ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΡΕΥΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΟΠΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΣΥΝΟΧΗ ΘΕΜΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΡΕΥΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΟΠΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΣΥΝΟΧΗ ΘΕΜΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΝΗΛΙΚΕΣ ΠΟΡΕΙΕΣ ΝΕΟΤΗΤΑΣ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΜΕ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΑΡΑΜΟΝΗΣ ΣΕ ΜΟΝΑΔΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΛΗΡΩΣΗΣ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΙΚΙΝΙΩΤΗ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΚΑΛΛΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΥΤΙΛΗΝΗ Ακαδημαϊκό Έτος 2010-2011

Π ΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ.1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α : ΓΕΝΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΘΕΣΜΙΚΕΣ ΡΥΘΜΙΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ : ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ 9 1. Κοινωνική παιδική προστασία : θεωρητική προσέγγιση και εννοιολογικές διευκρινήσεις 9 2. Προγράμματα και δράσεις για την κοινωνική προστασία του απροστάτευτου παιδιού στην Ελλάδα : περιγραφή και κανονιστικές όψεις 17 2.1 Οι οικονομικές ενισχύσεις.18 2.2 Η επιτροπεία... 19 2.3 Η υιοθεσία 20 2.4 Η αναδοχή 22 2.5 Η ιδρυματική περίθαλψη...24 2.5.1. Η μεταιδρυματική στήριξη.. 28 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β : ΤΑ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΑ ΣΤΑΔΙΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΚΑΙ Η ΕΝΗΛΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΝΕΟΤΗΤΑΣ : ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ... 30 1. Οι αναπτυξιακές κρίσεις στη θεωρία του Erikson.31 1.1 Η αναπτυξιακή σημαντικότητα της εφηβείας..36 2. Η δομή ζωής στη θεωρία του Levinson.42 3. Η γυναικεία ενηλικιότητα...46 4. Η κοινωνιολογική προσέγγιση της ενηλικιότητας..47 5. Η ευπαθής ενήλικη νεότητα...51 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ: Ο ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ: Η ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΤΟΥ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΠΟΛΛΑΠΛΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ.54 1. Οι πολλαπλές κοινωνικές πραγματικότητες του αποκλεισμού...56 1.1 Κοινωνικός αποκλεισμός και φτώχεια.56 1.2 Κοινωνικός αποκλεισμός και αποκλεισμός από την εργασία...64 1.3 Κοινωνικός αποκλεισμός και αποκλεισμός από την κατοικία..67

1.3.1 Οι πολιτικοί μηχανισμοί και οι κοινωνικοί παράγοντες του αποκλεισμού από την κατοικία... 70 1.4 Κοινωνικός αποκλεισμός και ελλειμματική κοινωνική συμμετοχή.73 1.5 Κοινωνικός αποκλεισμός και ρήξη του κοινωνικού δεσμού...75 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ: ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΟΡΕΙΕΣ ΕΝΗΛΙΚΗΣ ΝΕΟΤΗΤΑΣ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΜΕ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗΣ ΣΕ ΜΟΝΑΔΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΛΗΡΩΣΗΣ : ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΚΑΙ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟΙ ΟΡΙΣΜΟΙ...87 1. Ενήλικη νεότητα των αποχωρησάντων από τις μονάδες αναπλήρωσης και σχέσεις υποστήριξης... 87 2. Τα υπηρεσιακά προγράμματα στήριξης της ενήλικης αυτονόμησης των νέων σε μονάδες αναπλήρωσης : συνοπτική επισκόπηση...94 3. Κοινωνικός αποκλεισμός και ψυχικός πόνος 98 4. Οι επιχειρησιακοί ορισμοί 101 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε: ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΟΡΕΙΕΣ ΕΝΗΛΙΚΗΣ ΝΕΟΤΗΤΑΣ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΜΕ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗΣ ΣΕ ΜΟΝΑΔΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΛΗΡΩΣΗΣ : Ο ΧΩΡΟΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΚΑΙ Ο ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ.. 108 1. Τα ερωτήματα 108 2. Η ΜΚΦ προέλευσης: το θεσμικό πλαίσιο, οι εναλλακτικοί τρόποι τοποθέτησης και οι στόχοι.109 3. Οι υποθέσεις..112 4. Ο ερευνητικός σχεδιασμός.116 4.1 Οι στόχοι της έρευνας.116 4.2 Η διαδικασία πρόσβασης και επικοινωνίας ( ερευνώμενος πληθυσμός ) 117 4.3 Οι ερευνητικές δυσχέρειες.118 4.4 Η ερευνητική μέθοδος.119 4.4.1 Το τηλεφωνικό ερωτηματολόγιο ( ποσοτικά ευρήματα ) 120 4.4.2 Οι συνεντεύξεις.121 4.4.3 Το δείγμα της έρευνας.122

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ : ΤΑ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ..124 1. Υπόθεση 1 : τα ποσοτικά ευρήματα.124 1.1. Περιγραφή του δείγματος..124 1.2 Ευρήματα πληρούντα τις προϋποθέσεις για ανάλυση χ2-...133 2. Υπόθεση 1 : τα ποιοτικά ευρήματα ( συνεντεύξεις )...140 2.1 Η παρουσίαση των συνεντευξιαζόμενων γυναικών : Σημερινή κοινωνική και οικογενειακή πραγματικότητα.140 2.2 Η παρουσίαση των συνεντευξιαζόμενων γυναικών : Προφίλ των οικογενειών προέλευσης...142 2.3 Η παρουσίαση των συνεντευξιαζόμενων γυναικών : Λόγοι παραμονής στη ΜΚΦ, ιδρυματικές διαδρομές, ψυχοκοινωνικές ταυτότητες ( όψιμη εφηβεία ).144 3. Οι πορείες ενήλικης νεότητας Η κατοικία / δομή νοικοκυριού..146 3.1 Η αποχώρηση από τη ΜΚΦ...153 3.1.1 Η αποχώρηση από τη ΜΚΦ στη - Δ/ΑΤ -.147 3.1.2 Η αποχώρηση από τη ΜΚΦ στη μη Δ / Α Ταυτότητα 151 3.2 Η εξέλιξη των συνθηκών της κατοικίας 152 3.2.1 Η εξέλιξη των συνθηκών της κατοικίας στη Δ/ΑΤ- : ο στεγαστικός αποκλεισμός.152 3.2.2 Η εξέλιξη των συνθηκών της κατοικίας στη μη Δ/ΑΤ- : ο στεγαστικός αποκλεισμός.155 4. Η εκπαιδευτική εξέλιξη... 156 4.1 Η εκπαιδευτική εξέλιξη μετά την αποχώρηση : η εκπαιδευτική εξέλιξη στη Δ/ΑΤ-.157 4.2 Η εκπαιδευτική εξέλιξη στη μη Δ/ΑΤ- 158 5. Η εργασιακή εξέλιξη 158 6. Η σημερινή εισοδηματική κατάσταση.165 7. Η συζυγική / συντροφική κατάσταση..167

8. Τα παιδιά ( γονεικότητα ).173 9. Η πολιτειακότητα.176 9.1 Η πολιτειακότητα ως θέση ( πρόσβαση στα δικαιώματα ).. 176 9.2 Η πολιτειακότητα ως ρόλος 179 2. Υπόθεση 2: Τα ερευνητικά αποτελέσματα...183 2.1 Ανάμεσα στην ενσωμάτωση, στην επισφάλεια, στην περιθωριοποίηση : Η αποτίμηση των κοινωνικών πραγματικοτήτων των συνεντευξιαζόμενων με όρους κοινωνικού αποκλεισμού 183 2.2 Οι σχέσεις υποστήριξης και οι διαδρομές ενήλικης νεότητας των συνεντευξιαζόμενων.188 2.3 Οι πρωτογενείς σχέσεις υποστήριξης στην ενήλικη νεότητα των συνεντευξιαζόμενων..189 2.4 Η πρωτογενής υποστήριξη στη ζώνη της ενσωμάτωσης 191 2.4.1 Η υπερισχύουσα απουσία της γονεικής στήριξης..191 2.4.2 Η υποστήριξη μέσα από τη συζυγικότητα.195 2.4.3 Η ύπαρξη και η συμβολή συμπαραστατικών ή και διευκολυντικών ως προς την ένταξη ατόμων στις "κρίσιμες" στιγμές..197 2.5 Η πρωτογενής υποστήριξη στη ζώνη της ευαλωτότητας : η μη ακραία ευαλωτότητα. 198 2.5.1 Η απουσία γονεικής στήριξης..199 2.5.2 Η ύπαρξη και η συμβολή συμπαραστατικών ή και διευκολυντικών ως προς την ένταξη ατόμων 200 2.5.3 Η συμβολή των πρωτογενών σχέσεων στην εύρεση εργασίας.. 201 2.6 Η πρωτογενής υποστήριξη στη ζώνη της ακραίας ευαλωτότητας και του περιθωρίου 202 2.6.1 Η απουσία δραστικής γονεικής στήριξης και η ενταξιακά ανασταλτική γονεική παρουσία 204 2.6.2 Η απουσία δραστικών ή / και η παρεμβολή ανασταλτικών ως προς την ένταξη ατόμων στις "κρίσιμες" στιγμές..212 2.6.3 Η δόμηση σχεσιακών δυναμικών αποδυναμωτικής εξάρτησης..206 2.6.4 Η δόμηση σχεσιακών δυναμικών αποδυναμωτικής ανεξαρτησίας.208

3. Υπόθεση 3: Τα ερευνητικά αποτελέσματα...210 3.1 Η μεταιδρυματική υπηρεσιακή στήριξη.210 3.1.1 Η υπηρεσιακή στήριξη κατά την αποχώρηση από τη ΜΚΦ 211 3.1.2 Η μεταιδρυματική στήριξη στην ενήλικη νεότητα των συνεντευξιαζόμενων.214 3.2 Οι αναπαραστάσεις της δραστικής μεταιδρυματικής υπηρεσιακής στήριξης 216 3.2.1 Η λειτουργία της μονάδας αναπλήρωσης ως σημείο αναφοράς παροχής φροντίδας και κατά την νέα ενήλικη νεότητα. Συνοπτικές διαπιστώσεις 216 3.2.2 Η λειτουργία της μονάδας αναπλήρωσης ως σημείο αναφοράς παροχής φροντίδας και κατά την νέα ενήλικη νεότητα. Συνοπτικές διαπιστώσεις 216 4. Υπόθεση 4: Τα ερευνητικά αποτελέσματα.220 4.1 Ο ψυχικός πόνος στη ζώνη της ενσωμάτωσης 220 4.2 Ο ψυχικός πόνος στη ζώνη της μη ακραίας ευαλωτότητας 222 4.3 Ο ψυχικός πόνος στη ζώνη της ακραίας ευαλωτότητας / περιθωρίου. 223 4.3.1 Η απελπισία και η σχέση με το χρόνο... 223 4.3.2 Η συναισθηματική, κοινωνική, σχεσιακή μοναξιά...224 4.3.3 Η έλλειψη πεποίθησης επηρεασμού της μοίρας... 226 ΕΠΙΛΟΓΟΣ - ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ.227 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...229 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ.235

Ευχαριστίες Ευχαριστώ θερμά τους καθηγητές μου για τις γνώσεις που αποκόμισα στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα σπουδών. Ευχαριστώ ιδιαίτερα τον επιβλέποντα καθηγητή μου κο Κάλλα Ιωάννη καθώς και τον καθηγητή μου κο Ψημίτη Μιχάλη για τη δημιουργική και εξαιρετική τους καθοδήγηση στην πραγματοποίηση της συγκεκριμένης μελέτης. Ευχαριστώ επίσης τους συμφοιτητές μου κο Παρασκευόπουλο Δημήτρη και κα Γιαννίκου Σμαράγδα για την πρόθυμη διεκπεραίωση διαδικαστικών και πρακτικών θεμάτων μου, συνυφασμένων με τη φοίτηση στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα σπουδών. Ακόμα, ευχαριστώ τις νέες γυναίκες οι οποίες συμμετείχαν στην έρευνα έρευνα η οποία δεν θα είχε πραγματοποιηθεί χωρίς την ευγενική τους συμβολή. Τέλος απευθύνω ένα μεγάλο ευχαριστώ στους γονείς μου για την ανεξάντλητη, με υπερβάσεις εαυτού υποστήριξη τους καθ όλο το διάστημα της φοίτησης στο ΜΠΣ και της εκπόνησης της ερευνητικής μου εργασίας.

Στην κόρη μου και σε όλα τα παιδιά για τα οποία ως εργαζόμενη ανέλαβα ευθύνες και ως άνθρωπος αγάπησα

1 ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΝΗΛΙΚΕΣ ΠΟΡΕΙΕΣ ΝΕΟΤΗΤΑΣ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΜΕ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΑΡΑΜΟΝΗΣ ΣΕ ΜΟΝΑΔΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΛΗΡΩΣΗΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Την τελευταία τριαντακονταετία έχει αναδυθεί το φαινόμενο της παράτασης της νεότητας το οποίο ανατρέπει το παραδοσιακό μοντέλο της σύντομης και γραμμικής πρόσβασης στους κοινωνικούς ρόλους του ενήλικα μέσα από καθορισμένες τελετουργικές εισόδους, όπως η έναρξη της επαγγελματικής απασχόλησης ή ο γάμος. Όπως επισημαίνει και ο Garlland ( 2000 ), η οριοθετημένη, παλαιότερα, φάση του κύκλου της ζωής έχει παραχωρήσει τη θέση της σε ετερογενείς, μη γραμμικές διαδικασίες ενήλικων διαδρομών νεότητας οι οποίες στις αδρές γραμμές τους κατηγοριοποιούνται ανάλογα με το περιβάλλον κοινωνικής προέλευσης, το φύλο, κ.λ.π. Για τους νέους ενήλικες του σήμερα, η είσοδος στην ενήλικη ζωή και η ενήλικη πορεία της νεότητάς τους αποτελεί περίοδο δισταγμών συνέπεια της μεταβιομηχανικά αυξανόμενης εργασιακής επισφάλειας - με ασαφή κινητικότητα ανάμεσα σε μία επί μέρους οικογενειακή εξάρτηση ( οικογένεια προέλευσης ) και στην εργασιακή και οικογενειακή αυτονομία. Σ αυτό το δομικά καθορισμένο πλαίσιο διακινδύνευσης της δυνατότητας για αυτόνομη κοινωνική εξέλιξη ( βιοτική αυτάρκεια, ποιότητα της κοινωνικοποίησης ). η κοινωνική ένταξη των αποκαλούμενων ευάλωτων κοινωνικών ομάδων έχει αποτελέσει - ιδιαίτερα μετά το 70 - αντικείμενο μελέτης και πρακτικής ενασχόλησης των κοινωνικών υπηρεσιών, στις οικονομικά ανεπτυγμένες κοινωνίες. Τόσο οι εμπειρικοί ερευνητές της κοινωνικής προστασίας όσο και οι θεωρητικοί του αποκλεισμού έχουν παρατηρήσει ότι μετά το 70 έχουν πολλαπλασιασθεί οι κοινωνικές ομάδες οι υποκείμενες σε ένα εδραιωμένο ή εν δυνάμει κοινωνικό αποκλεισμό. Σύμφωνα με τον Μ. Goyette ( 2004 ), όλο και περισσότερες κατηγορίες πληθυσμού είναι σε μία συνεχή κατάσταση ευαλωτότητας 1 συνέπεια των κοινωνικών μεταλλάξεων των προκαλούμενων από την αναδόμηση του Κράτους Έθνους, από την μεταμόρφωση της οικογένειας, από το μετασχηματισμό της αγοράς εργασίας. Ιδιαίτερα ως προς την αγορά εργασίας, έχει επισημανθεί ο ρόλος της ευέλικτης και της επισφαλούς σημερινής μορφής της στην κοινωνική ένταξη των νέων ( Fournier 1 vulnerability, vulnerabilité

2 και Monette, 2000 ) και στην ενήλικη κοινωνική τους αυτονόμηση. Η τελευταία περιλαμβάνει πολλές όψεις, δεδομένου ότι ανάγεται σε πολιτικά, σχεσιακά, συμβολικά συνθετικά στοιχεία ( βλ. De Gaulejac και Taboada Léonetti 1994, René και συν. 2001 ) συνυφασμένα με σημαντικούς τομείς της ζωής, όπως η κατοικία, οι ερωτικές σχέσεις και η συζυγικότητα, η νεοσυσταθείσα οικογένεια, οι φιλικές σχέσεις, η πολιτειακότητα κ.α. ( βλ. Bidart 2002, Coles 1996, Galland 1991 ). Η κοινωνική κατηγορία των νέων ατόμων, με ιστορικό παραμονής σε μονάδες οικογενειακής αναπλήρωσης αποτελεί μία ευάλωτη ομάδα ως προς το ενδεχόμενο του κοινωνικού αποκλεισμού. Σχετικά με την μετάβαση στην ενήλικη ζωή και με την ενήλικη πορεία νεότητας οι έρευνες - ιδίως μετά τη δεκαετία του 80 - έχουν αναδείξει τη δυσκολία κοινωνικής και οικογενειακής ένταξης των αποχωρούντων από τις μονάδες λόγω των μειωμένων πόρων τους ( οικογενειακό, ανθρώπινο, κοινωνικό κεφάλαιο ) στη φάση της ενήλικης νεότητάς τους Τα νέα άτομα, έχοντας στην πλειονότητα των περιπτώσεων βιώσει ψυχοκοινωνική ένδεια και πολλαπλό κοινωνικό αποκλεισμό στην παιδικότητα και την εφηβεία τους, στερούνται επαρκούς υποστηρικτικού δικτύου ( οικογένεια, υποστηρικτικοί τρίτοι ) στη φάση της ενήλικης νεότητάς τους. Αρκετά μπορεί και να παρουσιάζουν μεγάλη δυσκολία στην ολοκλήρωση των εκπαιδευτικών βαθμίδων ή έχουν εγκαταλείψει το σχολείο προτού ολοκληρώσουν τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Άλλα ( ιδίως κορίτσια ) γίνονται γονείς σε πολύ νέα ηλικία χωρίς επαγγελματική απασχόληση, συχνά χωρίς σταθερή κατοικία, ανατρέχουν στις κοινωνικές υπηρεσίες ή περιφέρονται σε συνεχείς συνθήκες επισφάλειας ( Reid 2007, Nadeau 2000 ). Αυτές οι ερευνητικές διαπιστώσεις προσεγγίζουν την ιδέα της προβλεπτικότητας των ευκαιριών ενός ατόμου μέσα από τη μελέτη των συγκυριών του ξεκινήματός του. Σε σχετικές μελέτες του άλλωστε ο Rutter ( 1988, 1990, 1993 ) επικαλείται την ιδέα της προβλεπτικότητας των ευκαιριών ενός ατόμου μέσα από τη μελέτη των συγκυριών του ξεκινήματός του διατυπώνοντας την έννοια της "διαδρομής διακινδύνευσης" ( risk trajectory ) : ένας παράγοντας αστάθειας ενδυναμώνει ένα δεύτερο με αποτέλεσμα να περιορίζονται καθοριστικά οι ευκαιρίες του ατόμου στην ενηλικιότητα. Οι έρευνες σχετικά με την ενήλικη εξέλιξη ατόμων με ιστορικό τοποθέτησης σε μονάδες υποκατάστατης οικογενειακής φροντίδας φέρνουν λοιπόν στο φως την

3 αυξημένη πιθανότητα κοινωνικού αποκλεισμού για αυτή την ομάδα πληθυσμού. Αν και μία μερίδα νέων ατόμων κατορθώνει, μετά την έξοδο από τη μονάδα αναπλήρωσης και παρά τους μειωμένους πιθανόν πόρους να έχει μία συγκριτικά ικανοποιητική κοινωνική ένταξη, για ένα μεγάλο αριθμό περιπτώσεων οι διαδοχικοί αποκλεισμοί της παιδικής και της εφηβικής ζωής καταλήγουν σε πολλαπλό κοινωνικό αποκλεισμό κατά την ενήλικη νεότητα. Ως προς τις πολυδιάστατες όψεις ανάδυσης και εδραίωσης του κοινωνικού αποκλεισμού, συγγραφείς όπως οι Sen ( 1992 ), Room ( 1998 ) και Atkinson ( 1998 ) διευκρινίζουν ότι οι μορφές του τελευταίου δεν συρρικνώνονται στην έννοια της φτώχειας, παρότι στη μεγάλη πλειονότητα των περιπτώσεων οι δύο καταστάσεις συνυπάρχουν και δεν τη συμπεριλαμβάνουν ( φτώχεια ) οπωσδήπο τε : ο Atkinson, στη θέση του ως προς την ύπαρξη τριών βασικών χαρακτηριστικών του αποκλεισμού 1, θέτει σαν ένα από τα χαρακτηριστικά τη σχετικότητα ( επικρατούσες νόρμες σε μία δεδομένη χρονική περίοδο ) - άποψη η οποία έχει εφαρμογή στην πρόσβαση σε επικρατούντα είδη κατανάλωσης άρα και τον αποκλεισμό λόγω αδυναμίας απόκτησής τους. Ο Room περιγράφει την ύπαρξη πέντε σταδίων πέρα από τη φτώχεια, δίνοντας έμφαση στη ρήξη των κοινωνικών σχέσεων και των οικογενειακών δεσμών ( καταληκτικό αποτέλεσμα του αποκλεισμού ) ενώ ο Virtanen ( 1996 ), σε ένα αντίστοιχο, επικεντρωμένο στο δεσμό πλαίσιο σκέψης, αναφέρεται στην αδυναμία άσκησης των δικαιωμάτων της πολιτειακότητας ή αλλιώς στην ακύρωση της δυνατότητας της κοινωνικής αλληλεγγύης η οποία θεμελιώνεται στο κοινωνικό συμβόλαιο ανάμεσα στο άτομο και στο κράτος. Ο Α. Sen 2 μιλά για το σύνολο των διανυσμάτων λειτουργίας που ένα άτομο μπορεί να επιτύχει ( capabilities ), όπως οι πολιτισμικοί και οι συναισθηματικοί πόροι, δυνατότητα που η εξαρτημένη φύση της αποτελεί, εκτός από την υλική στέρηση, τον κρίσιμο παράγοντα του αποκλεισμού 3 ( θεώρηση του αποκλεισμού με όρους εξάρτησης της επιλεξιμότητας ). 1 Σχετικότητα, παράγοντας κινητοποίησης, δυναμική του αποκλεισμού. 2 Α. Sen, Inequality Reexamined, Clarendon Press, Oxford, 1992, ελληνική έκδοση: Επανεξετάζοντας την ανισότητα, Καστανιώτης, Αθήνα, 2004 3 "It is useful to begin with the recognition that the idea of social exclusion has conceptual connections with well-established notions in the literature on poverty and deprivation, and has antecedents that are far older than the specific history of the terminology might suggest..we can appreciate more fully the contribution made by the new literature on social exclusion by placing it in the broader context of the old very aged idea of poverty as capability deprivation.. The capability perspective on poverty is

4 Ερχόμενοι στη μελέτη μας με θέμα Κοινωνικός αποκλεισμός και ενήλικες πορείες νεότητας γυναικών με ιστορικό παραμονής σε μονάδα οικογενειακής αναπλήρωσης, διευκρινίζουμε αρχικά ότι το κίνητρο για την εκπόνησή της έχει αποτελέσει το γεγονός ότι το θέμα της ενήλικης εξέλιξης των αποχωρούντων από μονάδες αναπλήρωσης ελάχιστα έχει διερευνηθεί στη χώρα μας και ότι εκλείπουν οι θεσμικές παρεμβάσεις μεταιδρυματικής στήριξης για αυτή την κατηγορία πληθυσμού. Σ αυτό το πλαίσιο σκέψης, σκοπός της διπλωματικής μας εργασίας είναι η διερεύνηση των διαδρομών ενήλικης νεότητας γυναικών με ιστορικό παραμονής σε μονάδα υποκατάστατης οικογενειακής φροντίδας εφήβων κοριτσιών η οποία έχει αποτελέσει ένα από τους εργασιακούς μας χώρους την τελευταία 20ετία. Συγκεκριμένα, η ερευνητική προσέγγισή μας επικεντρώνεται στη δυναμική της κοινωνικής και οικογενειακής εξέλιξης των γυναικών οι οποίες κατά την εφηβεία τους ή για μία περίοδο της εφηβείας τους έχουν διαμείνει στο συγκεκριμένο πλαίσιο, και, κατ επέκταση, στο ενδεχόμενο του κοινωνικού αποκλεισμού στη φάση της ενήλικης νεότητάς τους. Ως προς τον πληθυσμό της έρευνάς μας έχουμε επιλέξει νέες γυναίκες με έξοδο από τη μονάδα μετά το 1994 γυναίκες δηλ. σημερινής ηλικίας 22 33/34 χρόνων, ηλικιακό φάσμα συμβατό με τη χρονικότητα της ενήλικης πορείας νεότητας όπως αυτή ορίζεται από τους μελετητές των αναπτυξιακών φάσεων και μέσα από τη θεώρηση του κύκλου της ζωής. Μέσα από το σκοπό της ερευνητικής μας εργασίας έχουν διαμορφωθεί τα ερωτήματα και οι ερευνητικές μας υποθέσεις. Tα ερωτήματά μας σχετικά με την ενήλικη νεότητα των γυναικών με ιστορικό παραμονής στη μονάδα οικογενειακής αναπλήρωσης, είναι τα παρακάτω: Ερευνητικά ερωτήματα : Α. - Πως έχουν εξελιχθεί στη φάση της ενήλικης νεότητάς τους οι γυναίκες οι οποίες έχουν ζήσει κατά την εφηβεία τους ή μία περίοδο της εφηβείας τους στην μονάδα οικογενειακής αναπλήρωσης ; inescapably multidimensional, since there are distinct capabilities and functionings that we have reason to value ". A. Sen, Social exclusion: concept, application, and scrutiny, Social Development Papers No. 1, June 2000,www.scribd.com/.../Amartya-Sen-Socialexclusion

5 Β. - Η κοινωνική και οικογενειακή εξέλιξη των νέων γυναικών στη φάση της ενήλικης νεότητάς τους παραπέμπει σε καταστάσεις κοινωνικού αποκλεισμού ; Γ. - Αν οι πορείες ενήλικης νεότητας των γυναικών είναι συνυφασμένες με καταστάσεις κοινωνικού αποκλεισμού, μπορούν να διαπιστωθούν παράγοντες οι οποίοι συσχετίζονται με αυτό το αποτέλεσμα ; Οι υποθέσεις εργασίας μας : Οι νέες γυναίκες με ιστορικό τοποθέτησης - παραμονής σε μονάδα οικογενειακής αναπλήρωσης αποτελούν μία ομάδα υψηλού κινδύνου ως προς το ενδεχόμενο του πολλαπλού κοινωνικού αποκλεισμού στη φάση της ενήλικης νεότητάς τους. Σ αυτό συμβάλλουν ατομικοί και δομικοί παράγοντες. Οι ατομικοί παράγοντες : Υ1: Η ψυχοκοινωνική προσέγγιση της εισόδου στην ενήλικη ζωή έχει επισημάνει τη σημασία μίας συγκροτημένης, στις αδρές γραμμές της, ψυχοκοινωνικής ταυτότητας στην όψιμη εφηβεία. Οι έμπρακτες ενδείξεις είναι η θετική κοινωνικοποίηση 1, η απουσία ψυχοπαθολογικού προβλήματος, η δυνατότητα επένδυσης σε ένα στόχο π.χ. ολοκλήρωση σπουδών / επαγγελματικής εκπαίδευσης, ανάληψη εργασιακής ευθύνης - με γνώμονα τη σταδιακή κατάκτηση της εργασιακής και οικογενειακής αυτονομίας. Η υπόθεση εργασίας μας είναι ότι οι συμπεριφορές που παραπέμπουν σε διάχυτες ή και αρνητικές καταστάσεις της ψυχοκοινωνικής ταυτότητας στην όψιμη εφηβεία ( 17 20 χρ.) αποτιμώμενες α. σε μη ολοκλήρωση της βασικής εκπαίδευσης ή μίας υποκατάστατης επαγγελματικής εκπαίδευσης ( επαγγελματικά εργαστήρια αντί της γυμνασιακής φοίτησης ), β. σε μη ολοκλήρωση της 2βάθμιας εκπαίδευσης ενώ έχει γίνει εγγραφή ( σημ. : φυγές από το σχολείο, αιφνίδια και αδικαιολόγητη διακοπή της φοίτησης ) και μη αντικατάστασή της με 1 Το φάσμα των αναπτυξιακών ψυχοκοινωνικών θεωριών έχει αναδείξει ότι τα στάδια ανάπτυξης παραπέμπουν σε κοινωνικούς ρόλους αντίστοιχους με ηλικίες ζωής ( Macmillan et Copher, 2005 ) σε μία δεδομένη κοινωνία, άρα στην ποιότητα της κοινωνικοποίησης του ατόμου στο εκάστοτε στάδιο ζωής του.

6 επαγγελματικό πρόγραμμα γ. σε επαναλαμβανόμενες φυγές από τη μονάδα με εκτός μονάδας διανυκτερεύσεις, δ. σε διαγνωσμένη ψυχοπαθολογική κατάσταση ε. σε νοητική οριακότητα στ. σε περιστασιακή, έστω, χρήση ουσιών, η. σε επαναλαμβανόμενες και έντονες εναντιωματικές συμπεριφορές είναι παράγοντας διακινδύνευσης ως προς το ενδεχόμενο του πολλαπλού κοινωνικού αποκλεισμού στη φάση της ενήλικης νεότητας. Αντίθετα, η μη εκδήλωση των παραπάνω αποτελεί παράγοντα προφύλαξης ως προς την πολλαπλότητα και το εύρος των καταστάσεων αποκλεισμού ( σημ. : συγκριτική αποτίμηση, στα πλαίσια του ερευνώμενου πληθυσμού, των κατηγοριών : α. με μη εκδήλωση προβλήματος Διάχυτης ή Αρνητικής ταυτότητας στην όψιμη εφηβεία β. με εκδήλωση προβλήματος Διάχυτης ή Αρνητικής ταυτότητας στην όψιμη εφηβεία. ( Ανεξάρτητη μεταβλητή : Διάχυτη ή και Αρνητική ταυτότητα στην όψιμη εφηβεία. Εξαρτημένη μεταβλητή : ο πολλαπλός κοινωνικός αποκλεισμός αποτιμώμενος σε κατοικία, εργασία, εκπαίδευση, οικονομική κατάσταση, συντροφική / συζυγική κατάσταση / παιδιά, πολιτειακότητα. Οι δομικοί παράγοντες : Ως δομικούς παράγοντες αποτιμούμε : α. την απουσία ή την μειωμένη δυνατότητα υποστήριξης των νέων γυναικών κατά την αποχώρηση από τη μονάδα καθώς και κατά την ενήλικη νεότητά τους από πρωτογενή δίκτυα ( οικογένεια προέλευσης, ευρεία οικογένεια, νέο δημιουργημένοι οικογενειακοί δεσμοί, σχεσιακό τους περιβάλλον - σύντροφοι, φίλοι ). β. την απουσία επαρκούς υπηρεσιακής ( μεταιδρυματικής ) στήριξης, μετά την αποχώρηση από τη μονάδα οικογενειακής αναπλήρωσης Υ2 : Όπως αποδεικνύουν οι μελέτες της κοινωνιολογίας της εισόδου στην ενήλικη ζωή, η ενήλικη νεότητα στη σύγχρονη εποχή χαρακτηρίζεται από μη γραμμικές πορείες οικογενειακής και επαγγελματικής ένταξης. Ακόμα, έχει αποδειχθεί η σημαντικότητα της συμβολής της γονεικής οικογένειας ή / και των σημαντικών τρίτων, υποστηρικτικών ατόμων στην ασταθή αυτή περίοδο δόμησης της

7 αυτονομίας. Η υπόθεση εργασίας μας είναι ότι η απουσία αυτής της στήριξης ενισχύει την διακινδύνευση του πολλαπλού κοινωνικού αποκλεισμού στη φάση της ενήλικης νεότητας.. ( Ανεξάρτητη 1 μεταβλητή: στηρικτική συμβολή της οικογένειας προέλευσης / ευρείας οικογένειας / σημαντικών υποστηρικτικών τρίτων αποτιμώμενη μέσα από μία βιωματική, κατανοητική προσέγγιση. Εξαρτημένη 2 μεταβλητή : ο πολλαπλός κοινωνικός αποκλεισμός αποτιμώμενος στο - κατά S. Paugam - πεδίο των κοινωνικών ανισοτήτων, δηλ. σε κατοικία, εργασία, εκπαίδευση, οικονομική κατάσταση, καθώς και στο επίπεδο της πολιτειακότητας. Υ3: Η θεσμική παρέμβαση της οικογενειακής αναπλήρωσης δεν εγγυάται την αποσόβηση του κοινωνικού αποκλεισμού στη φάση της ενήλικης νεότητας. Η απουσία μεταιδρυματικής υπηρεσιακής στήριξης ενισχύει την διακινδύνευση του πολλαπλού κοινωνικού αποκλεισμού στη φάση της ενήλικης νεότητας. ( Ανεξάρτητη μεταβλητή : μεταιδρυματικό πρόγραμμα στήριξης. Εξαρτημένη μεταβλητή : ο πολλαπλός κοινωνικός αποκλεισμός αποτιμώμενος στο ( κατά S. Paugam ) πεδίο των κοινωνικών ανισοτήτων, δηλ. σε κατοικία, εργασία, εκπαίδευση, οικονομική κατάσταση καθώς και στο πεδίο της πολιτειακότητας. Υ4 : Ο Ph. J. Parquet ( 2003 ) αναφέρεται στ ην κλινική πολυμορφικότητα των δευτερογενών συναισθηματικών καταστάσεων και των συμπεριφορών στους κοινωνικά αποκλεισμένους, χρησιμοποιώντας την έννοια ψυχικός πόνος 3 : ο ψυχικός 1 Ανεξάρτητη μεταβλητή ( independent variable ) ονομάζεται ένα χαρακτηριστικό των στατιστικών υποκειμένων δείγματος που εισάγεται από τον ερευνητή για να εκτιμηθεί η επίδραση της πάνω σε μια άλλη ή άλλες μεταβλητές που χαρακτηρίζονται ως εξαρτημένες. Συνήθως στις πειραματικές και σε κάποιες περιγραφικές έρευνες η ανεξάρτητη μεταβλητή αποτελεί την αιτία και η αυτόνομη δράση της επηρεάζει άλλη ή άλλες μεταβλητές 2 Εξαρτημένη μεταβλητή ( dependent variable ) ονομάζεται ένα χαρακτηριστικό των υποκειμένων δείγματος που η τιμή του επηρεάζεται ή προσδιορίζεται από τις μεταβολές που συμβαίνουν στην ανεξάρτητη ή στις ανεξάρτητες μεταβλητές 3 Souffrance Psychique et Exclusion Sociale, Secrétariat d Etat à la lutte contre la Précarité et l Exclusion auprès du Ministre des Affaires Sociales, du Travail et de la Solidarité ( France ), sous la direction du Prof. Ph. J. PARQUET, Septembre 2003.

8 πόνος ακολουθεί τις καταστάσεις κοινωνικού αποκλεισμού, περιορίζοντας, εκ των πραγμάτων, τις δυνατότητες ατομικής κινητοποίησης έναντι αυτών των καταστάσεων και αποτιμάται στην εμφάνιση συγκεκριμένων συμπεριφορών ( βλ. αμέσως παρακάτω ) Η υπόθεση εργασίας μας είναι ότι η παρουσία του ψυχικού πόνου συνοδεύει τις καταστάσεις πολλαπλού κοινωνικού αποκλεισμού και ότι η παρουσία του χαρακτηρίζει ιδιαίτερα τις περιπτώσεις των γυναικών με Δ/ΑΤ ( όψιμη εφηβεία ). ( Ανεξάρτητη μεταβλητή :. ο πολλαπλός κοινωνικός αποκλεισμός αποτιμώμενος σε κατοικία, εργασία, εκπαίδευση, οικονομική κατάσταση, συντροφική / συζυγική κατάσταση / παιδιά, πολιτειακότητα. Εξαρτημένη μεταβλητή : ο ψυχικός πόνος, αποτιμώμενος στην εμφάνιση συμπεριφορών όπως : 1. ανικανότητα προβολής στο μέλλον - λειτουργία μέσα στη χρονικότητα της στιγμής, 2. Αδυναμία ανάπτυξης νέων συναισθηματικών και κοινωνικών σχέσεων, σταθερών και διαφοροποιημένων, 3. Συναισθηματική, κοινωνική, σχεσιακή μοναξιά, 4. Απώλεια της έννοιας της αλληλεξάρτησης με τους ανθρώπους και τις ομάδες, 5. Αδυναμία του ατόμου να φαντασθεί τα αιτήματα για απαραίτητη βοήθεια λόγω ανικανότητας συναίσθησης των κοινωνικών αναγκών και των αναγκών υγείας, 6. Αδυναμία του ατόμου να φαντασθεί ότι η κατάσταση μπορεί να αλλάξει μέσα από εξωτερική βοήθεια : αίσθηση του αναπόφευκτου 7. Μείωση της αυτοεκτίμησης και της πεποίθησης ότι μπορεί το άτομο να επηρεάσει τη μοίρα του, 8. Εθιστικές αντισταθμιστικές συμπεριφορές, 9. Προβλήματα κατάθλιψης ).

9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α : ΓΕΝΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΘΕΣΜΙΚΕΣ ΡΥΘΜΙΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ : ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ 1. Κοινωνική παιδική προστασία : θεωρητική προσέγγιση και εννοιολογικές διευκρινήσεις Εννοιολογικά η λέξη προστασία παραπέμπει στην προφύλαξη, στην υπεράσπιση, στο ενδιαφέρον για κάποιον ή για κάτι. Η κοινωνική προστασία 1 δηλώνει λοιπόν την προφύλαξη και την φροντίδα η οποία αναπτύσσεται μέσα από την κοινωνική δραστηριότητα και, κατ επέκταση, μέσα από ένα οργανωμένο σύστημα κοινωνικών υπηρεσιών οι οποίες σχεδιάζονται και υλοποιούνται μέσα από την κοινωνική πολιτική της κάθε χώρας. Ο όρος κοινωνική πολιτική πρωτοεμφανίστηκε στην Γερμανία στα τέλη του 19 ου αιώνα περιγράφοντας την κρατική παρέμβαση για την επίλυση των προβλημάτων και την εξασφάλιση της ευημερίας της εργατικής τάξης. Από τότε έως σήμερα ( περίοδος εμφάνισης και εξέλιξης του Κράτους Πρόνοιας στις δυτικές κοινωνίες ), η έννοια της κοινωνικής πολιτικής απέκτησε ποικίλες σημασίες, οι οποίες διαφοροποιούνται μεταξύ τους με γνώμονα το φάσμα των πιθανών παρεμβάσεων, (ορισμοί αναφερόμενοι μόνο στην κρατική πρωτοβουλία και άλλοι που περιλαμβάνουν την ιδιωτική πρωτοβουλία, όπως την Εκκλησία, τα ιδιωτικά ιδρύματα, τους εθελοντικούς φορείς, κ.α.). Ένας κοινά αποδεκτός ορισμός είναι αυτός του P. Townsend (Sociology and Social Policy, Penguin Books, 1976, p.7) ο οποίος περιγράφει την κοινωνική πολιτική ως «.. το οργανωμένο σύστημα κοινωνικών υπηρεσιών και θεσμών που έχουν ως αντικείμενο να βοηθήσουν άτομα και ομάδες να επιτύχουν ικανοποιητικά επίπεδα ζωής και υγείας και προσωπικούς και κοινωνικούς δεσμούς που θα τους 1 Σύμφωνα με τη Διεθνή Οργάνωση Εργασίας ( A. Garsia Bonilla, J.V. Gruat 2003 ) η κοινωνική προστασία ορίζεται ως το σύνολο των δημόσιων μέτρων τα οποία μία κοινωνία παρέχει στα μέλη της για την αντιμετώπιση των κοινωνικών και οικονομικών αντιξοοτήτων οι οποίες οφείλονται στην απουσία ή στην μείωση του εργασιακού εισοδήματος λόγω έκτακτων περιστατικών όπως ασθένεια, μητρότητα, εργατικό ατύχημα, ανεργία, αναπηρία, γήρανση και θάνατο του τροφοδότη. Στον ορισμό της Asian Development Bank ( ADB Annual Report, Manila 2000 ) η κοινωνική προστασία περιλαμβάνει τόσο το σύνολο των πολιτικών που στοχεύουν στη μείωση της φτώχειας και της κοινωνικής ευαλωτότητας των πληθυσμών όσο και τα προγράμματα κοινωνικής εργασίας σε μικρο επίπεδο, σε κοινοτικό επίπεδο, στην παιδική προστασία. Ως προς την κοινωνική προστασία για το παιδί η Unicef ( 2006 ) αναφέρεται στην παροχή κοινωνικής βοήθειας και οικονομικής υποστήριξης της οικογένειας ή εξατομικευμένα του παιδιού, με την εμπλοκή των κοινωνικών υπηρεσιών και τη χρήση εναλλακτικών μορφών παιδικής προστασίας ( ανάδοχη φρ οντίδα, υιοθεσία, ιδρυματική φροντίδα, κοινοτικές υπηρεσίες για ανάπηρα παιδιά και φροντίδας παιδιών προσχολικής ηλικίας ).

10 επιτρέψουν να αναπτύξουν πλήρως τις ικανότητές τους και θα τους διασφαλίσουν ευημερία σε εναρμόνιση με τις οικογενειακές τους ανάγκες και τις ανάγκες της ευρύτερης κοινωνίας» ( Λαμπίρη Δημάκη : " Οικογένεια και κοινωνική πολιτική " στο Φροντίδα για την Οικογένεια, Αθήνα 1990 ). Μέσα από μία διαχρονική προσέγγιση, διαπιστώνεται ότι τα πεδία ενδιαφέροντος και δράσης της κοινωνικής πολιτικής στην κάθε χώρα δεν αντιπροσωπεύουν μία στατική κατάσταση αλλά εξειδικεύονται προς νέες κατευθύνσεις, ακολουθώντας τη διαφοροποίηση των κοινωνικών αναγκών και των συναφών αιτημάτων σε αδρές γραμμές ωστόσο, τα κλασσικά πεδία ενεργοποίησής της μπορούν να αποτιμηθούν ως εξής: Προστασία και εξασφάλιση της εργασίας Κοινωνική ασφάλιση Προστασία προβληματικών και ασθενών κατηγοριών του πληθυσμού μέσα από επιδοματικά προγράμματα και παροχές υπηρεσιών Εκπαιδευτική πολιτική Στεγαστική πολιτική Οικολογική πολιτική Αντιμετώπιση της κοινωνικής παθολογίας ( κοινωνική παρέκκλιση και εγκληματικότητα, χρήση ουσιών ) Στα πλαίσια της κοινωνικής πολιτικής, η κοινωνική προστασία του απροστάτευτου παιδιού παιδί του οποίου η οικογένεια αδυνατεί να διασφαλίσει μερικά ή ολικά την κάλυψη των αναγκών του - αποτελεί μια σχετική αυτόνομη ενότητα προγραμμάτων στήριξης. Ανάλογα με τις περιπτώσεις, τα προγράμματα μπορεί να έχουν επιδοματικό χαρακτήρα ή χαρακτήρα άλλων, συναφών παροχών προς το παιδί το οποίο παραμένει στην οικογένειά του ή να αποβλέπουν στην αναπλήρωση ή στην αντικατάσταση της οικογενειακής φροντίδας.

11 Σύμφωνα με τον Durning, η οικογενειακή αναπλήρωση 1 περιλαμβάνει τις θεσμικές παρεμβάσεις προς ένα ανήλικο οι οποίες πραγματοποιούνται μερικά ή ολικά εκτός οικογενειακού περιβάλλοντος, σε ένα χώρο φιλοξενίας, με στόχο την ολοκλήρωση της ανατροφής και της εκπαίδευσής του 2. Βασιζόμενος σε σχετική ανάλυση του J. Derrida, ο συγγραφέας διαχωρίζει την υποκατάσταση που συνεπάγεται μία έλλειψη την οποία ένα συμπλήρωμα έρχεται να καλύψει από την αντικατάσταση που συνεπάγεται την αντικατάσταση του ίδιου από το ίδιο. Σε μία διεξοδική παρουσίαση της έννοιας στα πλαίσια μελέτης της ανατροφής των παιδιών στα ιδρύματα φιλοξενίας ο Corbillon 3 αναφέρει : «Η αντικατάσταση υποδηλώνει αντικατάσταση του ίδιου από το ίδιο ή από κάτι παρεμφερές ενώ η αναπλήρωση δεν ανάγει οπωσδήποτε σ αυτή την προϋπόθεση. Από την άλλη, η αντικατάσταση έρχεται να καλύψει μία απουσία ενώ η αναπλήρωση δεν πιστοποιεί υποχρεωτικά απουσία. Τέλος η αντικατάσταση σαν έννοια αφορά κυρίως τις περιπτώσεις υιοθεσίας ( μία νέα οικογένεια αντικαθιστά την πρώτη ) ενώ η έκφραση οικογενειακή αναπλήρωση εμφανίζεται ως περισσότερο κατάλληλη να περιγράψει τις διάφορες οργανωσιακές εκδοχές της εξωοικογενειακής ανατροφής και εκπαίδευσης, γνωρίζοντας ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των παιδιών στα ιδρύματα παιδικής προστασίας εξακολουθούν να διατηρούν σχέσεις με την οικογένειά τους. Μιλάμε λοιπόν για οργανώσεις οικογενειακής αναπλήρωσης 4 ακόμα και στην 1 Durning, 1986 2 Για να καθορίσει τη λειτουργία της οικογενειακής αναπλήρωσης στα πλαίσια της ιδρυματικής περίθαλψης ο Durning προτείνει μια τυπολογία όσον αφορά τις εργασίες την οποία θεμελιώνει μια σύγκριση μεταξύ της ισχύουσας αναπαράστασης της ανατροφής ενός παιδιού στην οικογένειά του και τις δραστηριότητες που υλοποιούνται στις μονάδες. Εμφανίζονται οι οικιακές εργασίες (προετοιμασία γεύματος, φροντίδα ρούχων, τακτοποίηση καθαριότητα κ.λπ.), οι τεχνικές εργασίες (επισκευή ή μετατροπή των χώρων ), η επιμέλεια ( επιτήρηση ), η ανατροφή ( διατροφή, ένδυση, πλύση, κ.λπ.), η εκπαίδευση ( σχολική μάθηση εκμάθηση κοινωνικής συμπεριφοράς ), ο συντονισμός ( έλεγχος της υγείας, της παιδείας, κ.λπ. ), η κοινωνική αναφορά ( διαφορετικές επιλογές εκ μέρους των ενηλίκων στα πλαίσια της αναπλήρωσης ). Η τυπολογία αυτή χρησιμοποιείται για να καθορίσει τη λειτουργία αυτής καθ αυτής της οικογενειακής αναπλήρωσης σε αντιπαραβολή με ανάλογες εκπαιδευτικές, ιατρικές, θεραπευτικές δράσεις οι οποίες μπορεί επίσης να αποτελούν συμπληρωματικά μέρη της θεσμικής παρέμβασης στην αναπλήρωση. 3 M. Corbillon : Suppléance familiale en Europe Ed. Matrice, Paris, 1994 4 Από ανθρωπολογική άποψη οι δράσεις που έχουν σαν στόχο την οικογενειακή αναπλήρωση αναφέρονται με τον όρο «διακίνηση» ή «κυκλοφορία» των παιδιών. Πρόκειται για έννοιες που περιγράφουν τις πρακτικές μεθοδεύσεις του αποχωρισμού των παιδιών από τους γεννήτορες τους και την μετακίνησης τους σε άλλα περιβάλλοντα υποδοχής

12 περίπτωση της ανάδοχης φροντίδας ή της φιλοξενίας του παιδιού σε μία οικογένεια, δεδομένου ότι αυτή η εναλλακτική λύση φιλοξενίας πραγματοποιείται μέσα σε μία οργανωσιακή εκδοχή οικογενειακής τοποθέτησης». Ένας σημαντικός αριθμός απροστάτευτων παιδιών έχει βιώσει οικογενειακές και κοινωνικές συνθήκες συνυφασμένες με πολλαπλό κοινωνικό αποκλεισμό, 1 παραμέληση ή ακόμα και κακοποίηση, με ό,τι αυτό μπορεί να συνεπάγεται σε επίπεδο ψυχοκοινωνικών δυσχερειών, εμπειριών οδύνης, οικογενειακών ρήξεων και αποχωρισμού. Πρόκειται για παιδιά για τα οποία έχει επικρατήσει ο όρος κοινωνικές περιπτώσεις ( social cases, cas sociaux ) που με κριτήριο τα μέτρα προστασίας τους ή τη μορφή και το βαθμό της παραμέλησής τους μπορούν να ταξινομηθούν ως εξής : α. ως προς τα μέτρα προστασίας : Παιδιά που υποστηρίζονται οικονομικά χωρίς να απομακρύνονται από την οικογένειά τους Παιδιά υπό επιτήρηση λόγω της συμπεριφοράς τους Παιδιά τοποθετημένα σε ίδρυμα με πρωτοβουλία της οικογένειάς τους. Συμβαίνει αρκετά συχνά η βραχύχρονη φιλοξενία 2 να καταλήγει σε φιλοξενία "επ αόριστον" ή και σε πλήρη εγκατάλειψη. Παιδιά σε προστασία μετά από εισαγγελική παρέμβαση, λόγω του φυσικού ή του ηθικού κινδύνου που διατρέχουν στο αρχικό τους περιβάλλον. β. ως προς τη μορφή και το βαθμό της παραμέλησης / κακοποίησης : 1 «Ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι έννοια μέσω της οποίας περιγράφονται, ορίζονται και ερμηνεύονται σήμερα τα κοινωνικά προβλήματα Έτσι ορίζονται ως προβλήματα που γεννούν κοινωνικό αποκλεισμό : η ανεργία, η μετανάστευση, η παλιννόστηση, ο αναλφαβητισμός, η σχολική αποτυχία, τα γηρατειά, η μονογονεϊκή οικογένεια, η πολιτισμική ή θρησκευτική ιδιαιτερότητα, η απομόνωση ορεινών πληθυσμών, η υποβαθμισμένη γειτονιά της πόλης, η ανισότητα των φύλων, η κοινωνική παραβατικότητα η σωματική και διανοητική δυσμορφία» ( Γ. Πετράκη, στο «Κοινωνικές ανισότητες και κοινωνικός αποκλεισμός» Ίδρυμα Σ. Καράγιωργα, Αθήνα 1998, σελ. 19) 2 ".. σε ό,τι αφορά το μέτρο της βραχύχρονης φιλοξενίας η λογική αρχή μέσα από την οποία μπορούν να κατανοηθούν οι αναπαραστάσεις και οι στρατηγικές, συναρθρώνεται μέσα από το δίπολο αδυνατότητα ή άρνηση του παιδιού. Ή το αίτημα φιλοξενίας. βασίζεται στην αβεβαιότητα της μη δυνατότητας για κάποια αιτία ( ασθένεια, χωρισμός, ανεργία ) και η παιδική προστασία γίνεται αντιληπτή σαν ένα υποκατάστατο της οικογένειας Ή το αίτημα βασίζεται σε μία μικρότερη ή μεγαλύτερη άρνηση του παιδιού οπότε η παιδική προστασία γίνεται αντιληπτή σαν ένας κάδος ( dépotoir ) και οι στρατηγικές της οικογένειας μπορούν να αξιολογηθούν σαν στρατηγικές εγκατάλειψης " ( F. Aballea & A. Glogowski, "Representations et strategies des Familles a l Aide Sociale a l Enfance", Revue Recherche Sociale, no 87, 1983 ).

13 ι. Παραμέληση οφειλόμενη αποκλειστικά στο βιοτικό επίπεδο της οικογένειας χωρίς ενδείξεις πρόθεσης και χωρίς ενδείξεις κακοποίησης οποιασδήποτε μορφής, σε αντίθεση με παραμέληση στην οποία υποβόσκουν καταστάσεις κακοποίησης. ( Ως προς την πρώτη μορφή παραμέλησης ) : Πρόκειται για παιδιά των οποίων οι συνθήκες ζωής παρουσιάζουν ένα μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό δυσμένειας που οφείλεται σε οικονομικά προβλήματα, σε οικογενειακά προβλήματα υγείας, σε γεωγραφική απομόνωση της οικογένειας, σε μειωμένες δυνατότητες εκπαίδευσης στον τόπο παραμονής. Αυτού του τύπου οι δυσχέρειες μπορεί ακόμα και να συνυπάρχουν, χωρίς απαραιτήτως να συντρέχουν ιδιαίτερα συμπεριφορικά προβλήματα εκ μέρους των γονέων ή άρνηση ανάληψης εκ μέρους τους της γονεικής ευθύνης. Πίνακας 1 ΚΥΡΙΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΠΑΡΑΜΕΛΗΣΗΣ Ακατάλληλες / ελλειμματικές συνθήκες κατοικίας ( θέρμανση, φωτισμός, διαθέσιμοι χώροι, εξοπλισμός ) Αδυναμία πρόσβασης σε καταναλωτικά αγαθά Μη προσβασιμότητα σε χώρους εκπαίδευσης, κοινωνικοποίησης, πολιτισμού Σωματική παραμέληση Παραμέληση ιατρικών θεμάτων Παραμέληση εκπαίδευσης Αποτυχία προστασίας από σωματικούς τραυματισμούς Αποτυχία προστασίας από σεξουαλική κακοποίηση Αποτυχία αντιμετώπισης προβλημάτων ψυχικής υγείας Μη απαγόρευση εγκληματικής συμπεριφοράς Οικονομική εκμετάλλευση Εγκατάλειψη / άρνηση κηδεμονίας

14 ιι. Συναισθηματική - ψυχολογική κακοποίηση Πρόκειται για παιδιά τα οποία έχουν υποστεί συναισθηματική κακομεταχείριση με γνώμονα την απαξίωση και τη ματαίωση των βιοψυχικών τους αναγκών εκ μέρους των γονέων ή των σημαντικών προσώπων αναφοράς. Η ηλικιακά πρώιμη έκθεση των παιδιών σε καταστάσεις συναισθηματικής κακοποίησης μπορεί ακόμα και να προκαλέσει την εμφάνιση λειτουργικών, πολλές φορές μη αναστρέψιμων βλαβών λόγω της προσβολής σε αναπτυξιακά κρίσιμες φάσεις της ψυχοκοινωνικής εξέλιξης. Πίνακας 2 ΜΟΡΦΕΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗΣ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗΣ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗΣ Απόρριψη μέσω λεκτικής κακοποίησης Απομόνωση Αδιαφορία Διαφθορά Εκμετάλλευση Τρομοκράτηση Ενδοοικογενειακή βία ιιι. Σωματική - σεξουαλική κακοποίηση Πρόκειται για παιδιά που έχουν υποστεί καταστάσεις ενεργητικής βίας σωματικού ή σεξουαλικού περιεχομένου. Η σωματική κακοποίηση περιλαμβάνει τραυματισμούς και κακώσεις διαφορετικής σοβαρότητας και αιτιολογίας οι οποίες δεν οφείλονται σε ατυχήματα αλλά σε πράξεις βίας η σεξουαλική κακοποίηση χαρακτηρίζεται από την έκθεση ή τη συμμετοχή από παιδιών σε πράξεις σεξουαλικού περιεχομένου, με σκοπό τη σεξουαλική διέγερση και ικανοποίηση του δράστη. Αναφορικά με τη σεξουαλική κακοποίηση, το φάσμα εκδηλώσεών της είναι αρκετά ευρύ, δεδομένου ότι εμπεριέχει διάφορες μορφές εμπορεύσιμες ή μη - όπως η έκθεση σε επίδειξη, η προώθηση σε πορνεία, οι θωπείες, η ασέλγεια, ο βιασμός, η αιμομιξία.

15 Πίνακας 3 MOΡΦΕΣ ΣΩΜΑΤΙΚΗΣ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗΣ Σπρωξιές / κλωτσιές / ξυλοδαρμός Εξαναγκασμός επώδυνης στάσης Άρπαγμα / ταρακούνημα "Shaken baby syndrome" Πνίξιμο / πίεση στο λαιμό Χτυπήματα με αντικείμενα / δάγκωμα Κάψιμο / ζεμάτισμα / εξαναγκασμός κατάποσης καυτερού φαγητού Απειλή με όπλο / μαχαίρι Μαχαιριά / πυροβολισμός Πίνακας 4 Ολοκληρωμένη διείσδυση ΜΟΡΦΕΣ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗΣ 1 ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗΣ Απόπειρα διείσδυσης Άγγιγμα / Χάιδεμα γεννητικών οργάνων Έκθεση / θέαση γεννητικών οργάνων Σεξουαλική εκμετάλλευση Σεξουαλική παρενόχληση Θωπεία 1 Ορισμός της σεξουαλικής κακοποίησης σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας: Η σεξουαλική κακοποίηση έχει οριστεί ως η συμμετοχή του παιδιού σε σεξουαλική δραστηριότητα, την οποία δεν κατανοεί πλήρως, δεν είναι σε θέση να δώσει συγκατάθεση ή για την οποία το παιδί δεν είναι αναπτυξιακά διατεθειμένο ή, ακόμα, παραβιάζει τους νόμους ή τα κοινωνικά ταμπού της κοινωνίας. Τα παιδιά μπορεί να υποστούν σεξουαλική κακοποίηση τόσο από ενήλικες όσο και από άλλα παιδιά τα οποία καταλαμβάνουν - λόγω της ηλικίας τους ή του σταδίου ανάπτυξης τους - θέση ευθύνης, εμπιστοσύνης ή εξουσίας ως προς το θύμα. Αυτό μπορεί να περιλαμβάνει, χωρίς οστόσω να περιορίζεται, τα παρακάτω : α. την παρακίνηση ή στον εξαναγκασμό των παιδιών σε παράνομη σεξουαλική δραστηριότητα. β. την εκμετάλλευση των παιδιών για πορνεία ή για άλλες παράνομες σεξουαλικές δραστηριότητες γ. την εκμετάλλευση των παιδιών για την παραγωγή θεαμάτων ή υλικού πορνογραφικού χαρακτήρα

16 Οι κλινικές προσεγγίσεις των καταστάσεων ζωής των παιδιών κοινωνικές περιπτώσεις αναδεικνύουν, σε ένα μεγάλο αριθμό περιστατικών, την παθολογική διάσταση των γονεικών συμπεριφορών αλλά και των συμπεριφορών που μπορεί να εκδηλώσουν τα ίδια τα παιδιά στις φάσεις της αναπτυξιακής εξέλιξής τους. Ως προς τις γονεικές συμπεριφορές, άλλοτε πρόκειται για γονείς καταθλιπτικούς, συναισθηματικά "αποσυρμένους", άλλοτε για γονείς με ψυχοπαθητικά στοιχεία, οι οποίοι θέτουν τις ατομικές επιθυμίες σε προτεραιότητα, αδυνατώντας να ταυτιστούν με τις ανάγκες ων παιδιών τους. Αναφερόμενοι στις ψυχοπαθολογικές όψεις και συνέπειες των καταστάσεων αυτών οι J. Noel & M. Soule 1 εντοπίζουν τον μεγάλο κίνδυνο ένδειας ( carence ) της μητρικής φροντίδας που διατρέχουν στην πλειονότητά τους τα παιδιά αυτά καθώς και την ένδεια της εικόνας ταυτοποίησης. Ένα συχνό αποτέλεσμα αποτελεί η εμφάνιση ψυχοπαθητικών 2 συμπεριφορών, διαταραχών προσωπικότητας ή και ψυχωσικών διαταραχών οι οποίες - λανθασμένα - ερμηνεύονται ως διανοητικές καθυστερήσεις οργανικής αιτιολογίας. Από την πλευρά του και επικεντρώνοντας επίσης στις κλινικές όψεις των οικογενειακών βιωμάτων των παιδιών "κοινωνικές περιπτώσεις", ο M. Berger 3 διατυπώνει την έννοια της παθολογίας της απώλειας, έννοια η οποία πραγματεύεται τις ρήξεις των πλαισίων ζωής που ενδέχεται να υποστεί το ίδιο το παιδί, συνέπεια των καταστάσεων ζωής του. Με αφετηρία την ψυχοδυναμική διάσταση των καθοριστικών ρήξεων ( διαζύγιο, υιοθεσία, τοποθέτηση σε ίδρυμα ) ο συγγραφέας διεισδύει στις διαφορετικές όψεις της παθολογίας του δεσμού και περιγράφει διεξοδικά το τραύμα του αποχωρισμού, την αδυνατότητα δηλαδή των παιδιών να αποδεχθούν την απομάκρυνση και να της 1 Revue Psychiatrie de l Enfant, 1971, p. 577-620 2 Πρόκειται για μια ειδική κατηγορία των οριακών καταστάσεων συμπεριφορικά συνυφασμένων με τη σχέση με το νόμο ( ανομία, βία προς τον άλλο ή και προς τον εαυτό, ανεξέλεγκτη παρόρμηση ). Η ψυχοπαθητική διαταραχή έχει τις ρίζες της σε πραγματικά τραύματα που παραπέμπουν σε συγκεκριμένα γεγονότα όπως π.χ. η σεξουαλική ή η σωματική κακοποίηση ή / και σε τραύματα τα οποία απορρέουν από τις χρόνιες και ως προς την έναρξή τους πρώιμες καταστάσεις αποστέρησης - γονεικές συμπεριφορές απουσίας και συναισθηματικής εγκατάλειψης (Bowlby, 1962, Flavigny, 1977 ). Ο Winnicott αποδίδει τη γένεση της παιδικής τραυματικής εμπειρίας στο σφάλμα της λειτουργίας της μητρικής φροντίδας, με δυσμενές αποτέλεσμα στην ανάπτυξη του πρωτογενούς ναρκισσισμού και με διαχρονική αρνητική συνέπεια ως προς την αίσθηση της «συνέχειας της ύπαρξης». Ως προς την ψυχοπαθητική συμπτωματολογία, ο R Melloy εστιάζει στους μηχανισμούς των αισθήσεων / αντιλήψεων και στο καταληκτικό αποτέλεσμα της αρπακτικής βίας που ενδέχεται να εκδηλώσουν ορισμένοι ψυχοπαθητικοί. Συγκεκριμένα αναδεικνύει πώς η αυτή η διαδικασία διαιωνίζεται μέσα από την αδυναμία των ψυχοπαθητικών να ξεπεράσουν μια κατάσταση ψυχοσυναισθηματικής δυσαρέσκειας, αδυναμία που οδηγεί στη διάχυτη οργή ( ταυτοποιητική "ένδεια", μη δυνατότητα καταπραϋντικής απάντησης, κατά συνέπεια ανυπαρξία ενσυναίσθησης ). 3 M. Berger : L Enfant et la souffrance de la séparation, Εd. DUNOD, Paris, 1997

17 αποδώσουν νόημα. Η τοποθέτηση, σύμφωνα με τον Berger, αποτελεί το απόγειο των καταστάσεων απομάκρυνσης, παρότι η σημασία της έχει υποτιμηθεί τόσο από τους θεσμικούς παρεμβαίνοντες της παιδικής προστασίας 1 όσο και από την ευρύτερη κλινική έρευνα. 2. Προγράμματα και δράσεις για την κοινωνική προστασία του απροστάτευτου παιδιού στην Ελλάδα : περιγραφή και κανονιστικές όψεις Η κοινωνική προστασία στην Ελλάδα εντάσσεται στο ευρύτερο πλαίσιο του δημοσίου συστήματος κοινωνικής αλληλεγγύης που προωθεί την παροχή υπηρεσιών μέσω ΝΠΔΔ και ΝΠΙΔ, τα οποία εποπτεύονται ιδίως από το Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης, τις Νομαρχιακές Αυτοδιοικήσεις και τους Ο.Τ.Α. Οι σχετικές υπηρεσίες απευθύνονται σε συγκεκριμένες ομάδες στόχους οι οποίες συγκροτούν ουσιαστικά τις κατηγορίες του πληθυσμού που υποστηρίζεται από δράσεις στον τομέα της πρόνοιας, πληθυσμός ο οποίος συνοπτικά μπορεί να κατηγοριοποιηθεί ως εξής: Παιδιά και νέοι Άτομα με ειδικές ανάγκες Ηλικιωμένοι Άτομα που αντιμετωπίζουν ιδιαίτερα προβλήματα κοινωνικού αποκλεισμού όπως οι πρόσφυγες, οι παλιννοστούντες, οι μετανάστες, οι τσιγγάνοι, οι άστεγοι, οι τοξικομανείς, οι φορείς του AIDS. Αναφορικά με τις δράσεις της κοινωνικής προστασίας οι οποίες απευθύνονται σε παιδιά και νέους, μπορούν να διαχωριστούν στην προστασία της μητρότητας και των 1 «Η λειτουργία των χώρων που φιλοξενούν τα παιδιά, ο τρόπος παρέμβασης των επαγγελματιών, χρειάζεται να δομείται επάνω στον τρόπο φροντίδας των ψυχικών δυσκολιών των παιδιών. Η εξατομικευμένη αξιολόγηση μέσα από τη ψυχοδυναμική προσέγγιση και ο εξατομικευμένος τρόπος παρέμβασης είναι αναγκαίες προϋποθέσεις. Επίσης η αξιολόγηση του δεσμού γονέα παιδιού, λαμβάνοντας υπ όψιν το πώς έχει θεμελιωθεί ο δεσμός με το πρώιμο αντικείμενο και βέβαια οι ταυτοποιητικές δυνατότητες αν αυτές υπάρχουν του γονέα με το παιδί, θα πρέπει να καθοδηγούν κάθε απόφαση για τη σχέση των παιδιών με τους γονείς τους. Το πλαίσιο φιλοξενίας είναι κομμάτι της θεραπευτικής παρέμβασης. Περιλαμβάνει χειρισμούς των επαγγελματιών, τη διαχείριση του χώρου ζωής των παιδιών, τον τρόπο δόμησης της σχέσης των παιδιών με τους φυσικούς γονείς τους. Όταν το πλαίσιο φιλοξενίας ( ίδρυμα ή οικογένεια φιλοξενίας ) έχει συνέπεια ως προς τα παραπάνω, τότε μόνο μπορούμε να εγγυηθούμε τις προϋποθέσεις για θεραπευτική παρέμβαση» ( Μ.Berger, 1997 ).

18 παιδιών εργαζόμενων μητέρων, στην παροχή εκπαίδευσης και πολιτιστικών προγραμμάτων, στην προστασία των παιδιών με ειδικές ανάγκες, στην προστασία των απροστάτευτων παιδιών. Ως προς τα τελευταία, τα πιο εξειδικευμένα κοινωνικά προγράμματα είναι α. οι οικονομικές ενισχύσεις, β. η επιτροπεία, γ. η υιοθεσία, δ. η αναδοχή και η ιδρυματική περίθαλψη. Οι τρεις τελευταίες παρεμβάσεις ανάγονται σε θεσμικές δράσεις αναπλήρωσης ή αντικατάστασης οι οποίες προκύπτουν είτε με πρωτοβουλία της οικογένειας είτε με εισαγγελική ( σημ.: με συναίνεση 1 ή μη της οικογένειας ) ή και δικαστική εντολή. 2.1 Οι οικονομικές ενισχύσεις Στις οικονομικές ενισχύσεις σε οικογένειες με παιδιά συγκαταλέγονται α. τα οικογενειακά επιδόματα, β. τα πολυτεκνικά επιδόματα, γ. τα μονογονεικά επιδόματα, δ. τα επιδόματα ανάδοχης φροντίδας, ε. τα εφ άπαξ επιδόματα ( σημ.: εφ άπαξ παροχή, εφ άπαξ επίδομα μητρότητας ανασφαλίστων ). Από αυτά, τα μονογονεικά επιδόματα καθώς και τα εφ άπαξ επιδόματα απευθύνονται σε οικογένειες με παντελή αδυναμία ανταπόκρισης στην οικονομική κάλυψη των αναγκών των παιδιών τους 2, δεδομένου του εξαιρετικά χαμηλού επιτρεπόμενου ορίου εισοδήματος. Παρά τις ανά καιρούς αναπροσαρμογές της οικονομικής ενίσχυσης, τα όριά της ήταν και παραμένουν τόσο χαμηλά ώστε να καθίσταται αναποτελεσματική η άσκηση του δικαιώματος, λαμβανομένης υπ όψη της έλλειψης συστήματος αυτόματης αναπροσαρμογής, αναλογικής με την αύξηση του κόστους ζωής. Επίσης, ακόμα και με την ευνοϊκή προϋπόθεση μίας οικονομικά "αξιοπρεπούς" στήριξης, η οικονομική 1 Μία κλασσική περίπτωση συναίνεσης ή και πρωτοβουλίας της οικογένειας είναι η αδυναμία ελέγχου ενός παραπτωματικού εφήβου. 2 Επίδομα απροστάτευτου παιδιού: Το επίδομα αυτό χρηματοδοτείται από τον κρατικό προϋπολογισμό και διατίθεται σε μη ανταποδοτική βάση από τις Νομαρχίες υπό την αιγίδα του Υπουργείου Υγείας & Κοινωνικής Αλληλεγγύης. Χορηγείται σε οικογένειες χαμηλού εισοδήματος, με ανώτατο επιτρεπόμενο όριο εισοδήματος τα 2.820 Ευρώ ετησίως (! ), αυξανόμενο κατά 250 για κάθε άτομο πλέον του τρίτου ( σημ.: όριο αμετάβλητο από το 1997 ). Το ύψος του επιδόματος ανέρχεται σε 44,02 το μήνα ενώ ο αριθμός των δικαιούχων ανερχόταν σε 21.074 οικογένειες το 2008. Επίδομα μονογονεϊκής οικογένειας: Το Κέντρο Βρεφών «Η Μητέρα». καθώς και οι Μονάδες Κοινωνικής Φροντίδας «Αναρρωτήριο Πεντέλης» και Παιδόπολη «Άγιος Ανδρέας» παρέχουν μηνιαία οικονομική ενίσχυση 105,65 σε μονογονεϊκές οικογένειες με ένα παιδί ( 148,20 με δύο παιδιά ), υπό την προϋπόθεση ότι οι αποδέκτες της ενίσχυσης δεν λαμβάνουν επίδομα απροστάτευτου παιδιού και το ετήσιο εισόδημά τους δεν υπερβαίνει τα 2.817 Ευρώ.

19 κάλυψη δεν είναι αρκετή για την αντιμετώπιση των κοινωνικών προβλημάτων 1 μίας μεγάλης μερίδας αυτών των οικογενειών, η οποία βάλλεται 2 από ελλειμματικούς πόρους, σε υλικό, πολιτισμικό, κοινωνικό επίπεδο. Αυτό το πολυδιάστατο πεδίο φτώχειας, αναλυόμενο μέσα από το γενεοκοινωνιόγραμμα 3, συμβαίνει σε ακραίες περιπτώσεις ακόμα και να αναπαράγεται, παραπέμποντας σε καταστάσεις οι οποίες, σύμφωνα με τον O. Lewis ( Les Enfants de Sanchez. Autobiographie d'une famille mexicaine, Gallimard, 1978 ), ανάγουν σε μία εδραιωμένη κουλτούρας της φτώχειας. Αντίστοιχα, έρευνες πεδίου έχουν αναδείξει τη σχέση πολλών από τις αποκαλούμενες "ποπερικές" οικογένειες με τις υπηρεσίες κοινωνικής βοήθειας, μεταξύ των οποίων και αυτές της παιδικής προστασίας χαρακτηριστικά ο J. Labbens ( 1978 ) αναφέρει ότι σύμφωνα με έρευνα σε σχέση με τη φτώχεια και με χώρο προέλευσης του πληθυσμού την ευρύτερη περιοχή των Παρισίων, ένα άτομο στα πέντε έζησε τα παιδικά του χρόνια σε μονάδα οικογενειακής αναπλήρωσης. 2.2 Η επιτροπεία Η επιτροπεία αποτελεί μέτρο προστασίας όταν κανένας από τους δύο γονείς δεν έχει ή δεν είναι σε θέση να ασκήσει την γονική μέριμνα του ανήλικου παιδιού του. Η λειτουργία της επιτροπείας διέπεται από τις διατάξεις του 4 ου βιβλίου του Α.Κ. ( άρθρα 1589 1665 ) και η διαδικασία τέλεσής της ρυθμίζεται από τον Ν. 2447/96. ( Κύρωση ως Κώδικα του σχεδίου νόμου «Υιοθεσία, επιτροπεία και αναδοχή 1 «Ορισμοί που στηρίζονται αποκλειστικά στο ύψος του διαθέσιμου εισοδήματος έχουν το πλεονέκτημα ότι εντάσσουν με σαφή τρόπο τους ανθρώπους σε μία από τις δύο κατηγορίες: αυτή των ανθρώπων με εισόδημα κάτω του ορίου φτώχειας ορίου που καθορίζεται με βάση ένα από τα παραπάνω κριτήρια και έχει προφανώς σχετικά αυθαίρετο χαρακτήρα - ή εκείνη των ανθρώπων με εισόδημα άνω του ορίου φτώχειας.η κατηγοριοποίηση αυτή είναι χρήσιμη στη σύγκριση των συνθηκών που επικρατούν σε διάφορες περιοχές μίας χώρας και στην περιγραφή της εξέλιξης της φτώχειας. Όμως παρουσιάζει προβλήματα όταν πρόκειται να χρησιμοποιηθεί ως βάση για την άσκηση κοινωνικής πολιτικής» ( Γ. Τσιάκαλος και Δ Κογκίδου, 1991). 2 Ο Peter (1982) αναφέρεται στον Μ.Weber ( περιγραφή των άνισων ευκαιριών ) και χαρακτηρίζει τον ισχυρισμό περί δημοκρατικών συνθηκών σαν αυταπάτη και αφελή αντίληψη δημοκρατίας. Πράγματι, η μη ύπαρξη ίσων ευκαιριών στις οικονομικά ανταγωνιστικές κοινωνίες επιβεβαιώνεται από πληθώρα ερευνών (Gottscalch κ.α. 1975, Hollstein 1973, Πυριωτάκη 1984, Φραγκουδάκη 1985, Huch 1974 κ.α. 3 «Ένα γενεόγραμμα είναι ένας τρόπος ανασύστασης του οικογενειακού δένδρου μίας οικογένειας. Περιλαμβάνει πληροφορίες σχετικά με τα μέλη αυτής της οικογένειας για τουλάχιστον τρεις γενεές. Τα γενεογράμματα δίνουν γραφιστικές πληροφορίες ως προς την οικογένεια και επιτρέπουν την απόκτηση μίας γρήγορης eικόνας των οικογενειακών μοντέλων. Αποτελούν μία πλούσια πηγή υποθέσεων ως προς το πώς ένα κλινικό πρόβλημα μπορεί να συνδεθεί με την οικογενειακή συνεκδοχή καθώς και ως προς την εξέλιξη του προβλήματος και της συνεκδοχής του» ( M. Mc Goldrick, R. Gerson,Genograms in family assessment, W.W. Norton Company, N.Y. London, p.19 ).