Η ηπειρώτισσα γυναίκα της οικιακής και εξωοικιακής εργασίας

Πρόγραμμα Κοινοτικής Πρωτοβουλίας INTERREG IIIA ΕΛΛΑΔΑ-ΙΤΑΛΙΑ 2000-2006 Η Εικόνα της Μητέρας μεταξύ παράδοσης και σύγχρονης εποχής Πρόγραμμα Παρέμβασης 11 Άξονας Προτεραιότητας 003: Περιβάλλον & Πολιτιστική Κληρονομιά Μέτρο 002: Προώθηση, Αναπαλαίωση και Αξιοποίηση της Ιστορικής & Πολιτιστικής Κληρονομιάς Κοινού Ενδιαφέροντος Η ηπειρώτισσα γυναίκα της οικιακής και εξωοικιακής εργασίας Ανδριανή Οικονόμου, Χρυσόστομος Στύλιος Εργαστήριο Γνώσης & Ευφυούς Πληροφορικής Τμήμα Τεχνολογίας Πληροφορικής και Τηλεπικοινωνιών Τ.Ε.Ι. ΗΠΕΙΡΟΥ

Η ηπειρώτισσα γυναίκα της οικιακής και εξωοικιακής εργασίας Ανδριανή Οικονόμου, Χρυσόστομος Στύλιος

Εισαγωγή Η παρούσα μελέτη θα επικεντρωθεί στη διαχρονική συμμετοχή, αμοιβόμενη ή μη, της Ηπειρώτισσας γυναίκας στις οικονομικές δραστηριότητες του τόπου. Στόχος είναι να παρουσιαστούν οι δραστηριότητές της που συνθέτουν την ιδιαίτερη φυσιογνωμία της ηπειρώτισσας γυναίκας της οικιακής και εξωοικιακής εργασίας, οι οποίες την έχουν καταστήσει, ιστορικά, πρότυπο εργατικότητας και δυναμισμού. Συνάρτηση και προέκταση, πάνω απ όλα, του κοινωνικού τους ρόλου, οι δραστηριότητες των γυναικών της Ηπείρου ορίστηκαν ταυτόχρονα μέσα στο πέρασμα των χρόνων και από τις ιδιαίτερες συνθήκες, γεωγραφικές, μορφολογικές, κλιματολογικές, αλλά και ιστορικές, οι οποίες έδωσαν στην Ήπειρο μια ιδιαίτερη ταυτότητα, έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα που τη διαχώρισε από την υπόλοιπη Ελλάδα. Λίγα λόγια για την ταυτότητα της Ηπείρου Περιοχή που κατοικείται για πάνω από 60.000 χρόνια, σύμφωνα με τις ανακαλύψεις αρχαιολόγων και παλαιοντολόγων, η Ήπειρος συνιστά μια περιοχή γεμάτη αντιθέσεις και πλούσια ιστορία. Η μορφολογία του εδάφους συνδυάζει τους τεράστιους ορεινούς όγκους, άλλοτε καλυμμένους από αδιαπέραστα δάση, σήμερα γυμνούς στη μεγαλύτερη έκτασή τους, οι οποίοι την απομονώνουν από την υπόλοιπη Ελλάδα και καθιστούν το έδαφός της άγονο στο μεγαλύτερο τμήμα του, με μια ακτογραμμή πολλών χιλιομέτρων στο δυτικό της τμήμα, η οποία της δίνει άμεση πρόσβαση στο Ιόνιο Πέλαγος, την Ιταλία και την υπόλοιπη Ευρώπη. Το κλίμα της παρουσιάζει αξιοσημείωτες αποκλίσεις ανάμεσα στις ορεινές περιοχές και στα παράλια και με χαμηλό υψόμετρο μέρη: κλίμα ηπειρωτικό, με ψυχρούς χειμώνες, βροχές και χιονοπτώσεις στην πρώτη περίπτωση, μεσογειακό, ήπιο, με έντονη υγρασία και ζεστά καλοκαίρια στη δεύτερη. Τα ιδιαίτερα, λοιπόν, χαρακτηριστικά της Ηπείρου είναι αυτά που καθόρισαν τις οικονομικές δραστηριότητες στην περιοχή από την αρχαιότητα. Απόρροιά τους υπήρξε η επίδοση και η εξειδίκευση των κατοίκων της περιοχής σε καλλιέργειες και επαγγέλματα που εξασφάλιζαν αρχικά στοιχειώδεις όρους διαβίωσης και αργότερα την εμπορευματοποίηση των παραγόμενων προϊόντων [1α]. Αλιεία, κτηνοτροφία (νομαδική κατά κύριο λόγο) και γεωργία υπήρξαν διαχρονικά οι κύριες οικονομικές δραστηριότητες των κατοίκων της Ηπείρου. Οι γυναίκες της Ηπείρου συμμετείχαν από αρχαιοτάτων χρόνων στην παραγωγική διαδικασία και γενικά αποτελούσαν σημαντικούς συντελεστές της ζωής της οικογένειας ή της κοινότητας σε κάθε μόρφωμα [2] της τοπικής κοινωνίας. Οι οικονομικές τους δραστηριότητες υπήρξαν ανέκαθεν συνάρτηση και προέκταση του κοινωνικού ρόλου που όριζε η κοινωνία της εκάστοτε εποχής για το γυναικείο φύλο εν γένει, και ταυτόχρονα του κοινωνικού της ρόλου, όπως αυτός οριζόταν στα πλαίσια της τάξης, στην οποία ανήκε. Γιατί, πέρα από την κυρίαρχη και δεδομένη, σε παγκόσμια και τοπική κλίμακα, πατριαρχική δομή των κοινωνιών με την ταυτόχρονη, αυτονόητη «στέρηση» και απουσία των δικαιωμάτων των γυναικών τόσο κατά την αρχαιότητα όσο και κατά τους βυζαντινούς χρόνους, σημαντικό ρόλο έπαιζε και η ταξική διαστρωμάτωση της κοινωνίας κάθε εποχής, η οποία επέβαλλε και τους δικούς της, ξεχωριστούς σε πολλές περιπτώσεις, κανόνες. Έτσι, για παράδειγμα, υπήρχαν δραστηριότητες «απαγορευμένες» στις γυναίκες των ανώτερων κοινωνικών τάξεων, όπως οι αγροτικές εργασίες ή οι εργασίες για λογαριασμό τρίτων, και άλλες που φαίνεται ότι ήταν κοινές σε όλες τις γυναίκες ανεξαρτήτως κοινωνικής τάξης, όπως ήταν η ύφανση.

Η Ηπειρώτισσα στον αργαλειό: μια σχέση χιλιετιών. Το πέρασμα από την οικιακή στην εξωοικιακή βιοτεχνία Η υφαντική τέχνη αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της γυναικείας ζωής από αρχαιοτάτων χρόνων. Ως μέσο εξυπηρέτησης βασικών αναγκών της οικογένειας, υπήρξε από τις πρώτες τέχνες στην ιστορία της ανθρωπότητας. Όταν αναφερόμαστε στη γυναίκα της αρχαιότητας, η εικόνα που μας έρχεται πρώτη στο μυαλό είναι αυτή της ομηρικής γυναίκας. Θνητή 1 ή θεά 2, η γυναίκα στον κόσμο του Ομήρου αποσύρεται στον αργαλειό της, στον «ιστόν» της, και υφαίνει, μόνη ή με τη συνοδεία άλλων γυναικών. Όχι μακριά από αυτή την εικόνα βρίσκεται και η πραγματικότητα στην αρχαία Ήπειρο. Τα αρχαιολογικά ευρήματα, τα οποία σε κάθε περίπτωση αποτελούν τις πιο έγκυρες πηγές πληροφοριών και μας επιτρέπουν να διαμορφώσουμε μια σχετικά αντικειμενική εικόνα της καθημερινότητας των μακρινών προγόνων μας, συμπεριλαμβανομένων και των δραστηριοτήτων των γυναικών, έρχονται να επιβεβαιώσουν ότι οι ομηρικές περιγραφές δεν αποτελούν αποκυήματα της ποιητικής φαντασίας του δημιουργού τους, αλλά μια πραγματικότητα. Κατά τους αρχαίους χρόνους, λοιπόν, οι δραστηριότητες των γυναικών φαίνονται να περιορίζονται στα όρια του σπιτιού, του οίκου. Ο γυναικωνίτης, χώρος δράσης των γυναικών, χώρος ειδικός και πιο απομονωμένος στον επάνω όροφο των σπιτιών, αποτελούσε κανόνα στην αρχαία Ελλάδα και ήταν η πιο ξένοιαστη περιοχή της δικής τους δραστηριότητας 3. Εκεί οι γυναίκες επιδίδονταν στην ύφανση, το γνέσιμο και το κέντημα. Αυτές φαίνεται ότι ήταν οι κυριότερες ασχολίες τους, προεκτάσεις ουσιαστικά του κοινωνικού ρόλου του φύλου, σύμφωνα με τον οποίο η γυναίκα είναι η αυτή που φροντίζει και επιμελείται τα του οίκου. Στην περιοχή της Ηπείρου, μάλιστα, πλούσιο υλικό έρχεται καθημερινά στο φως από τις ανασκαφές των αρχαιολόγων και επιβεβαιώνει και ανασυνθέτει την αρχαία πραγματικότητα. Παραστάσεις σε αγγεία, αλλά και υφαντικά βάρη και αγνύθες 4, τα οποία αποκαλύπτει η αρχαιολογική σκαπάνη στα περισσότερα σπίτια της περιοχής που καταλάμβανε η αρχαία Αμβρακία, όπως μας επισήμανε και η αρχαιολόγος κα Ανθή Αγγέλη, μαρτυρούν το εύρος αυτών των δραστηριοτήτων που εντάσσονται στον κλάδο της οικοτεχνίας. Εξάλλου, η αυτάρκεια του οίκου συνιστά ένα από τα ιδανικά της εποχής και οι γυναίκες συνέβαλλαν με το δικό τους τρόπο σε αυτή στήνοντας τη δική τους «βιοτεχνία» εντός των ορίων του χώρου, όπου διέμειναν. Κατά τους χρόνους που ακολουθούν οι πηγές πληροφοριών που έχουν να κάνουν με την καθημερινή ζωή των ανθρώπων της Ηπείρου, συμπεριλαμβανομένων των γυναικών, λιγοστεύουν. Η δράση των αντρών και μάλιστα των πρωταγωνιστών στις εξελίξεις σε μια κοινωνία αναταραχών και δεσποτών δεν αφήνει περιθώρια παρά μόνο για ελάχιστες αναφορές σε θέματα καθημερινότητας. Συχνά μάλιστα οι πηγές παρουσιάζουν μια εικόνα που μικρή σχέση έχει με την πραγματικότητα, καθώς, όπως επισημαίνει η Καθηγήτρια Αγγελική Λάιου [3], στο Βυζάντιο υπάρχει ασυμφωνία μεταξύ ιδεολογίας και πραγματικότητας, η οποία ήταν ιδιαίτερα φανερή σε θέματα που αφορούν στη συμμετοχή των γυναικών σε οικονομικές δραστηριότητες, όπως γεωργία, βιομηχανία και εμπόριο. Η βυζαντινή ιδεολογία ήθελε τη γυναίκα να κατέχει σεβαστή θέση στην οικογένεια και επέτρεπε μόνο την κύρια ασχολία της, αυτή της φροντίδας του νοικοκυριού. Στα πλαίσια του νοικοκυριού, το μοντέλο απασχόλησης παρέμεινε το γνέσιμο, το πλέξιμο και το φτιάξιμο ρούχων, ώστε να καλύπτονται οι ανάγκες της οικογένειας και αποκλειστικά αυτές. Αυτή θεωρούνταν η κύρια και μόνη απόλυτα αποδεκτή οικονομική δραστηριότητα των γυναικών σε όλη την έκταση της βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Η πραγματικότητα, ωστόσο, φαίνεται ότι 1 Πηνελόπη (βλ. Ομήρου Οδύσσεια α 356κκ, β 94-105 κ. α.) και οι γυναίκες στο νησί των Φαιάκων (βλ. η 95-111) αποτελούν από τα πιο χτυπητά παραδείγματα 2 για παράδειγμα, Καλυψώ (βλ. ε 62) και Κίρκη (κ 222-223) 3 Όλγα Κομνηνού-Κακριδή: Σχέδιο και Τεχνική της Οδύσσειας, ΕΣΤΙΑ, Αθήνα 1984, σελ. 51 4 Στον αργαλειό οι πήλινες αγνύθες κρατούσαν τα κάθετα νήματα τεντωμένα προς τα κάτω.

ήταν διαφορετική. Οι γυναίκες εμπορεύονται τα προϊόντα της εργασίας τους στον αργαλειό, όταν τίθεται θέμα επιβίωσης. Για το Δεσποτάτο της Ηπείρου μάλιστα έχουμε την άμεση μαρτυρία του Ιωάννη του Απόκαυκου 5. Από αυτόν μαθαίνουμε ότι σε μια γυναίκα παραχωρήθηκε διαζύγιο, γιατί ο άντρας της την εγκατέλειψε και την ανάγκασε έτσι να γνέθει και να φτιάχνει ρούχα για λογαριασμό τρίτων. ρόκα (από τη συλλογή του Λαογραφικού Μουσείου Ροδαυγής) αργαλειός (από τη συλλογή του Λαογραφικού Μουσείου Ροδαυγής Άρτας) Αργαλειός και ρόκα: οι αχώριστοι σύντροφοι της Ηπειρώτισσας γυναίκας αργαλειός (από τη συλλογή του Λαογραφικού Μουσείου Πέτα Άρτας) Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, οι συνθήκες που επικρατούν στην περιοχή ευνοούν την ανάπτυξη της κτηνοτροφίας και μάλιστα τη νομαδική [1β], πράγμα που σημαίνει ότι υπάρχει μετακίνηση των κοπαδιών και ταυτόχρονα των ιδιοκτητών τους. Οι γυναίκες ακολουθούν τους άντρες και τα ποίμνια, βοηθούν σε όλες τις εργασίες και κυρίως υφαίνουν. Υφαίνουν ενδύματα, τάπητες, στρωσίδια κάθε είδους με πρώτη ύλη το μαλλί που παράγουν τα ζώα τους. Από τον 17ο αιώνα, μάλιστα, η οικιακή υφαντική χειροτεχνία των κτηνοτρόφων της Ηπείρου οργανώθηκε σε συστηματική δραστηριότητα με αξιόλογες εξαγωγές [1γ]. Ιδιαίτερα στις ορεινές περιοχές της Ηπείρου, η κτηνοτροφία άνθησε ιδιαίτερα δίνοντας έτσι άφθονη πρώτη ύλη για την παραγωγή υφαντών. Τα υφαντά που παράγονται την περίοδο αυτή χρησιμοποιούνται για να καλύψουν της ανάγκες της ένδυσης τόσο των ανθρώπων όσο και των κατοικιών τους. Οι Ηπειρώτισσες από πολύ μικρή ηλικία εντρυφούν στην τέχνη και συνδυάζοντας τη φαντασία με την υπομονή και την επιμονή που διακρίνουν την ηπειρώτισσα γυναίκα, παρήγαγαν υφαντά πρωτότυπα και περιζήτητα. 5 Μεγάλος δικαιοπόλος στο Δεσποτάτο της Ηπείρου του 13ου αιώνα. «Τα νομικά του πονήματά του συνιστούν πηγές μεγάλης σημασίας για την κοινωνική και δικαιϊκή ιστορία της εποχής του, ενώ συγχρόνως διακρίνονται για την αντικειμενική και χιουμοριστική ακόμη απεικόνιση της καθημερινής ζωής και του λαϊκού πολιτισμού» (Donald M. Nicol)[1]

Ο Παναγιώτης Αραβαντινός [4] στα μέσα του 19 ου αιώνα μιλώντας για τις γυναίκες των Ιωαννίνων και τις ασχολίες τους σημειώνει: «Των μικροτέρων τάξεων αι γυναίκες υπήρξαν και υπάρχουσι επιτηδειόταται εις το ράπτειν και κεντάν χειροτεχνήματα, αναλισκόμενα επιτοπίως και εις τας επαρχίας. Εις την υφαντικήν ολίγισται καταγίνονται, ήρξαντο δε ίνα ασχολώνται και εις την μεταξοποιΐαν, ης η ποιότης εξάγεται αρίστη και αναλίσκεται εν τω τόπω, καθότι μεταξύ των άλλων καλλωπιστικών αναγκών της Ιωαννίτικης οικογενείας, το μεταξοΰφασμα κρίνεται εκ των ων ουκ άνευ». Τρεις δεκαετίες περίπου αργότερα ο Σεραφείμ Ξενόπουλος [5] αναφέρει για τις γυναίκες της Άρτας: «Της ταπεινοτέρας τάξεως αι γυναίκες, φίλεργοι ούσαι, υπάρχουσιν επιτηδειόταται εις το ράπτειν και κεντάν, καταγινόμεναι και εις την υφαντικήν, μάλιστα αι χωρικαί, ήδη δε και εις την μεταξοποιίαν». Στις μαρτυρίες αυτές γίνεται πλέον φανερός ένας ταξικός διαχωρισμός, καθώς οι ηπειρώτισσες γυναίκες των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων φαίνεται να είναι αυτές που επιδίδονται κυρίως στην τέχνη της ύφανσης και για καθαρά βιοποριστικούς λόγους. Επιτηδειόταται εις το κεντάν και ράπτειν αι Αρταίαι γυναίκαι (φωτογραφίες από τη συλλογή του Λαογραφικού Μουσείου Πέτα Άρτας) Τα περισσότερα σπίτια διέθεταν αργαλειό και οι νέες κοπέλες περνούσαν εκεί μεγάλο μέρος της ημέρας τους. Κόρη, που είσαι ς τον αργαλειό κι ολημερίς γυφαίνεις και τα παιδιά μαραίνεις, γυφαίνεις τα μεταξωτά και τα καλά λιαχούρια, αγάπη μου καινούρια, γιατί δε ρίχνεις μια ματιά, να ιδής το ποιος περνάει, και σε γλυκοτηράει; 6 Στα δύσκολα χρόνια της Κατοχής τα χειροτεχνήματα, τα υφαντά των ηπειρωτισσών τα καμωμένα με κόπο στον αργαλειό, είναι αυτά που σε πολλές περιπτώσεις έδωσαν τροφή σε ολόκληρες οικογένειες. «Έβλεπες ζαλιγκωμένες 7 γυναικούλες με χοντροσκούτια 8 να κατεβαίνουν 6 Απόσπασμα από δημώδες άσμα της περιοχής [6], το οποίο δίνει με τρόπο παραστατικό μια εικόνα που φαίνεται ότι αποτελούσε κανόνα στην εποχή του. Η Τέχνη αποτελεί έναν χώρο που επιβεβαιώνει τη συνέχεια της σχέσης της γυναίκας με τον αργαλειό. Επική ποίηση κατά την αρχαιότητα, ζωγραφικές απεικονίσεις κατά το Μεσαίωνα, λαϊκή μούσα στους πιο πρόσφατους αιώνες αποκαλύπτουν με το δικό τους ιδιαίτερο τρόπο την καθημερινότητα της εποχής τους. 7 φορτωμένες 8 χοντρόρουχα

στα καμποχώρια και να περιοδεύουν για να τα πουλήσουν για μια οκά καλαμπόκι και μια μπούγλα 9 λάδι» [7]. Όταν βγήκε από τα στενά όρια της οικοτεχνίας και κλήθηκε να καλύψει συστηματικά πλέον τις βιοποριστικές ανάγκες της οικογένειας, η δουλειά στον αργαλειό έγινε περισσότερο κοπιώδης, επίπονη και απαιτητική. Με το χρόνο και καθώς οι συνθήκες αλλάζουν και η παραγωγή βιομηχανοποιείται, σχολές υφαντικής, χειροτεχνίας, οικοκυρικών, ταπητουργίας, ιδιωτικές και δημόσιες, κάνουν την εμφάνισή τους στην Ήπειρο και εκπαιδεύουν τις νέες κοπέλες σε τέχνες που αρχίζουν να χάνουν την παλαιότερη γοητεία και αίγλη τους. Προκειμένου να διατηρηθεί ζωντανή η μακρόχρονη, αλλά απειλούμενη παράδοση της ταπητουργικής τέχνης και παράλληλα να δοθεί συμπλήρωμα εισοδήματος στις αγροτικές οικογένειες 10, ιδρύονται ταπητουργικές σχολές υπό την αιγίδα δημόσιου φορέα, του ΕΟΜΜΕΧ, με πρώτες αυτές στο Δελβινάκι Ιωαννίνων, το 1964, και τη Μεγαλόχαρη Άρτας. Πολλά χωριά της περιοχής απέκτησαν έκτοτε σχολές που εξασφάλιζαν στις γυναίκες άμεσα ένα εισόδημα, απαραίτητο για τη διαβίωση των αγροτικών οικογενειών της Ηπείρου. Μετά από μια περίοδο μεγάλης άνθησης, παρήκμασαν και σήμερα ελάχιστες έχουν απομείνει ανοικτές. Ο αριθμός των γυναικών που εργάζονται σε αυτές συνεχώς μειώνεται. «Αν θυμίζουν κάτι οι Ελληνίδες υφάντριες είναι οι πυγολαμπίδες του Παζολίνι που από υπάρξεως κόσμου φώτιζαν πριν εξαφανιστούν, εδώ και λίγες δεκαετίες από τη γειτονική Ιταλία, λόγω μόλυνσης του περιβάλλοντος. Κάτι ανάλογο γίνεται με τις εργαζόμενες στους παραδοσιακούς κλάδους της παραγωγικής οικονομίας στη δική μας χώρα, όπως η κλωστοϋφαντουργία, η ταπητουργία, η μεταξουργία. Φώτιζαν και αυτές μέχρι πρότινος με τον τρόπο τους, τους δρόμους του μαλλιού, του βαμβακιού, του μεταξιού και του πολιτισμού, προτού φθάσουν να διανύουν περίοδο εξαφάνισης» [8]. Σαν τις πυγολαμπίδες του Παζολίνι, οι απασχολούμενες στην ταπητουργική σχολή Φιλιππιάδας Πρεβέζης φωτίζουν ακόμα το δρόμο του μαλλιού 9 δοχείο, τενεκές 10 προσωπική μαρτυρία των Σοφία Παπαρούνα και Γεωργία Σιόντη υπεύθυνων των Ταπητουργικών Σχολών Κερασώνα και Φιλιππιάδας Πρεβέζης, αντίστοιχα, στις 24-8-2007

Στις μέρες μας η ανάγκη είναι αυτή που σχεδόν κατ αποκλειστικότητα σπρώχνει τις Ηπειρώτισσες γυναίκες στους ελάχιστους εναπομείναντες ενεργούς αργαλειούς της περιοχής. Παρόλ αυτά, τα χειροποίητα έργα τέχνης των Ηπειρωτισσών είναι έργα που έχουν περάσει από γενιά σε γενιά και βρίσκονται φυλαγμένα ως ανεκτίμητης αξίας αντικείμενα στα περισσότερα ηπειρώτικα σπίτια, κληροδοτήματα των προγιαγιάδων και των γιαγιάδων μας, κάποτε μάλιστα και των μανάδων μας. Άλλοτε πάλι η ηπειρώτισσα γυναίκα που συνέδεσε τη ζωή της με τον αργαλειό γίνεται παράδειγμα προς μίμηση για νέες κοπέλες, όσο εξωπραγματικό και αν αυτό ακούγεται. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν δύο νέες κοπέλες που άφησαν τις σπουδές τους και ήρθαν στα Άνω Πεδινά Ιωαννίνων για να μάθουν την τέχνη του αργαλειού στη Λαμπριάδειο Οικοκυρική Σχολή. Διαβάσαμε γι αυτές σε ένα ρεπορτάζ 11 και βρεθήκαμε στα Άνω Πεδινά με την ελπίδα να τις συναντήσουμε, αλλά δεν τα καταφέραμε, καθώς βρίσκονταν στις εργασίες τους. Μιλήσαμε με την κα Σωτηρία Τσιγαρά που έχει μαζί με το σύζυγό της το εστιατόριο Σωτηρία ακριβώς δίπλα στο σπίτι τους «Κάνουν τα πάντα... Σκάβουν, πηγαίνουν σε σπίτια και καθαρίζουν, πλένουν, ράβουν, υφαίνουν στον αργαλειό Δουλεύουν ασταμάτητα Κάνουν ό,τι όλες οι γυναίκες του χωριού». Η ζωή τους ξεκινά από τα άγρια χαράματα, και όπως οι κλασικές Ηπειρώτισσες γυναίκες, έτσι και αυτές ασχολούνται με όλα. Η Ηπειρώτισσα της υπαίθρου, πρότυπο δυναμισμού και εργατικότητας Οι οικονομικές δραστηριότητες των Ηπειρωτισσών, λοιπόν, δεν περιορίστηκαν μόνο στον ιδιωτικό χώρο του σπιτιού, αντίθετα προς την επικρατούσα για αιώνες ιδεολογία που αναγνώριζε ως μόνες αποδεκτές για το γυναικείο φύλο ασχολίες αυτές που σχετίζονταν με την οικογένεια και τη φροντίδα του νοικοκυριού, όπως προαναφέρθηκε. Η Ηπειρώτισσα από πολύ παλιά επιδόθηκε και σε πλήθος εξωοικιακών ασχολιών. Ο χώρος των γεωργικών και κτηνοτροφικών ασχολιών συνιστούν το σημαντικότερο ίσως εξωοικιακό πεδίο δράσης τους από τα βυζαντινά ήδη χρόνια. Ο Απόκαυκος [3] είναι αυτός που κάνει αναφορά σε δύο περιπτώσεις, όπου γυναίκες εργάζονται στα χωράφια, ασχολία που σπανιότατα αναφέρεται στις πηγές. Στη μία λέγεται ότι γυναίκες μάζευαν σταφύλια μαζί με άντρες εργάτες και στη δεύτερη ότι ήταν εν μέρει υπεύθυνες για το μάζεμα των δημητριακών, καθώς οι άντρες ήταν λίγοι εξαιτίας των πολεμικών συνθηκών. Καμιά γυναίκα της ανώτερης τάξης δεν αναφέρεται να αναμιγνύεται σε οικονομικές δραστηριότητες αυτού του είδους 12. Η μοναδική, ίσως, περίπτωση που συναντάμε είναι ιδιάζουσα: στη βιογραφία της αγίας Θεοδώρας, βασίλισσας και μετέπειτα πολιούχου της Άρτας, ο βιογράφος της Ιώβ, αναφέρει ότι διωγμένη από το σύζυγό της περιπλανιόταν για χρόνια, αρχικά με το γιο της στην κοιλιά και στη συνέχεια αγκαλιά, ώσπου μια μέρα ένας ιερέας τη βρήκε την ώρα που μάζευε αγριόχορτα στους αγρούς προκειμένου να ζήσει [10]. Κατά την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας, οι αντίξοες συνθήκες που επικρατούν διαμορφώνουν ένα νέο μοντέλο γυναίκας στην αγροτική Ήπειρο: διεκπεραιωτές των οικιακών εργασιών και αναγκών της οικογένειας και ταυτόχρονα παραγωγικοί εργάτες, οι ηπειρώτισσες γυναίκες φανερά πια συμμετέχουν από κοινού με τους άντρες σε όλες τις εργασίες που εξασφαλίζουν τη διαβίωση της οικογένειας ή, απουσία των αντρών στα πεδία των μαχών, τους αντικαθιστούν επάξια σε αυτές, χωρίς ποτέ να παραμελούν και τις υποχρεώσεις που γεννά η θέση τους στην οικογένεια. Έτσι, παράλληλα με το μεγάλωμα των παιδιών, την περιποίηση του σπιτιού, την ύφανση που εξασφάλιζε στα μέλη της οικογένειας την ένδυση και όχι μόνο, η ηπειρώτισσα ασχολούνταν στα χωράφια και τους κήπους, 11 Πάνου Μπαΐλη: Υφαίνουν το σενάριο της ζωής τους, εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ, 12 Ιανουαρίου 2008 12 παρόλο που η απουσία τέτοιων μαρτυριών μπορεί να είναι εντελώς συμπτωματική, όπως σχολιάζει η καθηγήτρια Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη [9]

φρόντιζε τα ζώα και αναμιγνυόταν ενεργά σε όλες τις αγροτικές και κτηνοτροφικές δραστηριότητες, ανάλογα με τις ανάγκες της οικογένειας. Αναφερόμενος στις Σουλιώτισσες ο F. Pouqueville λέει ότι τα όμορφα χαρακτηριστικά της Τσάμισσας Θεσπρωτής λείπουν από τις Σουλιώτισσες, οι οποίες υποφέρουν από τις καταθλιπτικές αγροτικές εργασίες [11]. Η απελευθέρωση της Ηπείρου από τους Τούρκους πολύ λίγο διαφοροποίησε την κατάσταση. Οι ηπειρώτισσες γυναίκες συνεχίζουν να αναμιγνύονται σε όλες τις ασχολίες που διασφαλίζουν την επιβίωση της οικογένειας. Στις νέες δοκιμασίες που επεφύλαξε ο Β Παγκόσμιος Πόλεμος, ο Εμφύλιος, αλλά και το έντονο κλίμα μετανάστευσης κατά τις δεκαετίες που ακολούθησαν, η ηπειρώτισσα γυναίκα στάθηκε και πάλι ο στυλοβάτης της οικογένειας. Στα δύσκολα χρόνια της κατοχής, κοπάδια γυναίκες γύριζαν στα χωράφια μαζεύοντας χόρτα [12] για να κρατήσουν στη ζωή τις οικογένειές τους. Όλη μας τη ζωή δουλεύαμαν, μέχρι να πθάνουμε, μας είπε η κα Μαρία Ζήκου 13, η οποία ξεκίνησε να δουλεύει στα δέκα της στους ορυζώνες, στις βαμβακοκαλλιέργειες, στα εσπεριδοειδή και σε κάθε είδους αγροτική δουλειά βοηθώντας τους γονείς της αρχικά και το σύζυγό της στη συνέχεια «Ήταν φτώχια τότες και δούλευαν και τα μικρά τα παιδιά». Αυτή ήταν, εξάλλου, η μοίρα των γυναικών της Ηπείρου για αρκετές δεκαετίες. «Έφευγαμαν στις 7 η ώρα, κάναμαν δλειά και στις 7 η ώρα γύριζαμαν το βράδυ Ερχόμασταν να βάλουμε μπουγάδα με αλισίβα π λες, να πλυνς, να φτιάξεις μπομπότα, και να φτιάξεις και τα κολοκύθια για να φαν τα παιδιά». Έχοντας ζήσει τη ζωή της μεταξύ κάμπου και ορεινών περιοχών της Ηπείρου, έγινε μάρτυρας μιας ιδιαίτερης κατάστασης που διαφοροποιούσε σε σημαντικό βαθμό τις ζωές των γυναικών στις δύο ζώνες: «Όλο οι γυναίκες δούλευαν εδώ, εδώ στον κάμπο όλο οι γυναίκες δούλευσκαν, στα ορεινά δούλευαν κι οι άντρες. Στον κάμπο όλο οι γυναίκες: στα πρόβατα οι γυναίκες, στο χωράφ οι γυναίκες, στο σπίτ οι γυναίκες Κάτω εδώ στον κάμπο είχαν τα φακιόλια και πάαιναν τα τραγούδια και βάραγαν το τσαπί. Κι ζέστ από πάν τς βάραγε». οι ηπειρώτισσες της υπαίθρου πρωτοστατούν στις αγροτικές ασχολίες (φωτογραφία από τη συλλογή του Λαογραφικού Μουσείου Πέτα Άρτας) 13 προσωπική μαρτυρία, Καλόβατος Άρτας, 9-7-2007

Οι τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα έφεραν σημαντικές αλλαγές στη ζωή των κατοίκων της Ηπείρου. Η ισχυρή μεταναστευτική κίνηση των ορεινών πληθυσμών προς ημιορεινές και πεδινές περιοχές και η συγκέντρωση σε ημιαστικά και αστικά κέντρα οδήγησε στη μερική μόνο αστικοποίηση μιας κοινωνίας στη βάση της αγροτική. Η ηπειρώτισσα γυναίκα που ζει έξω από τα αστικά κέντρα συνεχίζει να διατηρεί τα βασικά χαρακτηριστικά της γυναίκας του παρελθόντος ενσωματώνοντας, ωστόσο, και αυτά που επιβάλλουν οι εξελίξεις. Έτσι, παρουσιάζεται ένα σχετικά νέο φαινόμενο, η αγρότισσα-επιχειρηματίας. Οι γυναικείοι αγροτικοί συνεταιρισμοί που κάνουν την εμφάνισή τους σε διάφορα χωριά της Ηπείρου, συνιστούν μια νέα μορφή ανάμιξης της ηπειρώτισσας γυναίκας στις δραστηριότητες της οικονομικής ζωής του τόπου. Κύριες δραστηριότητές τους είναι η μεταποίηση, η τυποποίηση και η εμπορία παραδοσιακών, ποιοτικών, προϊόντων. Ο Αγροτικός Χειροτεχνικός Συνεταιρισμός Γυναικών Πέτα, ο Αγροτικός Συνεταιρισμός Γυναικών Βίγλας στο νομό Άρτας, ο Αγροτικός Γυναικείος Συνεταιρισμός Θεσπρωτικού στο νομό Πρεβέζης, ο Γυναικείος Ηπειρωτικός Συνεταιρισμός στον Κατσικά Ιωαννίνων είναι μερικοί από τους πιο δραστήριους στην περιοχή. «Οι Γυναικείοι Αγροτικοί Συνεταιρισμοί αποτελούν ζωντανό κύτταρο της ελληνικής Περιφέρειας και παίζουν καθοριστικό ρόλο στη στήριξη της αγροτικής οικογένειας και της τοπικής κοινωνίας. Η παρουσία και η συνεισφορά της Γυναίκας της Υπαίθρου... αποκτά δυναμικό ρόλο στο μέλλον της ελληνικής γεωργίας, είναι πρωτοπόρος στην προσπάθεια για παραγωγή και διακίνηση ποιοτικών προϊόντων και παράλληλα συμβάλλει στη μεταφορά της παράδοσης... 14». Προς την ίδια κατεύθυνση κινούνται και οι σύλλογοι γυναικών που συστήνονται σε διάφορα μέρη της Ηπείρου αποβλέποντας στη βελτίωση της ζωής της γυναίκας. Η δημιουργία συλλόγων γυναικών είναι χώροι μέσα από τους οποίους η γυναίκα προσφέρει τα μέγιστα στην ανάπτυξη του τόπου της [13]. Ο Σύλλογος Γυναικών Ροδαυγής Άρτας, για παράδειγμα, αποτελεί έναν σχετικά πρόσφατα συσταθέντα σύλλογο που ως σκοπό του έχει την αναβάθμιση της ζωής της γυναίκας στον ορεινό όγκο. Οι γυναίκες που τον στελεχώνουν ασχολούνται με αγροτικές, κτηνοτροφικές και χειροτεχνικές εργασίες, είναι δηλαδή παραγωγοί συνεχίζοντας τον παραδοσιακό τους ρόλο, όπως τον έχει ορίσει η τοπική κοινωνία, αλλά ταυτόχρονα δραστηριοποιούνται και ως έμποροι-διοχετευτές των προϊόντων τους στην αγορά, επεκτείνοντας έτσι το χώρο δράσης τους και σε πεδία που ξεφεύγουν από τα περιορισμένα όρια του παρελθόντος. Συμπερασματικά: Τα τελευταία χρόνια οι εξελίξεις σε όλους τους τομείς της ζωής της Ηπείρου επιταχύνονται. Η ηπειρώτισσα γυναίκα τις ακολουθεί παρεμβαίνοντας ολοένα και πιο δυναμικά στο χώρο παραγωγής κατακτώντας πεδία στα οποία αναμετριέται το ίδιο με τον άνδρα [13] συμβάλλοντας σημαντικά στην οικονομική ανάπτυξη του τόπου και στη στήριξη και συνοχή της οικογένειας. Το γεμάτο αντιθέσεις παρελθόν δίνει τη θέση του σε ένα παρόν που αφήνει πλέον περιθώρια στη γυναίκα της Ηπείρου να επιλέξει με συνεχώς μεγαλύτερη ευχέρεια τα πεδία της οικιακής και εξωοικιακής δράσης της, όπου διοχετεύει το δυναμισμό που της κληροδοτήθηκε δίνοντάς του παράλληλα νέα φυσιογνωμία υπό το πρίσμα των αλλαγών που συντελούνται. Διαμορφώνεται έτσι το σύγχρονο μοντέλο της ηπειρώτισσας γυναίκας, ένα κράμα στοιχείων που επιβλήθηκαν από τη μακραίωνη, γεμάτη αντιφάσεις, παρουσία της και δράση της στο χώρο της Ηπείρου από τη μια και από την ανάγκη της να εξελίσσεται και να αφομοιώνει κάθετι νέο από την άλλη. 14 απόσπασμα από δήλωση στις 18-5-2005 του τότε υφυπουργού (νυν υπουργού) Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, κ. Αλέξανδρου Κοντού.

Βιβλιογραφικές αναφορές [1] ΗΠΕΙΡΟΣ. 4000 χρόνια ελληνικής ιστορίας και πολιτισμού. Γενική Εποπτεία Μ. Β. Σακελλαρίου, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1997 Όπου τα: α. ΛΕΑΝΔΡΟΣ ΒΡΑΝΟΥΣΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΒΛ. ΣΦΥΡΟΕΡΑΣ: Οικονομία στο κεφ. Η Ήπειρος κατά τους νεώτερους χρόνους-από την υποταγή στους Τούρκους ως τις αρχές του 19 ου αι. β. NICOLAS.G.L. HAMMOND: Γεωφυσικοί χαρακτήρες και ιστορική γεωγραφία της Ηπείρου γ. ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΖΩΓΡΑΦΟΥ-ΚΟΡΡΕ: Υφαντική στο κεφ. Η Ήπειρος κατά τους νεώτερους χρόνους-η Τέχνη στην τουρκοκρατούμενη Ήπειρο-Η λαϊκή τέχνη της Ηπείρου [2] ΜΑΡΙΑ ΚΑΝΤΑΡΑΚΗ: Γυναίκες και εργασιακές σχέσεις στη βιομηχανική υφαντουργία. Επιδράσεις στην ταξική διαμόρφωση. Αθήνα, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας, 2001 (διδακτορική διατριβή) (Πηγή: http://www.ekt.gr (http://thesis.ekt.gr/12419) [3] ANGELIKI E. LAIOU: The role of women in byzantine society, στο: Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik (JÖB) 31/1, XVI Internationaler Byzantinistenkongress Akten I/1, Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, WIEN 1981 [4] ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΑΡΑΒΑΝΤΙΝΟΣ: Χρονογραφία της Ηπείρου των τε όμορων Ελληνικών και Ιλλυρικών χωρών, τόμος Δεύτερος, εν Αθήναις, 1857 [5] ΣΕΡΑΦΕΙΜ ΞΕΝΟΠΟΥΛΟΥ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ: Δοκίμιον Ιστορικόν περί Άρτης και Πρεβέζης, Εν Αθήναις 1884, «ΣΚΟΥΦΑΣ», ΑΡΤΑ 1986 [6] Συλλογή δημωδών ασμάτων της Ηπείρου υπό Π. Αραβαντινού, εκδιδόμενη υπό των υιών αυτού. Εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου Πέτρου Περρή, 1880 [7] ΠΕΤΡΟΥ ΣΚΟΥΤΕΛΑ: Ο Αργαλειός, το κατ εξοχήν εργαλείο της Ηπειρώτισσας, στο: Τζουμερκιώτικα Χρονικά: Δελτίο της Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας Τζουμέρκων, Τεύχος 3 ο, Ιούνιος 2002 [8] ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΗΠΟΥΡΟΣ: Σημειώσεις Πολιτικής Γεωοικονομίας, κεφ. Η πορφυρά βίβλος της υφαντικής. Ηλεκτρονική Έκδοση Κε. Γε. Με., 2004 [9] HELEN N. ANGELOMATIS-TSOUGARAKIS: Women in the society of the Despotate of Epirus, στο: Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik (JÖB) 32/2 (1982), XVI Internationaler Byzantinistenkongress Akten II/2 [10] Holy Women of Byzantium: Ten Saints Lives in English Translation, edited by ALICE-MARY TALBOT, Dumbarton Oaks, 1996 [11] ΒΑΣΩ Δ. ΨΙΜΟΥΛΗ: Σούλι και Σουλιώτες (διδακτορική διατριβή), Βιβλιοπωλείο της Εστίας, Αθήναι 2005 [12] ΣΤΕΦΑΝΟΥ Μ. ΦΙΛΟΥ: Η Εθνική Αντίσταση. Β Η αντίσταση κατά των κατακτητών. 1 Η κατάρρευση στο: Τζουμερκιώτικα Χρονικά: Δελτίο της Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας Τζουμέρκων, Τεύχος 3 ο, Ιούνιος 2002 [13] ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΑΚΟ Βήμα, Μηνιαίο Δελτίο του Επιμελητηρίου Πρέβεζας, Μάιος 2007, Περίοδος Α, Τεύχος 1 ο, Γυναικεία Επιχειρηματικότητα και τοπική ανάπτυξη: μέρος ομιλιών στα πλαίσια του Σεμιναρίου «Ο ρόλος των γυναικών στην τοπική ανάπτυξη». Διοργάνωση: Κ.Ε.Θ.Ι./Πρέβεζα, 28 η Μαρτίου 2007 Γενική Βιβλιογραφία ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ Ε.., Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, εκδόσεις Ηρόδοτος

Ιστορία της κατοικίας 5000 π.χ. - 500 μ.χ. Επιστημονική επιμέλεια WOLFRAM HOEPFNER, Μετάφραση: Ηλίας Τσιριγκάκης, Επιμέλεια ελληνικής έκδοσης: Πολυξένη Αδάμ-Βελένη, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2005 ΚΟΥΤΣΟΥΜΠΑΣ ΓΙΑΝΝΗΣ: Στου χρόνου τα γυρίσματα. Τέχνες και Επαγγέλματα στην Άρτα του χθες Έκδοση Μουσικοφιλολογικού συλλόγου «Ο Σκουφάς», Αθήνα 2004 ΛΑΜΠΡΗ ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ Π.: Ροδαυγή «το ρόδο της αυγής». Η κοινωνική και πνευματική παράδοση της Ροδαυγής και οι αρχαιοελληνικές της ρίζες, Ιδιωτική Έκδοση, 2006. ΜΠΑΛΑΦΑΣ ΚΩΣΤΑΣ: Ήπειρος. Εκδόσεις ΠΟΤΑΜΟΣ Αθήνα 2003 ΝΑΖΟΥ ΔΕΣΠΟΙΝΑ: Γυναίκες και εργασία στην Ελλάδα: Παρουσίαση και σχολιασμός της βιβλιογραφίας με έμφαση στις κοινωνικές επιστήμες (Πηγή: http://www.aegean.gr/gender-postgraduate) ΝΤΑΛΑΜΑΓΚΑΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ Θ.: ΗΠΕΙΡΟΣ. Παρελθόν Παρόν και Μέλλον, Εκδόσεις ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ, Αθήνα 2002 Περίληψη Σχεδίου Δράσης Περιφέρειας Ηπείρου στην εφημερίδα ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΣΑΛΑΜΑΓΚΑ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ: Τα ισνάφια και τα επαγγέλματα επί Τουρκοκρατίας στα Γιάννινα, ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ, τομ. 8, 1956

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι Οδοιπορικό στην Ήπειρο των εργαζόμενων γυναικών Συνεντεύξεις

Οδοιπορικό στην Ήπειρο των εργαζόμενων γυναικών Ανάμεσα στις 20 με 31 Ιουλίου 2007, η Ειρήνη Σαμαρτζή και ο Απόστολος Παπαποστόλου έκαναν ένα οδοιπορικό στην Ήπειρο των εργαζόμενων γυναικών προκειμένου να βοηθήσουν την έρευνά μας. Επισκέφτηκαν «επιχειρήσεις» και συλλόγους γυναικών, μίλησαν μαζί τους και κατέγραψαν τα σημαντικότερα στοιχεία αυτών των συζητήσεων τα οποία και παρατίθενται αμέσως παρακάτω: Σύλλογος Γυναικών Ροδαυγής (Ροδαυγή Άρτας, 20-7-2007) Αριθμεί 35 μέλη. Ξεκίνησε τη λειτουργία του το 2005 και αποτελείται κυρίως από γυναίκες 40 ετών και άνω, οι οποίες ασχολούνται παράλληλα με την οικογένειά τους καθώς επίσης και με αγροτικές, κτηνοτροφικές και χειροτεχνικές εργασίες (αργαλειός παραδοσιακός, κέντημα με βελονάκι, ραπτομηχανή κ.ο.κ.). Σκοπός του νεοσυσταθέντος συλλόγου υπήρξε, και εξακολουθεί να είναι, η αναβάθμιση της ζωής της γυναίκας στον ορεινό όγκο. Παράλληλα διεξάγονται και σεμινάρια γεωργικής ανάπτυξης, βιολογικής καλλιέργειας και οικολογικών προϊόντων, τυροκομίας, καθώς επίσης και ψυχολογικής στήριξης της οικογένειας και αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου. Οι γυναίκες παραγωγοί αποτελούν ταυτόχρονα και τους εμπόρους-διοχετευτές των προϊόντων τους στην αγορά. Στο εκθετήριό τους, το οποίο βρίσκεται στην πλατεία του χωριού, μπορεί να βρει κανείς εύγευστα και ποιοτικά γλυκά του κουταλιού παρασκευασμένα αποκλειστικά από αγνά υλικά και φρούτα του χωριού (κεράσι, κυδώνι, σύκο, καρυδάκι κ.τ.λ.), λικέρ, κομπόστες και μαρμελάδες. Στην έκθεση διατίθενται επίσης πήλινα χειροποίητα αντικείμενα. Το εκθετήριο ανοίγει κατόπιν συνεννόησης και κάθε κατά την καλοκαιρινή περίοδο κάθε απόγευμα. Τηλ. Επικοινωνίας: 26830-71256 & 6948258517 κα Λίλη Γραμματικού Τηλεμάχη (Ροδαυγή Άρτας, 20-7-2007) Η Τηλεμάχη Μουργελά είναι ιδιοκτήτρια του εργαστηρίου-πωλητηρίου κοσμημάτων ΤΗΛΕΜΑΧΗ που βρίσκεται στο κέντρο του χωριού. Τα υλικά που χρησιμοποιεί είναι ασήμι, ημιπολύτιμες πέτρες, κρύσταλλα Swarofski και δέρματα. Όλα τα κοσμήματα είναι χειροποίητα. Το κατάστημα και το εργαστήριο μένουν ανοικτά Χριστούγεννα, Πάσχα και όλη τη διάρκεια του καλοκαιριού, πρωί και απόγευμα. Η δημιουργόςιδιοκτήτρια, που έχει σπουδάσει στο ιδιωτικό ΙΕΚ Mokume στην Αθήνα, ασχολείται παράλληλα και με την πηλοπλαστική και τη διακοσμητική. ΕΣΘΗΤΑ (Νέα Σαμψούντα Πρεβέζης, 24-7-2007)

Κατά την επίσκεψη μας στον ιδιόκτητο βιοτεχνικό χώρο ΕΣΘΗΤΑ, στη Νέα Σαμψούντα του Δήμου Ζαλόγγου του Ν. Πρεβέζης, στις 24-7-2007, η ιδιοκτήτρια, κα Ανατολή Τσοπάνογλου, μας ξενάγησε στο εργαστήρι παραδοσιακής φορεσιάς, το οποίο άνοιξε το 1976 η μητέρα της. Αρχικά το εργαστήρι κατασκεύαζε γυναικεία εσώρουχα και κατόπιν παραδοσιακές στολές όλων των γεωγραφικών διαμερισμάτων της Ελλάδας. Λειτουργεί παράλληλα ως πρατήριο λιανικής πώλησης εσωρούχων και χονδρικής πώλησης παραδοσιακών στολών κατόπιν παραγγελίας. Παραγγελίες γίνονται συνήθως από εκπολιτιστικούς συλλόγους, εντός και εκτός Ελλάδας, με κατάθεση σε τραπεζικό λογαριασμό. Το κόστος των στολών κυμαίνεται από 450-7.000, ανάλογα με την εργασία και το υλικό που απαιτείται. Το εργαστήρι λειτουργεί καθημερινά με συνεχόμενο ωράριο και οι τρόποι επικοινωνίας είναι είτε τηλεφωνικώς (τηλ. 26820-51848) είτε διαδικτυακά (www.esthita.gr). Η κα Τσοπάνογλου, 48 ετών σήμερα, ασχολείται αποκλειστικά με το συγκεκριμένο αντικείμενο. Στην ομιλία της στο σεμινάριο με τίτλο «Ο ρόλος των Γυναικών στην Τοπική Ανάπτυξη», το οποίο διοργανώθηκε από το Κ.Ε.Θ.Ι στην Πρέβεζα την 28η Μαρτίου 2007, δήλωσε πως μέσα από την 30χρονη εμπειρία της στην οικογενειακή επιχείρηση έμαθε πολλά για την προσφορά της γυναίκας στην Ήπειρο, η οποία είναι μία από τις φτωχότερες περιοχές της χώρας μας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σε άλλο σημείο αναφέρει ότι «σε αυτόν τον αγώνα για τη βελτίωση του επιπέδου ζωής και σε κάθε πτυχή η γυναίκα παρεμβαίνει δυναμικά και πολλές φορές πρωτοστατεί. Έχει αναλάβει ήδη από πολύ παλιά ευθύνες και βάρη πολλά και τα καταφέρνει. Ήταν και είναι ακούραστος εργάτης, που ήξερε να ζυμώνει το ψωμί, τη γη, τον άνθρωπο... Παρόλο το σεβασμό που κέρδισε αλώνοντας κάστρα, κατακτώντας πεδία στα οποία αναμετριέται το ίδιο η γυναίκα με τον άνδρα... Μικρές βιοτεχνίες, αγροτουρισμός, θερμοκήπια, παραδοσιακά προϊόντα, εμπόριο είναι τομείς που διαπρέπει. Και με τους οποίους η γυναίκα παρεμβαίνει δυναμικά στο χώρο παραγωγής συμβάλλοντας σημαντικά στην οικονομική ανάπτυξη... Η δημιουργία συλλόγων γυναικών, οι πολιτιστικοί σύλλογοι είναι χώροι μέσα από τους οποίους η γυναίκα προσφέρει τα μέγιστα στην ανάπτυξη του τόπου της. Ήθη και έθιμα παραδίδονται από γενιά σε γενιά, από γιαγιά σε εγγονή μεταλαμπαδεύοντας αξίες πανάρχαιες, διαπλάθοντας ωραίους Έλληνες. Με τρόπο μαγικό, όπως μονάχα αυτές γνωρίζουν. Οι υπέροχες Ελληνίδες.» Παραδοσιακός ξενώνας «Μαρούσιω» (Ροδαυγή Άρτας, 24-7-2007) Την ίδια ημέρα επισκεφθήκαμε και τον παραδοσιακό ξενώνα «Μαρούσιω», 3 χλμ. πριν από τη Ροδαυγή Άρτας και σε υψόμετρο 750 μέτρων. Ο ξενώνας ξεκίνησε την λειτουργία του το Μάρτιο του 2002 και διαθέτει 8 studios. Απασχολεί μία μόνιμη υπάλληλο με πλήρες ωράριο και μία με μερική απασχόληση. Τόσο η ιδιοκτήτρια, λοιπόν, κα Μαρία Παπαβασιλείου, όσο και οι υπάλληλοι είναι γυναίκες. Ο ξενώνας λειτουργεί όλο το χρόνο. Στην αίθουσα υποδοχής βρίσκει κανείς παραδοσιακά γλυκά κουταλιού και ηδύποτα φτιαγμένα με μεράκι από τη μητέρα της

ιδιοκτήτριας. Η επικοινωνία μπορεί να γίνει είτε τηλεφωνικώς (26830 71131, 26830 22685, 6937254261) είτε μέσω της ιστοσελίδας του ξενώνα www.marousio.gr. Ξενοδοχείο «Καταρράκτης» (Καταρράκτης Άρτας, 31-7-2007) Επισκεφτήκαμε το Ξενοδοχείο «Καταρράκτης» και μιλήσαμε με την υπάλληλο, Γλυκερία Παπαδημητρίου. Σύμφωνα με τη μαρτυρία της, οι γυναίκες του χωριού ανέρχονται στις 30. Η πλειονότητά τους, δηλαδή 20 από αυτές, είναι άνω των 50 ετών και ασχολούνται με γεωργικές ή κτηνοτροφικές εργασίες. Η ίδια περιγράφει τη ζωή των γυναικών της υπαίθρου και του χωριού της ως «σκληρή», καθώς οι γυναίκες συμμετέχουν σε όλες τις ασχολίες του τόπου, πλην των οικοδομικών εργασιών. Από αυτές μόνο οι 10 απασχολούνται σε τοπικές επιχειρήσεις π.χ. τα τοπικά ξενοδοχεία. Στο ξενοδοχείο «Καταρράκτης» απασχολούνται 2 γυναίκες, 2 στον ξενώνα «Καταφύγι», 2 σε άλλον τοπικό ξενώνα και 4 στο Δασικό Χωριό «Κέδρος». Στις επιχειρήσεις της περιοχής εργάζονται και γυναίκες που προέρχονται από άλλες χώρες, όπως από την Πολωνία. Η συγκεκριμένη επιχείρηση, για παράδειγμα, απασχολεί στην καφετέριά της και 2 Πολωνές. Οι πελάτες τους προέρχονται κυρίως από την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη και ένα μικρό ποσοστό από το εξωτερικό. Τηλ. επικοινωνίας: 26850-51323 Απόσταση από την Άρτα 63km Αγροτικός γυναικείος συνεταιρισμός Θεσπρωτικού «Η ΜΙΚΡΗ ΛΑΚΚΑ ΣΟΥΛΙ» (Θεσπρωτικό Πρεβέζης, 25-7-2008) Την 25 η Ιουλίου 2007 επισκεφθήκαμε και τον αγροτικό γυναικείο συνεταιρισμό Θεσπρωτικού «Η ΜΙΚΡΗ ΛΑΚΚΑ ΣΟΥΛΙ», ο οποίος ιδρύθηκε το 1995 και από το 2000 στεγάζεται σε νέο κτίριο (πρώην σχολαρχείο Θεσπρωτικού). Απαρτίζεται από 17 μέλη εκ των οποίων 9 είναι ενεργά και η ηλικία τους ποικίλει (35-60 ετών). Αποτελεί τη βασική απασχόληση των γυναικών αυτών. Στο εργαστήριό τους, το οποίο λειτουργεί 08.00-13.00 καθημερινά, παρασκευάζονται γλυκά κουταλιού, ταψιού, ζυμαρικά, ηδύποτα. Αναλαμβάνεται επίσης η οργάνωση catering με κοτόπιτες, λαχανόπιτες, τυρόπιτες κτλ. Τα προϊόντα του συνεταιρισμού διατίθενται στο εκθετήριο-καφενείο των γυναικών του Θεσπρωτικού καθημερινά και Κυριακές το πρωί 08.00-13.30 και το απόγευμα 18.00-21.30. Τα προϊόντα αυτά επίσης μπορεί να τα βρει κανείς στα super markets ΕΝΩΣΙΣ, καθώς επίσης και σε κάποια μαγαζάκια στο νησάκι των Ιωαννίνων και την Πέρδικα Θεσπρωτίας. Για παραγγελίες μπορείτε να τηλεφωνείτε στο 26830 32686.

Συνεντεύξεις 1 η : Συνέντευξη με την κα Παπαρούνα Σοφία, υπεύθυνη της Ταπητουργικής Σχολής Κερασώνα Πρεβέζης. Την Παρασκευή 24-8-2007 επισκεφθήκαμε την Ταπητουργική Σχολή Κερασώνα Πρεβέζης για να αντλήσουμε από κοντά πληροφορίες για έναν τομέα οικονομικής δραστηριότητας της περιοχής μας που παλιότερα γνώριζε μεγάλη άνθηση και απασχολούσε έναν μεγάλο αριθμό γυναικών που προσέφεραν έτσι στην οικογένειά τους οικονομική βοήθεια. Η κα Παπαρούνα δέχτηκε να μας δώσει όσα στοιχεία γνώριζε, αλλά εξέφρασε την επιθυμία να μην ηχογραφηθεί η συνέντευξη. Ερώτηση: Πότε ιδρύθηκε η Σχολή; Από ποιον; Για να καλύψει ποιες ανάγκες; Κα Παπαρούνα: Η Σχολή ιδρύθηκε το 1988, μετά και από πρωτοβουλία της Κοινότητας Κερασώνα, ώστε να προσφέρει βοήθημα εισοδήματος στις αγροτικές οικογένειες. Γιατί, όπως ξέρετε, η περιοχή ουσιαστικά ζει από τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Οι γυναίκες, λοιπόν, που ήθελαν να έχουν ένα εισόδημα και να προσφέρουν στην οικογένειά τους, δούλευαν εδώ μετά από 3μηνη εκπαίδευση, που και κατά τη διάρκειά της παίρνουν ένα μικρό οικονομικό βοήθημα, και μετά από 3μηνη εκπαίδευση και έτσι συνέβαλαν με τον τρόπο τους στην οικογένεια. Ποιος ήταν ο αριθμός των γυναικών που ήρθαν στη Σχολή όταν πρωτολειτούργησε και πόσες δουλεύουν σήμερα; Ξεκίνησε με 30 άτομα, όλες γυναίκες, και τώρα εργάζονται 7 γυναίκες εργάτριες και 2 μόνιμο προσωπικό. Μπορείτε να μας πείτε λίγα πράγματα για την ταπητουργία στο νομό Πρεβέζης; Σε όλη την Ελλάδα, όχι μόνο στο νομό Πρεβέζης, από τη Θράκη έως την Κρήτη, η ταπητουργία, ως οργανωμένη εργασία και όχι απλά οικοτεχνία, πρωτοεμφανίστηκε το 1929. Από τότε σε όλα τα μέρη της Ελλάδας και ιδίως στα ορεινά και στις αγροτο-κτηνοτροφικές περιοχές της χώρας ξεπήδησαν σχολές, αλλά σήμερα λίγες έχουν απομείνει σε σύγκριση με παλαιότερα. Και ο ρόλος της ταπητουργίας στην οικονομία της περιοχής; Έφερε χρήματα στην περιοχή, καθώς κινούνταν η αγορά έβγαζε η εργαζόμενη τα χρήματά της, πήγαινε στην τοπική αγορά, έκανε τα ψώνια της, κινούνταν η τοπική αγορά. Επιπλέον, με τα χρήματα που κέρδιζαν πολλές γυναίκες κατάφεραν να σπουδάσουν τα παιδιά τους και αυτό είχε και τον αντίκτυπό του σε όλους τους τομείς ανάπτυξης της περιοχής. Δηλαδή υπήρξε βασικός τομέας οικονομικής δραστηριότητας στην περιοχή από την αρχή; Υπήρξε βασικός τομέας στο μέτρο που βοηθούσε τις οικογένειες των εργαζομένων να ανταπεξέρχονται στις ανάγκες τους και τις τοπικές επιχειρήσεις να κινούνται με τον τρόπο που σας προανέφερα. Οι γυναίκες, δηλαδή, κερδίζουν την οικονομική τους αυτονομία με την εργασία τους εδώ; Ή έπρεπε να δουλεύουν και αλλού για να έχουν και δεύτερο εισόδημα; Η ταπητουργία, σε γενικές γραμμές, ήταν το βασικό επάγγελμα των γυναικών που εργάζονται σε αυτή. Βέβαια, πολλές δεν έπαυαν και δεν παύουν να εργάζονται και να βοηθούν τους άντρες τους και στις αγροτικές δουλειές, αλλά ο μισθός τους τούς επιτρέπει να έχουν οικονομική ανεξαρτησία που προέρχεται από τη Σχολή. Σήμερα, σε σχέση με το παρελθόν, ακολουθεί καθοδική πορεία όπως μας είπατε; Γιατί; Δεν υπάρχει ζήτηση για τα προϊόντα που παράγει η Σχολή;