Credit Risk and Liquidity Solomon A. Berahas Credit Risk Management for Banking and Business Finding Liquidity Athens Greece - November 2012 Meta Risk Credit Risk and Liquidity Credit Risk Management for Banking and Business Finding Liquidity Dr. Solomon A. Berahas November 2012 1 Καλημέρα! Ζούμε σε μια πρωτοφανή εποχή: - Η Μεγάλη Ύφεση στη Ελλάδα. - Φόβοι αντίστοιχης κρίσης στη Νότια Ευρώπη. Αγωνία και δέος για το κίνδυνο και, παραπάνω από τον κίνδυνο, για την αβεβαιότητα. - Η Ευρωζώνη και η ΕΕ δεν έχουν πείσει ότι θέλουν και ότι (αν θέλουν) ότι μπορούν να αντιμετωπίσουν την κρίση στο οικονομικό, πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο. - Στις ΗΠΑ εφαρμόζοντας συνεχώς το quantitative ease ή με άλλα λόγια δουλεύοντας τις μηχανές εκτύπωσης δολαρίων υπερωριακά αντιμετωπίζουν την κρίση. Παρόλο που για μένα 1
είναι η σωστή αντιμετώπιση, δεν έχουμε την απόσταση προοπτικής για να κρίνουμε αν αποτελεί μια βιώσιμη λύση. - Οι αναδυόμενες οικονομίες (Κίνα, Ινδία, Βραζιλία, ) απαιτούν πολιτικά και κοινωνικά ανταλλάγματα που συνάδουν με την οικονομική τους ευρωστία. Σε αυτή την πραγματικότητα η μόνη αισιόδοξη προοπτική είναι η προοπτική της ανάπτυξης, και η ανάπτυξη απαιτεί επενδύσεις με σύνεση και επιχειρηματικότητα, και ΡΕΥΣΤΟΤΗΤΑ. Θα ήθελα να μοιραστώ μαζί σας μερικές σκέψεις για την πολύ στενή και μονόδρομη σχέση της ενάρετης διαχείρισης πιστωτικών κινδύνων, και της παροχής ρευστότητας. Θα προσπαθήσω να απαντήσω με τη τοποθέτηση μου και την συζήτηση σήμερα, στο εύλογο ερώτημα πολλών: Πότε επιτέλους οι τράπεζες θα αναλάβουν πάλι το ρόλο της διαμεσολάβησης, και θα παράσχουν ρευστότητα στην αγορά; Banking used to be simple: 3-5 - 3 5% Loans 230 Deposits 220 Markets Funding 40 3% Capital 10 3pm 2 Στο όχι τόσο μακρινό παρελθόν, ο διαμεσολαβητικός ρόλος των τραπεζών ήταν απλός. Το μοντέλο 3-5-3 το οποίο προτάθηκε από τον Walter Wriston της Citibank το 1980, προέβλεπε συγκέντρωση 2
καταθέσεων με 3%, δανειοδότηση με 5% και αναχώρηση για το γήπεδο του golf στις 3 το μεσημέρι! Impeccable Credit Quality flowed directly to the bottom line Loans 230 Deposits 220 NPL 1-2% Markets Funding 40 Capital 10 ROE 20% 3pm 3 Η διαχρονική επιτυχία του επιχειρηματικού μοντέλου 3-5-3 ήταν άμεσα συνδεδεμένη με την άψογη ποιότητα του ενεργητικού. Τι συνέβη όμως; Τρεις υπαρξιακές μεταλλάξεις του κλασικού τραπεζικού μοντέλου: 1. Η ανάληψη μεγάλων πιστωτικών και άλλων κινδύνων, πέρα από το αποδεκτό επίπεδο, και σε πολλές περιπτώσεις χωρίς καν αναφορά σε αυτό το επίπεδο - δηλαδή χωρίς να είναι στρατηγική επιλογή. Ένα μεγάλο μέρος της ευθύνης βαρύνει στην λανθασμένη εφαρμογή του περίφημου Risk Based Pricing του Αγίου Δισκοπότηρου της τραπεζικής. Επίσης πρέπει να αναφέρουμε και τον κρατικό κίνδυνο που συσσωρεύτηκε με την μορφή ομολόγων. 2. Η απληστία της υπέρ-μόχλευσης του κεφαλαίου για να υπάρχουν πολλαπλασιαστικά οφέλη. Συγχρόνως υπήρξε 3
αδιαφάνεια ως προς τα θεσμικά και κανονιστικά πλαίσια για την επίτευξη αυτού του στόχου. 3. Μια εξαιρετικά σοβαρή και σπάνια παγκόσμια οικονομική κρίση, μια συνεχιζόμενη ύφεση που και αυτή μεταλλάσσεται σε ψυχολογική, κοινωνική και πολίτική καταστροφή. The Greek banking system predicament after 4 years of crisis Loans 200 Deposits 160 NPL 20% ECB 130 Capital -5?!!!!! 4 Με την απλουστευμένη αυτή θεώρηση, σήμερα - μετά το PSI, την Blackrock, τα λάθη και την ολιγωρία του παρελθόντος - η κατάσταση του Ελληνικού Τραπεζικού Συστήματος το οποίο παραδοσιακά ήταν συνετό, συντηρητικό και ουσιαστικά αμόλυντο από τοξικά στοιχεία ενεργητικού είναι πραγματικά οδυνηρή. - Τα μη εξυπηρετούμενα δάνεια είναι πάνω από 20% παρόλες τις ρυθμίσεις που έχουν γίνει. Δεν υπάρχει επιτόκιο το οποίο να καλύπτει τον κίνδυνο που σήμερα ελλοχεύει. - Φυγή των καταθέσεων. - Έλλειψη προβλέψιμης ρευστότητας και στο επιτόκιο αλλά και στις διάρκειες. - Αρνητική καθαρή θέση λόγω του PSI και των αυξημένων προβλέψεων. 4
- Βαρύ και αρνητικό περιβάλλον για τα στελέχη των τραπεζών, το οποίο σε κάνει να αναρωτιέσαι γιατί και για πόσο καιρό θα συνεχίζουν να προσπαθούν Τι πρέπει να γίνει; Τι θα γίνει; The Greek banking system will be rescued thru HFSF Loans 200 Deposits 160 NPL 20% ECB 130 Capital 20 but at a high cost, borrowed by the Greek state. 5 Πρώτα ανακεφαλαιοποίηση στο 6 8 9 10%. Με αυτό τον τρόπο θα ανακτηθεί η εμπιστοσύνη, βασικό συστατικό και προαπαιτούμενο για την επιβίωση του ΤΣ, αλλά και της οικονομικής ανάπτυξης. Το βαρύ κόστος απαιτεί σοβαρότητα για να μεγιστοποιηθεί η πιθανότητα της αποπληρωμής των 50 δις το οποία θα απαιτηθούν. Μόνο ένα κερδοφόρο ΤΣ θα μπορέσει να δημιουργήσει υπεραξίες για το μέτοχο (ΤΧΣ κράτος), με στόχο να βρεθούν μέσα στα επόμενα 5 χρόνια ιδιώτες επενδυτές για να εξαγοράσουν την συμμετοχή του. 5
The principles of recapitalization of the Greek banking system 1. Viability of the financial institution. HFSF participation must be transferred to private investors within 5 years. 2. Restructuring plans must include substantial and tangible commitment to improve operational efficiency and portfolio quality. 3. Restructuring plans should not violate principles of fair competition. 6 Βάσει αυτού του στόχου υπάρχουν 3 βασικές αρχές που διέπουν την ανακεφαλαιοποίηση, και δίνουν το στίγμα του τι πρέπει να γίνει για να πετύχει το εγχείρημα - Βιωσιμότητα και δυνητική κερδοφορία της τράπεζας. - Συντεταγμένη αναδιάρθρωση των λειτουργιών και επιχειρηματική αποτελεσματικότητα. - Προστασία του υγιούς ανταγωνισμού. Η ανακεφαλαιοποίηση του ΕΤΣ είναι ένα μοναδικό σε μέγεθος και σε εύρος εγχείρημα, και θα ολοκληρωθεί μετά το κλείσιμο του ταμείου, δηλαδή μετά την επιτυχή, ή λιγότερο επιτυχή, μεταβίβαση της ιδιοκτησίας των τραπεζών σε ιδιώτες μετόχους, οι οποίοι θα πληρώσουν για τις μετοχές που θα αγοράσουν επειδή πιστεύουν στη αξία που αγοράζουν, και έτσι θα αποπληρωθούν τα 50 δις, ή το μεγαλύτερο δυνατόν μέρος από αυτά. 6
Can the Greek banking system intermediate liquidity? Loans 200 Deposits 160 NPL 20% ECB 130 Capital 20 7 Μέχρι εδώ όλα καλά. Όλοι μας προσβλέπουμε σε ένα ρεαλιστικό μεν αλλά ενάρετο σενάριο, βάσει του οποίου οδηγούμε με σταθερά βήματα προς την έξοδο από την κρίση. Ακόμη όμως δεν βλέπουμε πως θα καλυφτεί η ΡΕΥΣΤΟΤΗΤΑ! Ας δούμε πρώτα αν σήμερα, με τις σημερινές συνθήκες, μετά το PSI, Blackrock, 5 περίπου χρόνια ύφεσης αλλά και μετά την ανακεφαλαιοποίηση, και την πολιτική βούληση να παραμείνουμε στην Ευρωζώνη: - Θέλουν οι τράπεζες να παρέχουν ΡΕΥΣΤΟΤΗΤΑ; - Μπορούν οι τράπεζες να παρέχουν ΡΕΥΣΤΟΤΗΤΑ; Πιστεύω ότι η απάντηση και στα δύο ερωτήματα είναι ΑΠΟΛΥΤΑ ΘΕΤΙΚΗ! Και ΘΕΛΟΥΝ και ΜΠΟΡΟΥΝ. Οι τράπεζες βεβαίως και ΘΕΛΟΥΝ! Αυτός είναι ο επιχειρηματικός και ο κοινωνικός ρόλος των τραπεζών: Η κερδοφόρα διαμεσολάβηση στη δημιουργία αξίας και πλούτου. Και αυτός είναι ο μονόδρομος για να ολοκληρωθεί με την μεγαλύτερη δυνατή επιτυχία η ανακεφαλαιοποίηση, δηλαδή να επιστραφεί το ΤΑ σε ιδιώτες μέτοχους. 7
Yes, but superb Credit quality is again a necessary prerequisite Loans 200 Deposits 160 NPL 2-3% ECB 130 Capital 20 still though, not a sufficient prerequisite. 8 Οι Τράπεζες σίγουρα ΜΠΟΡΟΥΝ! Το έχουμε πετύχει στο παρελθόν και πρέπει να μάθουμε από όσα κάναμε καλά και από όλα όσα αποτύχαμε! Μπορούμε όμως να μάθουμε; Θα επικεντρωθώ στις αλλαγές που πρέπει να γίνουν στο βασικό πυλώνα: Την διαχείριση του πιστωτικού κινδύνου, διότι στην σημερινή συγκυρία, αντιμετωπίζουμε ένα zero-sum-game - ένα παίγνιο μηδενικού αθροίσματος: Η ανακεφαλαιοποίηση του ΕΤΣ θα καλύψει ουσιαστικά την απαιτουμένη κεφαλαιακή επάρκεια. Άρα η ρευστότητα προς την αγορά και προς την ανάπτυξη μπορεί να προέρθει μόνο από την οργανική κερδοφορία των πιστωτικών ιδρυμάτων. Πιστεύω λοιπόν, ότι η αξιόλογη βελτίωση της ποιότητας των δανειακών χαρτοφυλακίων και κατ επέκταση η αύξηση των εισπράξεων και η σταδιακή μείωση των προβλέψεων, είναι μια αναγκαία και προαπαιτούμενη, αλλά δυστυχώς όχι ικανή, συνθήκη για την χορήγηση ρευστότητας από τις τράπεζες προς την οικονομία, και την επιτυχή έκβαση του εγχειρήματος της ανακεφαλαιοποίησης. 8
What we have learnt about superb Credit quality Sub-prime lending is not Risk-based pricing. Sub-prime is always bad. Greediness is bad. The higher the tenor the higher the risk. Tenor of personal loans > 5 years is bad. Black and undeclared income is bad. DTI > 40% is bad. LTV > 80% is bad. Consumer exposures > 20.000 are bad. Exceptions are not policy. George Ross principle: Exceptions should perform better than policy. Two ways out is always better than one way out. Credit policy discounts in order to achieve process efficiencies are bad. Όπως προανέφερα, πιστεύω ότι έχουμε μάθει πολλά, έχουμε αποδεχτεί ότι έχουμε κάνει πολλά λάθη, και ότι η εφαρμογή όλων όσων έχουμε μάθει μπορεί να επιφέρει ριζικές βελτιώσεις στη ποιότητα του ενεργητικού. Πιστεύω ότι μεγάλη βοήθεια για την βελτιστοποίηση της διαχείρισης πιστωτικών κινδύνων αποτελεί η διαγνωστική μελέτη της Blackrock, η οποία σαν μια χρηματοπιστωτική τομογραφία, μας υποδεικνύει την διαχρονική εξέλιξη του ΕΤΣ από την απελευθέρωσή του μέχρι την τελευταία κρίση, τις σωστές στρατηγικές ανάπτυξης, τα λάθη μας, την επιρροή των κρίσεων στη ποιότητα των χαρτοφυλακίων καθώς και των πολιτικών αποφάσεων. Τα λάθη είναι αναπόφευκτα, και πρέπει να είμαστε έτοιμοι να τα αντιμετωπίσουμε στην χειρότερη δυνατή συγκυρία. Γιατί τότε θα συμβούν! Αναφέρω ενδεικτικά μερικά από τα λάθη μας: 9 - Ενεργητικό Υψηλότατου Κινδύνου - Subprime - είναι διαχρονικά επιβλαβές. - Η απληστία είναι κακή. - Τα αδήλωτα εισοδήματα δεν πρέπει να συνυπολογίζονται στη εκτίμηση της δυνατότητας αποπληρωμής. - Η υπερμόχλευση του δανειολήπτη και της εξασφάλισης είναι επικίνδυνη. 9
- Οι εξαιρέσεις στη πολίτική πρέπει να έχουν καλύτερη συμπεριφορά από την πολιτική. - Οι εκπτώσεις στη πιστωτική πολιτική για να επιτευχθούν στόχοι πωλήσεων ή επιχειρησιακοί στόχοι έχουν βαριές αρνητικές επιπτώσεις στην ποιότητα του χαρτοφυλακίου, άρα και στις προβλέψεις καθώς και στη κερδοφορία. The blueprint for Risk-Based Management Meta Risk PORTFOLIO MANAGEMENT METARISK ACTIONS OUTCOMES Windows-on-Risk Credit Indicators Early Warning Systems Dimension 1: Amount at Risk (EAD) Dimension 2: Probability of Risk (PD and LGD) Dimension 3: Timing of Risk. Portfolio Management Tools Credit Models Risk Thresholds Risk Appetite and Credit Policies Contingency Plans Stress Testing Dimension 4: The risk of the risk. The risk of having real risk: Assess Amount Probability Timing of the Risk. Are assumptions prudent, based on experience common sense? Are expected results within thresholds? Are expected results real and sustainable? Stress testing and implications. Develop a strategy to deal with the risks. Predictive model to allow timely actions. Contingency plans. Ensure Senior Management understanding and commitment. RISK APPETITE CREDIT POLICIES SEGMENTATION MARKET POLICIES REMEDIAL MANAGEMENT 10 Τελικά με όλα όσα μαθαίνουμε, πρέπει να δημιουργήσουμε ένα ΔΥΝΑΜΙΚΟ ΟΔΙΚΟ ΧΑΡΤΙ, κάθε πιστωτικό ίδρυμα το δικό του, μέσα στα πλαίσια της ανοχής του στη ανάληψη κινδύνων, και με την κανονιστική και ρυθμιστική υποστήριξη και επίβλεψη που προβλέπεται από την Βασιλεία ΙΙΙ. 10
The six Credit Risk Management challenges 1. Risks-Rewards trade-off is the wrong approach. It can lead to unbankable risks. Instead: Maximize Returns (Rewards minus Risks) subject to explicit Risk Appetite. This is Risk-Based Management. 2. Beware of complacency and greediness, after 2 good quarters. 3. Investments in Model Recalibration. 4. Upgrade Remedial Management to be a client solution effort and thus a competitive advantage. 5. Plan and brace up for a Real Estate bubble. Evolve from winner-takesit-all to win-win-win. 6. Balance Sheet Optimization. 11 Πιστεύω λοιπόν ότι υπάρχουν 6 μεγάλες προκλήσεις που πρέπει να ενσωματωθούν σε αυτό τον οδικό χάρτη: 1. Πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι η αλόγιστη και χωρίς όρια εφαρμογή της ισορροπίας κινδύνου και ανταμοιβής (το γνωστό Risk-Reward tradeoffs) μπορεί να οδηγήσει σε δυσθεώρητα πιστωτικά κόστη, με στόχο απατηλά έσοδα και κερδοφορία. Ο στόχος μας είναι η μεγιστοποίηση αποτελεσμάτων μετά από όλα τα πιστωτικά κόστη, μέσα σε αποδεκτά και συμφωνημένα πλαίσια ανάληψης κινδύνου. (Maximize Risk Adjusted Returns subject to maximum acceptable and predictable Risk Appetite. 2. Πρέπει να υπάρχουν μηχανισμοί ανεξάρτητου αυτοελέγχου, διότι ο κίνδυνος να παρασυρθούμε από τις κακές πρακτικές του παρελθόντος, μετά από 2 καλά τρίμηνα είναι πολύ μεγάλος. Επίσης πρέπει να διατηρήσουμε την πεποίθηση ότι το ενεργητικό υψηλότατου κινδύνου (subprime lending) είναι διαχρονικά επιβλαβές για την υγεία του χρηματοπιστωτικού οργανισμού. Και αυτό γιατί ποτέ δεν μπορεί να τιμολογηθεί σωστά, γιατί πάντα δημιουργούνται συνθήκες αρνητικής αυτόεπιλογής (negative self-select.) 11
3. Για να ανταποκριθούμε στις ανάγκες των πελατών μας και να μπορέσουμε να επωφεληθούμε από τις ευκαιρίες που θα δημιουργούνται, πρέπει να επανακινήσουμε όλα τα μοντέλα και τις πολιτικές μας. Έχουν επηρεαστεί από τα 4-5 χρόνια κρίσης. 4. Η διαχείριση απαιτήσεων είναι ένας τομέας όπου λόγω της κρίσης, και με μεγάλο κόστος - έχουμε δημιουργήσει τις προϋποθέσεις συγκριτικού πλεονεκτήματος, όχι προς τον ανταγωνισμό αλλά προς την επόμενη κρίση που σίγουρα θα ξανασυμβεί. Είναι μέρος της προετοιμασίας, την οποία θεωρώ ίσως την μεγαλύτερη πρόκληση. 5. Μέρος της ίδιας προετοιμασίας είναι και η διαχείριση των μεγάλων επιπτώσεων από την απαξίωση της ακίνητης περιουσίας. Η διαχείριση αυτή απαιτεί σύνεση, αυτοσυγκράτηση, αλλαγή από την στρατηγική winner takes it all σε μια στρατηγική του win-win-win. 6. Και τέλος πρέπει να μάθουμε να αποχωριστούμε στοιχεία του ενεργητικού, τα οποία έχουν πάψει να αποτελούν στρατηγικές επιλογές ή πρέπει να πάψουν να είναι συνήθειες από ένα διαφορετικό παρελθόν, όπου τα μερίδια αγοράς είχαν μεγαλύτερη σημασία από ότι έπρεπε. Ο ενάρετος δρόμος για την διαχείριση πιστωτικών κινδύνων απαιτεί πέρα από την αναγνώριση και εκτίμηση του κινδύνου, και την κριτική ανάλυση και σύνθεση όλων των παραγόντων που διέπουν τους κινδύνους και την διαχείρισή τους. 12
Liquidity and Credit Risk Management Banks will re-assume their intermediary role and become profitable again. In the old fashioned way: With sustainable revenues exceeding expenses. With predictable credit quality within risk appetite. Is it feasible to be prudently profitable in core banking business? Probably yes. In a smaller scale than in the past. Without excesses. Separation between banking and off-balance-sheet business activities. Transparent to the regulators. Socially responsible. 12 Ο Νόμος του Murphy, όπως διατυπώθηκε πριν από πολλά χρόνια από τους προγόνους μας σαν ΕΝΟΣ ΚΑΚΟΥ ΜΥΡΙΑ ΕΠΟΝΤΑΙ, φαίνεται ότι επιβεβαιώνεται ακόμη μια φορά και περίτρανα. Και στην Ελλάδα αλλά και σε όλο τον κόσμο. Πιστεύω όμως ότι ΟΥΔΕΝ ΚΑΚΟΝ ΑΜΙΓΕΣ ΚΑΛΟΥ. Η κρίση αυτή ήταν ή δεν ήταν αναπόφευκτη θα συντελέσει στην εκλογίκευση, στην χρηστή διαχείριση και τελικά σε ένα πιο ορθολογικό και καλύτερο αύριο. Και στο Τραπεζικό τομέα στην Ελλάδα. Έχουμε μάθει πολλά από τις κρίσεις που αντιμετωπίζουμε, έχουμε αρχίσει να σκεφτόμαστε διαφορετικά, ακόμη και αν δεν το παραδεχόμαστε! Η κάθαρση μετά από την κρίση μας δίνει: 1. Ορατότητα για να μπορούμε να ξεχωρίσουμε τα λίγα βασικά από τα πολλά ασήμαντα. 2. Νέες προοπτικές για να αναγνωρίσουμε τις ευκαιρίες από όλα όσα έχουν πραγματική αξία. 3. Εκλογίκευση και βελτίωση του τρόπου που επιχειρούμε να αποκομίσουμε αυτή την αξία. 13
Το ΕΤΣ θα ξεπεράσει την κρίση, με την αμέριστη συμβολή και βοήθεια του κράτους, των ρυθμιστικών αρχών και της Τρόικας. Ίσως να γίνονται λάθη υλοποίησης, αλλά η βασική δομή της διάσωσης είναι κατά την γνώμη μου σωστή, και τα αναμενόμενα αποτελέσματα από αυτή την γιγαντιαία προσπάθεια θα συνάδουν με την ενέργεια που επενδύεται και τις θυσίες που καλούμεθα όλοι να κάνουμε. Πιστεύω ότι το ΕΤΣ θα επανέλθει στη κερδοφορία. Επίσης πιστεύω ότι μέσα στο πρώτο εξάμηνο του 2013 θα αναλάβει πάλι, σιγά-σιγά, τον διαμεσολαβητικό ρόλο του παρόχου ρευστότητας. Αλλά η δική μου εκτίμηση είναι ότι θα επιστρέψουμε 1. Σε ένα πολύ πιο συντηρητικό πρότυπο λειτουργίας, 2. με μικρότερα μεγέθη ανάπτυξης, 3. με μικρότερες προσδοκίες κερδοφορίας, 4. με σαφώς προβλέψιμα, αναστρέψιμα και αποδεχτά επίπεδα ανοχής κινδύνου και απόλυτου κινδύνου, 5. με λιγότερες στρατηγικές υπερβολές, 6. με συνεσταλμένη ηγεσία και στελέχη, 7. με διαφάνεια και συνεργασία με τους εσωτερικούς και εξωτερικούς ελεγκτικούς μηχανισμούς και θεσμικά όργανα, 8. με σεβασμό και σοβαρότητα προς όλους: Τους πελάτες, τους μετόχους, τους εργαζομένους, την κοινωνία. Δηλαδή, επιστροφή σε όλα αυτά που για τόσο καιρό κάναμε τόσο σωστά. Που τελικά σημαίνει ότι και θέλουμε αλλά και μπορούμε να το πετύχουμε. Ευχαριστώ πολύ. 14