Πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης «Τα Πέτρινα Γεφύρια της Λέσβου»

Πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης «Τα Πέτρινα Γεφύρια της Λέσβου» Γενικό Λύκειο Γέρας Σχ. Έτος 2011-2012

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Περιεχόμενα..................................... 2 Ευχαριστίες........................... 4 Ομάδα εκτέλεσης έργου........................... 5 Ιστορική Αναδρομή Λέσβου........................... 6 Μορφολογικά στοιχεία Λέσβου............................... 10 Γενικά........................... 11 Το γεφύρι της Κρεμαστής............................... 12 Το γεφύρι στο Βρομόνερο της Αγίας Παρασκευής..................... 14 Το γεφύρι του Λαναρά...................................... 15 Η υδατογέφυρα της Μόριας......................... 16 Στην Αρχαία Πύρρα.......................... 18 Το τρίτοξο γεφύρι στον Αλμυροπόταμο.......................... 18 Το μονότοξο γεφύρι στον Αλμυροπόταμο............................... 19 Στο δρόμο Πολιχνίτου Βρίσας............................... 20 Το γεφύρι του Μολύβου............................... 21 Η Γέφυρα «Εννιά Καμάρες»............................... 22 Το γεφύρι των Παράκοιλων...................................... 24 Στο λιμανάκι των Παρακοίλων..................... 26-2 -

Στη Φίλια............................................. 26 Στην Κόβιλη............................................. 27 Το γεφύρι της Πλαγιάς................................... 27 Ξύλινα δημιουργήματα................................... 28 Στο Νεοχώρι................................... 30 Στην Αγία Μαρίνα Παππάδου................................... 31 Στον Άγιο Γρηγόριο................................... 31 Στο Μονέρι................................... 32 Στα Σκαμίνια................................... 32 Το γεφύρι της «Ψας»................................... 33 Στο Δρόμο Γέρας-Πλωμαρίου................................... 34 Η γέφυρα του Ασπροποτάμου................................... 35 Στον Ταξιάρχη του Μανταμάδου................................... 36 Βιβλιογραφία - Πηγές................................... 37-3 -

Ευχαριστίες Ευχαριστούμε θερμά για τη βοήθεια που μας προσέφεραν για την πραγματοποίηση του προγράμματος: το διευθυντή του Γενικού Λυκείου Γέρας κ.ψαρρό Παναγιώτη για την πολύτιμη βοήθεια του. τον γιατρό και συγγραφέα κ. Αξιώτη Μάκη για την ευγενική δωρεά του βιβλίου του «Τα γεφύρια της Λέσβου». τους καθηγητές του Γενικού Λυκείου Γέρας για τις πληροφορίες και το φωτογραφικό υλικό που μας παρείχαν. Το Κ.Π.Ε. Μακρινίτσας για την άψογη συνεργασία που είχαμε. - 4 -

Ομάδα εκτέλεσης Υπεύθυνοι καθηγητές : Μπρούζας Αναστάσιος, Καθηγητής Πληροφορικής ΠΕ19 Ραχάνης Γεώργιος, Φυσικός Μαθητές Βαρβάκη Ανδριάννα Βουγλάνη Μαρία Βουρνίτα Μάγδα Γιαννικός Ερμόλαος Καραγκιόζη Μαρία Καραμάνου Ξένια Καρίπης Μάριος Κατσούρη Μαρία Κεληγιάννη Γεωργία Κεληγιάννη Μαρία Κοκκώνη Ταξιαρχούλα Κοκκώνης Ηλίας Κουβέρης Δημήτρης Κουτσουκέλλη Μάγδα Κωνσταντάρας Άγγελος Ματθαίου Βλάσης Μιμίκου Αγγελική Μιμίκου Υπαπαντή Μουστάκα Μαρία Μπισμπίκας Στρατής Μυταρέλη Χρύσα Παπαδημητρίου Γιώργος Παπουτσάνη Μαρία Παπουτσή Άρτεμις Πρέντζας Παναγιώτης Ραχάνη Σουλτάνα Σιδέρη Ελένη Σπυρέλλη Σοφία Τριχώνας Γιώργος Τσαλίκη Δήμητρα Φαιδά Μαρία Φωτεινού Μαρία Χατζέλλης Νίκος Χατζηαφράτης Στρατής Ψαριανού Μάρω - 5 -

Σύντομη Ιστορική Αναδρομή της Λέσβου Η Λέσβος είναι ένα νησί με πανάρχαια ιστορία. Αποτέλεσε το μήλον της Έριδος για πολλούς κατακτητές. Γνώρισε περιόδους μεγάλης ακμής αλλά και πολλά δεινά. Οι αρχαιολογικοί χώροι, τα ιστορικά μνημεία, τα εκθέματα των μουσείων, οι πόλεις και τα χωριά με την παραδοσιακή αρχιτεκτονική τους, όλα κρύβουν πτυχές του λαμπρού παρελθόντος του νησιού και αποκαλύπτουν τα γεγονότα που στιγμάτισαν το τόπο. Σύμφωνα με την μυθολογία, ο πρώτος κάτοικος της Λέσβου ήταν ο Μάκαρας, γιος του Θεού Hλιου. Από τα ονόματα των παιδιών του πήραν το όνομά τους οι σημαντικότερες πόλεις του νησιού. Ο Άγιος Θεράποντας, σήμα κατατεθέν της Μυτιλήνης Οι ιστορικές πηγές τοποθετούν χρονικά την κατοίκηση της Λέσβου γύρω στο 3200 2400 π.χ. Τότε δημιουργείται στην περιοχή της Θέρμης ένας οικισμός με οχύρωση, οικοδομικά τετράγωνα και λιθόστρωτους δρόμους. Οι ανασκαφές έχουν φέρει στο φως λίθινα εργαλεία και αγγεία της περιόδου αυτής. Στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού ιδρύονται άλλοι δύο οικισμοί κοντά στη Θερμή. Το 1200 π.χ. η ζωή στους οικισμούς αυτούς διακόπτεται απότομα από αδιευκρίνιστα αίτια. Τα αρχαιολογικά ευρήματα φανερώνουν την ύπαρξη ενός πολιτισμού με κοινά στοιχεία με τον Μυκηναϊκό. Γύρω στο 1100 π.χ. το νησί εποικίστηκε από τους Αιολείς. Την περίοδο αυτή ιδρύονται στο νησί οι έξι αρχαίες πόλεις: Μυτιλάνα, Μήθυμνα, Έρεσος, Άντισσα, Πύρρα και Αρίσβη. Τα λείψανά τους υπάρχουν μέχρι σήμερα, ενώ οι αρχαιολογικές ανασκαφές έχουν φέρει στο φως σημαντικά ευρήματα. - 6 -

Σιγά σιγά αρχίζει και η πνευματική άνθηση του νησιού. Στα τέλη του 8ου π.χ. αιώνα και στις αρχές του 7ου π.χ. η Λέσβος ανέδειξε τρεις σημαντικές προσωπικότητες των γραμμάτων και των τεχνών. Τον Αρίωνα τον κιθαρωδό, τον Αλκαίο τον ποιητή και τη Σαπφώ τη μεγάλη λυρική ποιήτρια. Όλες οι πόλεις της Λέσβου ενεπλάκησαν στους πολέμους που διαμόρφωσαν τον αρχαίο κόσμο. Συμμετείχαν στους Περσικούς Πολέμους και στον Πελοποννησιακό (431πΧ-405πΧ) και υφίστανται τις δραματικές τους συνέπειες. Το 84 π.χ. οι Ρωμαίοι καταλαμβάνουν τη Λέσβο και παραχωρούν στους κατοίκους ορισμένα προνόμια. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα το νησί να γνωρίσει και πάλι μια περίοδο ακμής. Τότε κτίστηκαν στο νησί μερικά από τα σημαντικότερα μνημεία της. Όπως: το Υδραγωγείο της Μόριας, το Θέατρο και το Ιερό της Θερμίας Αρτέμιδος. Στα χρόνια του Βυζαντίου η Λέσβος χωρίστηκε σε δύο επισκοπές. Της Μυτιλήνης και της Μήθυμνας. Την περίοδο αυτή ιδρύθηκαν στο νησί πολλοί ναοί και άρχισαν να οικοδομούνται νέοι οικισμοί και πόλεις. Όπως η Μυτιλήνη, ο Μόλυβος, η Ερεσός και η Καλλονή. Τότε κτίστηκαν και τα περίφημα κάστρα της Λέσβου, στις περιοχές της Μυτιλήνης, του Αυγερινού και του Μόλυβου. Το κάστρο του Μολύβου Τη βυζαντινή περίοδο το νησί χρησιμοποιήθηκε και σαν τόπος εξορίας μεγάλων προσωπικοτήτων της εποχής. Όπως της Ειρήνης της Αθηναίας και του Κωνσταντίνου Θ του Μονομάχου. Το 1354 η Λέσβος παραχωρήθηκε από τον αυτοκράτορα Ιωάννη Παλαιολόγο, στον Γενοβέζο γαμπρό του Φραγκίσκο Γατελούζο, σαν προίκα για το γάμο του με την κόρη του. Η δυναστεία των Γατελούζων κυριάρχησαν στο νησί μέχρι και το 1462, όπου το κατέλαβαν οι - 7 -

Τούρκοι. Τότε η Λέσβος γνώρισε πολλά δεινά. Οι περισσότεροι κάτοικοι εγκατέλειψαν το νησί αναζητώντας καλύτερες συνθήκες διαβίωσης. Το 1817 εμφανίστηκαν στη Λέσβο οι πρώτοι φιλικοί. Στην διάρκεια του απελευθερωτικού αγώνα οι κάτοικοι πήραν μέρος στις μάχες και δέχτηκαν τα αντίποινα των Τούρκων, οι οποίοι προκάλεσαν φοβέρες καταστροφές στο νησί και σκότωσαν πολλούς κατοίκους. Το 1912 η Λέσβος ενσωματώθηκε με την Ελλάδα. Στις 8 Νοεμβρίου του 1912 ο ναύαρχος Κουντουριώτης με τον Ελληνικό στόλο καταλαμβάνει την πόλη της Μυτιλήνης και ένα μήνα αργότερα, μετά από αιματηρή μάχη, απελευθερώνεται ολόκληρη η Λέσβος. Μετά τη Μικρασιατική καταστροφή του 1922 περίπου 24.000 πρόσφυγες εγκαθίστανται μόνιμα στο νησί. Κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, Γερμανικά στρατεύματα την καταλαμβάνουν το 1941. Απελευθερώνεται το 1944. Λίγα λόγια για την περιοχή της Γέρας Ι στορικά είναι γνωστή με το όνομα «Iερά». Κατά τη ρωμαϊκή εποχή, υπήρχε σ αυτό το σημείο μια παραλιακή πόλη, η οποία πιθανώς καταποντίστηκε τον 1ο μ.x. αιώνα λόγω σεισμοτεκτονικής δραστηριότητας αυτή η πληροφορία τεκμηριώνεται από τα αρχαιολογικά ευρήματα της περιοχής. O πρώην Δήμος Γέρας, εκτός από τον Παπάδο, την έδρα του, αποτελείται από τον Παλαιόκηπο, το Mεσαγρό, το Σκόπελο, τον Πλακάδο και το Πέραμα. Kατά τα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας, αλλά και στη διάρκεια του Μεσοπολέμου, η περιοχή γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη κι αυτό αποδεικνύεται από τις πολλές βιομηχανικές μονάδες (ελαιοτριβεία, σαπωνοποιεία, βυρσοδεψεία) και τα γραφεία εταιρειών που ασχολούνταν με το ελαιόλαδο και τα άλλα προϊόντα. Tο λιμάνι του Περάματος είχε μεγάλη κίνηση και αρκετές εταιρείες Γεραγωτών διατηρούσαν παραρτήματά τους στην πόλη, την Ευρώπη και την Αίγυπτο. Άλλη μια μαρτυρία της οικονομικής της άνθησης είναι τα αρχοντικά σπίτια των χωριών της σ ένα απ αυτά, στο αρχοντικό Bρανά, όπου σήμερα στεγάζεται το Δημαρχείο, έζησε η μητέρα του νομπελίστα ποιητή Oδυσσέα Eλύτη. Ο Κόλπος της Γέρας Ένα ωραιότατο δημιούργημα της φύσης σε ολόκληρη τη Μεσόγειο. Είναι η ψυχή και η ανάσα της Γέρας και έχει συνδεθεί άρρηκτα με τη ζωή των κατοίκων της. Tο στόμιο του κόλπου προς το πέλαγος, όμοιο με φιόρδ, έχει θέα μαγευτική: ασημόχρωμες ελιές να φτάνουν μέχρι το κύμα και μικρά νησάκια να στέκουν σαν βιγλάτορες στο κανάλι. Απείρου κάλλους οι δαντελωτές παραλίες, αλλά και οι πολύ μικροί όρμοι, που υπάρχουν τόσο μέσα στον κόλπο όσο και στην πλευρά - 8 -

που βρέχεται από το Αιγαίο Πέλαγος. H ομορφότερη και πιο αξιοποιημένη απ όλες είναι το Tάρτι, το οποίο διαθέτει πεντακάθαρα τιρκουάζ νερά και βρίσκεται στους πρόποδες ενός καταπράσινου λόφου. Kάθε καλοκαίρι κατακλύζεται από χιλιάδες τουρίστες, που, εκτός όλων των άλλων, απολαμβάνουν και τα φρέσκα ψάρια, που σερβίρονται άφθονα στις γραφικές ψαροταβέρνες. Μαγευτικοί είναι, επίσης, οι ήσυχοι όρμοι Tσίλια, Λιγονάρι, Tσάφι, Φαρά και Γιαλιώτισσα. Tα χωριά της Γέρας Το Πέραμα είναι το λιμάνι και εμπορικό κέντρο της περιοχής, συνδέει τη Γέρα, μέσω του πορθμείου που καταλήγει στην Kουντουρουδιά, με τη Mυτιλήνη. Στο Πέραμα βρίσκεται το μεγαλύτερο βυρσοδεψείο των Βαλκανίων (κλειστό εδώ και 20 χρόνια περίπου).υπάρχουν κι άλλα βιομηχανικά κτήρια παραδοσιακής αρχιτεκτονικής και βυζαντινά μνημεία. Ο Παπάδος, με τα υπέροχα αρχοντόσπιτά του να μαρτυρούν την ακμή που γνώρισε στις αρχές του 20 ου αιώνα. Στο Μεσαγρό αξίζει να δείτε το μουσουλμανικό τζαμί με τον ιδιαίτερο μιναρέ, καθώς και τον παλιό φούρνο με τις τοιχογραφίες του Θεόφιλου. Στο Πλατανάκι, το καφενείο της κυρίας Eυστρατίας, ο πολιτιστικός σύλλογος Eιρήνη πραγματοποιεί πολλές εκδηλώσεις. Στο Σκόπελο, σταθείτε στην πλατεία με τα τεράστια πλατάνια και την πολύκρουνη δημόσια κρήνη και μπείτε στο μικρό σπήλαιο που βρίσκεται κάτω από το ναό της Aγίας Mαγδαληνής. Στον Παλαιόκηπο, το σημαντικότερο αξιοθέατο είναι ο ναός του Aγίου Eρμολάου, τρίκλιτη βασιλική χτισμένη το 1795. Άποψη της Γέρας. Σε πρώτο πλάνο το Πέραμα - 9 -

Μορφολογικά στοιχεία της Λέσβου Η Λέσβος ανήκει στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου Πελάγους και είναι το τρίτο - σ' ότι αφορά μέγεθος - νησί της Ελλάδας, μετά την Κρήτη και την Εύβοια. Η γεωγραφική της έκταση προσεγγίζει τα 1.630τ.χλμ., με μήκος ακτών 370 χλμ. Βρίσκεται στην είσοδο του Αδραμυτίου Κόλπου και απέχει από τα Μικρασιατικά παράλια -κατά προσέγγιση- από 5 έως 8 ναυτικά μίλια. Ανήκει στον πρώην Νομό Λέσβου, ο οποίος, επίσης, περιλάμβανε τα νησιά Λήμνο, Άγιος Ευστράτιο και μικρές βραχονησίδες της περιοχής. Υπάρχουν δυο Κόλποι - της Γέρας και της Καλλονής - ενώ μια πληθώρα όρμων και ακρωτηρίων σχηματίζονται περιμετρικά, μορφολογικά στοιχεία στα οποία οφείλεται το ιδιόρρυθμο σχήμα του νησιού. Δεν υπάρχουν ιδιαίτερα εκτεταμένες πεδιάδες, ενώ οι πιο σημαντικές -από άποψη έκτασης και παραγωγικότητας- είναι της Καλλονής, Ιππείου, Περάματος και Ερεσού. Σε διάφορα σημεία του ορεινού συγκροτήματος υπάρχουν χείμαρροι, που διαρρέουν τις πεδινές εκτάσεις, όπως ο Τσικνιάς προς τα βόρεια, ο Τσιχλιώτας προς τα δυτικά, ο Μυλοπόταμος στα κεντρικά και οι Σεδούντας και Αλμυροπόταμος προς τα νότια. Η Δυτική Λέσβος, συγκριτικά με την υπόλοιπη νησιωτική έκταση, είναι άγονη, με την εξαίρεση μικρών πεδινών εκτάσεων, ενώ τα ανατολικά και κεντρικά τμήματα είναι κατάφυτα από ελαιώνες (11.000.000 περίπου ελαιόδεντρα), πεύκα, έλατα, πλατάνια, καστανιές, οξιές και βελανιδιές. Επίσης, η Λεσβιακή ύπαιθρος καλύπτεται από μυρτιές, δάφνες, και άλλα θαμνοειδή φυτά, καθώς και με μια τεράστια ποικιλία αρωματικών φυτών και βοτάνων. Γενικά, η χλωρίδα της Λέσβου είναι πλουσιότατη. Από κλιματολογική άποψη η Λέσβος έχει ήπιο, μεσογειακό κλίμα, με πολλή μεγάλη ηλιοφάνεια καθ' όλη τη διάρκεια του έτους. Οι βροχοπτώσεις - με καταγραφόμενο μέγιστο ύψος το Δεκέμβριο και ελάχιστο τον Ιούλιο - συμβάλλουν θετικά στην γονιμότητα του εδάφους. Ο χειμώνας είναι ήπιος, με σπάνιο το φαινόμενο των χιονοπτώσεων - μ' εξαίρεση τα ορεινά - ενώ άνεμοι υπάρχουν καθ' όλη τη διάρκεια του έτους, με έξαρση κατά την περίοδο Ιούλιο - Αύγουστο, η λεγόμενη περίοδος των "Αιγαιοπελαγίτικων μελτεμιών". Ο πληθυσμός της Λέσβου ανέρχεται περίπου στους 100.000 κατοίκους και η Μυτιλήνη είναι η πρωτεύουσα του νησιού, καθώς και διοικητικό κέντρο, έδρα της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου και του Πανεπιστημίου Αιγαίου. - 10 -

Γενικά Τ α γεφύρια στη Λέσβο είναι αρκετά. Άλλα είναι με μια καμάρα (μονότοξα) και αλλά με πολλές (πολύτοξα). Υπάρχουν υψηλά, όπως της Κρεμαστής και στα Τοκάτια της Πελόπης καθώς και υπέροχα, χαμηλά πολύτοξα μνημεία στην ύπαιθρο του νησιού. Σύμφωνα με τις κατασκευαστικές λεπτομέρειες, άρχιζε το στήσιμο από τα δυο άκρα, επάνω από ένα κυκλικό, ξύλινο καλούπι και όταν έφθαναν στη κορυφή του τόξου, η κεντρική πέτρα συχνά διακοσμημένη το λεγόμενο «κλειδί» - μοίραζε τη μοναδική ισορροπία των δυνάμεων, σ αυτά τα αθάνατα κτίσματα. Υλικό η ντόπια πέτρα, το ισχυρό ασβεστοκονίαμα και στις βρεχόμενες βάσεις, η υδραυλική άσβεστος, - το μοναδικό κουρασάνι (με το τριμμένο κεραμίδι). Σε αρκετά από τα γεφύρια του νησιού υπάρχουν μπροστά από τις βάσεις κτιστά έμβολα, με στηθαίο κυκλικό ή γωνιώδες, ώστε να φυλάγονται από την ορμή του νερού. Αναφέρονται και στην πίσω επιφάνεια για προστασία από τη δίνη του ρεύματος. - 11 -

Τα γεφύρια. [1] Το γεφύρι της Κρεμαστής. (Περιοχή: Αγ.Παρασκευή) Στον δρόμο που έρχεται από την Αγία Παρασκευή, και είναι παρακλάδι του δρόμου για την Νάπη, δίπλα στον ποταμό Πέτσοφα, υπάρχει μια ρεματιά που ακολουθεί ο δρόμος και σχηματίζει διέξοδο των νερών όλης της Στύψης, που έρχεται από τον ποταμό Τσικνιά. Λιγό πριν βρίσκεται το γεφύρι της Κρεμαστής και όλη αυτή η ρεματιά πήρε το όνομα της από το γεφύρι. Επάνω από το γεφύρι, το ποτάμι ονομάζεται ποτάμι της Καμάρας. Μαζεύει τα νερά του γύρω από την Κάπη, την Πελόπη και το Υψηλομέτωπο που είναι τα γύρω χωριά. Δίπλα στο καινούργιο γεφύρι, βρίσκεται η γέφυρα της Κρεμαστής. Είναι ένα δημιούργημα που μας θυμίζει τα ψηλοκρεμαστά ηπειρώτικα γεφύρια και έχει ύψος 8.55μ, και στην κορυφή της καμάρας είναι τόσο λεπτό όσο μια σειρά λίθων. Η καμάρα είναι φτιαγμένη από ορθογώνιους λιθόπλινθους, τοποθετημένους κατά μήκος τρεις στην κάθε σειρά. Το ίδιο και οι βάσεις του γεφυριού. Τα πλάγια τρίγωνα, ως τις όχθες, γεμίζουν με αλάξευτες πέτρες οι οποίες συνδέονται με υλικό, το κουρασάνι που είναι το ισχυρότερο παραδοσιακό μίγμα. Το γεφύρι είναι μεσαιωνικό, αλλά δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς φτιάχτηκε. Πιθανόν εξυπηρετούσε κάποιο μυστικό πέρασμα επάνω από το ορμητικό ποτάμι, ότι δηλαδή εξυπηρετεί και ο σημερινός δρόμος. Όλα σχεδόν τα λαξευμένα μέλη, προέρχονται από τα αρχαία κτίρια της περιοχής και πρόκειται για ένα από τα πιο αξιόλογα έργα παραδοσιακής αρχιτεκτονικής στην Λέσβο. Η μονοκάμαρη είναι ανάλαφρη αλλά ανθεκτική κατασκευή που ενσωματώνοντας τον επιφανειακό βραχισμό προσφέρει - 12 -

μέσα στους αιώνες αδιάλειπτη ζεύξη στις όχθες του ορμητικού ρέματος της Κακάρας, που είναι παραπόταμος του Τσικνιά. Εμφανής είναι η δόμηση του με ορθογώνιους λιθόπλινθους οι οποίοι εικάζεται ότι προέρχονται από το αρχαίο ιερό της Κλοπεδής,. Αξιοθαύμαστος είναι ο τρόπος σύνδεσης της λεπτής σειράς λίθων στην στέγη ως και το καλοδιατηρημένο λιθόστρωτο κατάστρωμα. Θρυλείται ότι χτίστηκε κατά την εποχή της κυριαρχίας των Γατελούζων (14ος αι). Αρχιτεκτονική και ιστορική έρευνα όμως τον τοποθετεί γύρω στον 16ο αιώνα. Γι αυτό το γεφύρι, ισχύει ο λαϊκός μεσαιωνικός μύθος του χτισίματος της συζύγου του πρωτομάστορα στα θεμέλια, μύθος που δηλώνει το αίσθημα της ευθύνης απέναντι στην αντοχή αυτού του σημαντικού και απαραίτητου κοινωφελούς έργου. Μάλιστα οι ντόπιοι δείχνουν και το ακριβές σημείο στο οποίο είναι κτισμένη η γυναίκα του πρωτομάστορα του γεφυριού της Κρεμαστής: μια επίπεδη λευκή πλάκα στην κορυφή του μ ένα μικρό εγχάρακτο σταυρό. Το γεφύρι της Κρεμαστής, εξυπηρετούσε μια οδική αρτηρία, που συνέδεε την ανατολική, με τη βόρεια και τη δυτική Λέσβο. Επίσης εξυπηρετούσε στρατιωτικούς λόγους και εμπορικές ανάγκες. - 13 -

[2] Το γεφύρι στο Βρομόνερο της Αγίας Παρασκευής. Ο Μυλοπόταμος πριν στραφεί από τα ανατολικά στα νότια, δέχεται ένα παραπόταμο που έρχεται απ τη μεριά της Αγίας Παρασκευής. Αυτό τον παραπόταμο στη θέση Βρομόνερο (από μια ιαματική πηγή, ίσως θειούχα, μέσα στην κοίτη του),περνούσε ένας παλιός δρόμος. Το γεφύρι είναι ένα πραγματικό μνημείο. Ίσως το ωραιότερο μετά της Κρεμαστής. Είναι χαμηλό, μονότοξο και φτιαγμένο από λαξευτό ιγνιβρίτη. Μια σειρά από λαξευμένους ορθογώνιους λίθους με κυμάτια φτιάχνει το τόξο και στο «κλειδί» υπάρχει διακοσμητικός δίσκος (στην αντίθετη όψη άλλο σύμβολο). Τα «χείλη» είναι φτιαγμένα από λαξευμένα κομμάτια που σχηματίζουν γείσο, το δε κεντρικό (κλειδί), αμβλεία γωνία. Έτσι το γεφύρι σχηματίζει προς τα επάνω γωνία. Υπάρχουν δύο επιγραφές στο μνημείο, δυσανάγνωστες. Στην επάνω υπάρχει η χρονολογία: ΕΝ ΕΤΗ 1844. Στην κάτω υπάρχει Αραβική χρονολογία. - 14 -

[3]Το γεφύρι του Λαναρά. (Περιοχή:Νάπη) Το ωραίο χωριό βρίσκεται πέρα από την Αγ. Παρασκευή, επάνω στο δρόμο που την ενώνει με τον Μανταμάδο. Είναι ο Κλομηδάδος. Ανατολικά του, μέσα σε μια ρεματιά περνά ένα μεγάλο παραπόταμο του Τσικνιά, ο Κουκουβιάς. Πέρασμα πανάρχαιο που συνεχιζότανε με τις λαγκαδιές του Ασπροποτάμου προς τα Ανατολικά παράλια. Γι αυτό και το αρχαϊκό οχυρό επάνω στο βράχο «Δράκου Πήδημα», που δεσπόζει στο ποτάμι. Ανατολικά του χωριού απλώνονται απέραντα οροπέδια με το όνομα «Καμίνια». Μεγάλες «δεξαμενές νερού» (γκιόλες) δείχνουν τη σημασία τους για την εκτροφή των ζώων τη Κάπης. Εδώ σώζεται ακόμα το παλιό γεφύρι. Χαμηλό, στρωμένο με πλάκες τρίτοξο. Η δεξιά καμάρα και η μικρότερη μεσαία στηρίζουν οριζόντια το λιθόστρωτο. Μετά η αριστερή ανεβαίνει υψηλότερα δημιουργώντας καμάρα και στο οδόστρωμα. Πέτρα καφετιά και κουρασάνι τα υλικά κατασκευής. Το έφτιαξε όπως μαρτυρά και η επιγραφή ο Παρασκευάς Λαναράς το 1872 για τις ανάγκες του μεγάλου κτήματός του. - 15 -

[4] Η υδατογέφυρα της Μόριας (Περιοχή:Μόρια) Το μεγαλύτερο και ωφελιμότερο τεχνικό έργο που έγινε στη Λέσβο κατά την αρχαιότητα στη Λέσβο είναι η κατασκευή δικτύου ύδρευσης 26 χιλιομέτρων για να μεταφέρει νερό στην πόλη της Μυτιλήνης από τη Μεγάλη Λίμνη και τις πηγές του Τσίγκου που βρίσκονται στην περιοχή του Ολύμπου της Αγιάσου. Η κατασκευή του υδραγωγείου τοποθετείται στη ρωμαϊκή περίοδο αφού μόνο οι ρωμαίοι είχαν την τεχνογνωσία αλλά και τη βούληση να υλοποιούν τέτοιας εμβέλειας και αρτιότητας τεχνικά έργα κοινής ωφέλειας. Η υδατογέφυρα της Μόριας. Αποτελεί το καλύτερα διατηρημένο τμήμα του ρωμαϊκού υδραγωγείου Μυτιλήνης αλλά και το πλέον εντυπωσιακό. Ολόκληρη η κατασκευή είχε μήκος 170 μέτρα και ύψος (στο κεντρικό τμήμα) 26 μέτρων με 17 τοξωτά ανοίγματα (τα κεντρικά τμήματα περιλάμβαναν τρία αλλεπάλληλα τόξα). Μοιάζει περισσότερο με πρόσοψη κτιρίου με τρεις επάλληλες στοές. Το δίκτυο του ρωμαϊκού υδραγωγείου της Μυτιλήνης ξεκινούσε από τη Μεγάλη Λίμνη και τις πηγές του Τσίγκου, που βρίσκονται στους πρόποδες του Ολύμπου της Αγιάσου. Από κει άρχιζε η συγκέντρωση των υδάτων μέσα στο δίκτυο η οποία συνεχιζόταν σε όλη τη διαδρομή, με μικρότερους αγωγούς που διοχέτευαν υδάτινους πόρους από παραπλήσιες λαγκαδιές, πηγές κ.λ.π. στο κεντρικό δίκτυο. Η υψομετρική διαφορά μεταξύ της αφετηρίας του αγωγού (Μεγάλη Λίμνη) και της τερματικής δεξαμενής συγκέντρωσης νερού, (Λόφος Αρχαίου Θεάτρου), είναι περίπου 250 μέτρα. Αυτή τη διαφορά στάθμης εκμεταλλεύτηκαν οι μηχανικοί του έργου ώστε να επιτύχουν την ακώλυτη ροή του σ ολόκληρη τη διαδρομή των 26 χιλιομέτρων, μέσα από χαράδρες, κοιλάδες, ρεματιές και πάνω από λόφους και υψώματα. - 16 -

Ο αγωγός είχε ορθογωνική διατομή και τοιχώματα επιχρισμένα από τσιμεντοκονίαμα, όπου το νερό κυλούσε με μικρή ταχύτητα. Δεν είχε σταθερές διαστάσεις αλλά κυμαινόμενες ανάλογα με τη θέση και την κλίση του εδάφους. Έτσι αλλού είχε πλάτος 60 εκατοστά και ύψος 1,10 μέτρα και αλλού, π.χ. σε βραχώδεις λόφους, είχε πλάτος 35 εκατοστά και ύψος 80 εκατοστά. Με βάση αυτές τις διαστάσεις υπολογίζεται ότι ο αγωγός μετέφερε καθημερινά 126000 κυβικά μέτρα νερό ανάλογα βέβαια με την εποχή, τις βροχοπτώσεις κ.λ.π. Κατά τη διαδρομή του το ρωμαϊκό δίκτυο τροφοδοτούσε με νερό για άρδευση περιοχές, όπως η κοιλάδα του Έθερνου. - 17 -

[5] Στην Αρχαία Πύρρα(Περιοχή : Καλλονή) Ο πανάρχαιος δρόμος ερχότανε από το ιερό των Μέσσων και έφθανε στο βράχο της Αρχαίας Πύρρας που στέκεται τώρα δίπλα στην θάλασσα, πριν τα αγροκτήματα της Αχλαδερής ίδιο λιθόστρωτο οδηγούσε από την Καλλονή αυτά τα μεγάλα κτήματα του Δ. Βερναρδάκη. Αυτός όμως ο δρόμος, όπως και ο σημερινός, έπρεπε να περάσει από τον Βούβαρη, ένα ποτάμι που φέρνει τα νερά του πευκοδάσους στον κόλπο της Καλλονής. Τώρα εκβάλλει εκεί κάτω, σε μια επίπεδη έκταση που φαίνεται ότι την έφτιαξε το ίδιο με τις προσχώσεις του. Γιατί στα αρχαία χρόνια ο «Κόλπος των Πυρραίων» εισχωρούσε βαθιά και σχημάτιζε εδώ το λιμάνι της αρχαίας πόλης. Ο δρόμος αυτός περνούσε τον Βούβαρη με ένα τρίτοξο γεφύρι. Ήταν χτισμένο με αλάξευτη και λαξευμένη πέτρα, δεμένη με κουρασάνι. Επάνω του περνούσε το λιθόστρωτο. Τώρα σώζονται μόνο οι δυο «πεσσοί» που στήριζαν τις καμάρες. Είχε και τριγωνικά εμβολα για τα νερά του πόταμου. Τούτο το γεφύρι, εάν πιστέψουμε τον αρχαιολόγο R. Koldewey που το είδε ανέπαφο γύρω στα 1980, διατηρεί τα λείψανα της αρχαίας Ρωμαϊκής γέφυρας που έζευε από τότε τον ποταμό. Το αρχαιότερο γεφύρι του νησιού. [6]Το τρίτοξο γεφύρι στον Αλμυροπόταμο (Περιοχή: Πολιχνίτος) Η γη αναβλύζει το ζεστό νερό που κυλά ελεύθερο αχνίζοντας στα αυλάκια. Ερειπωμένα και ανακαινισμένα τα κτίρια, είναι σκόρπια ανάμεσα σε βούρλα, σε θάμνους και σε πέτρες. Απομεινάρια αλλοτινών καιρών,τα ''υδροθεραπευτήρια'', που ποιός ξέρει πόσους αιώνες εξυπηρετούσαν εδώ τον άνθρωπο. Ο Αλμυροπόταμος κατεβάζει τα νερά του από τους γύρω λόφους και πέφτει στα Βατερά. Εδώ στα θέρμα ενώνονται δύο παρακλάδια, ένα ανατολικό και ένα δυτικό. Στο δυτικό ρέμα στέκεται καταχωμένο από χώματα ένα χαμηλό τρίτοξο γεφύρι. Επάνω από το χαλασμένο του λιθόστρωτο περνούσε παλιά ο δρόμος. Οι - 18 -

καμάρες του είναι φτιαγμένες από λαξεμεύνη ''πολύχρωμη'' ντόπια μαλακόπετρα, ενώ το υπόλοιπο είναι χτισμένο με αλάξευτη πέτρα και ασβεστοκονιάμα. [7]Το μονότοξο γεφύρι στον Αλμυροπόταμο (Περιοχή: Πολιχνίτος) Επάνω από τον Αλμυροπόταμο, ο δρόμος περνά από το άλλο, μεγαλύτερο μονότοξο γεφύρι. Κατασκευάστηκε το 1920. Μια καμάρα από λαξευμένο ορθογώνιο ντόπιο ιγνιβρίτη κινδύνευε να πάθει ζημία αν δεν στερεωνόταν. Φώτο 2006-19 -

Φώτο 2010 [8] Στο δρόμο Πολιχνίτου Βρίσας (Περιοχή:Πολιχνίτος) Λίγο έξω, από τον Πολιχνίτο στον παλιό δρόμο, δίπλα στον νέο, υπάρχει ωραιότατη χαμηλή γέφυρα σ ένα παραπόταμο του Αλμυροπόταμου. Λαξευμένος ιγνιβρίτης, σχηματίζει δυο υπέροχα τόξα, ένα μεγάλο και ένα μικρό. Επίσης υπάρχουν δυο κυκλικά εμβολα, για την ορμή των νερών, και αυτά από λαξευμένους λίθους. - 20 -

[9]Το γεφύρι του Μολύβου. (Περιοχή:Μόλυβος) Καθώς ερχόμαστε απ την Πέτρα είναι αδύνατο να μην "προσκυνήσει" το βλέμμα μας την ισορροπημένη ομορφιά του λόφου της Μήθυμνας. Και πριν μπούμε στα πρώτα σπίτια, το πλατανόφυτο ποτάμι των νερόμυλων διασταυρώνεται με τον αμαξιτό, ο οποίος φαίνεται ότι πατεί στα ιδία χνάρια εδώ και εκατονταετίες. Μέχρι πριν λίγα χρόνια υπήρχε μόνο το παλιό γεφύρι. Τώρα το ζευγαρώσανε μένα τσιμεντένιο διπλά του για να γίνει διπλός ο δρόμος. Αυτό το παλιό μνημείο είναι τρίτοξο. Στηρίζεται σε καλολαξευμένες ντόπιες καφετιές πέτρες, σε αμέτρητες αλάξευτες και είναι δεμένο με κουρασάνι. Αθάνατο στρέφει την ανατολική του πλευρά ενάντια στο ρέμα με δυο έμβολα για τη μανία των νερών. - 21 -

Αυτό εδώ όμως έχει και τη γραπτή του ιστορία. Ανάμεσα στις δυο βορινές του κάμαρες, στη δυτική του πλευρά, μια τετράγωνη πλάκα από την ιδία καφετιά πέτρα φιλοξενεί μέσα σε δυο ορθογώνια πλαίσια μια επιγραφή με βυζαντινούς χαρακτήρες. Η επιγραφή φανερώνει ότι το Μοναστήρι του Λειμώνος έχτισε εδώ μια γέφυρα το 1602 όταν Ηγούμενος του ήταν ο ΤΙΜΟΘΕΟΣ. Είναι γνωστό ότι το Μοναστήρι δένεται και με τον Ταξιάρχη, τη μια από τις ενοριακές εκκλησίες της Μήθυμνας όπως το φανερώνει μια επιγραφή εντοιχισμένη στην πίσω αυλόθυρα. [10] Η Γέφυρα «Εννιά Καμάρες» (Περιοχή:Καλλονή) Το ποτάμι κατεβαίνει από την περιοχή «Ερμοτίλια», με τους αρχαίους τόπους, περνά από το Μοναστήρι του Λειμώνα, με το μετόχι του των Αγίων Αναργύρων, - 22 -

δέχεται το παρακλάδι από τη μεριά της Καλλονής και μετά εκβάλει στην παραλία, δυτικά της Σκάλας Καλλονής. Εκεί σχηματίζει πλατειές εκτάσεις, σκεπασμένες με τη μικρή αρμυρίθρα (salicornia sp.). Η ανατολή σε τούτα τα ήρεμα νερά, αναλύει το φώς σ όλες τις αποχρώσεις που διαθέτει το κόκκινο. Ο δρόμος που φεύγει από την Καλλονή για τα Παράκοιλα, συναντά τούτο το ποτάμι καταμεσίς στην υγρή αυτή έκταση. Εδώ λοιπόν συναντάμε τη μακρύτερη γέφυρα του νησιού, η οποία στηρίζεται σε εννιά καμάρες, εννιά κυκλικά τόξα απ όπου πήρε και το όνομά της. Κτισμένη με ντόπια ηφαιστειογενή πέτρα και κουρασάνι, στηρίζει τώρα επάνω σε σιδηροδοκούς το τσιμεντένιο υπόστρωμα και τον ασφαλτοτάπητα του αμαξιτού. Όμως, σίγουρα, κάποτε θα φιλοξενούσε το λιθόστρωτο του παλιού δρόμου, που οδηγούσε στα Παράκοιλα, και το οποίο σώζεται σε μερικά σημεία κάτω από τον σημερινό αμαξιτό. Γιατί τούτο εδώ το γεφύρι έχει κτητορική επιγραφή. Γράφει ότι το έφτιαξε η Μονή Λειμώνος. Επάνω λοιπόν σ αυτόν τον υδάτινο δρόμο που περνούσε από το μοναστήρι μετά το μετόχι του και τέλος από το Μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου του Παρασιγίου, του οποίου τη θέση σηματοδοτεί ένα εκκλησάκι καταμεσίς στον υγρό τόπο, στην εκβολή του πόταμου. Υπάρχουν δύο επιγραφές που σχετίζονται με το χτίσιμο του γεφυριού από το Μοναστήρι του Λειμώνος, όπως και αυτό του Μολύβου. Στην άκρη τη δυτική και στην πλευρά που βλέπει προς τη θάλασσα βρίσκονται εντοιχισμένες δυο επιγραφές. - 23 -

Η μία είναι σκαλισμένη (ανάγλυφη) επάνω σε μια πλάκα από λευκό μάρμαρο όπου με καλλιγραφικούς μεγαλογράμματους βυζαντινούς χαρακτήρες αναφέρει: ΙC ΧR NIKA (με σταυρό) ΠΑΛΙΝ ΔΙΩΡΥΧΗ ΓΕΓΟΝΕΝ ΕΚΒΑΘΡΩΝ Η ΚΑΜΑΡΟΗΔΟΝ ΓΕΦΥΡΑ ΔΙΑ ΕΞΟΔΟΥ ΤΟΥ ΠΑΜΜΕΓΙΣΤΟΥ ΤΑΞΙΑΡΧΟΥ ΤΟΥ ΑΝΩΘΕΝ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΟΥ ΛΕΙΜΩΝΟΣ ΗΓΟΥΜΕΝΕΥΟΝΤΟΣ ΚΩ ΜΙCΑΗΛ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ ΖΣΠΒ ΙΝΔΕ Μ.ΟΚΤΟ ΓΕΩΡΓΗΣ ΜΣΓ Το έτος λοιπόν ΖΣΠΒ (από κτήσεως κόσμου 7282) δηλαδή το 1774 ο Μάστορας ΓΕΩΡΓΗΣ έκτισε τούτη τη γέφυρα. Όμως φαίνεται πως υπήρχε παλαιότερη, αφού δίπλα ακριβώς σώζεται πλάκα από γκρίζο μάρμαρο με χαραγμένο επάνω της ένα μέρος από επιγραφή, σε μεγαλογράμματους, πρόχειρους κάπως, βυζαντινούς χαρακτήρες. Σύμφωνα με τον Καρυδώνη αυτή ανέφερε IC XR NIKA ΔΙΩΡΥΧΘΙ ΓΕΓΟΝΕΝ ΕΚ ΒΑΘΡΩΝ Η ΚΑΜΑ ΡΟΗΔΗ ΓΕΦΥΡΑ ΔΙΑ ΕΞΟΔΟΥ ΑΝΩΘΕΝ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΟΥ ΤΟΥ ΤΑΞΙΑΡΧΟΥ ΤΟΥ ΛΕΙΜΩΝΟΣ ΗΓΟΥΜΕΝΕΥΟΝΤΟΣ ΚΥΡΟΥ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ ΕΤΕΙ, ΖP+N+JE ΜΗΝ ΜΑΙΟΣ. (Σώζεται μόνο το κομμάτι των δεξιά των αγκυλών τώρα) χτιστεί τον Μάιο του έτους ZPNE' δηλαδή στα 1647. Η παλιά γέφυρα είχε - 24 -

[11]Το γεφύρι των Παράκοιλων (Περιοχή:Παράκοιλα) Ο δρόμος για την Άγρα περνά κάτω από το χωριό. Σε μια σκεπασμένη από πλατάνια τοποθεσία συναντά το ποτάμι που φέρνει τα νερά από τις ρεματιές του καταπράσινου Άη-Λια. Δίπλα στο νέο γεφύρι στέκεται το παλιό. Γεροφτιαγμένο πατάει σε ένα έμβολο, που προστατεύει από τα νερά τη μεσαία του βάση. Δυο αρκετά υψηλές καμάρες πατούν στις δύο όχθες. Λαξευμένος ανδεσίτης και κουρασάνι τα υλικά δομής του, ενώ δυο σειρές από όρθιες πλάκες ''φυλάγουν'' από το πλάγια το λιθόστρωτο. Γωνιώδες έμβολο - 25 -

[12]Στο λιμανάκι των Παρακοίλων(Περιοχή:Παράκοιλα) Το χωριό κρύβει γύρω του πανάρχαιες ιστορικές μαρτυρίες. Πύργους, βρύσες, ερείπια μεσαιωνικών και αρχαίων οχυρών. Ο δρόμος που κατεβαίνει στο μικρό λιμάνι περνώντας από κάτω από το λοφίσκο με το καστρέλλι και την προϊστορική ακρόπολη, χαμηλά δίπλα στη θάλασσα περνά επάνω από ένα μικρό ρέμα. Μετά υπάρχει ο πέτρινος λόφος με το εκκλησάκι, ένα παμπάλαιο πηγάδι, αρχαία χνάρια και σύγχρονος οικισμός. Το παλιό λιθόστρωτο περνά από ένα ωραιότατο χαμηλό γεφύρι χτισμένο με τον καφετή ανδεσίτη του περίγυρου και το ισχυρό κουρασάνι. Η κεντρική μεγάλη καμάρα συνοδεύεται από δυο άλλες μικρότερες (τρίτοξο). Είναι και τούτο στρωμένο με πλάκες. [13]Στη Φίλια (Περιοχή:Καλλονή) Πίσω από το χωριό Φίλια περνά ο Τσιχράντας. Ο παλιός δρόμος προς την παραλία περνούσε επάνω από ένα γεφύρι με τρεις ισοϋψείς καμάρες, δυο οξυληκτα έμβολα και φτιαγμένο από τον ντόπιο καφετή ανδεσίτη. - 26 -

[14]Στην Κόβιλη(Περιοχή:Αγιάσος) Το ποτάμι ανάμεσα στον Αη-Δημήτρη Αγιάσου και στην έξοδο του από το Ενθρονο, περνά από την Κόβιλη μια περιοχή με τον παλαιό Ταξιάρχη και τα κατάλοιπα του Ρωμαϊκού υδραγωγείου. Από την Καρίνη ο παλιός δρόμος, που συναντούσε τον οδικό άξονα προς την Καλλονή, περνούσε το ποτάμι με το ωραίο γεφύρι της Κόβιλης. Σχετικά υψηλό, μονότοξο, είναι κατασκευασμένο από το ντόπιο ασβεστόλιθο και καλύπτεται με λιθόστρωτο. Επάνω σε λίθο στη νότια πλευρά του, γράφει 1860, τη χρονολογία που φτιάχτηκε. [15]Το γεφύρι της Πλαγιάς(Περιοχή:Πλωμάρι) Είναι ένα χωριό κτισμένο γύρω από ένα ορμητικό ρέμα μέσα σε μια ρεματιά. Δυο χαράδρες κατεβάζουν τα νερά που ενώνονται κάτω από την πλατεία. Υπάρχει σε αυτό το χωριό ένα μονότοξο γεφύρι χτισμένο με την ντόπια μαρμαρόπετρα και τον σχιστόλιθο. Από επάνω του περνά ένα κομμάτι του παλιού λιθόστρωτου και στα πλάγια έχει προστατευτικά τοιχία. - 27 -

[16] Ξύλινα δημιουργήματα (Περιοχή:Πλωμάρι) Βαθιά μέσα στις ρεματιές του νησιού μας διασώζονται ακόμα μικρά ξύλινα γεφυράκια. Στις βαθιές ρεματιές των χωριών του Πλωμαρίου υπήρχανε δυο κορμοί πεύκου παράλληλα ριγμένοι επάνω στο ρέμα και επάνω τους καρφωμένα σανίδια. Για ασφάλεια στα πλάγια φτιάχνανε κάγκελο με σταυρωτά ή κάθετα ξύλα. Μετά οι κορμοί αντικατασταθήκανε από χοντρές σιδερένιες ράγες όπως βρίσκονται τώρα αλλά και από πέτρα. Η μία ομάδα συνοδεύει το πέρασμα του ποταμού Σεδούντα έως κάτω στο Πλωμάρι. - 28 -

Φωτογραφία από γεφύρι στο Πλωμάρι(αρχές αιώνα) και σήμερα. Η άλλη ομάδα συνοδεύει τον ποταμό Πριόνα από ψηλά ως το Νεοχώρι. - 29 -

[17]Στο Νεοχώρι(Περιοχή:Πλωμάρι) Ο Πριόνας είναι ένας ποταμός που κατεβάζει τα νερά του Ολύμπου στο πέλαγος. Το Τριψύχι είναι ένας οικισμός μικρός χαμένος στην τουρκοκρατία. Στο δρόμο που οδηγεί προς τον Άγιο Ιωάννη Τριψύχης, υπάρχει πετρόχτιστο τοξοτό γεφύρι. Είναι χτισμένο στις όχθες του ποταμού Πριόνα από πέτρα και μπορσολιάνη. Σκοπός της κατασκευής του, η εύκολη διάβαση του ποταμού Πριόνα τους χειμερινούς μήνες και η μεταφορά του ελαιοκάρπου με τα γαϊδουρομούλαρα και τις φοράδες. Με την διάνοιξη των αγροτικών δρόμων, καταργήθηκαν κατά κάποιο τρόπο τα αγροτικά μονοπάτια, και σιγά σιγά έγιναν απροσπέλαστα κυρίως απ την άγρια βλάστηση. Για τον ίδιο λόγο και τα γεφύρια χρησιμοποιούνται σπάνια. Το πετρόχτιστο γεφύρι, το «πνίξαν» στη κυριολεξία οι κισσοί (λ σοί) και οι αγριόβατοι (βατσνιές). Το γεφύρι μένει ανέπαφο εκτός απ το προστατευτικό τοίχο που βρίσκεται πάνω απ το γεφύρι, και το πέτρινο δρομάκι (πατουμέν ) που σχηματίζεται στο επάνω μέρος του γεφυριού. Για να μη υποστεί περισσότερες φθορές, το καλοκαίρι του 2005, φίλοι του συλλόγου Νεοχωριτών ο «ΜΠΟΡΟΣ», το καθάρισαν απ τους κισσούς και τα υπόλοιπα αγριόχορτα. Το γεφύρι που οδηγεί στον Άγιο Ιωάννη Τριψύχης, είναι παλιό, ίσως και του 17ου αιώνα. Είναι ανεκτίμητο κειμήλιο για το χωριό και την περιοχή. - 30 -

[18]Στην Αγία Μαρίνα Παππάδου(Περιοχή:Γέρα) Το ποτάμι κατεβαίνει από ψηλά και διασταυρώνεται με πολλούς δρόμους. Περνά λοιπόν και αυτό από το κέντρο του Παππάδου, εκεί στην Πατρικού όπου σκεπάστηκε πριν από χρόνια. Πιο κάτω το χωριό έχει ακόμα ένα δρόμο όπου σώζεται ένα μεγάλο κομμάτι από καλοφτιαγμένο λιθόστρωτο. Οδηγεί στον κάμπο. Στην έξοδο αυτή υπάρχει το μεγάλο τετράγωνο γεφύρι, κτισμένο με λαξευμένη και αλάξευτη ασβεστόπετρα. Παραδίπλα ένα γέρικο οριζοντιόκλαδο κυπαρίσσι με καμένη την κορφή του. Είχε και άλλα κυπαρίσσια πιο κάτω στο ποτάμι,όπου θυμάμαι τη γερακίνα να φωλιάζει. Και τα βράχια με τα "πατήματα" της Αγιάς Μαρίνας, σκαλισμένα επάνω τους. [19]Στον Άγιο Γρηγόριο(Περιοχή:Γέρα) Στο προσκύνημα του Αγίου Γρηγορίου,χαμένο ανάμεσα στα λιόφυτα βουνά της Γέρας,γινότανε κάτω από τα πλατάνια του μεγάλο πανηγύρι. Ο δρόμος κατηφόριζε από ψηλά, όταν ερχότανε απ τα χωριά και συναντούσε το ρέμα πριν φθάσει στον Άγιο. Έτσι περνούσε επάνω από ένα μονότοξο γεφύρι χτιστό με λαξευμένο ντόπιο ιγνιβρίτη και σχιστόλισθο των γύρω βουνών. Τώρα το σκέπασε το νέο γεφύρι για να περάσει ο αγροτικός που ακολουθεί την ίδια πορεία. - 31 -

[20]Στο Μονέρι (Περιοχή:Γέρα) Ο ποταμός που κατεβαίνει από τα βουνά της Ζώσας, περνά έξω από τον Μεσαγρό με το μεγάλο γεφύρι του Αι-Δημήτρη, μέσα από την Πατρικού του Παπάδου με άλλο μεγάλο γεφύρι στον αμαξιτό και τρίο πιο κάτω στην Αγία Μαρίνα. Πέφτει στο ποτάμι της Ψας και από εκεί στην Ευριακή. Πριν τη συμβολή των δύο χειμάρρων, το λιθόστρωτο που κατέβαινε από τον Παπάδο περνούσε επάνω από το ποτάμι με ένα μονότοξο γεφύρι. Κουρασάνι, σχιστόλιθος, ενώ το διατρέχει το λιθόστρωτο. Πριν από αυτό στέκεται ερειπωμένη η μεγάλη βρύση από την κίτρινη μαλακόπετρα και πιο πέρα ένας υδρόμυλος, που χάνεται στο χρόνο. Νερά λοιπόν τότε στην τοποθεσία Μονέρια, που κάτι τέτοιο φανερώνει. Παρά δίπλα στέκεται το νέο τσιμεντένιο δημιούργημα. [21]Στα Σκαμίνια(Περιοχή:Γέρα) Το άλλο βρίσκεται σε μία άλλη περιοχή, δίπλα στο δρόμο προς το Πλωμάρι, στα Σκαμίνια. Το παραπόταμο δίνει τα νερά του στο μεγάλο χείμαρρο που εκβάλει στον Κόλπο της Γέρας, νότια από το Πέραμα. Και εδώ το ίδιο λιθόστρωτο στο ψηλό μονότοξο γεφύρι, που έχει πλάτος 2,5 μέτρα. Λαξευμένη κιτρινωπή μαλακόπετρα στηρίζει την καμάρα, ενώ η αλάξευτη πέτρα και το κουρασάνι συμπληρώνουν το υπόλοιπο έργο. Το ύψος του φθάνει, στο μέσον, τα 3,5 μέτρα. Τούτο όμως έχει και όνομα. Το ξέρουν σαν το γεφύρι της Χατζή-Μελισσινής. Έμεινε ιστορικό όταν στα ορμητικά νερά του ρέματος έπεσε από το γεφύρι μια βρακοφορεμένη γυναίκα που άκουγε σ' αυτό το όνομα. Το νέο τσιμεντένιο γεφύρι έγινε δίπλα του και κινδυνεύουν τα θεμέλιά του από τους στροβίλους του νερού. - 32 -

[22] Το γεφύρι της «Ψας» (Περιοχή:Γέρα) Το ποτάμι περνά δίπλα από τον Παλαιόκηπο και διασταυρώνεται με τον αμαξιτό. Δέχεται το ποταμάκι που κατεβάζει τα νερά απ' τον αρχαιολογικό χώρο της ΜΑΝΝΑΣ και τέλος τον ποταμό του Παπάδου. Αντρειώνεται και εκβάλλει στην Ευριακή, εκεί όπου υπάρχει η μεγάλη πλαζ. Ο δρόμος απ' τον Πλακάδο έρχεται χαμηλά και συναντά αυτόν του Παλαιοκήπου, στην τοποθεσία με τα πανύψηλα κυπαρίσσια, με τις καμάρες του υδρόμυλου. Στην τοποθεσία το όνομα «Ψα» χάνεται στο χρόνο, αντέχοντας στις προσπάθειες αποκρυπτογράφησης του. Εκεί λοιπόν που ''συμβάλλουν'' οι δύο δρόμοι στέκεται και το μονότοξο γεφύρι. Πέτρα λαξευτή που ''έδενε'' αρμονικά ως την κορφή του τώρα έχει ενισχυθεί από το τσιμέντο, γιατί το ''κτίσμα'' χρησιμοποιείται ακόμα. Σώζεται το λιθόστρωτο από τον παλιό δρόμο, που διατηρείται μόνο εκεί. - 33 -

[23]Στο Δρόμο Γέρας-Πλωμαρίου(Περιοχή:Γέρα) Το ποτάμι αυτό κατηφορίζει και βγάζει τα νερά του στη μεγάλη αμμουδιά του Αγίου Ισίδωρου. Αυτό το ''πέρασμα'' που ενώνει τη Γέρα με το Πλωμάρι, φιλοξενεί τον αμαξιτό που πηγαίνει αντάμα με τα νερά του ποταμού μέσα στη ''Λαγκάδα''. Είναι μία γραφική, πανέμορφη διαδρομή, σκεπασμένη με πλατάνια και πλουτισμένη με τη ροδοδάφνη. Αυτό το τροφοδοτούν με νερά, ρέματα που αυλακώνουν τα γύρω απότομα υψώματα τα τονισμένα με τους μοναχικούς βράχους και τις σιλουέτες των βαθύχρωμων κυπαρισσιών. Ένα από αυτά τα ''ρέματα'' έρχεται από δεξιά χαράζοντας το βουνό με βαθιά ρεματιά, βαθύσκιωτη από πλατάνια τυλιγμένα στον κισσό. Δίπλα στο καινούργιο γεφύρι στέκεται το παλιό μονότοξο, γεροφτιαγμένο, το οποίο έχει σαν υλικό τον ντόπιο σχιστόλιθο που αφθονεί στα γύρω βουνά. - 34 -

[24]Η γέφυρα του Ασπροποτάμου (Περιοχή:Μανταμάδος) Ο αμαξιτός για τη Μυτιλήνη από τον Μανταμάδο συναντάει το ποτάμι στην Πεδή. Εδώ λοιπόν στέκεται η μεγάλη γέφυρα. Οι καμάρες είναι τρεις φτιαγμένες με λαξευτό καφετί ιγνιβρίτη του περίγυρου. Από λαξευμένη πέτρα είναι χτισμένο και το κυκλικό έμβολο χαμηλά για την ορμή των νερών. Το «κλειδί» έχει απλή διακόσμηση. - 35 -

[25]Στον Ταξιάρχη του Μανταμάδου (Περιοχή:Μανταμάδος) Στο λιθόστρωτο που οδηγούσε στον Ταξιάρχη από τον Άγιο Βασίλειο υπάρχει ένα γεφυράκι που το οποίο έζευε το ποτάμι. Μετά φτιάξανε καλύτερα λιθόστρωτα και ο δρόμος ήλθε πιο πάνω. Το νέο γεφύρι πιο ψηλό με λαξευμένες πέτρες στην καμάρα και με σιδερένια κάγκελα για ασφάλεια. - 36 -

Βιβλιογραφία Πηγές 1. Μάκης Αξιώτης Τα γεφύρια της Λέσβου. 2. Γιώργος και Εύη Μπεληγιάννη 1500 πέτρινα τοξωτά γεφύρια της Ελλάδας. 3. Τα πέτρινα γεφύρια, Ένθετο εφημερίδας Καθημερινής 13 Φεβρουαρίου 2000. 4. Τα πέτρινα τοξωτά γεφύρια της Ελλάδος, ΚΠΕ Μακρινίτσας. 5. http://www.metabyzantine.gr Bυζαντινά και Μεταβυζαντινά μνημεία της Λέσβου. - 37 -