοπό του μέσα από τον εκφραστικό του χαρακτήρα το καθένα θα επηρέαζε τον παρατηρητή με ένα ανάλογο συναίσθημα. Επιχειρείται σε πρώτο επίπεδο η αντιστοιχία μεταξύ λειτουργιας και μορφής και δευτερευόντως μια σύνδεση μεταξύ σήματος [sema: στην ταφική αρχιτεκτονική η ένδειξη της ύπαρξης του σώματος μέσω της επιτύμβιας πλάκας, του τάφου] και σώματος [soma], μια νέα σύλληψη τοπολογική και σημειωτική[13]. Η ύφανση της πόλης του Παρισιού εμπλουτίστηκε με ένα συμβολικό, αισθητικό επίπεδο, πέραν του λειτουργικού κριτηρίου. Το αποτέλεσμα ήταν ένα πολυεπίπεδο πνευματικό δημιούργημα. Επομένως κατα την περίοδο του Διαφωτισμού διαδραματίζεται μια σημαντική τομή που αφορά στο αστικό περιβάλλον και αυτή είναι η εισαγωγή του συμβολικού κριτηρίου στη διάρθρωση της μορφής της πόλης. Αυτό το συμβολικό επίπεδο είναι που καθόρισε τηε εξέλιξη τηε ταφικής αρχιτεκτονικής από τότε μέχρι σήμερα. Ο Etienne

[εικ. 30]Vien, Κοιμητήριο, 1788. Πρώτο βραβείο. Όψη και Τομή. Το Ύψιστο [The Sublime]. [18 ο ς αι.] 39

[εικ. 31]Dumannet, Κοιμητήριο, 1788. Δεύτερο βραβείο. Όψη και Κάτοψη. [εικ. 32]Hubert Robert, Ρώμη, 1760. 40

Luis Boullée υπήρξε ένας από τους αρχιτέκτονες που πρόσθεσαν τη συμβολική διάσταση στην οντότητα της πόλης. Η πιο ολοκληρωμένη μελέτη της σχέσης αρχιτεκτονικής και τοπίου εμφανίζεται στο έργο του, το οποίο ουσιαστικά δημιούργησε ένα νέο είδος ταφικής αρχιτεκτονικής μέσω της έκφρασης του Νεοκλασικού οράματος για ένα υψηλό, ταφικό τοπίο. Όντας από τους πρώτους που συνέλλαβαν αυτήν την ιδέα και εμπνεύστηκαν σε σημαντικό βαθμό από τη φύση για το σχεδιασμό ταφικών μνημείων, υλοποίησε αυτές τις αρχές με τον πιο εμβληματικό τρόπο στο σχεδιασμό του αφιερωμένου στον Isaac Newton κενοταφίου [εικ. 33,34,35,36,37]. Στο κείμενο του [Architecture, Essay on Art] απευθυνόμενος στον ίδιο τον Newton αναφέρει: «Ήταν οι δικές σου ιδέες που με ενέπνευσαν να σχεδιάσω το ταφικό μνημείο στο σχήμα της ίδιας της γης[...] στο μυαλό μου όλη η μεγαλοπρέπεια της φύσης[...]ο φωτισμός του μνημείου, που θα έπρεπε να ομοιάζει με αυτόν του έναστρου ουρανού, παρέχεται από τους πλανήτες και τα αστέρια που διακοσμούν τον θόλο του ουρανού[14].» Η σύλληψη του θόλου προέρχεται από το ρωμαϊκό Πάνθεον (126 μ. Χ.) [εικ. 38] Το Ύψιστο [The Sublime]. [18 ο ς αι.] 41

[εικ. 33]Etienne Luis Boullée, Κενοτάφιο αφιερωμένο στον Νεύτωνα, 1784. Όψη. [εικ. 34]Jean Jacques Leque, Temple de la Terre. Όψη και Τομή. 42

[εικ. 35]Etienne Luis Boullée, Κενοτάφιο αφιερωμένο στον Νεύτωνα, 1784. Εσωτερική άποψη κατά τη νύχτα. [εικ. 36]Etienne Luis Boullée, Κενοτάφιο αφιερωμένο στον Νεύτωνα, 1784. Εσωτερική άποψη κατά την ημέρα. Το Ύψιστο [The Sublime]. [18 ο ς αι.] 43

[εικ. 37] Etienne Luis Boullée, Κενοτάφιο αφιερωμένο στον Νεύτωνα, 1784. Άποψη της οροφής. 44 [εικ. 38]Piranesi, Πάνθεον, Ρώμη, 128 AD

V _ Στο μεταίχμιο δύο κόσμων: Είσοδος στο ταφικό μνημείο. Για τον Bernardin de Saint Pierre, το κατώφλι του μετά θάνατον κόσμου, η είσοδος του ταφικού μνημείου, είναι ένας μεταβατικός χώρος διαφορετικού περιεχομένου και γι αυτό διαταράσσει, θορυβεί. Την ίδια περίοδο, η ανάγκη για έναν αστικό χώρο άμιλλας και για τους ζωντανούς και για τους τεθνεόντες εκφράστηκε στο έργο του Nicolas Henri Jardin για έναν επιτάφιο ναό σε αστική πλατεία στην είσοδο της Ρώμης (1741) [εικ. 39]. Συνδυάζοντας την είσοδο στην πόλη με τη δημόσια πλατεία και το κοιμητήριο, ο Jardin κύρηξε τη μεγαλοπρέπεια μιας κοινότητας μέσω της εισόδου της[15]. Η προγενέστερη σύλληψη της αψίδας Saint Denis (1672) από τον François Blondel [εικ. 38] είχε ήδη θέσει τη βάση για την εννοιολογική σύνδεση θριάμβου κοιμητηρίου [εικ. 40,41]. Άλλο παράδειγμα αυτής της θριαμβευτικής λογικής εισόδου αψίδας είναι η είσοδος κοιμητηρίου του Jean François de Neufforge (1776) [εικ. 42,43,44] που χαρακτηρίζεται από τον επιβλητικό, ψηλό οβελίσκο[16]. Έχουμε ήδη αναλύσει τη σχέση της έμπνευσης της αρχιτεκτονικής του Etienne Luis Boullée με τη φύση, με χαρακτηριστικότερο το παράδειγμα του κενοταφίου του Newton. Για τον Boullée το κενοτάφιο αποτελούσε ένα κτίριο αφιερωμένο στη μνήμη της ιδιοφυίας ενός ατόμου. Ο ίδιος έβρισκε σημαντική ομοιότητα στους κτιριακούς τύπους του κενοταφίου και της βιβλιοθήκης, σύμφωνα με την οποία η τελευταία ήταν αφιερωμένη στην ιδιοφυία των πολλών. Στο σχέδιο του για την είσοδο της Βασιλικής Βιβλιοθήκης του Παρισιού (1788) [εικ. 45] απεικονίζονται Γίγαντες να συγκρατούν τη Γη, συμβολίζοντας την - συγκεντρωμένη στη βιβλιοθήκη - γνώση του ανθρώπου για τη φύση. Ο Etienne Luis Boullée υπήρξε υπέρμαχος μιας ταφικής αρχιτεκτονικής, κατά την οποία η είσοδος του κοιμητηρίου θα οδηγούσε βαθιά μέσα στη γη. Ο Boullée τήρησε αυτό το όραμα, όπως μπορεί να διαπιστωθεί στο σχέδιο του για μια πύλη κοιμητηρίου υπό το σεληνόφως (1785) [εικ. 46], όπου μια απότομη κατάβαση στο εσωτερικό του κοιμητηρίου δημιουργεί συμπληρωματικούς κόσμους Το Ύψιστο [The Sublime]. [18 ο ς αι.] 45

46 για ζωντανούς και νεκρούς. Η ίδια άποψη μπορεί να βρεθεί και στο κοιμητήριο του Pierre Fontaine (1785) και μπορεί να εντοπιστεί πίσω στο ενοριακό κοιμητήριο (1766) του Jean Luis Desprez, που αναφέρθηκαν προηγουμένως.

[εικ. 39]Nicolas Henri Jardin, Επιτάφιος ναός σε αστική πλατεία, Ρώμη, 1741. [εικ. 40]Capron, Kοιμητήριο, Παρίσι, 1782. Λεπτομέρεια της εισόδου. Η λατινική επιγραφή πάνω από την πύλη εξηγεί το συμβολισμό των τοποθετημένων κρανίων και των διασταυρούμενων οστών με κατηγορηματικό τρόπο: «ο άνθρωπος γεννιέται για να πεθάνει και να αναγεννηθεί στην αιώνια ζωή.» [Born to die, to be reborn to eternal life.] [17] [εικ. 41]François Blondel, Αψίδα Saint Denis, Παρίσι, 1672 Το Ύψιστο [The Sublime]. [18 ο ς αι.] 47

[εικ. 42]Neufforge, Είσοδος μαυσωλείου, 1777. Όψη. [εικ. 43]Neufforge, Είσοδος κοιμητηρίου, 1776. Όψη. [εικ. 44]Οβελίσκοι, Κωνσταντινούπολη, Υδατογραφία, 1574. 48

[εικ. 45]Etienne Luis Boullée, Προτεινόμενη είσοδος για τη Βασιλική Βιβλιοθήκη, Παρίσι, 1788. Όψη. [εικ. 46]Etienne Luis Boullée, Είσοδος κοιμητηρίου υπό το σεληνόφως, 1785. Όψεις. Το Ύψιστο [The Sublime]. [18 ο ς αι.] 49

[εικ. 47Guy de Gisors, Μελέτη προτεινόμενων εισόδων για το κοιμητήριο Père Lachaise, Παρίσι, 1820. Στο πρώτο σχέδιο απεικονίζεται η πρόθεση του αρχιτέκτονα για μια μνημειακή είσοδο. [εικ. 48]Alexandre - Théodore Brongniart, Κοιμητήριο Père Lachaise, Παρίσι, 1812. Όψεις της προτεινόμενης εισόδου και ναού. 50

VI_Οι πρόδρομοι των Πόλεων των Νεκρών. Τα νεκροταφεία της Αλεξάνδρειας κατα την Ελληνιστική περίοδο ήταν τα πρώτα που ονομάστηκαν Πόλεις των Νεκρών Νεκροπόλεις [εικ. 49]. Οι Αλεξανδρινοί τάφοι είναι εντελώς υπόγειοι, είναι προσιτοί μέσω κλιμάκων και συχνά έχουν αίθριο ανοιχτό στον ουρανό. Οι κατόψεις τους μοιάζουν πολύ με αυτές των Ελληνιστικών οικιών. Ένας τύπος αποτελείται από μια σειρά χώρων στον έναν άξονα του αυλή, λατρευτική αίθουσα και το νεκρικό θάλαμο με κλίνη, ενώ ο δεύτερος τύπος έχει κεντρική περίστυλη αυλή και δωμάτια γύρω της. Πολλοί από τους χώρους έχουν στους τοίχους νεκρικές θήκες [loculi] για ταφές ή τεφροδόχους και κάθε loculus είναι κλεισμένο με πλάκα από ασβεστοκονίαμα με χαραγμένο το όνομα του νεκρού. Ιδιαίτερη σημασία δίνεται στην πρόσοψη της εισόδου στον ταφικό θάλαμο που κατασκευαζότανν ως ανυψωμένη σκηνή με πεσσούς και θύρες, η κεντρική από τις οποίες οδηγούσε στο χώρο όπου βρισκόταν η ταφική κλίνη [εικ. 50,51]. Αυτοί οι πολυπλοκοι υπόγειοι τάφοι αποτελούν το πρωτότυπο των Ρωμαϊκών και Χριστιανικών κατακομβών. Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα πρώιμων «πόλεων των νεκρών» είναι η Ετρουσκική Νεκρόπολη στο Cerveteri, βόρεια της Ρώμης που χρονολογείται τον 6 ο 7 ο αι. π. Χ [εικ. 52]. Πρόκειται για ένα σύνολο σφαιρικών θόλων κατασκευασμένων από ένα είδος πορώδους ηφαιστειογενούς λίθου [tufa]. Όσον αφορά στον λίθο, σύμφωνα με διαδεδομένες δοξασίες «[...]η ψυχή κατοικεί την πέτρα, την έχει σαν μια προσωρινή κατοικία της ή πνεύματα των προγόνων βρίσκονται μέσα της[18].» Για την σημασία που έχει ο λίθος στο «ανακάλημα» των κατοίκων του Κάτω Κόσμου, μπορούμε να αναφερθούμε στα [Αττικά], του Παυσανία όταν η Δήμητρα αναζητούσε την Περσεφόνη, «ανακάλεσε αυτήν» από την «ανακληθρίδα πέτραν» των Μεγάρων[19]. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η μελέτη της κάτοψης αυτών των τύμβων [εικ. 53,54]. Η είσοδος γίνεται από το επίπεδο του εδάφους, όπου μέσω απότομων σκαλοπατιών γίνεται η εισαγωγή του επισκέπτη σε χαμηλότερα επίπεδα και Το Ύψιστο [The Sublime]. [18 ο ς αι.] 51

[εικ. 49]Κατακόμβες και Πυραμίδες στην αρχαία Κατόψεις, τομές και όψεις. αιγυπτιακή νεκρόπολη Saqqara. [εικ. 50]Προσόψεις τάφων λαξευμένων στο βράχο, Τελμησσός, Λυκία. [εικ. 51]Τάφοι λαξευμένοι στο βράχο, Τελμησσός, Λυκία. 52

κατ επέκταση μέσα στη γη. Από εκεί οδηγούμαστε σε έναν ευρύ προθάλαμο ο οποίος υποδιαιρείται σε τρεις αυτοδύναμους χώρους. Αυτή η τριμερής κατανομή της κάτοψης προσομοιάζει περισσότερο σε αρχιτεκτονική κατοικιών, παρά σε ταφική αρχιτεκτονική θα μπορούσαμε να πούμε ότι πρόκειται για ένα κατοικημένο αστικό τετράγωνο. Όσον αφορά στο αστικό επίπεδο του σχεδιασμού, η συνολική εντύπωση είναι αυτή μιας «κοινότητας κατοικιών» για τους νεκρούς με τους δικούς της δρόμους και λεωφόρους [via dei Monti Ceriti, via dei Monti della Tolfa]. Εδώ αποτυπώνεται με τον πιο εύγλωττο τρόπο η ετρουσκική άποψη για το θάνατο, οι οποίοι φαίνεται να τον θεωρούσαν περισσότερο ως μια συνέχεια της ζωής στη συλλογική της μορφή παρά ως ένα σκοτεινό και μοναχικό ταξίδι. Αυτό αποδεικνύεται και από την ύπαρξη τοιχογραφιών στο εσωτερικό των τάφων που απεικόνιζαν σκηνές από την καθημερινή ζωή, γεγονός που δείχνει πως για τους Ετρούσκους, ο θάνατος ήταν μια μετάβαση σε έναν κόσμο πολύ κοινό με αυτόν των ζωντανών. Παρόμοια παραδείγματα συναντώνται και στην Ελλάδα. Πιο συγκεκριμένα, η περιοχή της ανατολικής Ελλάδας διακρίνεται για τα υπέργεια μνημεία και τις περίτεχνες ταφές σε σαρκοφάγους, που συνήθως καλύπτονται κάτω από τύμβους, συνήθεια που οφείλει πολλά στους γειτονικούς λαούς της Ανατολής, με χαρακτηριστικό παράδειγμα το νεκροταφείο νεκρόπολη των τύμβων στη Λάρισα στην κοιλάδα του Έρμου ποταμού[20]. Επιπλέον, στην Αίγινα οι τάφοι αρχαϊκού τύπου με τις βαθμιδωτές εισόδους εξελίσσονται σε θολωτές κατασκευές με γραπτούς τοίχους. Οι νεκροπόλεις αντιπροσωπεύουν μια διαφορετική πρόταση ταφικής αρχιτεκτονικής από αυτή του χριστιανικού νεκροταφείου που οριοθετούταν στον υπαίθριο χώρο του ναού ή ακόμα και μέσα στον ίδιο το ναό. Στη δεύτερη περίπτωση, ένα ιερό κτίριο, ο ναός, παρέχει ένα διαχωρισμένο δίκτυο «ιερών υπηρεσιών» για το σύνολο της κοινότητας. Κατά Το Ύψιστο [The Sublime]. [18 ο ς αι.] 53

[εικ. 52]Άποψη Ετρουσκικής Νεκρόπολης, 6 ος αι. 7 ος αι. [εικ. 53]Ετρουσκική Νεκρόπολη, 6 ος αι. 7 ος αι. Εσωτερικές Όψεις τύμβου. [εικ. 54]Ετρουσκική Νεκρόπολη, 6 ος αι. 7 ος αι. Κάτοψη τύμβου. 54