ΟΙ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑ ΟΙ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ ΕΠΟΠΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΣΩΚΡΑΤΗΣ ΔΕΛΗΒΟΓΙΑΤΖΗΣ ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ ΤΣΑΚΑΛΙΔΗΣ Α.Μ. 484 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2010

1

Ευχαριστίες Η απαρχή του προβληµατισµού για το περιεχόµενο και τις ιδέες της «Πολιτείας» του Πλάτωνα τοποθετείται στο διάστηµα των προπτυχιακών µου σπουδών. Κεντρικός άξονας αναφοράς της συγκεκριµένης προβληµατικής υπήρξαν, η προσωπικότητα του Πλάτωνα, οι φιλοσοφικές και παιδαγωγικές ιδέες του, που συγκίνησαν και συνεχίζουν να συγκινούν όλους τους µεγάλους φιλοσόφους. Η θητεία µου στο τµήµα µεταπτυχιακών σπουδών της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ. εµπλούτισε τον προβληµατισµό µου και συγκεκριµενοποίησε τις επιλογές µου, µε κατάληξη την παρούσα µεταπτυχιακή εργασία. Εκφράζω τις βαθύτατες ευχαριστίες µου στο Σύµβουλο καθηγητή και Μέντορά µας, τον καθηγητή κ. Σωκράτη εληβογιατζή, οι πολύτιµες υποδείξεις του οποίου συνετέλεσαν, αποφασιστικά, στην αρτιότερη παρουσίαση της παρούσας εργασίας. Χρεωστώ επίσης ευχαριστίες στα µέλη.ε.π. του Τοµέα Φιλοσοφίας και συγκεκριµένα: στην αναπληρώτρια καθηγήτρια κ. Θεόπη Παρισάκη και στον επίκουρο καθηγητή κ. Παναγιώτη όικο, Επιστήµονες από τους οποίους, στα πλαίσια των µεταπτυχιακών µαθηµάτων, άντλησα πολύτιµες γνώσεις. Θεσσαλονίκη Ιανουάριος 2010 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. Εισαγωγή..2. 2.Η Πλατωνική «Πολιτεία».5 3. Οι Προϋποθέσεις της δίκαιης Πολιτείας..15 4.Τι είναι η γνώση και η δόξα.18 5.Η Θεωρία των Ιδεών.21 6. Οι αντιλήψεις του Πλάτωνα για την Ψυχή 31 6.1 Η σχέση σώµατος και Ψυχής 41 7. Ο µύθος του «Σπηλαίου» 47 7.1. Η Ιδέα του Αγαθού..54 8. Οι Παιδαγωγικές αρχές στην «Πολιτεία» του Πλάτωνα 56 8.1 Η Παιδεία των Φυλάκων..66 8.1.2. Η Παιδεία των Αρχόντων.70 8.2. Η Μουσική και η Γυµναστική στην «Πολιτεία»..72 8.2.1. Άλλα µαθήµατα µε τα οποία εκπαιδεύονται οι Φύλακες 79 9. Τα φύλα... 82 10. Η αξία της Πλατωνικής Παιδείας.83 11. ιδάγµατα της Πλατωνικής Παιδείας..85 12. Συµπεράσµατα ιαπιστώσεις.87 13.Επίλογος..89 14 Βιβλιογραφία.92 1

1.Εισαγωγή Ο Πλάτων γεννήθηκε γύρω στο 427 π.χ. και πέθανε το 347. Ανήκε σε έναν παλαιό και ισχυρό αθηναϊκό οίκο και ήταν στενός συγγενής σηµαντικών πολιτικών µορφών της εποχής του. Η φυσιολογική εξέλιξη των πραγµάτων θα ήταν να λάβει ενεργό ρόλο στην αθηναϊκή πολιτική σκηνή, αλλά τελικά ο Πλάτων ασχολήθηκε µε τη φιλοσοφική σχολή, την Ακαδηµία, η οποία έλαβε την ονοµασία της από το όνοµα του γυµνασίου κοντά στο οποίο συναντιόνταν τα µέλη της. Οι λόγοι που τον οδήγησαν στην επιλογή του συγκεκριµένου τρόπου ζωής ποικίλλουν, οι σπουδαιότεροι όµως ήταν: η επιρροή του Σωκράτη και η απογοήτευση του Πλάτωνα από τη σύγχρονή του πολιτική κατάσταση στην Αθήνα. Τα πολιτικά πράγµατα και η περιρρέουσα πνευµατική ατµόσφαιρα ώθησαν τον ιδρυτή της Ακαδηµίας στη φιλοσοφία. Τους µαθητές που µαθήτευαν κοντά του ήθελε να τους κάνει φιλόσοφους στα πρότυπα των αντιλήψεων του Σωκράτη. Οι τρόφιµοι της σχολής του έπρεπε να µελετούν και να µην κουράζονται, να αγαπούν και να αναζητούν τις γνώσεις εκείνες που είναι αναγκαίες για να είναι σε θέση, σύµφωνα µε αυτές, να ενεργούν σωστά, και έτσι να διάγουν καλή ζωή, δύο έννοιες για τις οποίες οι αρχαίοι Έλληνες χρησιµοποιούσαν την ίδια λέξη- τη λέξη ευδαιµονία, που δήλωνε την ειρήνη της ψυχής, την εσωτερική ευτυχία 1. Το πιο χαρακτηριστικό γνώρισµά του, η ισόβια πεποίθησή του ως φιλοσόφου, η ύψιστη προσωπική ευτυχία, βρίσκεται σε µια 1 Βιλάμοβιτς Ο. Πλάτων, σ. 11, εκδ. Κάκτος, Αθήνα 2005 2

ζωή γαλήνιας ενατένισης της αλήθειας. Αυτή η πεποίθηση στάθηκε οδηγός στον αγώνα για έµπρακτη εφαρµογή πολιτικών και νοµοθετηµάτων που έπρεπε να µπουν στην υπηρεσία των συνανθρώπων του. Ο Πλάτων δεν αρκέστηκε να διδάξει το δόγµα του αυτό µε την «Πολιτεία», αλλά το εφάρµοσε και στη ζωή. Η ίδρυση της Ακαδηµίας ήταν η µεγάλη πολιτική πράξη της ζωής του Πλάτωνα. Μια πράξη που ένωνε τη φιλοσοφία µε τη ζωή, που του έδινε το δικαίωµα να µιλάει ελεύθερα µε το φιλοσοφικό λόγο στους Αθηναίους ή, καλύτερα, στην ίδια την ψυχή της αθηναϊκής πολιτείας. Ο µεγάλος αυτός φιλόσοφος είχε καταλάβει περισσότερο από κάθε άλλον ότι η ψυχή κάθε πολιτείας είναι η παιδεία. Η Ανθρωπότητα οφείλει µεγάλη ευγνωµοσύνη στον Πλάτωνα, διότι αυτός πρώτος έφερε µε τρόπο συστηµατικό, και µε συγκεκριµένες προτάσεις την παιδεία στο προσκήνιο αναδείχτηκε ιδρυτής της επιστήµης της Αγωγής 2. Ο Πλάτων µας παρέχει την πιο καλά συγκροτηµένη και ολοκληρωµένη εικόνα για το περιεχόµενο, τη µέθοδο, τους σκοπούς και το ήθος της παιδείας. Οι αντιλήψεις του για την παιδεία υπάρχουν σε όλα τα έργα του, ιδιαίτερα όµως προβάλλονται στον «Πρωταγόρα», στο «Μένωνα», στο «Συµπόσιο», στην «Πολιτεία», στο «Φαίδρο», στο «Θεαίτητο», και στους «Νόµους». Ωστόσο η «Πολιτεία» και οι «Νόµοι» είναι τα έργα µέσα στα οποία συναντάµε τις πιο ολοκληρωµένες του απόψεις πάνω στο θέµα. Βασική επιδίωξη της πλατωνικής πολιτείας είναι η παιδεία. Στην «Πολιτεία», κύριοι ρυθµιστές όλων των εκπαιδευτικών θεµάτων είναι οι φιλόσοφοι άρχοντες. Αυτοί, συνδυάζουν τη 2 Γεωργούλης Κ. Ιστορία της Ελληνικής Φιλοσοφίας, σ.175, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 1994. 3

γνώση µε την εξουσία. Τούτο όµως προϋποθέτει οι φορείς της πλατωνικής πολιτείας να είναι υπόδειγµα ήθους και µόρφωσης, ώστε να ασκούν ορθή και καρποφόρα εκπαιδευτική πολιτική. Το αποτέλεσµα αυτής της πολιτικής, που θα πηγάζει από την «Πολιτεία», θα είναι να διαµορφώσει τέλειους πολίτες, που θα συµµετέχουν στα κοινά, θα υπακούουν στους νόµους της πολιτείας και θα υπηρετούν το σύνολο. 4

2. Η Πλατωνική «Πολιτεία» Η ακριβής χρονολογία συγγραφής της «Πολιτείας» δεν είναι γνωστή. Μερικοί πιστεύουν ότι ο Πλάτων, αφού ταξίδεψε σε πολλές χώρες, Αίγυπτο, Συρία, και άλλες, µελέτησε τις επιστήµες και τα διάφορα κοινωνικά συστήµατά τους και επιστρέφοντας στην Αθήνα, γύρω στο 347π.Χ., συνέταξε την «Πολιτεία» του. Εκτός από τις επείσακτες πολιτιστικές επιρροές, δε θα πρέπει να λανθάνουν της προσοχής µας και οι καθαρά φιλοσοφικές επιδράσεις που δέχθηκε από τον Πυθαγόρα, τον Παρµενίδη, τον Ηράκλειτου και το Σωκράτη 3. Από τον Πυθαγόρα (ενδεχοµένως µέσω Σωκράτη) ο Πλάτων άντλησε τα ορφικά στοιχεία της φιλοσοφίας του: τη θρησκευτική κλίση, την πίστη στην αθανασία, την υπερβατικότητα, τον ιερατικό τόνο και όλα όσα συνεπάγεται η παροµοίωση του σπηλαίου(πολιτεία, 514), δηλαδή το σεβασµό του για τα µαθηµατικά και το εσώτερο εκείνο αµάλγαµα πνευµατικότητας και µυστικισµού. Από τον Παρµενίδη κληρονόµησε την πίστη ότι η πραγµατικότητα είναι αιώνια και άχρονη, και ότι από λογική άποψη κάθε µεταβολή πρέπει να είναι απατηλή. Από τον Ηράκλειτο δανείστηκε το αρνητικό δόγµα ότι δεν υπάρχει τίποτε το µόνιµο(στατικό) στον αισθητό κόσµο. Ο Εφέσιος είχε γενικεύσει τις εµπειρίες του από την κοινωνική ροή στον κόσµο «όλων των πραγµάτων» και ο Πλάτων έκανε κάτι ανάλογο, αλλά επιπλέον επεξέτεινε την πίστη του για µια τέλεια, αµετάβλητη πολιτεία. Πίστευε πως σε κάθε είδους, συνηθισµένο αντικείµενο αντιστοιχεί και ένα τέλειο, άφθαρτο ον. Η πίστη αυτή σε τέλεια και αµετάβλητα πράγµατα, που συνήθως ονοµάζεται 3 Ράσσελ.Μπ. Ιστορία της Δυτικής Φιλοσοφίας Α, σ. 200 201, εκδ. Αρσενίδη, Αθήνα. 5

θεωρία των µορφών ή Ιδεών, έγινε το κεντρικό δόγµα της φιλοσοφίας του 4. Τούτο σε συνδυασµό µε το δόγµα του Παρµενίδη, οδήγησε στο συµπέρασµα ότι η γνώση δεν είναι δυνατόν να αντληθεί από τις αισθήσεις, από την εµπειρία, αλλά επιτυγχάνεται µε τη διάνοια(νου). Στο Σωκράτη οφείλει πιθανώς τα ηθικά του ενδιαφέροντα και την τάση του να αναζητεί θεολογικές µάλλον παρά µηχανικές εξηγήσεις του κόσµου. Το «Αγαθόν» κυριαρχούσε στη σκέψη του περισσότερο παρά στους Προσωκρατικούς, και είναι δύσκολο να µην αποδώσουµε το γεγονός τούτο στην επίδραση του Σωκράτη. Ο Πλάτων πίστευε ότι, για να γίνει ένας άνθρωπος καλός κυβερνήτης, πρέπει να γνωρίζει το Αγαθόν και αυτό µπορεί να το πετύχει µόνο µε το συνδυασµό της πνευµατικής και της ηθικής πειθαρχίας. Επιπλέον υποστήριζε ότι χρειάζεται πολλή παιδεία για να πετύχει κάποιος στα ηγετικά του καθήκοντα. Η «Πολιτεία» είναι το γνωστότερο έργο του Πλάτωνα. Η συγγραφή της στην ωριµότητα της ζωής του και η επιστροφή στο ίδιο αντικείµενο στο τέλος της ζωής του, µε τους «Νόµους», δείχνουν ότι έµεινε πιστός σε όλη του τη ζωή στο ίδιο ιδανικό, το ιδανικό µιας µεταµορφωµένης κοινωνίας βασισµένης στην κάθαρση και ενίσχυση, όχι την κατάργηση, της πόλης-κράτους. Μέσα από την «Πολιτεία», ο Πλάτων µας παρέχει συστηµατικές απαντήσεις σε ένα ευρύ φάσµα ερωτηµάτων που αφορούν την ηθική, την πολιτική, τη γνώση και τη µεταφυσική. Η «Πολιτεία», ως βιβλίο, είναι γραµµένο µε τρόπο που «αποσκοπεί στο να συναρπάσει τον αναγνώστη και να δώσει µια γενική εικόνα για τον τρόπο µε τον οποίο αυτός θεωρεί αλληλένδετα όλα αυτά τα ερωτήµατα». 5 Η αξία του έργου δε βρίσκεται σ αυτό που περιγράφει σαν ιδανική πολιτεία, αλλά στις ιδέες του µέσα στις οποίες βρίσκεται αυτό το ουτοπικό όραµα και που εµπεριέχουν παράλληλα µεγάλες αλήθειες και που αποστολή της ανθρωπότητας είναι να διαδώσει από γενιά σε γενιά. Η διάδοση αυτή προϋποθέτει συγκεκριµένο αξιακό κώδικα ο δηµόσιος 4 Πόππερ Κ. Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της, σ. 63,εκδ. Παπαζήση Αθήνα 2003. 5 Annas J., Εισαγωγή στην Πολιτεία του Πλάτωνα, σ. 9, Εκδ. Καλέντης, Αθήνα 2006. 6

λειτουργός της πλατωνικής πολιτείας είναι ο επιστηµονικά καταρτισµένος στρατιώτης ή ένας στρατιωτικά εκπαιδευµένος επιστήµονας. Η αποστολή της ανθρώπινης κοινωνίας που οργανώνεται σε κράτος, λέγει ο Βιλάµοβιτς, είναι ηθική και προϋποθέτει την ελευθερία των ανθρώπων, µε σκοπό την κατάκτηση της ευδαιµονίας 6.Η «Πολιτεία», αν και έχει συγκεκριµένο και σαφή στόχο την ευδαιµονία, είναι έργο εξαιρετικά σύνθετο. Γι αυτό αξίζει να µελετηθεί ενδελεχώς. Τούτο διότι, όταν την εξετάζουµε, διαπιστώνουµε ότι πρόκειται για έργο µε µεγάλη πολυπλοκότητα. Ο Πλάτων συνθέτει πράγµατι ένα µανιφέστο, αλλά είναι τόσο καλός φιλόσοφος που στην πορεία της σύνθεσης, εγείρει σηµαντικά και δύσκολα φιλοσοφικά ζητήµατα και ενίοτε αναπτύσσει κάποιες απόψεις σε βάρος των επιδιωκόµενων στόχων του. 7 Στο έργο αυτό παρουσιάζει την εικόνα µιας δίκαιης πολιτείας και αναλύει την έννοια της κοινωνίας γενικότερα. Με πολλή προσοχή εξετάζει την έννοια της δικαιοσύνης και θεωρεί ότι πρέπει να γίνει µια έρευνα γύρω από αυτή, αφού η εµπειρία του- ο θάνατος του Σωκράτη ήταν πολύ κοντά χρονικά- και οι γνώσεις του απέδειξαν ότι στην πραγµατικότητα δικαιοσύνη δεν υφίσταται 8.Η «Πολιτεία» είναι ίσως η επιµελέστερα δουλεµένη µονογραφία για τη δικαιοσύνη που γράφτηκε ποτέ. Εξετάζει πλήθος διαφορετικών απόψεων για τη δικαιοσύνη και µάλιστα µ ένα τρόπο που µας κάνει να πιστέψουµε πως ο Πλάτων δεν παρέλειψε καµιά από τις σηµαντικές θεωρίες που του ήταν γνωστές. Στο τέλος καταλήγει στο συµπέρασµα ότι δικαιοσύνη δεν είναι παρά η υγεία, η ενότητα και η σταθερότητα του συλλογικού σώµατος. Στην προσπάθειά αυτή, για διάδοση των ιδεών του, ήρθε αντιµέτωπος µε τους σοφιστές, οι οποίοι απέκλειαν τα ερωτήµατα περί σωστού και λάθους ως ανυπόστατα. Ο πιο φηµισµένος σοφιστής, ο Πρωταγόρας, υποστήριζε µία µορφή σχετικισµού, όσον αφορά τις αξίες και αντικαθιστούσε το ερώτηµα «πώς να 6 Βιλάμοβιτς Μ. Πλάτων, σ. 495, εκδ. Κάκτος. 7 Οπ. π. σ. 9. 8 Koyre A, «Φιλοσοφία και Πολιτεία», Εισαγωγή στην ανάγνωση του Πλάτωνα, 1993, σ. 108 109. 7

ζήσουµε έναν αγαθό βίο» µε το ερώτηµα «πώς να πετύχουµε στη ζωή». Αυτό που ταλάνιζε τη σκέψη του Πλάτωνα ήταν η κατάλυση της συναίνεσης ως προς την αποδεκτή ηθική και η προϊούσα φθορά της εµπιστοσύνης στις γνώριµες ηθικές αξίες, κατάλυση την οποία εκείνος παρατηρούσε γύρω του. Πίστευε ότι πρωταρχικός σκοπός του ήταν να δείξει ότι υπάρχουν όντως αντικειµενικές ηθικές αλήθειες και ότι αξίζει να αποδεχθούµε κάποιους περιορισµούς στην επιδίωξη του προσωπικού οφέλους, επειδή µπορούµε να εµπιστευόµαστε την ηθική τάξη. Το µεγαλύτερο µέρος του έργου της «Πολιτείας» παρουσιάζεται σαν προσπάθεια απάντησης στον Θρασύµαχο, που ισχυρίζεται ότι ο άδικος βίος αξίζει περισσότερο από τον δίκαιο. Πρόκειται για έναν από τους σοφιστές οι οποίοι, κατά τον Πλάτωνα, έσπερναν αµφιβολίες για την αξία της δικαιοσύνης. Ο Θρασύµαχος λοιδορεί τα συµβατικά ηθικά πρότυπα κανείς νοήµων άνθρωπος, ισχυρίζεται, δε θα έδινε βάρος στα κριτήρια αυτά αν µπορούσε να τα παραβιάσει ατιµωρητί. Η δικαιοσύνη, η συµπεριφορά που ευρύτερα θεωρείται δίκαιη, δεν είναι παρά ένα παιχνίδι ανόητων, διότι µόνο οι άλλοι επωφελούνται από αυτήν.ο Πλάτων προσπαθεί να δείξει ότι η άποψη αυτή είναι εσφαλµένη. Ισχυρίζεται ότι όποιος είναι δίκαιος σύµφωνα µε τα πλατωνικά µέτρα, είναι δίκαιος και σύµφωνα µε την κοινά αποδεκτή έννοια του όρου. Εξετάζοντας τις προτάσεις του για την κοινωνία, οι οποίες κατέστησαν περιβόητη την «Πολιτεία», είναι δύσκολο να µην τον θεωρήσουµε επαναστάτη. Επικαλείται µεν το κοινό ηθικό αίσθηµα της κοινωνίας προς επίρρωση της θέσης του, εισηγείται, όµως, και διευθετήσεις που θα προκαλούσαν την οργή των περισσοτέρων συγχρόνων του: την κοινοκτηµοσύνη, το µοίρασµα ερωτικών συντρόφων, τη διακυβέρνηση από ειδήµονες. Αυτές οι ριζοσπαστικές απόψεις δεν είναι εκκεντρικές ιδιοτροπίες, ούτε εξαµβλώµατα ενός κατά βάση συντηρητικού σχεδίου. Ο Πλάτων αµφισβητεί ριζικά τον τρόπο µε τον οποίο αντιλαµβανόµαστε τον 8

αγαθό βίο 9. Έχει υποστηριχτεί ότι το πλέγµα και το υφάδι της «Πολιτείας» για τον Πλάτωνα είναι η Σπάρτη και η Αθήνα, µόνο που έχει στο µυαλό του µιαν ιδεώδη Σπάρτη και µιαν ιδεώδη Αθήνα 10. εν είναι τόσο η δοµή της διάκρισης των εξουσιών στη Σπάρτη η οποία αποτελεί υπόδειγµα για τον ίδιο (έφοροι, γερουσία, βασιλείς). Αυτό που χρησιµοποιεί σαν πρότυπο ο Πλάτων είναι η αυστηρή πειθαρχία στην καλλιέργεια και στη βιοτική αντίληψη που επέβαλλε ο στρατιωτικός τρόπος στην πόλη. Από εκεί εµπνέεται και διαµορφώνει τα τρία τµήµατα στην πολιτεία του, που αντιστοιχούν στον τριµερή χωρισµό της ψυχής. Στόχος της «Πολιτείας» είναι ο προσδιορισµός του έργου της πολιτικής εξουσίας. Αυτός παρουσιάζεται µέσα από µια θεατρική συζήτηση, κατά τη διάρκεια της οποίας προκύπτουν και άλλα ζητήµατα. Το γεγονός ότι ο Πλάτων χρησιµοποίησε τη διαλογική µορφή στα έργα του δεν ήταν µόνο από συµµόρφωση στην παράδοση, αλλά για να δώσει παραστατικά την προοδευτική ανάπτυξη των ιδεών του, µια κίνηση δηλαδή προς τα εµπρός, που είναι αποτέλεσµα αλληλεπίδρασης των δικών του ιδεών µε τις ιδέες των άλλων πάνω στη σκέψη του. Η «Πολιτεία» οµιλεί για ένα σκηνικό όπου η Αθήνα εξακολουθούσε να βρίσκεται στο απόγειο της δόξας της 11. Η περίοδος που διεξάγεται ο διάλογος είναι ειρηνική, δεν υπάρχουν πολεµικές επιχειρήσεις. Τα πρόσωπα που παίρνουν µέρος στο διάλογο είναι ο Κέφαλος, πλούσιος µέτοικος, ο γιος του Πολέµαρχος, ο φίλος του Πολέµαρχου, Θρασύµαχος, ο Αδείµαντος και ο Γλαύκων, αδέλφια του Πλάτωνα. Ο Πλάτων στην «Πολιτεία» του υποστήριζε ότι όλες οι πολιτείες πρέπει να δουλεύουν προς τη δηµιουργία µιας ιδανικής πολιτείας. Όλα όσα εισηγήθηκε τα πρότεινε όχι µόνο θεωρητικά αλλά και πρακτικά, αφού καταδείκνυε τρόπους επίτευξης της µεγαλύτερης πολιτικής και κοινωνικής ευτυχίας. Αυτό που προτάσσει ο Πλάτων είναι η ουσία της «ορθής γνώσης» και η 9 Annas J., Εισαγωγή στην Πολιτεία του Πλάτωνα, σ. 17 19, Εκδ. Καλέντης, Αθήνα 2006. 10 Μαμφορντ Λ. Ιστορία των ουτοπιών, σ. 29 30, εκδ. Νησίδες, Θεσσαλονίκη 1998. 11 Pater W. Plato and Platonism, 1969, 236 237. 9

προσπάθεια του ανθρώπου να βγει από τη σοφιστική πλάνη και να ακολουθήσει την αληθινή γνώση και παιδεία. Για να γίνει αυτό, τονίζει ο Πλάτων, χρειάζεται συνειδητή προσπάθεια απ όλους τους υπεύθυνους, οργάνωση του εκπαιδευτικού συστήµατος και ενεργή συµµετοχή όλων των πολιτών στην πολιτική ζωή της χώρας προς τούτο θα πρέπει η πολιτεία να αντιστέκεται στις επιρροές και στους διάφορους εξωτερικούς κινδύνους.αυτό το όραµα, όσο και αν είναι ιδεατό, χτίζεται πάνω σε δεδοµένα πραγµατικά. Θεµελιώνεται στη µελέτη της φύσης της ανθρώπινης ψυχής, από τη µία, και στη θεωρία της γένεσης και της δοµής της πολιτείας, από την άλλη. Είναι αξιοπρόσεκτο ότι, καθώς µελετούµε την «Πολιτεία», βλέπουµε να εκδιπλώνονται οι δυνάµεις που συγκροτούν την ψυχή και οι λειτουργίες που συνθέτουν την πολιτεία σ ένα στενό παραλληλισµό, έτσι που κάθε άνθρωπος να µοιάζει µε µια πολιτεία σε µικρογραφία και κάθε πολιτεία µε έναν άνθρωπο σε µεγέθυνση. Στη διάπλαση αυτών των δυνάµεων κεντρικό ρόλο διαδραµατίζει, για τον Πλάτωνα, η παιδεία, που σαν αληθινή ψυχαγωγία πλάθει το ήθος και τη διάνοια των ανθρώπων, για να µπορέσουν να θεµελιώσουν µια πολιτεία δικαιοσύνης, αυτής που σε µικρογραφία διαµορφώνει και τη δική τους ζωή 12. Αυτός ο παραλληλισµός, πολιτείας και ανθρώπινης ψυχής, είχε ένα στόχο, να θεωρηθεί η Πολιτεία ως ένα σώµα µε µια ψυχή. Ο Πλάτων ταύτισε την Πολιτεία µε ένα πρότυπο και διάλεξε την ψυχή. Στόχος της Πολιτείας ψυχής είναι η αγωγή της µε οδηγό τη δικαιοσύνη και τη σωφροσύνη. Χώρισε την πολιτεία, όπως χώρισε και την ψυχή σε λογιστικό, θυµοειδές, επιθυµητικό, σε τρία τµήµατα: τους Άρχοντες που εκπροσωπούν το λογιστικό, τους Φύλακες που εκπροσωπούν το θυµοειδές, τους ηµιουργούς (γεωργούς και τους τεχνίτες) που εκπροσωπούν το επιθυµητικό. Καθώς η εναρµόνιση των τριών τµηµάτων της ψυχής εξασφαλίζει πνευµατική και σωµατική ισορροπία στον άνθρωπό, κατά ανάλογο τρόπο η εναρµόνιση των τριών τάξεων της πολιτείας εξασφαλίζει την αρµονική λειτουργία της. 12 Μιχαηλίδης Κ. Πλάτων, Λόγος και Μύθος, σ. 52, εκδ. Παπαδήμα,Αθήνα 1998. 10

Ο Πλάτων στην «Πολιτεία» ασχολείται αποκλειστικά µε την παιδεία της άρχουσας τάξης και ιδιαίτερα των Φυλάκων. Η παιδεία του µεγάλου πλήθους, της τρίτης τάξης των γεωργών τεχνιτών, δε φαίνεται να τον ενδιέφερε και να τον απασχολούσε ιδιαίτερα. Πίστευε πως η Τρίτη τάξη ήταν προορισµένη για χειρωνακτικές εργασίες και µόνον. Οι λίγοι και εκλεκτοί, οι Άρχοντες και οι Φύλακες ήταν αυτοί που θα έπρεπε να τύχουν µόρφωσης και διαπαιδαγώγησης, γιατί αυτοί προορίζονταν για τη διοίκηση της πολιτείας και προς αυτούς δείχνει όλο του το ενδιαφέρον. Ειδικότερα στην «Πολιτεία» ο Πλάτων εισηγείται την κατάργηση της ιδιοκτησίας και την καλλιέργεια της γης από χειρώνακτες, την κατάργηση της οικογένειας και τη µετατροπή της πολιτείας σε µια αδιάσπαστη οικογένεια, την αναδιάρθρωση της θρησκείας, την ανάληψη της διοίκησης της πολιτείας από µια ορισµένη τάξη πολιτών, η οποία θα εκπαιδευτεί γι αυτό το σκοπό, και την υπεράσπιση της χώρας από µια τάξη, ειδικά προετοιµασµένων, πολιτών, την τάξη των Φυλάκων. Η εκπαίδευση των Φυλάκων θα είναι τέτοια έτσι ώστε να είναι σε θέση να αντιστέκονται στις ορέξεις, να ελέγχουν τις επιθυµίες τους και να µην έχουν άλλο σκοπό παρά τη σωτηρία της κοινότητας 13. Το άτοµο που ανήκει στην άρχουσα τάξη πρέπει να υποταγεί στην κοινή ευηµερία µε τρόπο που σήµερα ξενίζει λόγω της υπερβολικής αυστηρότητας. Η αφαίρεση από αυτούς του δικαιώµατος στην ιδιοκτησία και την οικογενειακή ζωή, η εποπτεία της κοινωνίας πάνω στα παιδιά τους, η κατανοµή υποχρεώσεων, δείχνουν ότι όσοι στη νέα τάξη πραγµάτων θα γίνουν κύριοι του κράτους δεν προορίζονται για µια ιδιαίτερα ευτυχισµένη ζωή 14. Σκοπός της πολιτείας, παρατηρεί ο Σωκράτης, δεν είναι να εξασφαλίσει την ειδική ευτυχία µιας τάξης, αλλά όσο γίνεται της πόλης ως συνόλου (Πολιτεία. 420 b). Το πρώτο βιβλίο της «Πολιτείας» αποτελεί µια εισαγωγή σ ολόκληρο το έργο. ίνει µε λεπτοµέρειες όλες τις ιδέες που σκιαγραφούν τον ιδανικό άνθρωπο και την ιδανική πολιτεία. Αρχίζει µε τη συζήτηση µεταξύ Σωκράτη και Κέφαλου για τη φύση της δικαιοσύνης. Στην πορεία αναδεικνύεται η άποψη του σοφιστή 13 Σατελέ Φ. Η Φ ιλοσοφία τομ. Α, σ. 62, εκδ. Γνώση, Αθήνα 2006 14 Guthrie W.K.C. Οι Έλληνες Φιλόσοφοι, σ.86, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 1993. 11

Θρασύµαχου, ο οποίος υποστηρίζει το δίκαιο του ισχυρότερου έναντι των πολλών και των νόµων. Το ερώτηµα που παραµένει είναι: Τι είναι δίκαιο και τι άδικο. Ο Σωκράτης προτείνει να πραγµατευθούν το θέµα στα πλαίσια του κράτους και όχι της ατοµικής ζωής, αφού η δικαιοσύνη υπερέχει της αδικίας και είναι αυτή τελικά που φέρνει την ευτυχία στην πολιτεία. Στο δεύτερο και τρίτο βιβλίο, κυρίως, περιγράφεται η εκπαίδευση της τάξης των Φυλάκων και των στρατιωτών, ο τρόπος ζωής των Φυλάκων και ο τρόπος επιλογής των Αρχόντων 15. Στο τέταρτο βιβλίο αρχίζει να διαγράφεται η δοµή µιας πρώτης ορθής πολιτείας, που θα µπορούσε να ονοµαστεί πολιτεία των Φυλάκων. Η επιλογή τους απαιτεί τη µεγαλύτερη δυνατή προσοχή. Ο Πλάτων δεν κάνει διάκριση των φύλων. Γιατί, µολονότι οι γυναίκες είναι, κατά κανόνα, πιο αδύναµες από τους άνδρες-τόσο σωµατικά όσο και πνευµατικά, αυτή η διαφορά, υπογραµµίζει, δεν είναι ποιοτική ή ουσιώδης και δεν είναι τόσο µεγάλη ώστε να δικαιολογεί τον αποκλεισµό τους από τη δηµόσια ζωή, από την υπηρεσία της Πολιτείας, και τον περιορισµό τους στο γυναικωνίτη. Επιµένει ότι θα πρέπει να παρασχεθεί στις γυναίκες κοινή παιδεία! Επιπλέον, για να καταστούν ικανοί οι Φύλακες προς εκπλήρωση των καθηκόντων τους, απαιτείται εξειδικευµένη εκπαίδευση. Ο Πλάτων περιγράφει την εκπαίδευση του ήθους των Φυλάκων µε όρους αισθητικούς αλλά και αυστηρά «ηθικούς». Εκπαίδευση, για τον ίδιο, είναι να διαπλάθεις ανθρώπους που ελκύονται από το καλό και αποστρέφονται το κακό, θεωρώντας το άσχηµο και χυδαίο. Στο πέµπτο βιβλίο αναπτύσσει τους αναγκαίους τύπους για την τάξη των Φυλάκων. Στο βιβλίο αυτό ξεδιπλώνονται οι παιδαγωγικές αρχές του Πλάτωνα, που θα καταστούν το µέσο για να επιτευχθεί η οικοδόµηση και η τελειοποίηση της πολιτείας του. Η πνευµατική και ηθική κατάρτιση των ατόµων θα οδηγήσει στην κοινωνική ευδαιµονία. «όταν οι φιλόσοφοι πάρουν στα χέρια τους την εξουσία ή οι άρχοντες γίνουν φιλόσοφοι (Πολ. Ε 15 Grube G A., Plato s thought 1980, s. 234. 12

473d-e), είναι η φράση που αντικατοπτρίζει τη σκέψη του Πλάτωνα. Αυτοί οι οποίοι θα αναδειχθούν τελικά άρχοντες, προερχόµενοι από την τάξη των Φυλάκων, πρέπει να πορευθούν ένα µακρύ δρόµο µόρφωσης και διαπαιδαγώγησης, ώστε να είναι ικανοί και άξιοι να καταλάβουν αυτό το αξίωµα. Η πορεία θα περιλαµβάνει µελέτη αριθµητικής, γεωµετρίας, αστρονοµίας και διαλεκτικής. Η ταύτιση αρετής και γνώσης παρουσιάζεται µόλις στο έκτο βιβλίο. Στο έβδοµο βιβλίο της «Πολιτείας» ο Πλάτων παραθέτει την περίφηµη εικόνα των δεσµωτών του σπηλαίου. «Οι άνθρωποι», αναφέρει, «µοιάζουν µε δεσµώτες αλυσοδεµένοι µέσα σε ένα σπήλαιο που είναι καταδικασµένοι να βλέπουν µόνο τις σκιές, οι οποίες απεικονίζονται στον τοίχο του σπηλαίου, προς τον οποίο είναι στραµµένα τα βλέµµατά τους». Η παιδεία, λέγει, είναι η απελευθέρωση των δεσµωτών από τα δεσµά και η άνοδος στον κόσµο του φωτός. Η πορεία αυτή δίνει στους δεσµώτες την ευκαιρία να στρέψουν τα µάτια τους προς τον ήλιο και να αναγνωρίσουν σ αυτόν την πηγή του φωτός και της ζωής. Θεωρεί κατεξοχήν παιδευτική διαδικασία τη στροφή των µατιών της ψυχής προς το νοητό ήλιο, προς την ιδέα του Αγαθού. Προς το αγαθό, λέγει ο Πλάτων, πρέπει ο άνθρωπος να στρέψει τα µάτια του και έχοντας αυτό ως πρότυπο να διαµορφώσει την ψυχή του. Με τον τρόπο αυτό θα καταστεί «πλάστης» του εαυτού του και διαµορφωτής της ψυχής του σύµφωνα προς ιδεατά πρότυπα. Με τις αντιλήψεις αυτές δηµιούργησε ο Πλάτων την ιδέα της «µόρφωσης». Ταυτόχρονα έδειξε ότι η πολιτική κοινότητα έχει ως αιτία, που δικαιολογεί την υπόστασή της, µόνο την «ανθρωποπλαστική» αυτή αποστολή. Το κράτος, κατά τον Πλάτωνα, είναι ίδρυµα παιδευτικό, προορισµένο να παρέχει όλα τα απαιτούµενα εφόδια και τα µέσα στο άτοµο, για να µορφωθεί σε µια προσωπικότητα τέλεια και αγαθή. Η αξιολόγηση των διαφόρων πολιτευµάτων γίνεται στο όγδοο βιβλίο της «Πολιτείας» και εκεί ο Πλάτων καταδεικνύει τις αδυναµίες τους και ταυτόχρονα υποστηρίζει µε βεβαιότητα ότι, όχι οι θεσµοί, αλλά τα πρόσωπα που συνταιριάζουν τις πολιτικές ικανότητες µε τη φιλοσοφία, αυτοί και µόνο αυτοί είναι ικανοί να 13

σχεδιάσουν την ευδαίµονα πολιτεία 16. Στο ίδιο βιβλίο γίνεται λόγος για την ηγεµονία του λογιστικού στην ψυχή, ηγεµονία η οποία απαιτείται για την ψυχική αρµονία. Επισηµαίνονται οι λειτουργίες του λογιστικού που πηγάζουν από την ικανότητα του να γνωρίζει τι είναι το ορθό, ποια είναι η πραγµατική γνώση σε αντιδιαστολή µε τη δοξασία, γνώµη. Στο δέκατο βιβλίο ο Πλάτων εκθέτει µερικές ακόµη σκέψεις στις οποίες συµπεριλαµβάνεται και ο µύθος του Ηρός, γιου του Αρµένιου. Εκεί ο Πλάτων αναφέρεται στη διαδικασία της ζωής ύστερα από το θάνατο, και την περιγράφει. Με το µύθο του Ηρός διαπιστώνει ο επαρκής αναγνώστης το συγκρητισµό των θρησκευτικών δοξασιών, από τον οποίο είναι επηρεασµένος ο Πλάτων. Είναι αξιοσηµείωτο ότι η «Πολιτεία», που αρχίζει µε τις παρατηρήσεις ενός γέροντα για τον επερχόµενο θάνατο, συνεχίζει µε τις ανησυχίες του για τη µεταθανάτια ζωή και τελειώνει µε το µύθο του Ηρός για την ύστατη κρίση, προτάσσει σαν κεντρικό της θέµα τον τρόπο µε τον οποίο µπορεί ένας άνθρωπος να κερδίσει ή να χάσει την αιώνια λύτρωση, την αιώνια ευτυχία. Ο Πλάτων υποστηρίζει ότι η ψυχή του ανθρώπου θα φτάσει στην αιώνια ευτυχία, που είναι τελικά το µεγάλο έργο του βίου κάθε ανθρώπου, µε τη βοήθεια των σωστών κοινωνικών θεσµών και της παιδείας. Ο άνθρωπος που έφτασε στο στόχο αυτό, υπογραµµίζει εµφατικά ο Πλάτων, είναι ο φιλόσοφος! Η κατάκτηση όµως αυτής της κορυφής, ο δρόµος προς την ευτυχία, διέπεται από ένα ιεραποστολικό πνεύµα προς το σύνολο της κοινωνίας στην οποία ανήκει, γιατί αποµονωµένος δε ζει κανείς. Ο φιλόσοφος, διατείνεται ο Πλάτων, δε µπορεί να κερδίσει τη λύτρωση αν δεν την προσφέρει ως αντίδωρο στην κοινωνία, όπου ζει. Με αυτό το πνεύµα αντιµετωπίζεται στην «Πολιτεία» η σχέση ηθικής και πολιτικής 17. 16 Διοματάρη Ουρανία. Η γυναίκα στον Πλάτωνα, 1975, σ. 175. 17 Taylor A.E., Πλάτων, Ο άνθρωπος και το έργο του, σ. 312 313, Αθήνα 1992 14

3. Οι προϋποθέσεις της δίκαιης Πολιτείας Ο Πλάτων πιστεύει ότι ο πιο επίπονος και µακρύς δρόµος είναι η άνοδος στο Ον. Όποιος δε γνωρίζει το Ον δεν µπορεί και να ορίσει επακριβώς τη δικαιοσύνη, έννοια κεντρική στην «Πολιτεία». Στο 427e λέγει ότι δίκαιο κράτος είναι το αγαθό κράτος και ότι µόνο µε την περί του όντος θεωρία µπορεί να λάβει απάντηση το ερώτηµα για το αγαθό και δίκαιο κράτος. Σκοπός της δικαιοσύνης είναι να καταργήσει την κοινωνική πολλαπλότητα και να την αντικαταστήσει µε την ενότητα. Για το συγγραφέα της «Πολιτείας» δεν υπάρχει µεγαλύτερη καταστροφή από αυτήν που διαιρεί την πόλη, ούτε µεγαλύτερη ευτυχία από αυτήν που χαλυβδώνει τη συνοχή της, ώστε να παραµείνει ενωµένη. Το ερώτηµα που τίθεται είναι το πώς µπορεί να βρεθεί στην Πολιτεία η δικαιοσύνη. Ο Πλάτων δίνει απάντηση στο ερώτηµα λέγοντας ότι κάτι τέτοιο γίνεται µπορετό εφόσον η πόλη είναι θεµελιωµένη σε σωστές βάσεις, είναι δηλαδή στην εντέλεια αγαθή(427e). Μία στην εντέλεια αγαθή πόλη είναι πρόδηλο ότι είναι σοφή, ανδρεία, σώφρων και δίκαιη(427e) αυτά είναι τα συστατικά στοιχεία που συνθέτουν, κατά τον Πλάτωνα, την αγαθότητα της Πόλης. Η σοφία ορίζεται στο χωρίο 428b ως σωστή κρίση(ευβουλία).η πόλη, λέγει, είναι σοφή, γιατί µπορεί να κρίνει σωστά. Η σοφία ως ευβουλία είναι ένα είδος γνώσης. ιαµέσου της γνώσης, ισχυρίζεται, µπορεί κανείς και κρίνει σωστά. Η γνώση αυτή έχει µια ιδιαιτερότητα και αφορά τον τρόπο µε τον οποίο η πόλη θα είναι σε θέση να έχει την καλύτερη σχέση µε τον εαυτό της και προς τα έξω µε τις άλλες πόλεις(428c-d). Τη γνώση αυτή την κατέχουν οι άρχοντες. Το άλλο συστατικό χαρακτηριστικό µιας αγαθής πόλης είναι η ανδρεία και περιορίζεται στον κύκλο των Φυλάκων. Αφορά το τµήµα της πόλης που στρατεύεται και πολεµά γι αυτήν. Η ανδρεία είναι µια γνώµη που προκύπτει µέσα από την αγωγή των νέων και 15

αφορά σε όσα πρέπει και δεν πρέπει να φοβάται κανείς. Η γνώµη αυτή είναι εναρµονισµένη µε το νόµο. Η σωφροσύνη µοιάζει µε συµφωνία και είναι ένα είδος τάξης και χαλιναγώγησης απολαύσεων και επιθυµιών(430 e), «το να είναι κανείς ανώτερος από τον εαυτό του». Αντίθετα µε τη σοφία και την ανδρεία, που είναι αρετές συγκεκριµένων τάξεων, η σωφροσύνη απλώνεται σε κάθε τάξη. Είναι η οµοφωνία του φύσει ανώτερου µε το φύσει κατώτερο κοµµάτι της ψυχής για το ποιο µέρος της ψυχής θα πρέπει να κυβερνάει και στην πόλη και στον καθένα µέσα, και αυτό δεν είναι παρά το λογιστικό. Η δίκαιη πόλη επιτυγχάνεται µέσω της παιδείας(432b- 434c), είναι το ιδεώδες εκείνο του Πλάτωνα κατά το οποίο ο καθένας πράττει το δικό του έργο, αυτό για το οποίο θα είναι από τη φύση του κατάλληλα προικισµένος. Το ζητούµενο είναι το ποια από τις παραπάνω αρετές καθιστά την πόλη αγαθή. Το ερώτηµα αυτό απαντάται, εφόσον, λέγει ο Πλάτων, αφετηρία της συζήτησης είναι ο λόγος και το δίκαιο. ιαφαίνεται ότι η δικαιοσύνη είναι η αρετή που καθιστά την πόλη αγαθή. Με τη δικαιοσύνη ως ιδανικό θα πρέπει να επιδιώκεται να µην οικειοποιείται κανείς κάτι που ανήκει σε άλλους και να µην αφαιρείται από κανέναν αυτό που του ανήκει. Φαίνεται ότι η δικαιοσύνη συνίσταται στο να έχει ο καθένας και να πράττει τα δικά του έργα. Η αδικία (434a-c) αντίθετα συνίσταται στην εγκατάλειψη αυτής της αρχής. Με άλλα λόγια η αδικία για τον Πλάτωνα είναι η πολυπραγµοσύνη των τριών τάξεων της Πολιτείας. Ο Πλάτων, αφού τόνισε ότι το ιδεώδες δίκαιο κράτος θα πρέπει να διακρίνεται από τα παραπάνω χαρακτηριστικά, έδωσε βαρύτητα και στην επιλογή του άρχοντα της πολιτείας. Ισχυρίστηκε ότι µόνον όταν εµφανιστεί κάποιος άρχοντας που (καθώς θα είναι φιλόσοφος) θα είναι δίκαιος στον υπάρχοντα κόσµο(πολιτεία: 473 c-d), θα πετύχει η πόλη το ιδεώδες, να γίνει καλή.ταυτόχρονα επιχειρηµατολόγησε εκτενώς για να δείξει ότι η γνώση είναι αυτό που ξεχωρίζει τους φιλοσόφους από τους άλλους ανθρώπους. Η γνώση του Αγαθού καθιστά τους 16

φιλοσόφους, πρωτίστως, ικανούς για την καθοδήγηση του κράτους(504 α κ.ε.). Οι περίφηµες εικόνες του Ήλιου, της Γραµµής και του Σπηλαίου περιγράφουν τη φύση του Αγαθού. 17

4. Τι είναι η γνώση και η δόξα Τα τρία κεντρικά βιβλία (5 ο, 6 ο, 7 ο ) περιέχουν µερικά από τα πλέον περίφηµα χωρία του πλατωνικού έργου όπως: 1. Τι είναι το να έχουµε γνώση και σε τι διαφέρει από το να έχουµε απλώς ορθή δόξα(γνώµη); 2. Τι είναι οι «Ιδέες» που αναφέρει στην επιχειρηµατολογία του ο Πλάτων; 3. Τι είναι η κατανόηση του αγαθού που απεικονίζεται στον Ήλιο, στη Γραµµή, και στο Σπήλαιο; Το µεγάλο ερώτηµα τι είναι η γνώση και σε τι διαφέρει από τη δόξα, ο Πλάτων (601b-602b) το διαυγάζει µε την αναφορά στη χρήση. Για οτιδήποτε µπορεί να κατασκευαστεί και να χρησιµοποιηθεί, η ικανότητα κατασκευής θα διαφέρει από εκείνην της χρήσης. Ο κατασκευαστής έχει αληθείς δόξας (γνώµες, πεποιθήσεις)σε ότι αφορά την κατασκευή αυλών ή χαλιναριών, αλλά µόνο ο αυλητής ή ο ιππέας έχουν γνώση σχετικά µε αυτά τα ζητήµατα επειδή µόνο αυτοί έχουν εµπειρία των ιδιοτήτων που καθιστούν ένα πράγµα καλό ή κακό για την κατάλληλη χρήση του(601d-e). Η γνώση την οποία αποκοµίζει ο χρήστης κάποιου πράγµατος, εξαιτίας της χρήσης του, καθιστά το πράγµα καλό ή κακό. Το βίωµα του χρήστη λοιπόν είναι η πηγή των αληθών δοξών που έχει ο κατασκευαστής σχετικά µε τον τρόπο κατασκευής αυτού του πράγµατος. 18 Καθίσταται φανερό ότι για τον Πλάτωνα η γνώση ενέχει εµπειρία που είναι υπό µία έννοια άµεση, σε αντίθεση µε τη δόξα που είναι, ή ενδέχεται να είναι, από δεύτερο χέρι. Επίσης ενέχει την ικανότητα να εκφράσουµε µε σαφήνεια τι είναι αυτό που γνωρίζουµε και γιατί είναι όπως είναι. Αντίθετα η αληθής δόξα δε χρειάζεται να ενέχει τίποτε από τα παραπάνω. Τούτο ισχύει, κατά την άποψη του (601 d), όχι µόνο για τα τεχνουργήµατα, αλλά και για τα «ζωντανά πλάσµατα και τις πράξεις». Η γνώση, λέγει, είναι βελτίωση επί της αληθούς δόξας 19. Σε άλλα του έργα, όπως στο Θεαίτητο, η γνώση 18 Annas J.Εισαγωγή στην Πολιτεία του Πλάτωνα, 246 247,εκδ. Καλέντης, Αθήνα 2006. 19 Πρβλ. Θεαίτητος:200 201, Μένωνας: 97 98. 18

αναφέρεται ως «αληθής δόξα µε αιτιολόγηση» [αληθής δόξα µετά λόγου], και στον Μένωνα αναφέρεται ότι ο «λογισµός περί της αιτίας» µπορεί να καταστήσει την αληθή δόξα αρκετά σταθερή, ώστε να ισοδυναµεί µε γνώση.ο άνθρωπος που έχει γνώση, είναι αυτός που στοχάζεται σε βάθος τα πράγµατα, εκεί που άλλοι παραµένουν αστόχαστοι. Κατά τον Πλάτωνα, η γνώση απαιτεί την κατανόηση. Η κατανόηση ενέχει την εξήγηση. Ο άνθρωπος που έχει απλώς «αληθή δόξα» κατέχει ποικίλες αλήθειες, άρα έχει ό,τι είµαστε διατεθειµένοι να αποκαλέσουµε γνώση διαφόρων γεγονότων. Αντίθετα η γνώση σχηµατίζει ένα εξηγητικό όλο. Ο ηνίοχος είναι σε καλύτερη θέση από τον κατασκευαστή χαλιναριών (601d-e), επειδή, µολονότι ο δεύτερος ενδέχεται να έχει πλήρη αντίληψη ορισµένων γεγονότων σε ό,τι αφορά τα χαλινάρια, δεν έχει ενοποιηµένη αντίληψη του έργου και της χρήσης των χαλιναριών, όπως αυτή που επιτρέπει στον ειδήµονα να πει γιατί οι διάφορες προϋποθέσεις για ένα καλό χαλινάρι είναι αυτές που είναι. Στο στίχο 474b ο Σωκράτης κάνει τον Γλαύκωνα να συµφωνήσει ότι οι φιλόσοφοι, οι οποίοι είναι κατά κυριολεξία «εραστές της σοφίας», διακρίνονται µε βάση το γνώρισµα ότι αγαπούν κάθε είδος σοφίας, γνώσης. Αυτό παρερµηνεύεται από τον Γλαύκωνα που θεωρεί το φιλόσοφο σαν ένα είδος παµφάγου πολυµαθούς(475d). Ο Σωκράτης του αντιτείνει ότι αν ισχύει αυτό, τότε οι φιλόσοφοι θα µοιάζουν µε τους «φίλους των θεαµάτων»(φιλοθεάµονες) που τρέχουν εδώ και εκεί για να δουν κάθε είδους θεάµατα. Στο στίχο (475e-476d) ο Πλάτων κάνει µια αντιδιαστολή φιλοθεάµονα και φιλοσόφου, τονίζοντας ότι ο φιλόσοφος διακρίνεται από το ότι ενδιαφέρεται µόνο για την ίδια την οµορφιά και, παρόµοια, για εκείνο που είναι δίκαιο ή άδικο, καλό ή κακό(476a). Στη συνέχεια (474b-476d) ο Σωκράτης και ο Γλαύκων συµφωνούν ότι ο φιλόσοφος έχει γνώση και οι υπόλοιποι, µεταξύ αυτών και οι φιλοθεάµονες, έχουν µόνο αληθή δόξαν, επειδή µόνο ο φιλόσοφος ασχολείται µε τις Ιδέες που είναι τα αντικείµενα της γνώσης, ενώ οι άλλοι ασχολούνται µε τα πολλά πράγµατα που µετέχουν στις Ιδέες και που είναι αντικείµενα της δόξης. Στο τέλος ο Γλαύκων αποδέχεται ότι : Η γνώση αφορά µόνο το όντως όν, αφορά ό,τι είναι και ον και µη ον.. Η γνώση και η 19

δόξα είναι πράγµατα διαφορετικά, δεν ταυτίζονται( δήλον ότι έτερον επιστήµης δόξα οµολογείται ηµίν). Ο Σωκράτης στους στίχους 478 e -480a επανέρχεται στη διάκριση ανάµεσα στο φιλοθεάµονα, ο οποίος υποστηρίζει ότι υπάρχουν «πολλά όµορφα πράγµατα», και σ εκείνον ο οποίος πιστεύει ότι υπάρχει µόνο ένα όµορφο πράγµα, η Ιδέα. Τα πολλά όµορφα πράγµατα που ενδιαφέρουν τους φιλοθεάµονες είναι περιπτώσεις που είναι και δεν είναι κάτι, αφού το καθένα τους εµφανίζεται επίσης να είναι άσχηµο, σε διαφορετικά πλαίσια αναφοράς. Παροµοίως, τα πολλά δίκαια, όσια κ.ο.κ. πράγµατα µπορεί επίσης να λεχθεί ότι είναι και το αντίθετό τους (479 a-d). Άρα, είναι αντικείµενα µόνο της δόξας. Μία Ιδέα, ωστόσο, αποτελεί παράδειγµα πράγµατος που είναι κάτι εποµένως είναι αντικείµενο της γνώσης(478e-480a). Στο «Συµπόσιο» ο Πλάτων κάνει λόγο (211a) για όλους τους τρόπους µε τους οποίους τα επιµέρους πράγµατα µπορεί να λεχθεί ότι είναι το αντίθετο του ωραίου. Ενδέχεται, λέγει, να είναι ωραία µόνο σε ένα τόπο ή πλαίσιο και άσχηµα αλλού. Μόνο η Ιδέα του Ωραίου είναι χωρίς προσδιορισµούς όµορφη, πάντοτε σταθερά ωραία και ουδέποτε το αντίθετο του ωραίου(πολιτεία 479e). Εποµένως µόνο οι Ιδέες είναι αντικείµενα γνώσης, καθώς είναι τα µόνα πράγµατα τα οποία «είναι» αληθινά και χωρίς περιορισµούς(πολιτεία 480a). Συνεπώς, µόνο όποιος αποδέχεται ότι υπάρχουν Ιδέες έχει γνώση και είναι αληθινός φιλόσοφος. Έτσι απρόσµενα εισάγεται αυτό που συχνά καλείται πλατωνική «θεωρία» των Ιδεών. Ο όρος «είδος» [µορφή, Ιδέα] χρησιµοποιείται στο 476a για τα αντικείµενα που µελετά ο φιλόσοφος και η διάκριση ανάµεσα στην µία Ιδέα και στα πολλά πράγµατα που µετέχουν σε αυτήν(476d). 20

5. Η Θεωρία των Ιδεών Είναι γνωστό ότι το διακριτικό γνώρισµα της φιλοσοφίας είναι η θεωρία. Οι φιλόσοφοι επεξεργάζονται και εφαρµόζουν θεωρίες. Η θεωρία θα µπορούσαµε να πούµε ότι είναι µια συστηµατική περιγραφή και εξήγηση της πραγµατικότητας. Ο Θαλής, ο οποίος είπε ότι τα πάντα είναι νερό, µε τον τρόπο του διατύπωσε την πρώτη φιλοσοφική θεωρία. Με αυτή την απλή σκέψη φιλοδοξούσε να εξηγήσει ποικίλα φαινόµενα της φυσικής πραγµατικότητας. Αλλά και ο ηµόκριτος κατείχε µια φιλοσοφική θεωρία: η πεποίθησή του ότι η πραγµατικότητα αποτελείται από κινούµενα άτοµα στο κενό του έδωσε τη δυνατότητα να διατυπώσει εξηγήσεις για κάθε ανθρώπινη πλευρά της ανθρώπινης εµπειρίας. Ο Πλάτων προτείνει και αυτός τη θεωρία του γύρω από τα ηθικά προβλήµατα ερευνά την ουσία της κάθε αρετής. Η έρευνα αυτή τον πείθει πως το αγαθό αποτελεί ενότητα. Αν το αγαθό, υποστηρίζει, είναι αντικείµενο της γνώσης πρέπει να ξεφύγει από το βασίλειο της υποκειµενικής γνώµης: πρέπει να είναι κάτι ορισµένο, πραγµατικό, ακίνητο. Αυτό που ισχύει για το αγαθό ισχύει για καθετί που πρόκειται να γίνει αντικείµενο της γνώσης. Με τη θεωρία του Ο Πλάτων είχε σκοπό να συγκροτήσει µια αυστηρή ιεραρχία µεταξύ των διαφόρων µορφών γνώσης στόχευε στην κατοχύρωση της σταθερότητας και της αλήθειας της ανώτερης γνώσης. Και τούτο επειδή η ρητορική χρήση της γλώσσας, την οποία οι Σοφιστές ανήγαγαν σε θεωρία, είχε οδηγήσει σε αστάθεια και σχετικότητα κάθε σηµασία, προπαντός στο πλαίσιο των ηθικών και πολιτικών αξιών. Λέξεις όπως «δίκαιος», «αγαθός» κ.ο.κ. έµοιαζαν να αλλάζουν σηµασία ανάλογα µε την άποψη και το άµεσο συµφέρον εκείνου που τις πρόφερε. Έτσι, έξω από το πλήθος των ιδεολογιών και των αντιµαχόµενων συµφερόντων, φαινόταν αδύνατο να ανευρεθεί ένα απόλυτο κριτήριο που να εγγυάται την αλήθεια ή το ψεύδος των κρίσεων στις οποίες εµφανίζονταν αυτά τα κατηγορούµενα. Η απόφαση εξαρτιόταν κάθε φορά από τη ρητορική πειθώ. 21

Ο Πλάτων πιστεύει ότι ο κόσµος της γένεσης και της φθοράς, µε την αιώνια, όπως έδειξε ο Ηράκλειτος, µεταβλητότητά του, δεν µπορεί να γίνει αντικείµενο γνώσης. Πρέπει να υπάρχει ένας άλλος κόσµος, που, όπως το ον του Παρµενίδη, να διεκδικεί αξιώσεις σταθερότητας, να µένει δηλαδή ίδιο µε τον εαυτό του, διαφορετικά χωρίς αυτές τις προϋποθέσεις επιστήµη δεν υπάρχει (Παρµενίδης 135b) 20. Ο κόσµος της πραγµατικότητας για τον Πλάτωνα είναι διττός υπάρχει ο σκιώδης κόσµος της αίσθησης(ορατός), και αυτός της νόησης(νοητός),ο οποίος προσέχει όχι το ιδιαίτερο στα όντα αλλά το καθολικό, ό,τι είναι κοινό σε όλα τα πράγµατα που ανήκουν σ ένα γένος. Το κοινό, που από τον Αριστοτέλη κα µετά το λέµε έννοια, ο Πλάτων το ονοµάζει «Ιδέα» και «είδος». «Μιλάµε για Ιδέα εκεί που πολλά µερικά όντα τα δηλώνουµε µε το ίδιο όνοµα» (Πολιτεία 596a). Με το µέγιστο πρόβληµα της φιλοσοφίας, που είναι η ερµηνεία της πραγµατικότητας, κανείς από τους προηγούµενους φιλόσοφους δεν είχε ασχοληθεί τόσο επίµονα όσο ο Πλάτων. Ο αθηναίος φιλόσοφος αντικρούει την ταύτιση της αίσθησης µε την γνώση και υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος αποκτά γνώση όταν κρίνει τα βιώµατα που προσκοµίζουν οι αισθήσεις, όταν προχωρήσει σε ορισµούς και τους εκφράσει σε προτάσεις. Οι προτάσεις αυτές είναι αδύνατο να σχηµατιστούν µε τα αισθητήρια όργανα. Τα δεδοµένα των αισθήσεων, για τον Πλάτωνα, δεν είναι ακριβή(φαίδων 65b), µόνο η ψυχή µπορεί να γνωρίσει την αλήθεια- µάλιστα τόσο περισσότερο όσο απαλλάσσεται απ το σώµα που την «εξαπατά» (Φαίδων, 65b κ.ε, 66a κ.ε.) 21. Η ψυχή του φιλοσόφου, µάλιστα, επιθυµεί περισσότερο από κάθε άλλη ψυχή ν αφήσει το σώµα και να µείνει µόνη µε τον εαυτό της, να φτάσει στη γνώση των όντων, στην Αλήθεια. Τούτο δε σηµαίνει ατέλεια των αισθήσεων και αχρήστευσή τους. Αντίθετα, ο Πλάτων διευκρινίζει ότι οι αισθήσεις δεν µπορούν να µας δώσουν τέλειες γνώσεις, αλλά αφυπνίζουν την ανάµνηση της τέλειας γνώσης που κάποτε είχε η ψυχή. Οι αισθήσεις µας πληροφορούν ότι δύο 20 Τσέλλερ Νέστλε. Ιστορία της Ελληνικής Φιλοσοφίας, σελ.165, εκδ. «Εστίας», Αθήνα 21 Πρβλ. Αριστοτέλης, Μετά τα Φυσικά Γ, «Περί δε της αληθείας, ως ου το παν το φαινόμενον αληθές». Επίσης, Ντεκάρτ Ρ. «Στοχασμοί περί της Πρώτης Φιλοσοφίας», σ. 60 «Ό,τι δέχτηκα μέχρι πρότινος, ως αληθέστατο, το παρέλαβα από τις αισθήσεις ή δια των αισθήσεων. Όμως τούτες τις συνέλαβα ενίοτε να σφάλουν», εκδ. Εκκρεμές, Αθήνα 2003 22

πράγµατα είναι ίσα, αλλά δε µας βοηθούν να κατανοήσουµε την έννοια της ισότητας µας δίνουν µόνο να καταλάβουµε ότι κάποτε η ψυχή είχε γνωρίσει την έννοια αυτή, άρα έχει τη δυνατότητα να την ξαναβρεί. 22 Επίσης δεν έχουν την ικανότητα να κρίνουν. Αυτή την ικανότητα την έχει µόνο ο νους. Συνεπώς µόνο αυτός γνωρίζει. Οι αποφάνσεις µας περί της ισότητας είναι νοήµατα που συλλαµβάνονται και γίνονται γνωστά µε το νου. Η έννοια της οµοιότητας, µε την οποία κρίνουµε τα όµοια πράγµατα, είναι διαφορετική από τα όµοια πράγµατα, γιατί τα πράγµατα που τώρα είναι όµοια είναι δυνατόν έπειτα να είναι ανόµοια, ενώ η οµοιότητα καθαυτή είναι έννοια σταθερή και αναλλοίωτη. Το αξιολογικό κατηγόρηµα όµοιος, που έχω και χρησιµοποιώ για να χαρακτηρίσω ανθρώπους και πράγµατα, κατάγεται από τη γνώση που έχω για την ιδέα της οµοιότητας. Η ιδέα αυτή είναι το αιώνιο κεφάλαιο του νου. Η φιλοσοφική σύλληψη του Πλάτωνα ορίζει ότι, πέρα από τη συνεχώς µεταβαλλόµενη αισθητή πραγµατικότητα, υπάρχουν κάποιες αυθύπαρκτες, αµετάβλητες και νοητές οντότητες, οι Ιδέες. Τα αντικείµενα του αισθητού κόσµου οφείλουν την ύπαρξή τους και την όποια αλήθεια τους στη σχέση τους µε τις Ιδέες. Αυτός είναι ο πυρήνας της πλατωνικής θεωρίας των Ιδεών. Στη θεωρία των Ιδεών στηρίζει ο Πλάτων τη συνολική ερµηνεία του της πραγµατικότητας. Η φύση των Ιδεών είναι πνευµατική, εφόσον η γνώση τους γίνεται µέσω της νόησης χωρίς τη βοήθεια της αίσθησης, διότι «τάς δ αύ ιδέας νοείσθαι µέν, οράσθαι δ ού» (Πολιτεία, 507 b). Οι ιδέες, κατά τον Πλάτωνα, είναι αντικείµενο του νου µάλλον παρά της αίσθησης, έτσι τη στιγµή που σκεπτόµαστε κάτι, συλλαµβάνουµε την ιδέα, η οποία εκφράζει την ύπαρξή του. ηλαδή, η Ιδέα είναι η νοητή έννοια η οποία συλλαµβάνεται κατά τη σκέψη του αντικειµένου, και γίνεται γνωστό δια µέσου της νόησης. Για παράδειγµα, η Ιδέα της κλίνης υπάρχει για όλες τις κλίνες, ανεξάρτητα από το σχήµα και το µέγεθός τους, διότι είναι καθολική έννοια του ίδιου είδους. Είναι η έννοια που αντιπροσωπεύει όλες τις κλίνες, που υπάρχουν κατά το παράδειγµά της( 596a). ηλαδή, η Ιδέα της κλίνης είναι ίδια για 22 Παππά Ε. Ο Πλάτωνας στην εποχή μας, σ. 153, εκδ. του Εικοστού Πρώτου, Αθήνα 1997. 23

όλα τα επιµέρους παραδείγµατα των κλινών που υπάρχουν, διότι όλες οι επιµέρους µορφές της είναι κλίνες, εφόσον η ιδέα της κλίνης είναι παρούσα σ αυτές. H Ιδέα της κλίνης υπάρχει καθεαυτήν, αφού ο κλινοποιός, ο οποίος κατασκευάζει µια κλίνη, δε συλλαµβάνει την απόλυτη Ιδέα της κλίνης, αλλά την µορφή της, διότι «ου γάρ που την γε ιδέαν αυτήν δηµιουργεί ουδείς των δηµιουργών». Ο αληθινός δηµιουργός της κλίνης είναι ο Θεός, για τον Πλάτωνα, παρά ο κλινοποιός( 597d). Γι αυτή τη µία κλίνη, που έφτιαξε ο Θεός, µπορούµε να έχουµε γνώση, αλλά σε σχέση µε τις πολλές κλίνες που έχουν φτιάξει οι µαραγκοί, µπορούµε να έχοµε µόνο γνώµη. Ο φιλόσοφος θα ενδιαφερθεί µονάχα για τη µια ιδεώδη κλίνη, και όχι για τις πολλές κλίνες που θα βρει στον αισθητό κόσµο 23. Ο Πλάτων µε τη θεωρία των Ιδεών έθεσε το πρόβληµα της ουσίας, το οντολογικό πρόβληµα. Για πρώτη φορά χρησιµοποιεί την «ουσία» ως φιλοσοφικό όρο. Προηγουµένως η λέξη αυτή είχε µόνο οικονοµική σηµασία. Με τον όρο «ουσία» ο Πλάτων θέλει να δηλώσει ότι υπάρχει κάτι το οποίο αποτελεί µέσα στο σύµπαν γενικώς τη σταθερή βάση, κάτι το οποίο συντηρεί και δίδει ύπαρξη σε όλα τα όντα. Αντίθετα ο σοφιστής Γοργίας, σύγχρονος του Πλάτωνα, κήρυττε το µηδενισµό του όντος, λέγοντας ότι το όν ούτε υπάρχει, ούτε µπορεί να γίνει γνωστό, ούτε µπορεί να καταστεί θέµα λεκτικής ανακοίνωσης. Απέναντι σε αυτή τη σοφιστική θεωρία, ο Πλάτων «αντιτάσσει την οντολογική πραγµατοκρατία(ρεαλισµό) ισχυριζόµενος ότι το ον υπάρχει, όχι όπως το εννοούν οι Ελεάτες ακίνητο και στερηµένο ζωής αλλά µε πλήρη κίνηση και φρόνηση» 24. Αποστολή του φιλοσόφου είναι να στρέψει τον οφθαλµό της ψυχής του προς το «παντελώς ον», να εµβαθύνει στο νόηµα της ουσίας. Το εγχείρηµα αυτό είναι δύσκολο, γιατί το ον ακτινοβολεί εκτυφλωτική λάµψη, όταν όµως ο φιλόσοφος έχει καρτερία, µπορεί να υψώσει το βλέµµα του προς το ον και να αντικρύσει τη µορφή του, την «ιδέα» του όντος, όπως συνηθίζει να λέει ο Πλάτων. Το ον ταυτίζεται, κατά τον Πλάτωνα, µε το θείο, ο δε φιλόσοφος έχει τα µάτια της ψυχής του στο όραµα του θείου όντος. Το όραµα αυτό, που ο Πλάτων το ονοµάζει ιδέα, 23 Ράσσελ Μ. Ιστορία της Δυτικής Φιλοσοφίας, τομ.α εκδ. Αρσενίδη. 24 Γεωργούλης Κ. Ιστορία της Ελληνικής Φιλοσοφίας, σ. 177, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 1994. 24

εµφανίζεται στους ανθρώπινους πνευµατικούς οφθαλµούς, όταν αντικρίζουν το ον «δια λογισµών» και όχι δια των αισθήσεων. Η χρησιµοποίηση των λογισµών αποτελεί τη διαλεκτική µέθοδο κατά τον Πλάτωνα. Η «ιδέα», όπως υποστηρίζει, είναι µια άποψη, µια θέα, µια θεωρία, δια της οποίας εµφανίζεται το ον. Εάν πάρουµε για παράδειγµα την ιδέα του Ωραίου είναι «το ίδιο το ωραίο», «το ωραίο καθ εαυτό» (476c-d), αυτό το οποίο είναι παντελώς ωραίο και µόνο ωραίο. Το πραγµατικά ωραίο είναι ακριβώς αυτό που δεν µπορεί ποτέ να συνυπάρξει µε το αντίθετό του. Εποµένως τα επιµέρους πράγµατα, τα οποία είναι πάντοτε κατά κάποιο τρόπο ωραία αλλά και άσχηµα, διαφέρουν από το πραγµατικά ωραίο, δηλαδή την ιδέα. Τα επιµέρους πράγµατα, «µετέχουν» στην ιδέα (τα µετέχοντα 476d). Ο Πλάτων σπεύδει να πει ότι τα «πολλά ωραία» είναι και δεν είναι, ενώ µόνον η ιδέα είναι. Με άλλα λόγια θα λέγαµε ότι πρόκειται, αντίστοιχα, για αντικείµενα δόξας και γνώσης. Τα επιµέρους πράγµατα µπορούµε να πούµε ότι ενδέχεται να είναι ωραία µόνο σε έναν τόπο ή πλαίσιο και άσχηµα αλλού. Μόνον η Ιδέα είναι παντελώς, πλήρως ωραία και τίποτε άλλο, επειδή µόνο στην ιδέα η απόδοση του ωραίου αποκλείει την απόδοση του αντιθέτου. Oι Ιδέες, όπως αναφέρθηκε, δεν ανήκουν στα ορατά. Αυτές τις προσλαµβάνει η ψυχή. Η ψυχή, όταν σταθεί σε αυτό που πάνω του λάµπει η αλήθεια και η ουσία, κατανοεί και γνωρίζει και δείχνει να έχει µέσα της λογισµό, όταν όµως σταθεί σε εκείνο που είναι αναµεµειγµένο µε το σκοτάδι, σ εκείνο που γεννιέται και χάνεται, στο φθαρτό, τότε η ψυχή έχει µόνο γνώµες και αδυνατεί να διακρίνει καθαρά, αλλάζοντας ανάκατα τις γνώµες της, και δίνει πια την εντύπωση ότι δεν έχει µέσα της λογισµό»(508d). Ο Πλάτων, κινείται προς τη κατεύθυνση της αναζήτησης ενός «επιστηµονικού» κριτηρίου και ενός αντικειµενικού θεµελίου, τα οποία θα καθιστούσαν δυνατή τη συγκρότηση ενός συστήµατος εννοιών σε ένα τόσο αποφασιστικής σηµασίας χώρο, όπως ήταν αυτός των γλωσσών που εκφράζουν την ηθική και πολιτική ζωή των ανθρώπων. Το µέσο µε το οποίο επιχειρεί την ολοκλήρωση αυτού του εγχειρήµατος είναι η θεωρία των Ιδεών. Οι Ιδέες είναι για τον Πλάτωνα ό,τι ήταν για τον Παρµενίδη το επίπεδο του είναι 25

αποτελούν το αντικείµενο και το περιεχόµενο της καθαρής Θεωρίας. Πρόκειται όµως για ένα αντικείµενο όχι πλέον ενιαίο και αδιαφοροποίητο, όπως είναι του Παρµενίδη, «αλλά πολλαπλό και εύτακτα διαρθρωµένο, όπως ήταν οι επιστήµες που συνέθεταν το χώρο της καθαρής θεωρίας, κατά κύριο λόγο τα µαθηµατικά» 25. Ανάµεσα σ όλες τις Ιδέες ο Πλάτων θέτει το «Αγαθόν» στην υπέρτατη θέση, και λέγει ότι λειτουργεί όπως ο ήλιος των ορατών Για να επιτύχουµε αυτό το δύσκολο εγχείρηµα, που είναι η θέαση του Αγαθού, πρέπει ο βίος του ανθρώπου να είναι κατά αρετή και φιλοσοφηµένος, για να µπορούµε να στρέψουµε τα µάτια της ψυχής µας στη θέα του όντος 26. Ο ήλιος που είναι υπέρτατος στον ορατό τόπο, αντιστοιχεί στο Αγαθό, το υπέρτατο στον τόπο της νόησης. Αυτό, το Αγαθό, επιτρέπει στα αντικείµενα της γνώσης να γίνουν γνωστά δια του νου, όπως τα αντικείµενα της όρασης γίνονται γνωστά δια του οφθαλµού. Συγχρόνως, όπως ακριβώς ο ήλιος κάνει τα πράγµατα όχι µόνο να γίνονται ορατά αλλά και να αυξάνουν και να γεννιούνται, κατά ανάλογο τρόπο και το Αγαθό κάνει τα πράγµατα όχι µόνο να γίνονται γνωστά αλλά και να γίνονται πραγµατικά, παρ ό,τι το ίδιο είναι «επέκεινα της ουσίας». Ο Γεωργούλης χρησιµοποιεί δύο διαγράµµατα, προκειµένου να παρουσιάσει παραστατικότερα την ιδέα του Αγαθού και την παροµοίωσή της µε τον ήλιο: 25 Vegetti M.Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας, σ. 160. Εκδ. Τραυλός, Αθήνα 2003 26 Οπ.π. σελ.179. 26

ΗΛΙΟΣ ΑΓΑΘΟΝ (επέκεινα της ουσίας) Φως Αλήθεια Όρασις Ορώµενα Νους Νοούµενα Τόπος Αισθητός Τόπος νοητός Το αγαθό, τονίζει ο ίδιος, δεν πρέπει να νοηθεί µε ηθικολογική σηµασία. Αγαθός στην αρχαία ελληνική γλώσσα σηµαίνει τον πλήρη δύναµης και ανδρείας. Η Ιδέα του αγαθού κατά συνέπεια είναι η ύψιστη δυναµική αρχή, η οποία παρέχει την δυνατότητα στα όντα να υπάρχουν και να γίνονται αντικείµενα της γνώσης. Η ιδέα του αγαθού είναι αρχή του «είναι» και του «γιγνώσκεσθαι», αρχή οντολογική και γνωσιολογική συγχρόνως 27. Ο φιλόσοφος πρέπει να έρθει σε επαφή µε την κορυφαία γνώση, µε την Ιδέα του Αγαθού, για να κατευθύνει το λογισµό και τις πολιτικές πράξεις προς την αρµονία. Πρέπει να µυηθεί σ αυτό το µέγιστο µάθηµα, σ αυτή τη δύναµη που ενώνει µέσα της όλες τις ιδέες και να τις κάνει να είναι ουσίες, αληθινές υπάρξεις. Στην «Πολιτεία», το να φτάσει κανείς στην Ιδέα του αγαθού δε συνιστά αποκάλυψη, όπως είχε γίνει στο «Συµπόσιο» µε την αποκάλυψη του απολύτου κάλλους, αλλά µέγιστον µάθηµα. Αυτό συνιστά και το εκπαιδευτικό πρόγραµµα της «Πολιτείας» των φιλοσόφων 28. Η διάκριση ανάµεσα στο ορατό και στο νοητό επεξηγείται µε την εικόνα της Γραµµής (509 d). Η πορεία της γνώσης από τα 27 Γεωργούλη κ. Ιστορία της Εληνικής φιλοσοφίας, σ.193, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 1994. 28 Πρβλ. Ricoeur P. Platon et Aristote, Centre de Documetation Universitaire, 1953 54,σ. 18. 27

ορώµενα ώς τα νοούµενα δίνεται από τον Πλάτωνα µε το παρακάτω σχήµα: Α Ε Γ Β Όπου ο λόγος του Β προς το Γ και του ΓΕ προς το ΕΑ είναι ο λόγος του ΒΓ προς το ΓΑ. Το Β περιέχει εικόνες, παραδείγµατα των οποίων είναι οι σκιές και τα είδωλα των αντικειµένων. Αργότερα (511d-e), λέγεται ότι αυτές έχουν ως αντίστοιχη νοητική κατάσταση την εικασία. Το Γ περιέχει τα πρωτότυπα αυτών των εικόνων(έµβια όντα και τα φυσικά ή κατασκευασµένα αντικείµενα). Η αντίστοιχη νοητική κατάσταση είναι η πίστις(υποδηλώνει την αταλάντευτη πίστη). Στο τµήµα ΓΕ ο νους χρησιµοποιεί ως εικόνες τα περιεχόµενα του Γ, οπότε αναγκάζεται να αναζητεί µε βάση υποθέσεις - όπως για παράδειγµα στα µαθηµατικά συλλογίζονται µε βάση ορισµένες µαθηµατικές εκ προοιµίου παραδοχές ή υποθέσεις και αναγκάζονται να χρησιµοποιούν ορατά διαγράµµατα, παρ ό,τι διανοούνται νοητά αντικείµενα και όχι τα περιεχόµενα του Γ. Με αυτόν τον τρόπο εργάζεται η διάνοια. Στο ΕΑ ο νους προχωρεί εξ ολοκλήρου µε ιδέες και συλλογίζεται όχι µε βάση υποθέσεις αλλά µάλλον προσβλέποντας σε µιαν ανυπόθετη πρώτη αρχή. Αυτή είναι η νόησις. 28

Σχήµα: Νοούµενα δ) Ιδέα του Αγαθού δ) Νόησις Καθαρός λόγος ή Επιστήµη Νόησις γ) Γενικές έννοιες που δεν έχουν γ) ιάνοια απαλλαγεί από τα ορατά Ορώµενα β) Ορατά β) Πίστις όξα α) Εικόνες α) Εικασία (Ε. Παππά, Ο Πλάτωνας στην εποχή µας,σ. 214) Όπως φαίνεται από το παραπάνω σχήµα, στον κόσµο των ορωµένων έχουµε: α) την Πρώτη βαθµίδα γνώσης(«εικασία») να αντιστοιχεί στις «εικόνες», πρόκειται για τις σκιές που βλέπουν οι δεσµώτες στην αλληγορία του σπηλαίου(πολιτεία, 514a-517a), και β) τη εύτερη βαθµίδα γνώσης («πίστις») να αντιστοιχεί στη γνώση των ίδιων αισθητών. Και στις δύο βαθµίδες γνώσης βρισκόµαστε στο στάδιο της δόξας. Οι δύο ανώτερες βαθµίδες αποτελούν τη νόηση. Στο µεγαλύτερο κοµµάτι, τον κόσµο των νοουµένων, έχουµε τις γενικές έννοιες, οι οποίες δεν έχουν φτάσει ακόµη στον καθαρό λόγο και είναι η Τρίτη βαθµίδα γνώσης(«διάνοια»), και τον καθαρό λόγο µε κορυφή την Ιδέα του 29