Περιεχόμενα Σελίδα Επιτελική σύνοψη 4 Εισαγωγή 9 Μεθοδολογικό σημείωμα 11 Ενότητα Α Ανάλυση Συνολικού Τομέα Μεταποίησης 14 Α.1 Α.2 Α.2.1 Α.2.2 Α.2.3 Α.2.4 Α.2.5 Η θέση της Μεταποίησης στην ελληνική οικονομία Ανάλυση του Τομέα της Μεταποίησης Γενικοί Οικονομικοί Δείκτες Δείκτες Απασχόλησης Δείκτες Δαπανών Δείκτες Έρευνας και Ανάπτυξης (R&D) και Παραγωγικότητας Βασικά Συμπεράσματα 14 16 16 19 22 26 29 Ενότητα Β Συγκριτική Ανάλυση Κλάδων της Μεταποίησης 33 Β.1 Β.2 Β.3 Β.4 Β.5 Αριθμός Επιχειρήσεων Κύκλος Εργασιών Αριθμός Απασχολουμένων Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία ανά εργαζόμενο Ποσοστό Λειτουργικού Περιθωρίου 33 35 36 37 38 2
Ενότητα Γ Τρεις Βασικότεροι Κλάδοι της Μεταποίησης 40 Γ.1 Γ.1.1 Γ.1.2 Γ.1.3 Γ.1.4 Γ.1.5 Γ.2 Γ.2.1 Γ.2.2 Γ.2.3 Γ.2.4 Γ.2.5 Γ.3 Γ.3.1 Γ.3.2 Γ.3.3 Γ.3.4 Γ.3.5 Βιομηχανία Τροφίμων, Ποτών και Καπνοβιομηχανία Γενικοί Οικονομικοί Δείκτες Δείκτες Απασχόλησης Δείκτες Δαπανών Δείκτες Έρευνας και Ανάπτυξης (R&D) και Παραγωγικότητας Βασικά Συμπεράσματα Παραγωγή Κλωστοϋφαντουργικών Υλών και Προϊόντων Γενικοί Οικονομικοί Δείκτες Δείκτες Απασχόλησης Δείκτες Δαπανών Δείκτες Έρευνας και Ανάπτυξης (R&D) και Παραγωγικότητας Βασικά Συμπεράσματα Προϊόντα από Βασικά Μέταλλα Γενικοί Οικονομικοί Δείκτες Δείκτες Απασχόλησης Δείκτες Δαπανών Δείκτες Έρευνας και Ανάπτυξης (R&D) και Παραγωγικότητας Βασικά Συμπεράσματα 40 40 44 47 50 53 56 56 59 62 64 67 69 69 72 74 77 79 Πηγές δεδομένων Παράρτημα 1: Σύστημα Δεικτών Παράρτημα 2: Περιγραφή Βασικών Δεικτών 83 84 85 3
Επιτελική Σύνοψη Η μελέτη του Ινστιτούτου Μικρών Επιχειρήσεων της Γενικής Συνομοσπονδίας Επαγγελματιών Βιοτεχνών και Εμπόρων Ελλάδας σχετικά με την Απεικόνιση του Τομέα της Μεταποίησης συνεχίζει μια σειρά ερευνητικών προσπαθειών των επιστημονικών συνεργατών του Ινστιτούτου διερεύνησης και ανάλυσης θεμάτων ενδιαφέροντος της Συνομοσπονδίας. Το θέμα που επιχειρεί να διερευνήσει αφορά έναν κομβικό τομέα οικονομικής δραστηριότητας της Ελλάδας, ειδικότερα σε μια εποχή όπου η χώρα αναζητεί ένα νέο αναπτυξιακό πρότυπο διερευνώντας ταυτόχρονα τις βασικότερες αιτίες που μας οδήγησαν στη σημερινή αρνητική συγκυρία. Θέτοντας ως εφαλτήριο την όλο και πιο συχνή ρήση δεν παράγουμε τίποτα πια, οι επιστημονικοί συνεργάτες του Ινστιτούτου ανέτρεξαν στην ανάλυση του κατ εξοχήν παραγωγικού οικονομικού τομέα, του τομέα της Μεταποίησης. Η μελέτη εστιάζει στη χρονική περίοδο 2003-2007 και περιλαμβάνει τρεις ενότητες. Στην πρώτη ενότητα παρουσιάζονται συνοπτικά κάποια συγκριτικά στοιχεία του τομέα της μεταποίησης σε σύγκριση με τους άλλους τομείς της ελληνικής οικονομίας και επιχειρείται λεπτομερής ανάλυση του τομέα της μεταποίησης. Στη δεύτερη ενότητα αναλύεται η σχετική σημαντικότητα κάθε επιμέρους κλάδου της μεταποίησης με βάση τα εξής κριτήρια: α. Αριθμός επιχειρήσεων, β. Κύκλος εργασιών, γ. Αριθμός απασχολουμένων, δ. Ακαθάριστη προστιθέμενη αξία ανά εργαζόμενο και ε. Ποσοστό λειτουργικού περιθωρίου. Στην τρίτη ενότητα αναλύονται οι τρεις βασικότεροι κλάδοι του τομέα της μεταποίησης. Η επιλογή των τριών βασικότερων κλάδων έγινε με βάση τα κριτήρια του αριθμού των επιχειρήσεων και του αριθμού των απασχολουμένων. Η Μεταποίηση αποτελεί έναν από τους πιο σημαντικούς τομείς οικονομικής δραστηριότητας της χώρας, καθώς σε σύνολο 18 4
τομέων οικονομικής δραστηριότητας είναι ο δεύτερος μεγαλύτερος τομέας της χώρας με κριτήριο τον κύκλο εργασιών και ο πέμπτος μεγαλύτερος τομέας με κριτήριο τον αριθμό των επιχειρήσεων (στοιχεία 2006). Βασικές διαπιστώσεις που προκύπτουν από την ανάλυση των στοιχείων του αριθμού των επιχειρήσεων και του κύκλου εργασιών, είναι αφενός η σχετική σταθερότητα του ποσοστού του κύκλου εργασιών του τομέα της μεταποίησης στο συνολικό κύκλο εργασιών για την περίοδο 2002-2006 (μεταξύ 22,1% και 22,6%) και αφετέρου η διαχρονική και συνεχής μείωση του ποσοστού συμμετοχής του αριθμού των μεταποιητικών επιχειρήσεων στο σύνολο των επιχειρήσεων. Συγκεκριμένα, ο τομέας της Μεταποίησης αποτελείται από 95.309 επιχειρήσεις, στη συντριπτική τους πλειοψηφία πολύ μικρές. Απασχολεί 406.965 άτομα (στοιχεία 2007), ενώ παρατηρείται αύξηση της απασχόλησης κατά την εξεταζόμενη περίοδο κατά 7,78%. Η μεγαλύτερη αύξηση εντοπίζεται στις πολύ μικρές επιχειρήσεις, ενώ αντιθέτως, παρουσιάζεται μείωση της απασχόλησης για τις πολύ μεγάλες επιχειρήσεις. Ένα από τα βασικά συμπεράσματα της ανάλυσης του τομέα είναι η συμπίεση της κερδοφορίας του (-10,9%). η οποία δεν φαίνεται να προήλθε από τα έξοδα προσωπικού (μισθοί και ημερομίσθια και ασφαλιστικές εισφορές) καθώς η αύξηση των δαπανών αυτών είναι μικρότερη από την αύξηση του κύκλου εργασιών. Αντιθέτως, η μείωση αυτή φαίνεται να οφείλεται κυρίως στο κόστος αγοράς αγαθών και υπηρεσιών, καθώς αυτή η κατηγορία δαπανών παρουσιάζει αύξηση στην πενταετία. Λαμβάνοντας υπόψη ότι οι δαπάνες αυτές είναι σχεδόν 8 φορές υψηλότερες σε σχέση με τα έξοδα προσωπικού, διαπιστώνεται ότι η συνεισφορά τους στη διαμόρφωση του λειτουργικού περιθωρίου είναι πολύ πιο σημαντική. Τέλος, η ενδοεπιχειρησιακή δαπάνη έρευνας και ανάπτυξης είναι μειωμένη κατά -20,35% στην πενταετία, ενώ οι δείκτες της φαινόμενη παραγωγικότητα εργασίας και της παραγωγικότητας 5
της εργασίας προσαρμοσμένης στον μισθό, είναι ανάλογοι του μεγέθους της. Αναφορικά με τη συγκριτική ανάλυση των κλάδων της μεταποίησης, τα πιο ενδιαφέροντα συμπεράσματα της μελέτης παρουσιάζονται στις παραγράφους που ακολουθούν. Αναφορικά με τον αριθμό των επιχειρήσεων, σχεδόν το 50% των επιχειρήσεων του τομέα της μεταποίησης είναι επιχειρήσεις που ανήκουν στους κλάδους της κλωστοϋφαντουργίας, της παραγωγής βασικών μετάλλων και μεταλλικών προϊόντων και της βιομηχανίας τροφίμων, ποτών και καπνού. Ωστόσο, υπάρχουν ενδιαφέρουσες διαφοροποιήσεις αναφορικά με την τάση των τριών αυτών κλάδων. Ενώ ο κλάδος της παραγωγής βασικών μετάλλων και μεταλλικών προϊόντων παρουσιάζει μια σχετική σταθερότητα με οριακή αύξηση αναφορικά με το ποσοστό συμμετοχής των επιχειρήσεων στο σύνολο της μεταποίησης, αντιθέτως, ο κλάδος της κλωστοϋφαντουργίας παρουσιάζει διαχρονική μείωση των εν λόγω ποσοστών και ο κλάδος της βιομηχανίας τροφίμων, ποτών και καπνού, παρουσιάζει διαχρονική αύξηση των ποσοστών Η κατηγορία λοιποί κλάδοι καλύπτει το υψηλότερο ποσοστό του κύκλου εργασιών (26,7%, στοιχεία 2007), με δεύτερο τον κλάδο της βιομηχανίας τροφίμων, ποτών και καπνού και τρίτο τον κλάδο της παραγωγής βασικών μετάλλων και μεταλλικών προϊόντων. Το ποσοστό της κατηγορίας λοιποί κλάδοι κρίνεται ιδιαίτερα υψηλό, καθώς στην εν λόγω κατηγορία δραστηριοποιείται μόνο το 2,1% των επιχειρήσεων της μεταποίησης και εξηγείται από το γεγονός ότι στους κλάδους αυτούς περιλαμβάνονται πολύ μεγάλες επιχειρήσεις (όπως διύλισης πετρελαίου και χημικών), οι οποίες συνεισφέρουν στον πολύ υψηλό κύκλο εργασιών. Πρώτος κλάδος με βάση την απασχόληση, και με σημαντική διαφορά από τον δεύτερο, είναι η βιομηχανία τροφίμων, ποτών και καπνού. Δεύτερος κλάδος είναι ο κλάδος της κλωστοϋφαντουργίας και τρίτος ο κλάδος της παραγωγής βασικών μετάλλων και 6
μεταλλικών προϊόντων. Ωστόσο αξίζει να αναφερθεί ότι για τον κλάδο της κλωστοϋφαντουργίας παρατηρείται κάμψη της απασχόλησης της τάξης των περίπου 5.000 χαμένων θέσεων απασχόλησης την πενταετία 2003-2007. Ο κλάδος με την υψηλότερη ακαθάριστη προστιθέμενη αξία ανά εργαζόμενο είναι ο κλάδος του χαρτιού εκδόσεων με δεύτερο τον κλάδο των βασικών μετάλλων και τρίτο τον κλάδο των μη μεταλλικών προϊόντων. Τέλος, ένα από τα βασικότερα συμπεράσματα είναι ότι μετά το 2004 παρατηρείται συνεχής πτώση του ποσοστού λειτουργικού περιθωρίου για το σύνολο της μεταποίησης. Αν και κάθε κλάδος ακολουθεί διαφορετικά μοτίβα διαχρονικών αυξομειώσεων του δείκτη, σε γενικές γραμμές, οι περισσότεροι κλάδοι παρουσιάζουν μειωμένα ποσοστά λειτουργικού περιθωρίου το 2007 σε σχέση με το 2003. Ενδιαφέροντα είναι και τα συμπεράσματα τα οποία προκύπτουν από την ανάλυση των τριών σημαντικότερων κλάδων της μεταποίησης, τη βιομηχανία τροφίμων, ποτών και καπνοβιομηχανία, την παραγωγή κλωστοϋφαντουργικών υλών και προϊόντων και τα προϊόντα από βασικά μέταλλα και παρουσιάζονται στο τέλος της αντίστοιχης ενότητας. Σε γενικές γραμμές, ενώ ο τομέας της μεταποίησης αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους τομείς οικονομικής δραστηριότητας, φαίνεται να ακολουθεί μια φθίνουσα πορεία, τόσο αναφορικά με τον αριθμό των επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται στη χώρα, όσο και, το βασικότερο, αναφορικά με την πορεία του λειτουργικού περιθωρίου, το οποίο συρρικνώνεται κατά τη διάρκεια της πενταετίας. Λαμβάνοντας μάλιστα υπόψη ότι η συγκεκριμένη περίοδος (2003-2007) χαρακτηρίζεται από σχετικά υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης της ελληνικής οικονομίας, η εν λόγω μείωση αποτελεί ενδεχομένως σημαντική ένδειξη ότι η ανταγωνιστικότητα 7
της οικονομίας μας, τουλάχιστον αναφορικά με τον τομέα της Μεταποίησης, είχε ήδη αρχίσει να εμφανίζει σημάδια χειροτέρευσης. 8
Εισαγωγή Η ελληνική οικονομία κλυδωνίζεται έντονα από τη σημαντικότερη οικονομική κρίση των τελευταίων δεκαετιών ενώ εκφράζονται ανησυχίες σχετικά με τις άμεσες και απώτερες μελλοντικές επιπτώσεις της. Η κρίση αποκάλυψε την αδυναμία του γενικότερου μοντέλου ανάπτυξης που επικράτησε εδώ και δεκαετίες, αδυναμία η οποία επιβεβαιώνεται και από την μακροχρόνια απώλεια της ανταγωνιστικότητάς της. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι με βάση τον Δείκτη Παγκόσμιας Ανταγωνιστικότητας του WEF από την 35 η θέση το 2003 η χώρα μας υποχωρεί συνεχώς χάνοντας θέσεις ανταγωνιστικότητας και καταλήγει στην 83 η θέση το 2010. Βασικές διαπιστώσεις οι οποίες συνάδουν με το συμπέρασμα περί αδυναμίας του τρέχοντος αναπτυξιακού μοντέλου είναι η χρόνια δημοσιονομική αστάθεια και το συνεχώς διευρυνόμενο έλλειμμα του εμπορικού ισοζυγίου. Ήταν λοιπόν θέμα χρόνου να φτάσουμε στην τρέχουσα κρίση, η οποία εκδηλώθηκε ως κρίση δανεισμού και οδήγησε στην ένταξη της χώρας στο μηχανισμό διάσωσης της τρόικας. Ωστόσο, η δημοσιονομική εξυγίανση είναι η μία όψη του νομίσματος. Η άλλη όψη είναι η ανάπτυξη, καθώς είναι πια φανερό και γενικά αποδεκτό ότι εν πολλοίς η χώρα οδηγήθηκε στη σημερινή κατάσταση γιατί πολύ απλά δεν παράγουμε τίποτα. Με βάση αυτή τη γενικά παραδεκτή αρχή, το Ινστιτούτο Μικρών Επιχειρήσεων της ΓΣΕΒΕΕ ανέλαβε τη μελέτη ενός από τους κατεξοχήν παραγωγικούς τομείς της ελληνικής οικονομίας, τον τομέα της Μεταποίησης. Η μελέτη του εν λόγω τομέα αποκτά ιδιαίτερη σημασία στη σημερινή συγκυρία, εν μέσω σκληρής δημοσιονομικής προσαρμογής και αναζήτησης ενός νέου μοντέλου ανάπτυξης. Αν και τα πιο πρόσφατα στοιχεία καλύπτουν μια περίοδο πριν την εκδήλωση της οικονομικής κρίσης, ωστόσο, αφενός διακρίνονται εμφανώς κάποια ανησυχητικά σημάδια μέσω της αρνητικής πορείας συγκεκριμένων δεικτών και αφετέρου, προκύπτουν ενδιαφέροντα 9
συμπεράσματα για τον τομέα της Μεταποίησης ως σύνολο αλλά και για τους επιμέρους κλάδους του τομέα, συμπεράσματα τα οποία είναι ιδιαιτέρως πολύτιμα για τον σχεδιασμό μιας στοχευμένης πολιτικής για έξοδο από την κρίση, με βάση ένα μοντέλο που να βασίζεται στην παραγωγή. Η μελέτη του τομέα της Μεταποίησης περιλαμβάνει τρεις ενότητες. Στην πρώτη ενότητα παρουσιάζονται συνοπτικά κάποια συγκριτικά στοιχεία του τομέα της μεταποίησης σε σύγκριση με τους άλλους τομείς της ελληνικής οικονομίας και επιχειρείται λεπτομερής ανάλυση του τομέα της μεταποίησης. Στη δεύτερη ενότητα αναλύεται η σχετική σημαντικότητα κάθε επιμέρους κλάδου της μεταποίησης με βάση συγκεκριμένα κριτήρια. Στην τρίτη ενότητα αναλύονται εκτενέστερα οι τρεις μεγαλύτεροι κλάδοι του τομέα. Την ευθύνη σχεδιασμού, οργάνωσης και παρακολούθησης της έρευνας είχε ο επιστημονικός συνεργάτης του ΙΜΕ-ΓΣΕΒΕΕ Δρ. Νίκος Δασκαλάκης, ενώ για τη συγγραφή των κειμένων πολύτιμη ήταν η συμβολή του επιστημονικού συνεργάτη του ΙΜΕ-ΓΣΕΒΕΕ Φώτη Μαραγκού. Στην επιμέλεια των κειμένων έλαβαν μέρος και οι επιστημονικοί συνεργάτες του ΙΜΕ-ΓΣΕΒΕΕ Σταμάτης Βαρδαρός και Σπύρος Παπακωνσταντίνου. Τέλος, πολύτιμη ήταν σε ερευνητικό επίπεδο η συμβολή του Καθηγητή του Πανεπιστημίου Κρήτης και επιστημονικού Διευθυντή του ΙΜΕ-ΓΣΕΒΕΕ κ. Διονύση Γράβαρη. 10
Μεθοδολογικό σημείωμα Η μελέτη του τομέα της μεταποίησης περιλαμβάνει τρεις ενότητες. Στην πρώτη ενότητα παρουσιάζονται συνοπτικά κάποια συγκριτικά στοιχεία του τομέα της μεταποίησης σε σύγκριση με τους άλλους τομείς της ελληνικής οικονομίας και επιχειρείται λεπτομερής ανάλυση του τομέα της μεταποίησης. Συγκεκριμένα, η πρώτη ενότητα περιλαμβάνει δύο υποενότητες. Στην πρώτη εξετάζεται η θέση της Μεταποίησης στο σύνολο της ελληνικής οικονομίας με βάση των αριθμό των επιχειρήσεων και τον κύκλο εργασιών του τομέα σε σχέση με τους άλλους τομείς της ελληνικής οικονομίας, με στοιχεία που ρπέρχονται από την Ελληνική Στατιστική Αρχή. Αναλύεται επίσης η σχετική σημαντικότητα του τομέα της μεταποίησης σε σχέση με τους άλλους τομείς σε βάθος πέντε ετών. Στη δεύτερη υποενότητα επιχειρείται ανάλυση του τομέα της μεταποίησης με βάση δείκτες που συγκεντρώνει και δημοσιεύει η EUROSTAT, στο πλαίσιο της βάσης δεδομένων γνωστή ως Στατιστικές Διάρθρωσης των Επιχειρήσεων (Structural Business Statistics - SBS). Η εν λόγω βάση δεδομένων περιλαμβάνει τους κλάδους C μέχρι Κ κατά NACE Rev 1.1 σε τέσσερα παραρτήματα: 1. Μεταποίηση (C-E), 2. Κατασκευές (F), 3. Εμπόριο (G) και 4. Υπηρεσίες (Η, Ι, Κ). Βασικές μεταβλητές της βάσης δεδομένων είναι: Δημογραφικές μεταβλητές επιχειρήσεων (π.χ. επιχειρήσεων) Μεταβλητές αποτελεσμάτων (π.χ. Κύκλος εργασιών, προστιθέμενη αξία) Μεταβλητές εισροών (π.χ. απασχόληση, σύνολο αγορών) Συγκεκριμένα, η παρούσα μελέτη του κλάδου της Μεταποίησης περιλαμβάνει τον σχολιασμό και την ανάλυση απόλυτων τιμών και 11
ετήσιων ρυθμών ς για τη χρονική περίοδο 2003-2007 στις εξής κατηγορίες επιχειρήσεων με βάση το μέγεθός τους 1 : 1-9 απασχολούμενοι (πολύ μικρές επιχειρήσεις) 10-19 απασχολούμενοι (μικρές επιχειρήσεις) 20-49 απασχολούμενοι (μεσαίες επιχειρήσεις) 50-249 απασχολούμενοι (μεγάλες επιχειρήσεις) 250 + απασχολούμενοι (πολύ μεγάλες επιχειρήσεις) Οι δείκτες που αναλύονται έχουν ομαδοποιηθεί στις εξής ομοειδείς κατηγορίες 2 : Γενικοί Οικονομικοί Δείκτες Δείκτες Απασχόλησης Δείκτες Δαπανών Δείκτες έρευνας και ανάπτυξης (R&D) και παραγωγικότητας Στο τέλος της ενότητας παρουσιάζονται αναλυτικά τα βασικά συμπεράσματα της ανάλυσης. Στη δεύτερη ενότητα αναλύεται η σχετική σημαντικότητα κάθε επιμέρους κλάδου της μεταποίησης με βάση τα παρακάτω κριτήρια: Αριθμός επιχειρήσεων Κύκλος εργασιών Αριθμός απασχολουμένων Ακαθάριστη προστιθέμενη αξία ανά εργαζόμενο Ποσοστό λειτουργικού περιθωρίου Τα δεδομένα προς ανάλυση προέρχονται επίσης από τη βάση δεδομένων SBS. Η ανάλυση και τα αντίστοιχα συμπεράσματα εστιάζουν κυρίως στους τρεις βασικότερους κλάδους που προκύπτουν με βάση το εκάστοτε κριτήριο. Στην τρίτη ενότητα αναλύονται οι τρεις βασικότεροι κλάδοι του τομέα της μεταποίησης. Η επιλογή των τριών βασικότερων κλάδων 1 Δεν ακολουθείται ο ορισμός της ΕΕ για τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις, αφενός επειδή μια επιχείρηση με περισσότερους από 50 εργαζομένους μπορεί να θεωρηθεί μεγάλη στη χώρα μας και αφετέρου για λόγους ευκολίας στις ονομασίες των κατηγοριών. 2 Περισσότερες πληροφορίες για τους επιμέρους δείκτες παρατίθενται στο Παράρτημα. 12
έγινε με βάση τα κριτήρια του αριθμού των επιχειρήσεων και του αριθμού των απασχολουμένων. Με βάση τα εν λόγω κριτήρια, οι τρεις βασικότεροι κλάδοι της μεταποίησης είναι ο κλάδος της κλωστοϋφαντουργίας, ο κλάδος της παραγωγής βασικών μετάλλων και μεταλλικών προϊόντων και ο κλάδος της βιομηχανίας τροφίμων, ποτών και καπνού. Στις παραγράφους που ακολουθούν αναλύονται οι τρεις αυτοί κλάδοι. Η ημερομηνία εξαγωγής των δεδομένων ήταν στις 22.12.2009. Η ανάλυση πραγματοποιείται για την Ελλάδα, λόγω έλλειψης στοιχείων για τους περισσότερους δείκτες σε επίπεδο ΕΕ-25 και ΕΕ-27. 13
ΕΝΟΤΗΤΑ Α: ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΥΝΟΛΙΚΟΥ ΤΟΜΕΑ ΜΕΤΑΠΟΙΗΣΗΣ Α.1. Η θέση της Μεταποίησης στην ελληνική οικονομία Ο τομέας της Μεταποίησης αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους τομείς οικονομικής δραστηριότητας της Ελλάδας. Είναι ο δεύτερος μεγαλύτερος τομέας οικονομικής δραστηριότητας της χώρας με κριτήριο τον κύκλο εργασιών, καθώς ο τζίρος των μεταποιητικών επιχειρήσεων κυμαίνεται στα 70 δις (στοιχεία 2006), καλύπτοντας το 22,5% του συνολικού κύκλου εργασιών. Κύκλος εργασιών κατά τομέα οικονομικής δραστηριότητας (εκατ. ) Τομείς Οικονομικής Δραστηριότητας 2002 2003 2004 2005 2006 Ποσοστό συμμ Ποσοστό συμμ Ποσοστό συμμ Ποσοστό συμμ Ποσοστό συμμ Χονδρικό και λιανικό - εμπόριο επισκευή αυτοκινήτων 99.758 41,41% 107.784 42,89% 119.802 43,12% 117.982 42,47% 131.599 41,86% Μεταποιητικές Βιομηχανίες 53.234 22,10% 56.908 22,64% 62.729 22,58% 61.418 22,11% 70.871 22,55% Μεταφορές, Αποθήκευση και επικοινωνίες 18.655 7,74% 19.261 7,66% 21.928 7,89% 20.290 7,30% 23.961 7,62% Ενδιάμεσοι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί 15.638 6,49% 13.697 5,45% 14.771 5,32% 16.866 6,07% 22.216 7,07% Διαχείριση Ακίνητης Περιουσίας, Εκμισθώσεις και Επιχειρηματικές Δραστηριότητες 11.182 4,64% 12.742 5,07% 14.054 5,06% 14.465 5,21% 15.662 4,98% Κατασκευές 13.786 5,72% 14.501 5,77% 15.484 5,57% 15.648 5,63% 14.536 4,62% Άλλες δραστηριότητες παροχής υπηρεσιών υπέρ του κοινωνικού συνόλου και άλλων υπηρεσιών κοινωνικού ή ατομικού χαρακτήρα 6.187 2,57% 7.053 2,81% 8.528 3,07% 8.687 3,13% 10.365 3,30% Ξενοδοχεία και εστιατόρια 8.054 3,34% 8.259 3,29% 8.918 3,21% 9.424 3,39% 10.005 3,18% Παροχή ηλεκτρικού ρεύματος, φυσικού αερίου και νερού 7.747 3,22% 5.249 2,09% 5.589 2,01% 6.113 2,20% 7.669 2,44% Γεωργία, κτηνοτροφία, θήρα και δασοκομία 1.656 0,69% 1.739 0,69% 2.019 0,73% 2.261 0,81% 2.195 0,70% Ορυχεία και λατομεία 757 0,31% 695 0,28% 753 0,27% 828 0,30% 1.888 0,60% Υγεία και κοινωνική μέριμνα 677 0,28% 722 0,29% 771 0,28% 907 0,33% 1.009 0,32% Αλιεία 540 0,22% 597 0,24% 666 0,24% 569 0,20% 784 0,25% Δημόσια διοίκηση και άμυνα, Υποχρεωτική κοινωνική ασφάλιση 650 0,27% 472 0,19% 523 0,19% 562 0,20% 611 0,19% Άγνωστος Κλάδος 2.049 0,85% 1.285 0,51% 862 0,31% 1.312 0,47% 554 0,18% Εκπαίδευση 315 0,13% 342 0,14% 436 0,16% 489 0,18% 420 0,13% Ετερόδικοι οργανισμοί και όργανα 1 0,00% 1 0,00% 1 0,00% 1 0,00% 1 0,00% Ιδιωτικά νοικοκυριά που απασχολούν οικιακό προσωπικό και μη διαφοροποιημένες παραγωγικές δραστηριότητες νοικοκυριών για ιδία χρήση 0 0,00% 0 0,00% 0 0,00% 1 0,00% 0 0,00% ΣΥΝΟΛΟ 240.885 100,00% 251.310 100,00% 277.835 100,00% 277.824 100,00% 314.349 100,00% Πηγή: Ελληνική Στατιστική Αρχή, Διεύθυνση οργάνωσης, μεθοδολογίας και διεθνών σχέσεων, Τμήμα μητρώων και ταξινομήσεων 14
Είναι επίσης ο πέμπτος μεγαλύτερος τομέας οικονομικής δραστηριότητας με κριτήριο τον αριθμό των επιχειρήσεων, καθώς αποτελείται από 91.733 επιχειρήσεις (στοιχεία 2006), οι οποίες συνιστούν το 9,89% του συνόλου των επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται στη χώρα. Αριθμός επιχειρήσεων κατά τομέα οικονομικής δραστηριότητας Τομείς Οικονομικής Δραστηριότητας 2002 2003 2004 2005 2006 Ποσοστό συμμ Ποσοστό συμμ Ποσοστό συμμ Ποσοστό συμμ Ποσοστό συμμ Χονδρικό και λιανικό - εμπόριο επισκευή αυτοκινήτων 307.324 34,95% 311.984 34,92% 313.553 34,74% 309.543 34,46% 315.253 33,98% Διαχείριση Ακίνητης Περιουσίας, Εκμισθώσεις και Επιχειρηματικές Δραστηριότητες 112.336 12,77% 119.318 13,36% 126.182 13,98% 132.412 14,74% 144.209 15,54% Κατασκευές 98.926 11,25% 103.943 11,63% 109.217 12,10% 108.167 12,04% 115.936 12,50% Ξενοδοχεία και εστιατόρια 103.971 11,82% 104.708 11,72% 103.730 11,49% 103.344 11,51% 104.886 11,30% Μεταποιητικές Βιομηχανίες 97.011 11,03% 96.875 10,84% 96.252 10,66% 91.479 10,18% 91.733 9,89% Άλλες δραστηριότητες παροχής υπηρεσιών υπέρ του κοινωνικού συνόλου και άλλων υπηρεσιών κοινωνικού ή ατομικού χαρακτήρα 42.814 4,87% 44.341 4,96% 45.713 5,06% 46.527 5,18% 48.882 5,27% Μεταφορές, Αποθήκευση και επικοινωνίες 46.959 5,34% 48.269 5,40% 48.993 5,43% 47.851 5,33% 48.052 5,18% Γεωργία, κτηνοτροφία, θήρα και δασοκομία 18.124 2,06% 19.388 2,17% 18.491 2,05% 19.526 2,17% 22.454 2,42% Αγνωστος Κλάδος 35.274 4,01% 27.159 3,04% 22.404 2,48% 20.958 2,33% 16.061 1,73% Εκπαίδευση 4.817 0,55% 5.080 0,57% 5.258 0,58% 5.291 0,59% 5.649 0,61% Υγεία και κοινωνική μέριμνα 3.408 0,39% 3.503 0,39% 3.572 0,40% 3.842 0,43% 4.609 0,50% Ενδιάμεσοι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί 3.640 0,41% 3.731 0,42% 3.882 0,43% 3.883 0,43% 4.015 0,43% Δημόσια διοίκηση και άμυνα, Υποχρεωτική κοινωνική ασφάλιση 846 0,10% 994 0,11% 1.215 0,13% 1.299 0,14% 1.725 0,19% Παροχή ηλεκτρικού ρεύματος, φυσικού αερίου και νερού 1.128 0,13% 1.266 0,14% 1.299 0,14% 1.346 0,15% 1.650 0,18% Αλιεία 1.598 0,18% 1.620 0,18% 1.655 0,18% 1.567 0,17% 1.577 0,17% Ορυχεία και λατομεία 1.141 0,13% 1.155 0,13% 1.165 0,13% 1.121 0,12% 1.125 0,12% Ιδιωτικά νοικοκυριά που απασχολούν οικιακό προσωπικό και μη διαφοροποιημένες παραγωγικές δραστηριότητες νοικοκυριών για ιδία χρήση 43 0,00% 32 0,00% 33 0,00% 33 0,00% 25 0,00% Ετερόδικοι οργανισμοί και όργανα 17 0,00% 18 0,00% 17 0,00% 15 0,00% 11 0,00% ΣΥΝΟΛΟ 879.377 100,0% 893.384 100,0% 902.631 100,0% 898.204 100,0% 927.852 100,0% Πηγή: Ελληνική Στατιστική Αρχή, Διεύθυνση οργάνωσης, μεθοδολογίας και διεθνών σχέσεων, Τμήμα μητρώων και ταξινομήσεων Βασικές διαπιστώσεις που προκύπτουν από την ανάλυση των στοιχείων του αριθμού των επιχειρήσεων και του κύκλου εργασιών, αναφορικά με τον τομέα της μεταποίησης, είναι αφενός η σχετική 15
σταθερότητα του ποσοστού του κύκλου εργασιών του τομέα της μεταποίησης στο συνολικό κύκλο εργασιών για την περίοδο 2002-2006 (μεταξύ 22,1% και 22,6%) και αφετέρου η διαχρονική και συνεχής μείωση του ποσοστού συμμετοχής του αριθμού των μεταποιητικών επιχειρήσεων στο σύνολο των επιχειρήσεων (από 11,03% το 2002 σε 9,89% το 2006). Συμπερασματικά, η Μεταποίηση αποτελεί έναν από τους πιο σημαντικούς τομείς οικονομικής δραστηριότητας της χώρας, ο οποίος όμως φαίνεται να ακολουθεί μια φθίνουσα πορεία, τουλάχιστον όσον αφορά τον αριθμό των επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται στη χώρα. Στις παραγράφους που ακολουθούν επιχειρείται μια ανάλυση του εν λόγω τομέα, με σκοπό την αναλυτική περιγραφή των χαρακτηριστικών του, την καταγραφή των δυνατών και αδύνατων σημείων του και την εξαγωγή χρήσιμων συμπερασμάτων για τον τομέα. Α.2. Ανάλυση του Τομέα της Μεταποίησης Στην ενότητα αυτή αναλύονται οι δείκτες που περιγράφονται στο εισαγωγικό σημείωμα για το σύνολο της μεταποίησης σε ορίζοντα πενταετίας. Α.2.1. Γενικοί Οικονομικοί Δείκτες Α.2.1.1. Αριθμός επιχειρήσεων Ο τομέας της Μεταποίησης αποτελείται από 95.309 επιχειρήσεις, στη συντριπτική τους πλειοψηφία (96,5%) πολύ μικρές (1-9 απασχολούμενοι). Στο σύνολο του τομέα παρατηρείται αύξηση του αριθμού των επιχειρήσεων κατά τη διάρκεια της εξεταζόμενης κατά 8,63%, δηλαδή περίπου 2% κατά μέσο όρο ετησίως, με συνέπεια το καθαρό πλεόνασμα των νέων επιχειρήσεων να διαμορφώνεται στις 7.572 περισσότερες επιχειρήσεις μεταξύ 2003 και 2007. 16
Αριθμός Επιχειρήσεων 1-9 απασ. 84.631 84.630 0,00% 88.244 4,27% 90.106 2,11% 91.979 2,08% 8,68% 10-19 απασ. 1.144 1.115-2,53% 1.121 0,54% 1.172 4,55% 1.182 0,85% 3,32% 20-49 απασ. 1.121 1.046-6,69% 1.017-2,77% 949-6,69% 1.224 28,98% 9,19% 50-249 απασ. 691 698 1,01% 671-3,87% 968 44,26% 779-19,52% 12,74% 250+ απασ. 150 150 0,00% 145-3,33% 147 1,38% 145-1,36% -3,33% Σύνολο 87.737 87.639-0,11% 91.198 4,06% 93.342 2,35% 95.309 2,11% 8,63% Α.2.1.2. Κύκλος εργασιών Ο συνολικός κύκλος εργασιών του τομέα για το 2007 ήταν 59,4 δισ. αυξημένος κατά 43,4% από 41,4 δισ. το 2003. Τη μεγαλύτερη αύξηση, πάνω από 44%, παρουσιάζουν οι σχετικά μεγαλύτερες επιχειρήσεις (20 + απασχολούμενοι), ενώ οι σχετικά μικρότερες (1-20 απασχολούμενοι) παρουσιάζουν αύξηση της τάξης του 35%. Ενδιαφέροντα συμπεράσματα εξάγονται από την ταυτόχρονη ανάλυση του αριθμού των επιχειρήσεων ανά κατηγορία μεγέθους και του αντίστοιχου κύκλου εργασιών, σχετικά με τον βαθμό συγκέντρωσης του τομέα της Μεταποίησης. Συγκεκριμένα, παρατηρείται ότι οι 91.979 πολύ μικρές επιχειρήσεις (στοιχεία 2007) οι οποίες αντιπροσωπεύουν το 96,5% του συνόλου του αριθμού των επιχειρήσεων κατέχουν μόλις το 22,6% του συνόλου του κύκλου εργασιών του τομέα. Ενώ οι 145 πολύ μεγάλες επιχειρήσεις, οι οποίες αντιπροσωπεύουν μόλις το 0,15% του συνόλου του αριθμού των επιχειρήσεων κατέχουν το 47,3%% του συνόλου του κύκλου εργασιών. Η συγκέντρωση αυτή φαίνεται να ενισχύεται περαιτέρω κατά τη διάρκεια της εξεταζόμενης. Συγκεκριμένα, τα αντίστοιχα ποσοστά στο σύνολο του κύκλου εργασιών για το 2003 είναι 24,4% για τις πολύ μικρές επιχειρήσεις και 45,7% για τις πολύ μεγάλες. Λαμβανομένου μάλιστα υπόψη ότι οι πολύ μεγάλες επιχειρήσεις μειώθηκαν, έστω και οριακά, ενώ οι πολύ μικρές αυξήθηκαν κατά τη διάρκεια της πενταετίας, διακρίνεται μια τάση περαιτέρω 17
συγκεντροποίησης του κλάδου κατά τη διάρκεια της εξεταζόμενης. Κύκλος Εργασιών (εκατ. ) 1-9 απασ. 10.106 11.946 18,21% 11.911-0,30% 12.896 8,27% 13.412 4,00% 32,72% 10-19 απασ. 1.167 1.197 2,62% 1.226 2,41% 1.563 27,43% 1.592 1,86% 36,43% 20-49 απασ. 3.163 3.270 3,36% 3.224-1,41% 3.190-1,05% 4.667 46,30% 47,52% 50-249 απασ. 8.028 8.836 10,06% 8.862 0,29% 11.028 24,44% 11.633 5,49% 44,91% 250+ απασ. 18.962 20.839 9,90% 23.167 11,17% 26.761 15,51% 28.100 5,01% 48,19% Σύνολο 41.426 46.089 11,25% 48.390 4,99% 55.437 14,56% 59.404 7,16% 43,40% Α.2.1.3. Κύκλος εργασιών ανά απασχολούμενο Σε επίπεδο συνόλου του τομέα παρατηρείται αύξηση του δείκτη κατά 33%, από 109.700 ανά απασχολούμενο το 2003 στα 146.000 το 2007. Βασικό συμπέρασμα είναι ότι ο δείκτης του κύκλου εργασιών ανά απασχολούμενο αυξάνεται καθώς αυξάνεται το μέγεθος της. Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι οι πολύ μεγάλες επιχειρήσεις έχουν σχεδόν πενταπλάσιο κύκλο εργασιών ανά απασχολούμενο σε σχέση με τις πολύ μικρές. Αξίζει επίσης να αναφερθεί ότι η ψαλίδα μεταξύ πολύ μικρών και πολύ μεγάλων επιχειρήσεων διευρύνεται κατά τη διάρκεια της πενταετίας, γεγονός το οποίο προκύπτει από την κατά πολύ μεγαλύτερη αύξηση του εν λόγω δείκτη για τις πολύ μεγάλες επιχειρήσεις (55,7%) σε σχέση με τις πολύ μικρές (17,0%). Κύκλος Εργασιών ανά Απασχολούμενο (χιλ. ) 1-9 απασ. 60,6 63,6 4,95% 65,0 2,20% 69,6 7,08% 70,9 1,87% 17,00% 10-19 απασ. 75,5 79,5 5,30% 81,3 2,26% 96,0 18,08% 98,9 3,02% 30,99% 20-49 απασ. 89,9 98,6 9,68% 100,1 1,52% 103,1 3,00% 122,8 19,11% 36,60% 50-249 απασ. 111,9 119,3 6,61% 124,8 4,61% 136,9 9,70% 146,3 6,87% 30,74% 250+ απασ. 214,4 226,4 5,60% 262,6 15,99% 307,4 17,06% 333,9 8,62% 55,74% Σύνολο 109,7 114,6 4,47% 124,2 8,38% 138,6 11,59% 146,0 5,34% 33,09% 18
Α.2.1.4. Ποσοστό λειτουργικού περιθωρίου Παρατηρείται συμπίεση της κερδοφορίας του τομέα καθώς το ποσοστό του λειτουργικού περιθωρίου μειώθηκε κατά -10,9% κατά τη διάρκεια της εξεταζόμενης. Η μείωση του ποσοστού είναι μικρότερη για τις πολύ μικρές επιχειρήσεις (-5,26%) σε σχέση με όλες τις άλλες κατηγορίες μεγέθους, όπου η πτώση κυμαίνεται για όλες μεταξύ 11%-14%. Επιπλέον, ενδιαφέρον είναι το συμπέρασμα ότι οι πολύ μικρές επιχειρήσεις έχουν ένα σχεδόν διπλάσιο ποσοστό λειτουργικού περιθωρίου (25,2%, στοιχεία 2007) σε σχέση με όλες τις άλλες κατηγορίες μεγέθους (10%-11,5%). Ποσοστό λειτουργικού περιθωρίου 1-9 απασ. 26,6 26,4-0,75% 26,3-0,38% 25,2-4,18% 25,2 0,00% -5,26% 10-19 απασ. 12,2 11,3-7,38% 10,3-8,85% 9,2-10,68% 10,8 17,39% -11,48% 20-49 απασ. 11,7 11,2-4,27% 11,5 2,68% 8,5-26,09% 10,1 18,82% -13,68% 50-249 απασ. 13,0 12,8-1,54% 11,3-11,72% 11,5 1,77% 11,2-2,61% -13,85% 250+ απασ. 11,8 12,1 2,54% 10,6-12,40% 10,8 1,89% 10,4-3,70% -11,86% Σύνολο 15,6 15,9 1,92% 14,7-7,55% 14,1-4,08% 13,9-1,42% -10,90% Α.2.2. Δείκτες Απασχόλησης Α.2.2.1. Αριθμός απασχολουμένων, εργαζομένων και άμισθου εργατικού δυναμικού Ο τομέας της Μεταποίησης απασχολεί 406.965 άτομα (στοιχεία 2007), ενώ παρατηρείται αύξηση της απασχόλησης κατά την εξεταζόμενη περίοδο κατά 7,78%. Η μεγαλύτερη αύξηση στην απασχόληση εντοπίζεται στις πολύ μικρές επιχειρήσεις (13,47%), ενώ αντιθέτως, παρουσιάζεται μείωση της απασχόλησης για τις πολύ μεγάλες επιχειρήσεις (-4,83 %). Ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι 96.897 άτομα απασχολούνται ως άμισθο εργατικό δυναμικό, οδηγώντας στο συμπέρασμα ότι ένας στους τέσσερις απασχολούμενους δεν έχει σχέση εξαρτημένης και αμειβόμενης εργασίας με τον εργοδότη. Σχεδόν το σύνολο του άμισθου εργατικού 19
δυναμικού εντοπίζεται στις πολύ μικρές επιχειρήσεις, όπου ενδιαφέρον είναι το συμπέρασμα ότι κατά μέσο όρο, 1 στους 2 απασχολείται ως άμισθος. Τέλος, αξίζει να αναφερθεί ότι η αύξηση της απασχόλησης οφείλεται περισσότερο στην αύξηση του άμισθου εργατικού δυναμικού (16,99%) σε σχέση με την αύξηση στον αριθμό των εργαζομένων (5,19%). Αριθμός απασχολουμένων 1-9 απασ. 166.745 187.761 12,60% 183.211-2,42% 185.270 1,12% 189.207 2,13% 13,47% 10-19 απασ. 15.454 15.055-2,58% 15.077 0,15% 16.285 8,01% 16.095-1,17% 4,15% 20-49 απασ. 35.201 33.178-5,75% 32.211-2,91% 30.951-3,91% 38.008 22,80% 7,97% 50-249 απασ. 71.770 74.075 3,21% 71.028-4,11% 80.534 13,38% 79.496-1,29% 10,76% 250+ απασ. 88.427 92.046 4,09% 88.224-4,15% 87.050-1,33% 84.159-3,32% -4,83% Σύνολο 377.597 402.115 6,49% 389.751-3,07% 400.090 2,65% 406.965 1,72% 7,78% Αριθμός εργαζομένων 1-9 απασ. 86.105 83.988-2,46% 90.554 7,82% 92.380 2,02% 94.248 2,02% 9,46% 10-19 απασ. 14.325 14.031-2,05% 14.045 0,10% 15.441 9,94% 15.159-1,83% 5,82% 20-49 απασ. 34.615 32.663-5,64% 31.741-2,82% 30.574-3,68% 37.494 22,63% 8,32% 50-249 απασ. 71.563 73.822 3,16% 70.775-4,13% 80.291 13,45% 79.298-1,24% 10,81% 250+ απασ. 88.164 91.811 4,14% 88.016-4,13% 86.804-1,38% 83.869-3,38% -4,87% Σύνολο 294.772 296.315 0,52% 295.131-0,40% 305.490 3,51% 310.068 1,50% 5,19% Αριθμός άμισθου εργατικού δυναμικού 1-9 απασ. 80.640 103.773 28,69% 92.657-10,71% 92.890 0,25% 94.959 2,23% 17,76% 10-19 απασ. 1.129 1.024-9,30% 1.032 0,78% 844-18,22% 936 10,90% -17,09% 20-49 απασ. 586 515-12,12% 470-8,74% 377-19,79% 514 36,34% -12,29% 50-249 απασ. 207 253 22,22% 253 0,00% 243-3,95% 198-18,52% -4,35% 250+ απασ. 263 235-10,65% 208-11,49% 246 18,27% 290 17,89% 10,27% Σύνολο 82.825 105.800 27,74% 94.620-10,57% 94.600-0,02% 96.897 2,43% 16,99% 20
Ποσοστό εργαζομένων στο σύνολο των απασχολουμένων 1-9 απασ. 51,6 44,7-13,37% 49,4 10,51% 49,9 1,01% 49,8-0,20% -3,49% 10-19 απασ. 92,7 93,2 0,54% 93,2 0,00% 94,8 1,72% 94,2-0,63% 1,62% 20-49 απασ. 98,3 98,4 0,10% 98,5 0,10% 98,8 0,30% 98,6-0,20% 0,31% 50-249 απασ. 99,7 99,7 0,00% 99,6-0,10% 99,7 0,10% 99,8 0,10% 0,10% 250+ απασ. 99,7 99,7 0,00% 99,8 0,10% 99,7-0,10% 99,7 0,00% 0,00% Σύνολο 78,1 73,7-5,63% 75,7 2,71% 76,4 0,92% 76,2-0,26% -2,43% Α.2.2.2. Αριθμός απασχολουμένων ανά επιχείρηση Ο απασχολουμένων ανά επιχείρηση διαμορφώνεται στο 4,3 κατά μέσο όρο, όπου κυμαίνεται από 2,1 εργαζομένους ανά πολύ μικρή επιχείρηση σε περίπου 580,4 εργαζομένους ανά πολύ μεγάλη. Οι μεταβολές κατά τη διάρκεια της εξεταζόμενης δεν είναι αξιόλογες. Αριθμός απασχολουμένων ανά επιχείρηση 1-9 απασ. 2,0 2,2 10,00% 2,1-4,55% 2,1 0,00% 2,1 0,00% 5,00% 10-19 απασ. 13,5 13,5 0,00% 13,4-0,74% 13,9 3,73% 13,6-2,16% 0,74% 20-49 απασ. 31,4 31,7 0,96% 31,7 0,00% 32,6 2,84% 31,1-4,60% -0,96% 50-249 απασ. 103,9 106,1 2,12% 105,9-0,19% 83,2-21,44% 102,0 22,60% -1,83% 250+ απασ. 589,5 613,6 4,09% 608,4-0,85% 592,2-2,66% 580,4-1,99% -1,54% Σύνολο 4,3 4,6 6,98% 4,3-6,52% 4,3 0,00% 4,3 0,00% 0,00% Ενδιαφέρον είναι το συμπέρασμα, σε συνδυασμό με τα παραπάνω, ότι το 96,5% του συνόλου των επιχειρήσεων της Μεταποίησης (δηλαδή οι πολύ μικρές επιχειρήσεις) απασχολούν 2 άτομα κατά μέσο όρο. Διαφαίνεται επομένως η πολυκερματισμένη οντότητα της άσκησης της ελληνικής επιχειρηματικής δραστηριότητας, τουλάχιστον για τον τομέα της Μεταποίησης. Α.2.2.3. Αριθμός ωρών εργασίας Ο των ωρών εργασίας παρουσιάζει αύξηση κατά 5,2% κατά τη διάρκεια της πενταετίας, ακολουθώντας ουσιαστικά την 21