ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΟ>ΙΟΑΙΚΟΝ * ΚΑΤΑ ΤΝΜΗΜΑΝ <ΚΛΙΑΟΜ<ΝΟΝ

' ' ' ΦΙ ΛΟΛΟΓΙΚΟί ΣΥΛΛΟΓΟ? PAÎNA??^ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΟ>ΙΟΑΙΚΟΝ * ΚΑΤΑ ΤΝΜΗΜΑΝ <ΚΛΙΑΟΜ<ΝΟΝ ΤΟΜΟΙ IH'. AM <IANOYAhOS-MAI>TI01 1»7*>. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΙΩ. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ. Φιλοσοφία καί ζωή (Μελέτη) G. SCHIRO. Ό Πιραντέλλο είς άναζήτησΐν τοο έαυτοο του. "Ενας ελληνικός κομήτης είς τήν νεότητα του (Μελέτη) Α. GRECO...' Ή 'Ακαδημία «Arcadia» τής Ρώμης (Μελέτη) Β. LAVAGNINI Ή νέα ελληνική ώς διεθνής γλωσσά (Μελέτη) Κ. ΧΡΥΣΑΝΘΗ....Ϊ..Ή ποίηση τοϋ Σίμου Μενάρδου (Μελέτη) Γ. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΑΔΟΥ Ή γλωσσά των σονέττων τοο Λορέντζου Μαβίλη (Μελέτη) Γ. ΠΕΝΤΟΓΑΛΟΥ Πληροφορίες για τή μονή τοο ΔαφνιοΟ άπο ανέκδοτο κεφαλονίτικο έγγραφο τοο,ις' αιώνα (Μελέτη) Κ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΥ. 'Αριστοτέλους Ιατρικά (Μελέτη) Mi ΚΑΤΣΑΝΗ... Ή προσωπίκότης τοο Άρχύτου καί ή αλληλογραφία μετά τοΰ Πλάτωνος (Μελέτη) Γ. ΦΑΡΙΝΟΥ... Τα ρομαντικά στοιχεία είς τήν ποίησιν τοο Α. Κάλβου (Μελέτη) ΚΑ. ΠΑΠΑΠΑΥΛΟΥ.. 'Ô φυσικός κόσμος καί ή ανθρώπινη παρουσία στον ΧιροσΗγκε καί τον Χοκουσάϊ (Μβλέτη) ΙΩ. ΖΕΓΚΕΝΗ Ό "Ιωάννης Κολοκοτρώνης καί ή μονή τής ΑΙμυαλοΟς (Μελέτη) Γ. θ. ΖΩΡΑ..Ό άπαγχονισμός τοΰ πατριάρχου Γρήγορίου τοβ Ε' είς Ικθεσιν τοΰ όλλανδοο επιτετραμμένου Κωνσταντινουπόλεως (Μελέτη) Γ. θ. Ζ..... ΧΡΟΝΙΚΑ.Τής Συντάξεως (Χρονικόν)... "Η Συναδέλφωσις τοΰ Φ 4.Σ. «Παρνασσός» καί τής 'Ακαδημίας «Arcadia» (Χρονικόν)... Ή τελετή τής επιδόσεως τοο τόμου «Δεσμός» είς τον άκαδημαΐκόν κ. Ία», θεοδωρακόπουλον (Χρονικόν) 'Αφιέρωμα είς τον άκαδημαΐκόν καί καθηγητήν Πανεπιστημίου Κιέλου κ. Hans Diller (Χρονικόν)

.. It.. ΙΛ*Λ*ΓΙΚ+Η P<H*AIK*H ΚΑΤΑ ΤΗΜΗΗΙΑΗ <ΚΑ1Α*Μ<Η*Η Ιδιοκτήτης: ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Γραφεία : Πλατεία *Αγ. Γεωργίου Καρύτση 8 * 'Αθήναι (Τ.Τ. 124) Επιτροπή Συντάξεως: Ι. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ : Πρόεδρος Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός ΣΑΒΒΑΣ ΛΟΪΖΙΔΗΣ : Γεν. Γραμματεύς ΦιλολογικοΟ Συλλόγου Παρνασσός ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ : Πρόεδρος ΦιλολογικοΟ τμήματος Παρνασσού Έκδότης Διευθυντής Συντάξεως: ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ οδός Πολυτεχνείου 5α, 'Αθήναι (Τ.Τ. 103) Γραμματεύς Συντάξεως: ΜΑΡΙΑ ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΥ Προϊστάμενος τυπογραφείου: ΙΟΡΔΑΝΗΣ Δ. ΜΥΡΠΔΗΣ οδός Σεϊζάνη 5, Αθήναι Τιμή τεύχους Δρχ. 70 (Ν. Δ. 346/1969, αρθρ. 9, παραγρ. 3) ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ (συμπεριλαμβανομένων καί των ταχυδρομικών) : Εσωτερικού Δρχ. 280 Εξωτερικού Δολλ: 14 Δια Συλλόγους, Σχολεία Δρχ. 350 Δια Τράπεζας, Επιχειρήσεις, 'Οργανισμούς, Ανωνύμους 'Εταιρείας, Δήμους καί Κοινότητας Δρχ. 400 (Συνέχεια περιεχομένων) it 'Ò διευθυντής τού Σπουδαστηρίου βυζαντινών καί νεοελληνικών σπουδών τοϋ Πανεπιστημίου Ρώμης (Χρονικόν) &...ντά αποτελέσματα τού 55ου Καλοκαιρινείου θεατρικού διαγωνισμού (Χρονικόν) H. Προκήρυξις τού 56ου Καλοκαιρινείου θεατρικού διαγωνισμού (Χρονικόν) Κ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΥ. '.. Βυζαντινοί πρεσβευταί (Σημείωμα) Α. ΓΑΒΑΛΑ....;....Ή Λεύκας έπί τουρκοκρατίας (Σημείωμα) μ.μ. 'Από τήν κίνησιν τού Συλλόγου «Παρνασσός» (Δελτίον αριθμ. 27, 'Ιανουάριος Μάρτιος 1976) (Χρονικόν) " it. Νέα Δημοσιεύματα (Χρονικόν) Εμβάσματα αποστέλλονται έπ* ονόματι τού Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός». Χειρόγραφα δημοσιευόμενα ή μή δέν επιστρέφονται.

ΙΛΦΛΦΝΚΦΚ Ρ<Ν*ΑΙΚΦΚ ΚΑΤΑ ΤΝΜΗΝΙΑΚ <ΚΑΙΑ$Μ<Η$Η Ιδιοκτήτης: Φ1ΛΟΛΟΠΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Γραφεία : Πλατεία Άγ. Γεωργίου Καρύτση 8 'Αθήναι (Τ.Τ. 124) Επιτροπή Συντάξεως: Ι. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ : Πρόεδρος Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός ΣΑΒΒΑΣ ΛΟΪΖΙΔΗΣ : Γεν. Γραμματεύς Φιλολογικοΰ Συλλόγου Παρνασσός ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ : Πρόεδρος Φιλολογικοΰ τμήματος Παρνασσού Έκδότης Διευθυντής Συντάξεως: ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ οδός Πολυτεχνείου 5α, 'Αθήναι (Τ.Τ. 103) Γραμματεύς Συντάξεως: ΜΑΡΙΑ MANTOΥΒΑΛΟΥ Προϊστάμενος τυπογραφείου: ΙΟΡΔΑΝΗΣ Δ. ΜΥΡΤΙΔΗΣ οδός Σεϊζάνη 5, Αθήναι Τιμή τεύχους Δρχ. 70 (Ν. Δ. 346/1969, αρθρ. 9, παραγρ. 3) ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ (συμπεριλαμβανομένων και τών ταχυδρομικών): 'Εσωτερικού Δρχ. 280 Εξωτερικού Δολλ. 14 Δια Συλλόγους, Σχολεία Δρχ. 350 Δια Τράπεζας, 'Επιχειρήσεις, 'Οργανισμούς, 'Ανωνύμους 'Εταιρείας, Δήμους καί Κοινότητας Δρχ. 400 'Εμβάσματα αποστέλλονται έπ* ονόματι τοΰ Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός». Χειρόγραφα δημοσιευόμενα ή μή δέν επιστρέφονται.

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΙ ΣΥΛΛΟΓΟ* UAÏVASSOS PAWA**OS ΦΙΑΟΑΟΓΙΚΟΝ ΓΚΝΟΑΙΚΟΝ ΚΑΤΑ ΤΝΜΗΝΙΑΝ <ΚΛΙΛΟΜ<ΝΟΝ Π<Ϋ\0Α4Χ Τ Ο Μ Ο Ζ IH' Α<ΥΤ<^Α ΤΥΠΟΓ^ΑΦ<Ι^Κ I^AAK^y l»7fr ΜΥ^ΤΙΑΗ

ΕΦΟΡΕΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» (δια τήν τριετίαν 1975 1978) Πρόεδρος ΙΩΑΝΝΗΣ ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Αντιπρόεδρος ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ» ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΑΛΙΒΙΖΑΤΟΣ» ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΜΑΤΑΛΑΣ Γενικός Γραμματεύς ΣΑΒΒΑΣ ΛΟΪΖΙΔΗΣ ΕΙδικός Γραμματεύς ΘΩΜΑΣ ΚΑΖΑΜΙΑΣ»» ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΣ Ταμίας ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΑΡΒΑΝΙΤΑΚΗΣ Κοσμήτωρ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΠΑΛΛΑΣ "Εφορος Σχολών ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΒΡΑΝΟΠΟΥΛΟΣ» Βιβλιοθήκης ΧΡΗΣΤΟΣ ΣΟΛΟΜΩΝΙΔΗΣ» Καταστημάτων ΗΛΙΑΣ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ Σύμβουλος ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΙΛΙΑΝΟΣ» ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΙΧΑΗΛΙΔΗΣ ΝΟΥΑΡΟΣ» ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΜΠΑΡΤΣΑΚΟΥΛΙΑΣ» ΠΕΤΡΟΣ ΧΑΡΗΣ ΚΟΣΜΗΤΕΙΑ ΣΧΟΛΩΝ Κοσμήτωρ Γραμματεύς : ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΧΑΤΖΗΕΜΜΑΝΟΥΗΛ Κοσμήτορες : ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΑΥΓΙΚΟΣ ΤΙΜΟΛΕΩΝ ΒΟΥΚΥΔΗΣ ΑΝΔΡΕΑΣ ΓΕΩΡΓΑΛΑΣ ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΓΙΑΝΝΟΥΛΑΤΟΣ ΓΕΩΡ ΓΙΟΣ ΖΕΥΓΩΛΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΚΑΝΑ ΚΑΡΗΣ ΜΙΧΑΗΛ ΚΑΤΣΑΝΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΡΡΑΣ ΝΙΚΟ ΛΑΟΣ ΜΑΡΚΕΤΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΥΡΙΜΗΣ ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΑ ΠΑΣ ΣΠΥΡΟΣ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΠΕΡΟΠΑΝΝΑ ΚΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΒΟΡΩΝΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΦΑΣΣΟΣ

Ρ>>ΉΑ**^* ΤΟΜΟΣ IH' ΙΑΝΟΥΑΝΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 1*7* ΑΝΟΜ. 1 ΙΩΑΝΝΟΥ Ν. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Άκαδημαϊκοϋ Καθηγητοϋ Πανεπιστημίου Προέδρου Φ.Σ. «Παρνασσός» ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΖΩΗ Ή φιλοσοφία πηγάζει πάντα κατ' ευθείαν άπο την ζωή και προορίζεται δια την ζωή. Και όταν φαίνεται ότι απομακρύνεται άπο τήν ζωή, πράττει τούτο άπο τήν ανάγκη να ίδή τήν ζωή περισσότερο αντικειμενικά. Δεν υπάρχει κλασσικώτερον παράδειγμα φιλοσοφίας άπο τον πλατωνικόν διάλογον, άλλα και συνάμα δεν υπάρχει αντιπροσωπευτικότερο παράδειγμα φιλοσοφίας, ή οποία να πηγάζη κατ' ευθείαν άπο τήν ζωή και να προορίζεται δια τήν ζωή και να αναφέρεται με πάθος εις αυτήν. Ό πλατωνικός διάλογος περιέχει όλη τή θέρμη της ζωής ενωμένη με δλη τή λάμψη του πνεύματος, γι' αυτό και παραμένει το αιώνιο μνημείο του φιλοσοφικού λόγου. Τί είναι όμως Ζωή; Για τήν Βιολογία Ζωή εΐναι σύνολο φυσιολογικών λειτουργιών, πού αναφέρονται εις κάτι, πού μπορούμε να το όνομάσωμε το πρώτον κινούν, το όποιον όμως παραμένει άγνωστο παρόλες τις τεράστιες προόδους της σύγχρονης Βιολογίας. Για τήν Ψυχολογία και τον κοινόν άνθρωπο Ζωή είναι ενα μυστικό μεταφυσικό αύτοσυναίσθημα, τό όποιον παρακολουθεί τήν παρουσία τοΰ άνθρωπου μέσα στο χρόνο και στο χώρο και τό όποιον τό γνωρίζει ό καθένας χωριστά για τον εαυτό του, δίχως να μπορή νά τό μεταδώση στον άλλο. Τό μυστικό τούτο αύτοσυναίσθημα παρουσιάζεται άπό τήν παιδική ηλικία, ένδυναμώνεται και κραταιώνεται καθώς ό άνθρωπος αναπτύσσεται, είναι ή πηγή εν συνδυασμό» με τό Νου όλων τών έργων του άνθρωπου. "Οταν ό άνθρωπος φεύγη άπό τήν Ζωή παίρνει μαζί του τό μυστικό τούτο αύτοσυναίσθημα, τό όποιον ούτε τα λεγόμενα της Βιολογίας ούτε ό φιλοσοφικός λόγος κατορθώνουν νά τό φέρουν εις φώς, απλώς τό περιγράφουν και τό περιχαρακώνουν. Ό 'Αριστοτέλης τό ώνόμασε «εντελέχεια», δηλαδή αυτό τό όποιον έχει τον σκοπό μέσα του, είναι αυτοσκοπός, δεν είναι δυνατόν νά άντικατασταθή άπό τίποτε άλλο, συνάμα δε είναι μοναδικό και ανεπανάληπτο. Ό ορισμός της ζωής τού άνθρωπου συνεπώς είναι ότι ό άνθρωπος είναι αυτοσκοπός, είναι ατομικός και ανεπανάληπτος και συνεπώς μονά

6 δικός* κανένας άνθρωπος δεν μπορεί να άντικαταστήση τον άλλο. Ή Ζωή όμως πέραν αύτοϋ εϊναι αγώνισμα, και δεν αγωνίζεται μόνο για τήν επιβίωση της, άλλα και για τήν ανάδειξη της, ηθική και πνευματική και γενικώς για τήν δημιουργικότητα της. Ή Ζωή αγωνίζεται πάντοτε να ύπερβή το σημείο όπου εκάστοτε ευρίσκεται. Όμως ή Ζωή άπό μόνη της, ώς φυσική βιολογική πραγματικότης, δεν εϊναι δυνατόν ποτέ να ύπερβή τό Είναι της, ό νους είναι εκείνος ό όποιος όχι μόνο ώθεΐ τήν Ζωή προς τα εμπρός άλλα και εξασφαλίζει τήν επιβίωση της. Ό νους επινοεί τους τρόπους και δημιουργεί συστήματα πού εξασφαλίζουν τήν επιβίωση της Ζωής. Τοϋτο ακριβώς εϊναι τό ιδιαίτερο γνώρισμα του ανθρώπου, πού τον ξεχωρίζει άπό τα ζώα, τά όποια οπλισμένα με τα ένστικτα εξασφαλίζουν τήν επιβίωση τους ενώ ό άνθρωπος τήν επιβίωση του τήν εξασφαλίζει μέ τό νου του. Και τούτο σημαίνει ότι έχει τήν δυνατότητα να προχώρηση πέρα άπ' εκεί όπου τον άφησε ή Φύσις. Τοϋτο επίσης σημαίνει ότι ή Ζωή θέτει στον άνθρωπο άθλοθετήματα, και τό πρώτο άθλοθέτημα εϊναι τό να επιζήση. Ό άνθρωπος δια να επιζήση αναπτύσσει δύο συστήματα σκέψεων και πράξεων, τά όποια τον συνοδεύουν άπό τήν προϊστορία μέχρι σήμερα. Τα συστήματα αυτά εϊναι ό,τι όνομάζομε οικονομία και τεχνική. Τά δύο αυτά συστήματα διασταυρώνονται και συμπλέκονται τό ένα μέ τό άλλο και αποτελούν τήν ιστορική πραγματικότητα, όπου μέσα ό άνθρωπος γεννιέται και πεθαίνει. Κατά τήν Προϊστορία, τά συστήματα αυτά συμβολίζονται άπό τον κυνηγό και τον γεωργό. Μέ τό σύστημα της Οικονομίας ό άνθρωπος μοχθεί να εξασφάλιση τά προς τό ζην, μέ τό σύστημα της τεχνικής μοχθεί να ξεπεράση φυσικά εμπόδια, να δαμάση φυσικές δυνάμεις μέ φυσικές δυνάμεις, να οίκονομήση όσο εϊναι δυνατόν δικές του δυνάμεις και γενικώς να διευκολύνη τά πράγματα της ζωής. Ό,τι θέλομε εδώ περισσότερο να τονίσωμε, και πρέπει να γίνη κατανοητό και άπό τον απλό άνθρωπο, εϊναι ότι τόσο τό σύστημα της οικονομικής δημιουργίας, δηλαδή τό σύστημα της παραγωγής τών αναγκαίων προς τό ζην, όσο και τό σύστημα της τεχνικής παραγωγής, δηλαδή τό σύστημα της σκέψεως τεχνικών μέσων, είναι συστήματα σκέψεων και πράξεων, δηλαδή συστήματα της νοήσεως και τής βουλήσεως του άνθρωπου. Υπάρχει ή γνώμη, ή οποία σήμερα εϊναι πολύ διαδεδομένη, ότι τά συστήματα αυτά προκαθορίζουν τήν όλη πνευματική και ηθική ανάπτυξη του άνθρωπου. Τούτο είναι μία βαρεία πλάνηή, οποία χαρακτηρίζει τήν εποχή μας. Ή αλήθεια εϊναι ακριβώς άλλη, και αν θέλωμε να τήν διατυπώσωμε μέ άπλα λόγια, πρέπει ακριβώς να εΐπωμε ότι ένας λαός έχει τόσα οικονομικά αγαθά και τόσα τεχνικά μέσα, όση εϊναι και ή στάθμη τής επιστημονικής και πνευματικής του ζωής. Τό πρώτον κινούν τόσον εις τήν οϊκονομίαν όσον καί εις τήν τεχνική ν εϊναι ό νους. Τόσον ή οικονομία όσο

και ή τεχνική είναι παράγωγα τής επιστήμης. "Οσην επιστήμη έχει ένας λαός τόση τεχνική έχει. Ή επιστήμη δεν είναι συνεπώς ποτέ επιφαινόμενο τής οικονομίας και της τεχνικής, όπως έδίδαξεν ό Marx, άλλα το πρώτον δημιουργικόν αίτιον τών δύο αυτών συστημάτων του άνθρωπου. Τήν πλάνην αυτήν του Marx διέγνωσαν ενωρίς οί ήγέται της σοβιετικής Ρωσίας και μάλιστα έπειτα άπό δύο μεγάλους λιμούς, οί όποιοι έστοίχισανπερί τα 20 εκατομμύρια ανθρώπων και άντέστρεψαν τό δόγμα του Marx είς τήν πραξιν και έδωκαν τα πρωτεία άπό εικοσαετίας και πλέον εις τήν Επιστήμη ν. Ή οικονομική και τεχνική πρόοδος τών λεγομένων υπανάπτυκτων λαών και όταν γίνεται άπό ξένους είναι κάτι δανεικό και δεν είναι εύκολο να έπιζήση, εφ' όσον οί λαοί αυτοί δέν θα αναπτύξουν τήν επιστήμη. Μόνο μέ τήν επιστήμη μπορούν οί λαοί αυτοί να παρακολουθήσουν τους προηγμένους. Εις μίαν προηγμένην όμως κοινωνίαν, δηλαδή είς μίαν κοινωνίαν όπου όλες οί δημιουργίες του ανθρώπου έχουν ίσοδύναμον άνάπτυξιν, έκεΐ οί σχέσεις μεταξύ οίκονομίας και τεχνικής άπό τό ένα μέρος και επιστήμης άπό τό άλλο είναι αμοιβαία, δηλαδή έκεΐ μόνον ή οικονομία και ή τεχνική επιδρούν και είς τήν άνάπτυξιν της 'Επιστήμης, αν και δέν παύουν ποτέ να είναι παράγωγα της επιστήμης. Τα συστήματα της οίκονομίας και τεχνικής μέ τα όποια ή Ζωή εξασφαλίζει τήν επιβίωση της είναι συνάμα Και τρόποι ελευθερίας άπό τις πιεστικές ανάγκες και απειλές και άπό δυσχέρειες, πού άλλοτε εθεωρούντο ανυπέρβλητες. Τα συστήματα αυτά εϊναι δημιουργίες πού δέν έχουν τέρμα καί πού τα χαρακτηρίζει ό,τι όνομάζομε πρόοδο. Ή Ζωή όμως του άνθρωπου δέν εξαντλείται άπό τόν μόχθο της επιβιώσεως της, άλλα ανοίγει και άλλους δρόμους, οί όποιοι εϊναι συνάμα καί άλλοι τρόποι ελευθερίας. Ένας άπό τους τρόπους αυτούς είναι ό θεωρητικός, ό όποιος δημιουργεί ό,τι όνομάζομε επιστήμη. Ή 'Επιστήμη στηρίζεται είς ενα σύστημα εννοιών, τό όποιο δημιουργεί ό άνθρωπος παρακινούμενος άπό τα πράγματα καί τα φαινόμενα πού τόν περιβάλλουν μέ σκοπό να τά δαμάση γνωστικώς, να γνωρίση όσο γίνεται βαθύτερα τήν ουσία τους, να τά κατάταξη σε κατηγορίες, να τά χωρίση έννοιολογικώς. Τό σύστημα όμως τών εννοιών δέν τό ευρίσκει ό άνθρωπος ποτέ μέσα εις τά φαινόμενα καί τά πράγματα πού τόν περιβάλλουν, άλλα τό επινοεί. Τό σύστημα εννοιών είναι δημιούργημα του νου του άνθρωπου καί εϊναι πάντοτε κινητόν, δηλαδή προοδεύει. Ό,τι όνομάζομε πρόοδο, υπάρχει κατ'ούσίαν μόνον εντός του χώρου τής 'Επιστήμης. Μόνον εντός της 'Επιστήμης είναι τό μεταγενέστερον πάντοτε τελειότερον καί καλύτερον άπό τό προγενέστερον, πράγμα τό όποιο δέν ισχύει ούτε είς τήν 'Ηθική ούτε είς τήν Τέχνη ούτε είς τήν Θρησκεία. Ή'Επιστήμη είναι ένας γνωστικός δρόμος, τόν όποιον ανοίγει ό άνθρωπος μέσα είς τό χάος του κόσμου. Είναι μία σχεδία του πνεύματος, μέ τήν οποίαν μοχθεί να διάπλευση τό πέλαγος τής

8 σιωπής τοΰ κόσμου, ή οποία τον περιβάλλει, τήν βουβότητα τοϋ σύμπαντος. Είναι ένας δρόμος, ό όποιος έχει μεν αρχή, άλλα δεν έχει τέρμα, και δέν έχει τέρμα, διότι εις τήν γνώσιν δέν υπάρχει ποτέ ενα τελευταίο γιατί. Γιατί ή απάντηση εις οποιοδήποτε «γιατί» γεννάει περισσότερα «γιατί». Γι' αυτό όσο προοδεύει ή γνώσις τοϋ ανθρώπου και ή Επιστήμη, άλλο τόσο ίσως και περισσότερο πολλαπλασιάζεται τό άγνωστο. Γι' αυτό και το κύριο φρόνημα του αληθινού έπιστήμονος είναι ή μετριοφροσύνη. Ή 'Επιστήμη είναι ενα άπό τα μεγάλα αθλοθέτηματα του άνθρωπου, το όποιο τον ελευθερώνει άπό τήν άγνοια, του χορηγεί τό απαραίτητο φως πού διαλύει τό σκότος και τοϋ δημιουργεί υψηλό βαθμό αυτοσυνειδησίας. Ό άνθρωπος όμως δέν είναι μόνον θεωρητικός, δηλαδή έχει ανάγκη να μετατρέψη τήν γνώσιν σε πράξη, όσο τούτο είναι δυνατόν, γιατί πάντοτε τα όρια της γνώσεως θα είναι ευρύτερα άπό τα όρια της πράξεως. Νόησις καί βούλησις συνεργάζονται πάντοτε για να μετακινήσουν τήν ζωή καί να τήν αναγκάσουν να προχώρηση πέρα άπό τό σημείο, όπου εκάστοτε ευρίσκεται. Κατ' ούσίαν καί εις τον θεωρητικό ν έπιστημονικόν βίον του άνθρωπου ή νόησις συνεργάζεται μέ τή βούληση, διότι ό άνθρωπος καί όταν σκέπτεται πράττει, ειδικώς όμως ό άνθρωπος πράττει όταν χρησιμοποιή τή βούληση του για να έφαρμόση όσα συλλαμβάνει μέ τή νόηση. Ή νόησις είναι ή γεννήτρια τών ιδεών καί ή Ζωή χωρίς ιδέες δέν κινείται ούτε προχωρεί προς τα εμπρός, άλλα ούτε καί είναι δυνατόν να απόκτηση αύτοσυνειδησίαν. Έτσι χωρίς τήν ιδεατής πολιτείας, δέν είναι δυνατόν να ίδρυθή καί να ύπαρξη πολιτεία, ή οποία σύμφωνα μέ τό σύστημα του δικαίου πού θέτει, ρυθμίζει τις σχέσεις τών ανθρώπων καί μεταβάλλει τήν αγέλη εις κόσμον δικαιοσύνης. Δίχως επίσης τήν ίδέαν της απολύτου αξίας τοϋ άνθρωπου δέν είναι δυνατόν να ύπαρξη τό σύστημα τών ηθικών άξιων, δια τών οποίων ή Ζωή καταξιώνει τον εαυτό της, ανοίγει τό βάθος της εσωτερικότητας της, όπου μέσα τοποθετεί τα πάγκαλα αγάλματα της ελευθερίας καί της αξιοπρέπειας, τον σεβασμό της αξίας καί της τιμής τοϋ συνανθρώπου, τήν αμετακίνητη πίστη ότι ό άνθρωπος αποτελεί απόλυτον άξίαν, αύτοσκοπόν καί ότι δέν είναι δυνατόν ποτέ ό άνθρωπος να χρησιμοποιηθή ώς μέσον άλλων σκοπών. Όλα αυτά τα αγαθά, δια τα όποια κατ' ούσίαν δίδεται ή μάχη της Ζωής καί διαδραματίζονται οί αγώνες μεταξύ τών ανθρώπων, περιέχονται εις ό,τι άπό τον 'Αριστοτέλη μέχρι σήμερα όνομάζομε «πρακτικόν νουν» καί έννοοϋμε μέ αυτό τον ηθικόν χώρον καί τήν ήθικήν συμπεριφοράν τοΰ άνθρωπου. Εις τήν κορυφήν τοΰ χώρου αύτοΰ ό Πλάτων έτοποθέτησε «τό Μέγιστον Μάθημα», τήν 'Ιδέα τοΰ Άγαθοΰ, ή οποία ταυτίζεται προς τήν ιδέα τοϋ Θεοϋ, πράγμα τό όποιον, αν καί μέ άλλον τρόπον, διετύπωσεν εις τήν νεωτέραν έποχήν ό Kant. Πόσην σημασίαν δίδει ό Πλάτων εις τό «Μέγιστον» τοΰτο «Μάθημα»,

9 εις τήν Ίδέαν του Άγαθοΰ, καταφαίνεται άπο όσα λέγει περί της Ιδέας τοϋ ωραίου και της ιδέας της δικαιοσύνης. Εις το «Συμπόσιον» και τον «Φαΐδρον», όπου περιγράφει με άνεπανάληπτον λάμψιν πνεύματος τήν ίδέαν του κάλλους, λέγει ότι ή ίδέα αυτή εϊναι ή μόνη, ή οποία άπο τον νοητον κόσμον, όπου εδράζεται, ακτινοβολεί και διαχέεται μέσα είς τον αίσθητόν κόσμον, εις τα πράγματα και τους ανθρώπους, τα φωτίζει και τα ομορφαίνει. Αυτή είναι ή αιτία για τους σφοδρούς έρωτες πού δημιουργούνται μεταξύ τών ανθρώπων και συγκεκριμένως δια τους έρωτες μεταξύ των δύο φύλων. Και προσθέτει : αν ή ιδέα της δικαιοσύνης και της σωφροσύνης έφαίνετο μέσα εις τον αισθητό κόσμο, δηλαδή μέσα εις τους ανθρώπους, όπως ολόφωτα φαίνεται ή ίδέα του κάλλους, τότε οί έρωτες μεταξύ τών ανθρώπων θα ήσαν σφοδρότεροι άπο τους έρωτες πού προκαλεί ή ίδέα τοϋ κάλλους. Με τον πρακτικόν του νουν ό άνθρωπος αγωνίζεται να έλευθερωθή, όσον γίνεται περισσότερον, να απόκτηση δηλαδή όσο γίνεται μεγαλυτέραν αύτοσυνειδησίαν, νά άποδεσμευθή άπό τα πάθη του και να μειώση τήν αντιδικία του με τους συνανθρώπους του. Άπό τήν ιστορία βλέπομε πόσον υψηλά κατορθώματα ηθικής συμπεριφοράς επέτυχε συχνά ό άνθρωπος, άλλα και πόσον μεγάλα παραπτώματα διέπραξε. Τούτο ισχύει τόσο δια τα άτομα όσο και δια τους λαούς. Είς τον κόσμον της ηθικής συμπεριφοράς τοϋ άνθρωπου δεν είναι δυνατόν νά ισχυρισθούμε ποτέ ότι τό μεταγενέστερο είναι κατ' ανάγκην καλύτερο άπό το προγενέστερο, έστω και αν πρόκειται περί ενός και του αύτοϋ άνθρωπου. 'Εδώ το μεταγενέστερο είναι απλώς δυνατόν νά είναι καλύτερο άπό το προγενέστερο, έδώ δηλαδή δέν υπάρχει άναγκαστικώς πρόοδος, όπως συμβαίνει είς τήν 'Επιστήμη. Και τούτο ισχύει τόσον δια τά άτομα όσο και δια τους λαούς. Όπως όμως είς τήν γνώσιν δέν υπάρχει τέρμα ούτε και είς τήν ήθικήν τελειότητα τοϋ άνθρωπου υπάρχει τέρμα. Ηθικώς και γνωστικώς ό άνθρωπος παραμένει ατελής. Και τά δύο άθλοθετήματά του, γνώσις και πράξη, θα ϊστανται αιώνια ενώπιον του ώς παντοτινά ποθούμενα, τά όποια θα προκαλούν τήν ορμή προς αυτοσυνειδησία, ή οποία όταν επιτυγχάνεται μεγαλώνει τή χαρά της Ζωής. Ή χαρά αυτή εξαγοράζεται όμως πάντοτε με τον μόχθο του άνθρωπου. Ό 'Αριστοτέλης ώρισε τον νου τοϋ άνθρωπου, συνεπώς και τον άνθρωπο, ώς θεωρητικόν, πρακτικόν και ποιητικόν. Τοΰτο σημαίνει ότι ό άνθρωπος είναι πολυδιάστατος και συνεπώς όλες οί μονοσήμαντες ερμηνείες του άνθρωπου είναι εσφαλμένες. Τό πολυδιάστατον όμως τοϋ άνθρωπου δέν καταργεί τήν ενότητα του ούτε τήν μοναδικότητα του. Ό ένας νους τοϋ άνθρωπου είναι και θεωρητικός και πρακτικός και ποιητικός. "Αν ô άνθρωπος με τόν θεωρητικό του νου δημιουργή συστήματα νοημάτων, με τα

10 όποια μοχθεί να συλλαβή τα φαινόμενα και τα πράγματα γύρω του, αν με τον πρακτικό του νού δημιουργή τον κόσμο τών άξιων, όπου μέσα αναδεικνύει την αξιοπρέπεια της προσωπικότητας του, με τον ποιητικό του νου δημιουργεί έναν κόσμο μορφών και εικόνων, δημιουργεί μία δευτέρα παρουσία Ζωής, μέ την οποίαν αποκαλύπτει την ομορφιά της ζωής, τήν ιδέα του κάλλους. Ή ιδεατού κάλλους είναι, λέγει ό Πλάτων, σκορπισμένη μέσα στον κόσμο, φωτίζει όλα τα πράγματα καί τους ανθρώπους, όμως δεν είναι πουθενά ολοκληρωμένη, αλλά παντού κατακερματισμένη. Ή Ζωή μέ τον ποιητικόν της νου δημιουργεί τον κόσμο τής τέχνης ή μάλλον των πολλών τεχνών, τών εικαστικών, τής ποιήσεως καί τής μουσικής μέ τον σκοπό να δώση ολοκληρωμένες μορφές κάλλους, όπου μέσα να άναπαυθή άπό τον αγώνα καί τήν αμάχη πού τήν παρακολουθεί. Το έργο τής τέχνης είναι ενα άλλο αγώνισμα ελευθερίας τής Ζωής, γιατί τό κύριο γνώρισμα τής Ζωής είναι πάντοτε ή τάσις προς τήν ελευθερία, ή τάσις να αποδεσμεύεται, όσο είναι δυνατόν, άπό τήν πίεση τής βουβής πραγματικότητος, να αποκτά όσο γίνεται μεγαλύτερο βαθμό αυτοσυνειδησίας καί να βλέπη τήν βουβότητα του κόσμου άπό τό ΰψος τής ελευθερίας της. Τό έργον τής τέχνης έχει μόνον ενα σκοπό, να φανέρωση τήν ομορφιά τής Ζωής καί μέσα άπό τήν τραγικότητα της, γιατί ή Ζωή είναι κατά βάθος τραγική. Ή διάγνωση καί κατανόηση του γεγονότος τούτου είναι μοναδικό κατόρθωμα τών αρχαίων Ελλήνων, γι' αυτό είναι καί ό μόνος λαός, ό όποιος έδημιούργησε τραγωδία. Ούτε πριν απ' αυτούς ούτε επειτ' άπ' αυτούς υπήρξε αυτό τό όποιον εκείνοι έδημιούργησαν καί ονόμασαν τραγωδία. Εις τήν τραγωδία ό άνθρωπος έρχεται αντιμέτωπος μέ τήν μοίρα, τήν οποία βλέπει κατά πρόσωπο καί τήν αντιμετωπίζει μέ αξιοπρέπεια, δίχως να κάμπτεται ηθικώς από τήν σκληρότητα της. "Εχομε εις τον νεώτερο κόσμο ενα μοναδικό, καταπληκτικό παράδειγμα, τό καύχημα του αγγλικού λάου, τον Σαίξσπηρ, άλλα ή δημιουργία του, όσο μεγαλειώδης καί ψυχολογικώς δαιδαλώδης καί αν είναι, δέν έχει ούτε τήν αρχιτεκτονική, ούτε τό εύσύνοπτον ύφος, ούτε τό ήθος τής αρχαίας τραγωδίας. Ή τέχνη, λοιπόν, μέ τα έργα της, τα όποια εΐναι όλα ποιητική δημιουργία, προχωρεί πέρα άπό τήν απλή Ζωή, τήν υπερνικά, καί εισάγει τόν άνθρωπο είς ένα δεύτερο κόσμο, κόσμο μορφών, ό όποιος είναι περισσότερο πραγματικός καί ολοκληρωμένος άπό τόν υλικό κόσμο. Ό τελευταίος είναι πτωχός καί πεζός. Πόσο τούτο είναι αληθές τό διαπιστώνει ό καθένας όταν έπειτα άπό τό θέαμα μιας τραγωδίας ή άπό τό άκουσμα μιας συναυλίας, έξέλθη άπό τήν αίθουσα καί εύρεθή πάλι μέσα είς τήν πεζότητα καί τό άπνευμάτιστο τής καθημερινής ζωής. 'Ακόμα καί ό πλέον απλός άνθρωπος διαπιστώνει τή διαφορά μεταξύ τών δύο αυτών κόσμων. "Οπως τα Μαθηματικά είναι πολύ πραγματικώτερα άπό τα πράγματα καί τά φαινόμενα, γι' αυτό

11 και στηριζόμεθα σ' αυτά όταν ομιλούμε για τα πράγματα, έτσι και τα έργα της τέχνης είναι περισσότερο πραγματικά άπο τα υλικά πράγματα και φαινόμενα. Όπως εις τήν Ηθική έτσι και εις την Τέχνη δεν είναι δυνατόν να όμιλήσωμε περί προόδου. Ποτέ δεν μπορούμε να ποϋμε ότι τό μεταγενέστερο έργο τέχνης είναι καλύτερο από τό προγενέστερο. Τό κάθε έργο τέχνης είναι αύταξία, έχει αυτάρκεια και αυτοδυναμία, είναι μοναδικό και ανεπανάληπτο και δεν αντικαθίσταται άπό κανένα άλλο. Ό Παρθενών, ή θεία Κωμωδία του Dante και ή ενάτη συμφωνία του Beethoven είναι έργα μοναδικά και ανεπανάληπτα και δέν εντάσσονται εις τον νόμο της προόδου, όπως εντάσσεται εις αυτόν ή θεωρία του Plank για τα Quanta, ή θεωρία του 'Αϊνστάιν για τον κόσμο καί ή σύγχρονη μικροφυσική για τό σύστημα των δυνάμεων πού περικλείει τό άτομο. Ό Γκρέκο αγαπά ιδιαιτέρως να παριστάνη τόν Ευαγγελιστή 'Ιωάννη* κανένα άπό τα έργα αυτά δέν είναι δυνατόν να ποϋμε ότι είναι καλύτερο άπό τό άλλο. Τό καθένα άπ' αυτά έχει τήν αυτάρκεια, τήν αυτοδυναμία του καί τήν εντελέχεια του, καί ασφαλώς έτσι θα τα έχαίρονταν καί ό δημιουργός των, δηλαδή τό ένα ως κάτι διαφορετικό άπό τό άλλο καί όχι τό ένα ως κάτι καλύτερο άπό τό άλλο. Έάν έφαρμόσωμε τήν έννοια της προόδου εις τήν αρχαία ελληνική τέχνη, δεχθούμε δηλαδή ότι τό μεταγενέστερο είναι καλύτερο άπό τό προγενέστερο, τότε θα πρέπει να άπαξιώσωμε, να άφαιρέσωμε τήν απόλυτη αξία πού έχουν οί κόρες καί οί κούροι της αρχαϊκής τέχνης καί εν συνεχεία να άπαξιώσωμε τό κάλλος της κλασσικής τέχνης άπό τή σκοπιά της μετακλασσικής, καί τέλος να δεχθούμε ότι ή ρωμαϊκή τέχνη, επειδή είναι μεταγενέστερη της ελληνικής, είναι τελειότερη άπ' αυτήν, ενώ είναι ολοφάνερη ή πεζότητα της. Όμως ούτε εις τήν τέχνη υπάρχει τέρμα, καί τούτο σημαίνει ότι αν καί ή ζωή μέσα σ' αυτήν αναπαύεται καί ανακουφίζεται άπό τόν άλλο της αγώνα όμως δέν κατορθώνει να λυτρωθή, δηλαδή να πή τόν λόγο εκείνον πού έπρεπε να πή ό Φάουστ εις μίαν στιγμήν απόλυτης ευδαιμονίας : «Μείνε, είσαι τόσο όμορφη», οπότε θά εκέρδιζε τό στοίχημα ό Μεφιστοφελής. Τό πολυδιάστατο της ανθρώπινης ζωής ανοίγει ακόμα κι' άλλους δρόμους καί συγκεκριμένως μετά τόν δρόμο της γνώσεως, της πράξεως καί της ποιήσεως, ανοίγει τόν δρόμον του συναισθήματος καί της διαλεκτικής ερμηνείας τής ζωής, δηλαδή τόν δρόμο τής Θρησκείας καί της Φιλοσοφίας. Καί πρέπει να δηλωθή ότι οί δρόμοι αυτοί, όταν ή ζωή απόκτηση ύψηλόν βαθμόν αυτοσυνειδησίας, δέν ακολουθούν ό ένας τόν άλλον, όπως τους περιγράψαμε εδώ, άλλα ανοίγουν μέσα εις τήν ζωήν του άνθρωπου, τήν διαδρομήν τους κατά τρόπον συνάλληλον, δηλαδή υπάρχουν όλοι συγχρόνως. Όπωσδήποτε ό άνθρωπος μέσα εις τόν αγώνα τής ζωής

12 και είς τήν συνεχή αντιδικία του με τον κόσμο διότι πράγματι αντιδικεί προς αυτόν και όταν ζητή να τον γνωρίση και όταν δημιουργή τον κόσμο των άξιων και όταν γίνεται ποιητής του κόσμου τών μορφών αισθάνεται βαθύτατη ψυχική και πνευματική ανάγκη να λυτρωθή άπο αυτή τήν αντιδικία, να ειρήνευση μέσα του ή ζωή, να σιωπήσουν τα πάντα, και προ παντός να σιωπήση ό ϊδιος. Όλα αυτά συνιστούν το συναίσθημα εκείνο, το όποιον ή ελληνική Φιλοσοφία είς τήν τελευταίαν της μεγάλη δημιουργία, τον Νεοπλατωνισμό, το ώνόμασε ένωση με τό "Εν, το όποιο είναι ή μεταφυσική αρχή και πηγή του κόσμου, άπό τήν οποίαν κατά το σύστημα της εκροής και του πληθωρικού άναβλύσματος προέρχεται ό κόσμος, χωρίς ποτέ εκείνη, ή πρώτη αρχή και πηγή να πτώχευση. Ή ένωση τής ψυχής με τήν πρώτη αρχή του παντός είναι τό άγάπημα του θρησκευτικού συναισθήματος, τό όποιον ό ιδρυτής του Χριστιανισμού, ό 'Ιησούς εξέφρασε μέ δύο λόγους : «Έγώ και ό πατήρ εν έσμέν» και «Ό Θεός αγάπη εστί». Ή αγάπη καταργεί τήν αντιδικία τού ανθρώπου και προς τους συνανθρώπους του και προς τον κόσμο. Ή αγάπη γαληνεύει και ειρηνεύει τήν ψυχή τού άνθρωπου. Και είναι βέβαιον ότι δέν υπάρχει ανθρώπινη ψυχή, ή οποία συχνά είς τήν ζωήν της να μήν έπιποθή αυτήν τήν εσωτερική γαλήνη και ειρήνη. Μέ τό άθλοθέτημα τούτο τού θρησκευτικού συναισθήματος, ή ζωή φθάνει εις ύψηλόν βαθμόν αυτοσυνειδησίας, δσο και αν κατά τήν στιγμήν κατά τήν οποίαν τήν επιτυγχάνει ζητή να τήν θυσιάση μέ τήν ενωσή της μέ το "Εν. Πόσον υψηλός είναι ό βαθμός αυτός τής αυτοσυνειδησίας τό διαπιστώνομε άπό τα κείμενα τών μυστικών, οι όποιοι μας βεβαιώνουν ότι επέτυχαν τήν ένωση, έθυσίασαν και έσβησαν τήν αυτοσυνειδησία των μέσα εις τήν ένωση αυτή. Δύσκολα υπάρχουν άλλα κείμενα, εκτός άπό τα καθαρώς φιλοσοφικά κείμενα, μέ τόσον ύψηλόν βαθμόν αυτοσυνειδησίας. Κι' όμως υπάρχει ακόμη κι' άλλη μία διάσταση τής δημιουργικότητος και τής δραστηριότητος τού άνθρωπου και τήν διάστασιν αυτήν καλύπτει ή Φιλοσοφία, ή οποία είναι συνάμα και 'Επιστήμη και κάτι περισσότερο άπ' αυτή. Μέθοδος της είναι άπό τήν εποχή τού Πλάτωνος ή διαλεκτική, ή οποία εξασφαλίζει όχι μόνο τήν κατανόηση τού κόσμου άλλα και τήν ερμηνεία τής ζωής τού άνθρωπου, πράγμα τό οποίον ακριβώς επιχειρήσαμε κατά τήν παρούσα σύντομο ομιλία. Ή Φιλοσοφία κατά τήν ομολογία τών μεγάλων της θεμελιωτών αποτελεί τον μεγαλύτερο βαθμό ελευθερίας και αυτοσυνειδησίας τής ζωής, συνάμα δέ σημαίνει δια τής παρουσίας της και την συνεχή έγρήγορσιν τού πνεύματος, ή οποία τό προφυλάσσει άπό τήν ψαυδαίσθηση τού απολύτου, τήν οποίαν συχνά τού δημιουργούν είς τήν ζωή οί διάφορες θεωρίες ή και κοσμοθεωρίες, καθώς επίσης και άπό τον φανατισμό τού δογματισμού όλων τών είδών, επιστημονικό, ηθικό, καλλιτεχνικό, θρησκευτικό και πολιτικό. Ή Φιλοσοφία βεβαιώνει τόνάνθρω

13 πο με τήν διαλεκτική της ότι ό φανατισμός είναι ό εχθρός της αλήθειας και συνεπώς του ανθρώπου. "Οπως εις τήν τέχνη και τήν θρησκεία έτσι και εις τήν Φιλοσοφία, δεν υπάρχει δ,τι όνομάζομε πρόοδος, διότι τα φιλοσοφήματα είναι ολοκληρώματα πνευματικά με αύτάρκειαν και αύτοδυναμίαν, δεν είναι δυνατόν να τολμήση κανείς να εΐπη ότι άπό τον Ήράκλειτον ως τον Πλάτωνα έχομε πρόοδον της Φιλοσοφίας, άλλα, όπως και εις τήν Τέχνη, έχομε άλλο είδος συστήματος. Ούτε εϊναι δυνατόν να άντικαταστήσωμε τον Ηράκλειτο με τον Πλάτωνα ή τον Πλάτωνα με τον 'Αριστοτέλη. Τό ϊδιο ισχύει και δια τήν νεωτέρα εποχή. Δεν είναι δυνατόν να άντικαταστήσωμε τον Descartes με τον Λάϊμπνιτζ και τον Kant με τον Έγελο. Άπό όλα τα είδη της αυτοσυνειδησίας μιας εποχής, δηλαδή τήν Επιστήμη, τήν Τέχνη, τή Θρησκεία κ.λπ. ή Φιλοσοφία, λέγει ό Έγελος, της εποχής αυτής είναι ό μεγαλύτερος βαθμός αυτοσυνειδησίας και εκφράζει πληρεστέρα τό πνεύμα της εποχής εις τήν οποίαν ανήκει. Έν αντιθέσει προς τήν Επιστήμη κάθε εποχής, ή οποία αρχίζει εκεί όπου έσταμάτησε ή προηγούμενη εποχή και κάθε γενεά συνεχίζει τό έργον της προηγουμένης γενεάς, ή Φιλοσοφία οιασδήποτε εποχής αρχίζει πάντοτε εξ αρχής, δηλαδή αναθεωρεί όλα τα προηγούμενα, προτού στήση τή σκηνή της μέσα στή δική της εποχή. Τό γεγονός ακριβώς τούτο είναι εκείνο τό όποιον όνομάζομε αιωνία νεότητα τής Φιλοσοφίας. Τήν νεότητα αυτή και τό αδογμάτιστο του λόγου της Φιλοσοφίας το εξασφαλίζει πάντοτε ή μέθοδος της, ή οποία είναι μία : ή διαλεκτική κατά τό πλατωνικό πρότυπο, δηλαδή ή διαλεκτική του πνεύματος, του νου τοο άνθρωπου, και όχι ή διαλεκτική τών πραγμάτων, όπως έδίδαξε ό Έγελος και έστω και κατ'αντίθεση τον ακολούθησε ό Marx, διότι τα πράγματα δεν διαλέγονται, δεν συνομιλούν, δεν έχουν λόγο, άλλα εϊναι βουβά. Ό λόγος περί τών πραγμάτων είναι λόγος του άνθρωπου, είναι λόγος του πνεύματος του ανθρώπου. Ή διαλεκτική του πνεύματος είναι πράγματι ό μεγαλύτερος βαθμός ελευθερίας του άνθρωπου και τούτο διότι είναι δυνατόν αυτή να δώση λόγον για όλα τάλλα δημιουργήματα του πνεύματος και να τα αξιολόγηση με τα μέτρα του νου.

GIUSEPPE SCHIRÒ Καθηγητοϋ Πανεπιστημίου Ρώμης 'Αντεπιστέλλοντος μέλους της 'Ακαδημίας 'Αθηνών Ο ΠΙΡΑΝΤΕΛΛΟ ΕΙΣ ΑΝΑΖΗΤΗΣΙΝ ΤΟΥ ΕΑΥΤΟΥ ΤΟΥ ΕΝΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΜΗΤΗΣ ΕΙΣ ΤΗΝ ΝΕΟΤΗΤΑ ΤΟΥ Ή σημερινή τελετή, ιστορική και δια τήν Άκαδημίαν «Arcadia» και δια τον Σύλλογον «Παρνασσός», και θα έλεγα συμβολική εϊς τήν διαρκώς αύξανομένην ανάπτυξιν τών πνευματικών σχέσεων των λαών μας, του έλληνικοϋ και του ιταλικού, μου δίδει τήν εύκαιρίαν να προσφέρω και εγώ τήν ταπεινήν συμβολήν μου, ομιλών απόψε δια τον Luigi Pirandello, ό όποιος υπήρξε και αυτός ξένος εταίρος τοϋ «Παρνασσού» και είχε γίνει δεκτός εις τήν αΐθουσαν ταύτη ν, όπως τόσοι άλλοι 'Ιταλοί επιφανείς άνθρωποι τών γραμμάτων άπό τον D'Annunzio μέχρι τον Quasimodo. 'Αναρμόδιος εις τήν ύποκειμενικήν κριτικήν τών κειμένων, κλίνων μάλλον και ακολουθών τήν ίστορικήν μέθοδον, δεν θα είχον τολμήσει, βυζαντινολόγος εγώ, να ομιλήσω περί τοϋ μεγάλου ΐταλοϋ δραματικοϋ συγγραφέως, αν εις αυτό δεν με εΐχεν ωθήσει ή τύχη, προσφέροντας μου μερικά χειρόγραφα του τελείως άγνωστα και ανέκδοτα της πρώτης νεότητος τοϋ Pirandello (ήτο τότε μόλις δέκα εννέα ετών). Τα χειρόγραφα αυτά, εκτός άπό εμένα και τήν οίκογένειαν του συνωνύμου μου ίταλο αλβανού ποιητοϋ Giuseppe Schirò, ουδείς έγνώριζε μέχρι σήμερον και ουδείς ύποψιάζετο τήν υπαρξίν των. Πρέπει να υπογραμμίσω αμέσως ότι παρά τήν ακριβή και πλήρη όμωνυμίαν μεταξύ της οικογενείας μου και της οικογενείας του μνημονευθέντος ποιητοϋ δεν υπάρχουν σχέσεις συγγενείας. 'Ακόμη και οί τόποι καταγωγής είναι διάφοροι. ν Ισως μπορούμε να είκάσωμεν ότι άνήκομεν εις τήν ιδίαν «φάραν» ή, όπως λέγεται αλβανικά, εις τό ίδιον «fis». Ό ποιητής Giuseppe Schirò, λοιπόν, και ό Luigi Pirandello διέφερον κατά δύο ετη εις τήν ήλικίαν των. Πράγματι ό πρώτος είχε γεννηθή είς τήν Piana dei Greci τό 1865 και απέθανε τό 1927 εις τήν Νεάπολιν, όπου είχε διατελέσει καθηγητής της αλβανικής γλώσσης και φιλολογίας, ακόμη δε

15 και διευθυντής του 'Ανατολικού 'Ινστιτούτου της πόλεως εκείνης. Ό φίλος του είχε γεννηθή εις το Porto Empedocle, κοντά εις τον 'Ακράγαντα όπως βλέπετε, ευρισκόμεθα εις την Μεγάλην Ελλάδα και τα ονόματα τών τοποθεσιών είναι ελληνικά δύο ετη αργότερα, δηλαδή το 1867, και άπέθανεν εις Ρώμη ν το 1936. Συνεδέθησαν με στενή ν φιλίαν και ενεγράφησαν ε'ις το ίδιον Πανεπιστήμιον ό Pirandello εις τήν φιλοσοφικήν Σχολήν, ό Schirò εις τήν Νομικήν. Τα χειρόγραφα, τα όποια ανέφερα και δια τα όποια θα όμιλήσωμεν, περιλαμβάνουν σειράν επιστολών, αί όποΐαι εγράφησαν το καλοκαίρι του 1886 και τό καλοκαίρι του 1887. Τάς αλλάς περιόδους, δηλαδή το φθινόπωρον, τον χειμώνα και τήν άνοιξιν, τάς περνούσαν μαζί εις τό Παλέρμον καί, επομένως, δεν υπήρχε λόγος να αλληλογραφούν. Όπως είναι γνωστόν, ή αλληλογραφία του Pirandello, δεν έχει προς τό παρόν δημοσιευθή. Δια τους αυτούς λόγους και εγώ θα αρκεσθώ, επομένως, να ανθολογήσω μόνον μερικάς ιδέας, όσαι θα χρησιμεύουσιν προς διασαφήνισιν ή συμπλήρωμα τών θεμάτων τα όποια θα αναφέρω. 'Ακριβέστερα τα στοιχεία αυτά ελήφθησαν άπό δύο γράμματα, καθαρώς λογοτεχνικού περιεχομένου, πού μαρτυρούν τέτοια αυστηρή αξιοπρέπεια και βαθύτητα σκέψεως πού καταπλήσσουν, αν ληφθή υπ' όψιν ότι εγράφησαν άπό νέον ούτε καν εικοσαετή ακόμη. Ό Pirandello καί ό Schirò, έκτος άπό τον στενόν ψυχικόν δεσμόν, εΐχον κοινόν γνώρισμα τήν φιλοδοξίαν. Ό Schirò είχεν ήδη δημοσιεύσει, ή ήτοιμάζετο να δημοσίευση, τήν συλλογήν «Rapsodie» (έργον το όποιον εκρίθη με ένθουσιασμόν άπό τον πολύν Pitrè), τα «Canti della battaglia (τραγούδια του πολέμου), το είδυλλιακόν ποίημα «Mili e Hajdhia» καί μερικά άλλα ποιήματα υπό τον τίτλον «Te dheu i huaj», «Στην ξένη γη», τα όποια τον έκαμαν γρήγορα γνωστόν όχι μόνον εις τήν γενέτειράν του Κάτω Ίταλίαν, άλλα καί εις τήν Άλβανίαν, τότε ακόμη υπό τουρκικήν κυριαρχίαν. "Αν καί μόλις 19 ετών ό Pirandello ήτο έκ χαρακτήρος μελαγχολικός, θα έλεγα ύποχονδριακός. Τήν 21 Αυγούστου 1886, έγραψε προς τον φίλον του : «'Ιωσήφ, σου φέρνω μίαν σπουδαίαν νέαν εΐδησιν : αναζητώντας τήν νεότητα, γινόμαστε γέροι. "Οταν μόνος βυθίζομαι εις τάς σκέψεις μου, νομίζω ότι εχω ζήσει τουλάχιστον ενα αιώνα καί παραξενεύομαι σχεδόν ότι τά μαλλιά μου είναι ακόμη ξανθά, αν καί αί δυνάμεις μου διατηρούνται ακόμη άκμαΐαι καί ίσχυραί. Αέγουν ότι τοΰτο μαρτυρεί βραχύ βίον καί εγώ προσωπικώς τό πιστεύω. "Αν συλλογισθής τά μυστήρια της φύσεως, μετά πολλάς σκέψεις, θά φθάσης εις ενα μελανον σημείον, πέρα του οποίου υπάρχει σκότος καί δεν διακρίνεις πλέον τίποτα : αυτό ακριβώς μοϋ συμ

16 βαίνει πολλές φορές, όταν σκέπτωμαι την ζωήν μου. 'Ανάμεσα σέ χαρές και πόνους, φθάνω να επεκτείνω τήν ζωήν εως τα τριάντα χρόνια. Μετά από αυτά υπάρχει σκότος και ή φαντασία μου στάματα... Μέ τάς θλιβεράς αύτας σκέψεις κατά νουν, αισθάνομαι άπερίγραπτον σπαραγμον κάθε ήμερα πού περνά απαράλλακτα όπως όλες οί προηγούμενες, χωρίς άλλαγήν, χωρίς συγκινήσεις. Και τότε θα έφθανα εις τήν τρέλαν και εις παραλογισμούς δια να λησμονήσω τον εαυτόν μου και τον πόνον μου. Θα ήθελα να ταξιδεύσω, να λησμονήσω τήν οίκογένειαν και τα πάντα, να θραύσω τα δεσμά πού μέ κρατούν καθηλωμένον και να γυρίσω όλον τον κόσμον αμέριμνος, άπληστος μόνον δια τήν νεότητα. "Ω! άφοϋ ευρίσκω μόνον εις αύτας τας σκέψεις τήν εύτυχίαν μου, διατί μένω εδώ εις τάς άγκάλας της οικογενείας μου, οκνηρός, γεμάτος πλήξιν, αδιάφορος, ύποτάσσων τήν θέλησίν μου εις τήν δοκιμασίαν να αποξενωθώ άπο τήν ψυχήν μου και να αίσθάνωμαι τήν καρδίαν μου να καταστρέφεται άπό ενα επίμονο σαράκι;» Άπο τήν μελαγχολίαν αυτήν, πού τήν προκαλεί ή μοναξιά και ή μονότονος ζωή του χωριού, εις πλήρη αντίθεσιν προς τον πολυτάραχον έσωτερικόν κόσμον, εις τον όποιον επαλλεν ό δημιουργός πόθος, γεννάται ενα ίσχυρόν κίνητρον προς έπανάστασιν. Τήν έπανάστασιν αυτήν ή σημερινή νεολαία θα τήν ώνόμαζεν εσφαλμένως «άμφισβήτησιν». Ήέπανάστασις όμως του Pirandello ήτο, αντιθέτως, δημιουργική ταλαιπωρία μιας νέας παρουσιάσεως της ζωής και μιας νέας τοποθετήσεως του άνθρωπου έναντι της πραγματικότητος και τών αποφάσεων της. Επιθυμεί να ξεφύγη άπό τον ύλικόν κόσμον, άγνοών ακόμη ότι ή μελαγχολία του, ή βαθεΐα θλΐψις εις τήν οποίαν έπανελαμβάνοντο μονότονα δλαι αί ήμέραι, ήτο ό άκμων πάνω είς τον όποιον έσφυρηλατεΐτο το πνεϋμά του. «'Άν ή ζωή συνεχίζει ό Pirandello εις το γράμμα του είναι ΐδία δι' όλους, διατί, λοιπόν, τήν στιγμήν ή οποία δι' άλλους περνφ ευτυχισμένη έγώ αντιθέτως τήν χρησιμοποιώ ταλαίπωρων τό πνεϋμά μου εις σκέψεις πού σκοτώνουν τα ιδανικά και δηλητηριάζουν τήν ζωήν; Θέλω να χαρώ τήν ζωήν, τό θέλω δυστυχισμένος όποιος τολμήση να μου φράξη τον δρόμον, υποδεικνύοντας τους δεσμούς μέ μίαν κοινωνίαν, ή οποία δεν μου εμπνέει σεβασμόν, επειδή δεν είναι σύμφωνη προς τα ιδικά μου ιδανικά. Μα τήν αλήθεια, είμαι έτοιμος να θραύσω τα δεσμά αυτά». Λοιπόν, ή φυγή! Είς τήν φυγήν ό ακόμη νεαρός δραματουργός έτρεφε τήν αύταπάτην να ανακάλυψη τό φάρμακον κατά της απαισιοδοξίας. 'Αλλ' ό,τι διεπίστωσεν άντεπροσώπευε μίαν πραγματικότητα πού μάλλον έβάρυνε πάνω εις τήν πονεμένην ψυχήν του. Πώς όμως θα μπορούσε να δραπέτευση άπό τήν ζωήν; Φέρων μέσα του ο,τι εδημιούργει, άντελαμβάνετο ότι άναποφεύκτως έπεβεβαίωνε και πάλιν τήν πραγματικότητα της ιδίας υπάρξεως του, μέ τήν οποίαν τα δημιουργή

17 ματα τής σκέψεως του ήσαν στενότατα συνδεδεμένα. Και τότε; Τότε έπρεπε να καταστρέψη ό,τι διανοητικώς ήτο ήνωμένον με την ζωήν την οποίαν είχεν άπαρνηθή. «Συγχώρησε το παραλήρημα μου εγραφεν εις τήν επιστολή ν του.είμαι εκνευρισμένος, το αντιλαμβάνομαι! Ό καλός Gioia (είναι ενα πρόσωπον κωμικον καί δραματικόν άπο ενα έργον, το όποιον ό Pirandello έγραψε το καλοκαίρι του 1886* και τό εφαντάζετο κοντόν και καμπούρην, τό όποιον εις κατάστασιν μέθης, λησμονώντας τήν κατάστασιν του αποκλήρου της φύσεως, αναδημιουργεί τον κόσμον κατά ΐδικόν του όραματισμόν, κάτω άπο τήν ύποσυνείδητην έπιθυμίαν να εκδικηθή τήν σκληράν μοΐράντου) με συμβουλεύει μίαν ψυχρολουσίαν. Έγώ προτιμώ μίαν άλλην λύσιν : να κάψω δηλαδή τα χαρτιά τοϋ καμπούρη, να κάψω τα πάντα, να αρνηθώ τάς σκέψεις μου, να πνίξω τα πάθη μου καί να ζήσω σαν ένας τρελός, ένας ηλίθιος». Έτσι ή φυγή ταυτίζεται εις τον Pirandello, με τήν έπιθυμίαν να παραιτηθή άπο τήν σκέψιν. Είναι ή κρίσις! Εις τό ξέσπασμα αυτό, ό Schirò προσκολλημένος πάντοτε εις τάς έντολάς της συνέσεως της πατριαρχικής οικογενείας του πρέπει να απήντησε κατά τρόπον ρεαλιστικόν. Δεν ήξεύρομεν ακριβώς τήν άπάντησιν από τον ϊδιο τον Pirandello όμως πληροφορούμεθα ότι πρέπει να ήσαν λόγια αδελφικής έπιπλήξεως. Πράγματι ό Pirandello τον ευχαριστεί γι' αυτά, όμως επιμένει να άναξέη τήν έσωτερικήν πληγή ν, τήν οποίαν νομίζει σαν ενα είδος νάρκης τοϋ πνεύματος καί της σκέψεως, άλλ' ή οποία λέμε εμείς δέν ήτο τίποτε άλλο ειμή το ζάλισμα της εσωτερικής άναστατώσεως πού ωρίμαζε μέσα του καί τό όποιον τον εβύθιζε σιγά σιγά εις τό σκότος. Ό Pirandello έψηλάφιζεν εις αυτό, χωρίς προσανατολισμόν καί άγνοών ότι ακριβώς άπό τα ρήγματα αυτά, τα όποια εϊχε δημιουργήσει ή άναστάτωσις εκείνη,θα έξεπήγαζαν αργότερα τα καθαρά νερά πάνω εις τα όποια θα έκαθρεπτίζετο καί θα άνεγνώριζε τον εαυτόν του άντανακλώμενον εις τήν εκφρασιν της σκέψεως καί της τέχνης του. «Σε ευχαριστώ άπαντςί εις σχετικήν επιστολή ν του φίλου του ό Pirandello δια τα σύντομα λόγια σου νουθεσίας, χωρίς περιττάς ρητορείας. Μου έγραψες ό,τι έσκέπτεσο, ό,τι σκέπτεσαι, άλλα αυτό τό ήξευρα καί άπό πρώτα.'εδώ όμως έγκειται ό κόμβος του προβλήματος: ότι έγώ δέν ήξεύρω πλέον να ονειρεύομαι. Πήρα τήν συνήθειαν να σκέπτωμαι τα πάντα, είναι όμως ένας συλλογισμός αποθαρρυντικός πού διαλύει κάθε γλυκεΐαν άπάτην καί τα Ιδανικά. "Αν εξακολουθήσω κατ' αυτόν τον τρόπον, μοιραίως θα παραφρονήσω». 'Ιδού! ό μελλοντικός Pirandello ευρίσκεται εδώ! Ή χρυσαλλίς της σκέψεως καί τής φιλοσοφίας, πού θα κατακλύση αργότερα τό έργον του, το οποίον θα έπηρεάση τόσους συγγραφείς τής νεωτέρας εποχής καί όλον σχεδόν τον κόσμον, ξεπηδφ καί εμφανίζεται δια πρώτην φοράν είς αυτήν 2

18 την φράσιν της επιστολής του τότε δεκαεννεατοϋς Pirandello!... «πήρα τήν συνήθειαν να σκέπτωμαι τα πάντα, είναι όμως ένας συλλογισμός αποθαρρυντικός πού διαλύει κάθε γλυκεΐαν άπάτην και τα ιδανικά». Εις τήν φράσιν αυτήν ευρίσκεται το δράμα τής πιραντελλικής φιλοσοφίας, δηλαδή εις μίαν άντίληψιν, ή οποία καταστρέφει και κατακρημνίζει κάθε γλυκεΐαν άπατηλήν ίδέαν και ίδανικόν. Άλλα πώς είναι δυνατόν να ζήση κανείς χωρίς απατηλές ιδέες; Τί μπορεί να ικανοποίηση τήν ψυχήν του άνθρωπου; Είναι ακριβώς ή άπατη πού τρέφει τα ιδανικά. Είναι ή άπατη πού θρυμματίζει τήν σκληράν πραγματικότητα και προσφέρει άγνωστες μορφές του κόσμου. Όμως υπάρχει και ή άλλη δψις του νομίσματος! Λαμβάνοντες υπ' όψιν το υποχρεωτικό πέρασμα άπο τήν σκέψιν, ήτις τα πάντα αναδημιουργεί και τα πάντα μετατρέπει, προσδίδοντας εις τα πράγματα και εις τα γεγονότα μίαν άξίαν διαφορετικήν άπό τήν όψιν, τί θα απέμενε ποτέ εγκυρον δι'ημάς; Ή πραγματικότης ή ή άπατη; Το πρόσωπον ή ή μάσκα; Ό Pirandello απορρίπτει τήν φαινομενικήν πραγματικότητα, άλλα ταυτοχρόνως ευρίσκεται εις άμφιβολΐαν μεταξύ τής πραγματικότητος και τής εμφανίσεως της, ή, δια να το διατυπώσωμεν σαφέστερον, δέν κατορθώνει να συνδεθή με τον ίδεαλίσμόν δηλαδή δέν κατορθώνει ακόμη να φθάση εις τήν κεντρικήν λύσιν, ήτις θέτει ώς απόλυτον πραγματικότητα τήν σκέψιν αυτήν καθ' έαυτήν, επειδή θεωρεί τήν σκέψιν ώς αίτίαν αντιθέσεως και συγκρούσεως μεταξύ του είναι και του φαίνεσθαι. Εις το δράμα τούτο, το όποιον σήμερον δυνάμεθα να θεωρήσωμεν άνώτερον τής ώριμότητος τοΰ δεκαεννεαετους, ό Pirandello, άπηλπισμένος προσπαθεί να παρηγορηθή εμπιστευόμενος εις τήν δημιουργικήν δύναμιν και τάς σκέψεις των άλλων. Γράφει πάντοτε προς τον φίλον του : «"Ας μή συζητήσωμεν πλέον. Έγώ προσπαθώ να θεραπεύσω το κακόν ζητώντας να λησμονήσω τον εαυτόν μου μέ τάς σκέψεις των άλλων. Διαβάζω και μελετώ». Μεταφράζει 'Αριστοφάνη : Τάς Νεφέλας, οπού ευρίσκει τήν είρωνείαν και τήν σάτιραν πολύ υπερβολικός. Διαβάζει τον Βίκτωρα Ουγκώ και ιδιαιτέρως «Τους έργάτας τής θαλάσσης». «Αυτό τό μυθιστόρημα λέγει εις έμέ έπροξένησε τρομερόν θαυμασμόν τα πάντα μισεί κανείς εις τό βιβλίον τούτο. Μισεί εν πρώτοις τήν θάλασσαν... Και καταλήγει τήν κριτικήν του : Τελειώνοντας τήν άνάγνωσιν ανακαλύπτει κανείς ενα ελάττωμα : ότι υπάρχει ποίησις, λείπει όμως τό μυθιστόρημα. Ή θάλασσα πού κάνει τήν ποίησιν του βιβλίου, καταπίνοντας τέλος τον πρωταγωνιστή Gilliatt, καταπίνει και τό μυθιστόρημα». Επιστολογραφία, λοιπόν, ευγενής, εις τήν οποίαν αντικατοπτρίζονται τα ποικίλα λογοτεχνικά διαφέροντα του νεαρού φοιτητοϋ : διαφέρον

_ 19 τα κλασσικής και νεωτέρας φιλολογίας. Και ανάμεσα εις αυτά αναφαίνεται ή φιλοδοξία μιας προσωπικής λογοτεχνίας. Μιας λογοτεχνίας με νέας μορφάς, πού να τον ξεχωρίζουν άπό όλους τους άλλους. Γράφει την 21 Αυγούστου του 1887 : «Θα ήθελα να ειπώ και θα ήθελα να κάνω ό,τι κανείς άλλος έκαμε. Αί παλαιαί μορφαί δέν μου αρέσουν, και ή σκέψις μου δια να άναπτυχθή καί να έκφρασθή έχει ανάγκην άπό νέας μορφάς, ελευθέρας άπό κάθε νόμο, πού να έκδηλώνωνται με σαφήνειαν και δύναμιν». Εις τήν δυσαρέσκειαν αυτήν εμφανίζεται ήδη το σπέρμα του νέου άνθρωπου, πού επιθυμεί να άπελευθερωθή άπό τους πεπαλαιωμένους καί πεπατημένους τρόπους της σκέψεως καί τής ρητορείας. 'Ολίγας ημέρας προ τής 23 Αύγουστου του 1886 ενα είδικόν συμβάν ήλθε να αναζωογόνηση το άπαισιόδοξον πνεύμα του νεαρού Pirandello. Υπήρξε μία θεσπέσια έμφάνισις, πού θα τον κάνη να αναφώνηση : «Ξανάγινα φίλος με το Χωριό μου, τό όποιον μπόρεσε να μου δώση τέτοιαν περιπέτειαν! Ξέρεις γράφει προς τον φίλον του ότι το Χάος μου (Χάος ήτο το όνομα του σπιτιού πού κατοικοΰσεν ή οικογένεια εις το Porto Empedocle) ευρίσκεται κοντά εις τήν θάλασσαν καί μάλιστα ότι αγκαλιάζει μεγάλο μέρος τής παραλίας, τήν οποίαν τό κύμα γεμίζει συνεχώς με μικρά καί ποικίλα λιθαράκια καί μέ παράξενα κογχύλια. Προ ολίγων ήμερων πηγαίνοντας προς τήν παραλίαν παραξενεύθηκα βλέποντας τέσσαρα κορίτσια, ανυπόδητα, μέ τήν συντροφιά ενός κυρίου ντυμένου αλά ελληνικά, πού μάζευαν όλα μαζί τέτοια λιθαράκια καί κογχύλια. Ό άνθρωπος επεξεργαζότανε μέ μια μικρή λίμα τό κοράλλιον, έφερε δε εις τον ώμον καμμιά εκατοστή καδένες καί κομβολόγια, ενώ τα κορίτσια μέ τα μάτια προσηλωμένα εις τήν άμμον ανασκάβοντας μέ τα πόδια καί τα χέρια, συνέχιζαν τήν άναζήτησιν. "Ω, τί ωραία σύνθεσις! άνεφώνησα : Δέν χρειάσθηκε να τό σκεφθώ πολύ! "Εγραψα κι ολας ενα είδύλλιον, τώρα όμως σχεδόν μοΰ πέρασε ή όρεξις να τό επεξεργασθώ καί άκουσε τήν αίτίαν. 'Ανάμεσα εις τα τέσσαρα κορίτσια ήτο ενα πού "σου γύριζε τό κεφάλι" : ενα πραγματικό θαύμα! Νομίζοντας ότι θα έμεναν αρκετές ήμερες εις τό χωριό μας, ήθελα να τής προσφέρω τό «είδύλιόν» μου. Μαζί μέ τις άλλες τήν έκάλεσα εις τό σπίτι για να τής προσφέρω ενα ποτήρι άπό τό κρασί μου καί να άναπαυθή λιγάκι. "Επειτα υποσχέθηκα να τής δώσω τους στίχους, άλλ' οϊμέ! ή ωραία Ελληνίδα τήν έπομένην άνεχώρησε, διευθυνομένη ϊσως εις τό Παλέρμον. Είχαν έλθει μόνον περαστικοί μέ ενα πλοΐον άπό τήν 'Αθήνα. Θα γράψω είς τα εξαδέλφια μου καί εις όλους τους φίλους, μήπως τυχόν τήν ανακαλύψουν εις το Παλέρμον».

20 Άπλότης και όνειρον ενός πραγματικά ερωτευμένου. Ό Luigi Pirandello εις την μοναξιάν της γενέτειρας του, είχε κατά κυριολεξίαν κατακεραυνωθή άπο την έμφάνισιν της Ελληνοπούλας, ή οποία σαν κομήτης εϊλκυσε τα μάτια και την ψυχήν του ποιητοϋ, εκίνησε τον θαυμασμον με την λάμψιν της νεότητός της, προσέφερεν εις τον ποιητήν την παρουσίαν της εις ενα σύντομον άγροτικόν συμπόσιον και έπειτα, σιωπηλή καί φωτεινή όπως όλοι οί κομήτες, έχάθη χωρίς να άφήση ϊχνη της, σαν να είχε διαλυθή όπως εις τα πλάτη του ουρανού διαλύονται οί κομήται. Θα προσθέσω ότι ή Ελληνοπούλα ενέπνευσεν εις τον Pirandello το κείμενον ενός ειδυλλίου. Ή έμφάνισίς της συνέπιπτε με τήν μελέτη τοϋ ειδυλλιακού ποιητοϋ Θεόκριτου καί το δικό του ποίημα με τίτλο «Alle cercatrici di conchiglie» (Σ' εκείνες πού αναζητούσαν τα κογχύλια), ικανοποιούσε τήν στιγμήν έκείνην τα αισθήματα του. Έξωμολογεΐτο προς τον φίλον του: «Το είδύλλιόν μου είναι επιτυχήμένον : Χωρίς μετριοφροσύνη, είναι ζωντανό, κομψό, δροσερό, συμπαθητικόν». Ό Pirandello άντέγραψεν άπ' αυτό δια τον φίλον του δύο διαλογικά αποσπάσματα εις ένδεκασύλλαβον μέτρον. "Αν τώρα έπρεπε εγώ να διατυπώσω τήν έντύπωσίν μου, θα έλεγα ότι ανάμεσα εις τήν πραγματικότητα του πνεύματος του ποιητοϋ μόλις δεκαεννέα ετών, τόσον πλουσίου εις πρωτοτύπους ιδέας, όπως τάς διατυπώνει εις τήν έπιστολήν, καί τάς δυνατότητας εκφράσεως, δεν υπάρχει ακόμη σύνδεσμος. Ό συνθέτης των στίχων ευρίσκεται ακόμη προσκολλημένος είς παλαιούς τρόπους. Ό πεζογράφος είναι ήδη πρωτότυπος, άλλ' ό ποιητής όχι. Ή ωραία Ελληνοπούλα ας με συγχώρηση δια τό βραχύ αυτό κριτικό διάγραμμα. "Ας μοϋ έπιτραπή όμως μία σκέψις, ή οποία δεν αντιπροσωπεύει πινδαρικόν πέταγμα, άλλα ενα άπλόν συλλογισμόν πού θα μπορούσε να λθη εις τήν σκέψιν καθενός. Τώρα, ωραία Ελληνοπούλα, που βρίσκεσαι; Έπέρασες, βεβαίως, όπως ό ποιητής, τό κατώφλιον του "Αδου, γιατί δεν τολμώ να πιστεύσω ότι σχεδόν έκατοντούτης, περνάς ακόμη τις ώρες σου υπό τον ήλιον βελονιάζοντας κοράλλια; 'Αλλ' αν τυχόν είσαι ακόμη ζωντανή, εις ποίαν νέαν μορφήν έχάθη ή παλαιά ομορφιά πού είχε πληγώσει τα μάτια καί τήν καρδιά του αγνώστου σου ποιητοϋ; 'Αλλά ας μή άδικήσωμε τήν οπτασία τοϋ Pirandello, άλλ' ούτε να άφήσωμε να ύπεισέλθη είς αυτήν ή πικρή απατηλή πραγματικότης της ζωής. Σύ, όμορφη Ελληνοπούλα, όχι, δεν έγέρασες ποτέ για μας, πού αυτή τήν στιγμή δεχόμεθα τήν εϊδησιν της εμφανίσεως σου εις τό Porto Empedocle, τον μακρινόν εκείνον Αϋγουστον τοϋ 1886. Φεύγοντας σαν μια οπτασία, όπως τότε δια τον έρωτευμένον ποιητήν, έτσι σήμερα για μας δεν έγέρα

21 σες ποτέ και οΰτε θα πεθάνης ποτέ. Μέ την έξαφάνισίν σου ξέφυγες άπο τον χρόνον και του χρόνου δεν δέχθηκες ποτέ την καταστρεπτική ν φθοράν. Έμεινες πάντα ή ασύλληπτη Ελληνοπούλα, πού αναζητούσε τα κογχύλια εις το Porto Empedocle αιώνια καλλονή, αναλλοίωτα ωραία, όπως μία Μούσα του «Παρνασσού», όπως μία Όρειάς της «Αρκαδίας».

AULO GRECO Καθηγητού Πανεπιστημίου Ρώμης Γραμματέως τής 'Ακαδημίας «Arcadia» Η ΑΚΑΔΗΜΙΑ «ARCADIA» ΡΩΜΗΣ 1 Nella seconda metà del secolo XVII, a Roma, un letterato, Vincenzio Leonio di Spoleto, accoglieva nella sua casa alcuni giovani facendoli esercitare in componimenti poetici, che si distinguessero per semplicità di stile, per unità e nobiltà di idee. L'esigua brigata fu nobilmente accolta nel dotto cenacolo che si adunava nei giardini del palazzo Riario alla Lungara sotto gli illuminati auspici della regina Cristina di Svezia, la Pallade Sveva. Ella ammise nella sua accademia i più noti fra i letterati di tutte le nazioni dimoranti in Roma, ed il suo vasto ingegno valse ad esercitare una grande influenza sulla letteratura italiana. Morta Cristina di Svezia, che gli Arcadi onorarono come loro Basilissa (nel 1689), le adunanze degli innovatori, accresciuti di numero, continuarono; ed a recitare le loro poesie si recavano di preferenza nei solitari prati di Castel Sant'Angelo. Uno dei convenuti, Agostino Maria Taia, dopo aver udito declamare un elegante componimento pastorale di sapore virgiliano, uscì nell'espressione : «Egli mi sembra che noi abbiamo rinnovato l'arcadia». Il vivo ricordo delle Bucoliche di Virgilio e la rinomanza di quel nobile ed armonioso monumento della poesia italiana antica, che fu Γ Arcadia di Jacopo Sannazzaro, non furono estranei all'ispirata esclamazione. Non fu lasciata cadere e divenne il titolo della nuova istituzione che cominciò da allora a stabilmente formarsi e costituirsi. I fondatori dell'arcadia ebbero per principale scopo nell'assumere i nomi e la semplicità dei pastori greci, e perfino il loro calendario, di fare 1. 'Ομιλία γενομένη έν τη μεγάλη αίθούση του Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» τήν ΙΟην Φεβρουαρίου 1976, έπ' ευκαιρία της τελετής της Συναδελφώσεως μεταξύ του Φιλολογικοϋ Συλλόγου «Παρνασσός» καί τής 'Ακαδημίας «Arcadia» τής Ρώμης.

23 guerra alle gonfiezze del secolo e di far tornare la poesia italiana, per mezzo della pastorale, alle pure e belle forme. Si finsero pastori immaginando di vivere nelle campagne, bandendo ogni fasto, togliendo ogni titolo di preminenza. Si dettero allo studio e all'imitazione dei classici greci, latini ed italiani, per migliorare la poesia guasta e ridurla a verità di immaginazione e a realtà di sentimento. La prima adunanza ufficiale della nuova Accademia accadde il 15 ottobre del 1690, nell'orto del convento di S. Pietro in Montorio, presenti 14 accademici, fra i quali l'abate Giovan Mario Crescimbeni di Macerata, Vincenzio Leonio di Spoleto, Giovan Vincenzo Gravina di Rogliano Calabro, Giovan Battista Zoppi di Imola, Silvio Stampiglia di Lanuvio, ed inoltre due piemontesi, due liguri e due toscani. Le varie regioni d'italia vi erano degnamente rappresentate. Ciascuno assunse un nome pastorale seguito dal titolo di una campagna arcadica, e fu eletto primo custode il Crescimbeni (Alfesibeo Cario). Il 20 maggio 1696, in una seduta solenne, furono lette ed approvate le «leges Arcadum» dettate da Gian Vincenzo Gravina, in puro latino, imitando lo stile delle leggi romane delle XII Tavole. Serbatoio si chiamò il luogo della sala delle adunanze e dell'archivio accademico, Bosco Parrasio fu il nome del sito aperto, dove si declamavano i componimenti poetici. Dapprima quel luogo non fu stabile, e gli accademici andarono ramingando dal giardino di San Pietro in Montorio alla villa del duca Mattei di Paganica, sull'esquilino, ai giardini Riario, alla Lungara, agli Orti Farnesiani sul Palatino, al giardino del palazzo Salviati, alla villa dei Giustiniani, fuori porta del Popolo, al giardino Ruspoli sull'esquilino, e fin sull'aventino, nei giardini del card. Ginnasi. Infine nel 1725 l'arcadia acclamò arcade il re Giovanni V del Portogallo. Il sovrano per mostrare il suo gradimento, per mezzo dell'ambasciatore portoghese a Roma fece acquistare un boschetto alle falde del Gianicolo, dove si costruì un piccolo anfiteatro e la sede dell'accademia, che venne inaugurata nel 1726. Essa conserva tuttora il nome di Bosco Parrasio, desunto dalla regione dell'antica Arcadia, la Parrasia; successivamente venne restaurata dall'architetto Virginio Vespignani, e prese l'aspetto che tuttora conserva. Per due secoli quindi l'ombra ospitale di quell'insigne monumento della cultura italiana, frequentato da letterati italiani e stranieri, è stata testimone di memorabili manifestazioni letterarie. Quel luogo celebre in tutto il mondo, graditissimo per l'amenità del sito, per la simmetrica disposizione delle piante, per le memorie incise nel marmo di arcadi illustri, ancora oggi appartiene alla nostra Accademia. Già nel 1699 per l'attività del Crescimbeni, l'accademia aveva fondato