Κ.Π. Καβάφης «Ο αρείος» Έξι ερωτήσεις και α αντήσεις αναζητούν τη µοναδικότητα και την ιδιοτυ- ία της Καβαφικής ταυτότητας: Ν α ελέγξετε τη δυνατότητα ένταξης του οιήµατος «ο αρείος» σε ερισσότερες α ό µία θεµατικές εριοχές. Να τεκµηριώσετε κατάλληλα τις α όψεις σας. «Ο αρείος» ανήκει στα (i) ιστορικά (ii) φιλοσοφικά. (i) Ο ιστορικός χαρακτήρας του ποιήµατος µπορεί να διαπιστωθεί τόσο από την αναφορά σε ιστορικά πρόσωπα ( αρείος, Μιθριδάτης, Καππαδόκες, Ρωµαίοι) και τοπωνύµια (Αµισός) όσο και από τον ιστορικό πυρήνα του (παρουσιάζει την αντιπαλότητα του Μιθριδάτη µε τους Ρωµαίους / έναρξη του πολέµου). Η ποιητική δράση τοποθετείται µάλλον στο 74 π.χ., όταν αρχίζει ο Γ Μιθριδατικός πόλεµος. (ii) Είναι όµως παράλληλα και φιλοσοφικό ποίηµα, γιατί η βασική ιδέα που το διέπει υπερβαίνει το ιστορικό πλαίσιο και πραγµατεύεται τη σχέση της ποίησης µε την εξουσία και το ρόλο του καλλιτέχνη σε κρίσιµες εποχές. Φέρνει έτσι στην επιφάνεια τη σηµασία της αδέσµευτης δηµιουργίας και της ευθύνης του ποιητής απέναντι στην ιστορική πραγµατικότητα, ζήτηµα από τα πιο καίρια της ποίησης και της Ποιητικής του Καβάφη αλλά και των οµοτέχνων του. Επιπρόσθετα, µέσα από το δίληµµα του Φερνάζη προβάλλει δύο διαµετρικά αντίθετες στάσεις ζωής: την υπερφίαλη, αλαζονική διάθεση των µεγαλεπήβολων σχεδίων («υπεροψία και µέθη») και τη φιλοσοφηµένη ώριµη συνείδηση της κατανόησης των µεγαλείων («κατανόηση της µαταιότητας των µεγαλείων»). Ω- στόσο, η αιφνίδια αναγγελία έναρξης του πολέµου που αναβάλλει τα µωροφιλόδοξα σχέδια του Φερνάζη, θέτει σε κίνδυνο την πόλη και αποκαλύπτει την αδυναµία του «ένδοξου» βασιλιά, κάνουν κριτικότερη τη µατιά του ποιητή καθώς τον αναγκάζουν να αναµετρηθεί µε τις νέες συνθήκες που διαµορφώνονται
στην πορεία της ιστορίας και τον βοηθούν να συλλάβει την αλήθεια: η ανατροπή των επιτυχιών και των φιλόδοξων σχεδίων καταδεικνύει την τραγικότητα της ανθρώπινης ζωής. Η σοφία βρίσκεται ακριβώς στην κατανόηση αυτού του ορίου των ανθρωπίνων φιλοδοξιών. η αλαζονεία στην υπερτίµηση κάθε επιµέρους επιτυχίας. Ο πλάγιος, υπαινικτικός τρόπος γραφής και ο ειρωνικός τόνος του ποιήµατος υπονοµεύει τις αλαζονικές επιλογές των Μιθριδάτη / Φερνάζη, καταδεικνύοντας πως ο Καβάφης προκρίνει αντιθετικά τη φιλοσοφηµένη στάση. Τ ο ώριµο οιητικό έργο του Κ.Π. Καβάφη ό ου έχει διαµορφωθεί η ιδιότυ η οιητική του φωνή, φτάνει σε όρια τολµηρά και νεωτερικά, ανοίγοντας τους δρόµους ρος τον ρεαλισµό στην οίηση του 20 ου αι. Ποια στοιχεία της οιητικής γραφής καθιστούν τον Καβάφη νεωτερικό; - Το άνισο ανάπτυγµα του στίχου, - η άνιση κατανοµή σε στροφικά σύνολα, - το ανοµοιοκατάληκτο των στίχων, - η χαλάρωση του µέτρου / η ακουστική και φυσική ροή του λόγου που πλησιάζει τον τόνο της καθηµερινής οµιλίας, - η απόρριψη του παραδοσιακού λυρισµού (απλαισίωτη έκφραση της συγκίνησης, καλλιέπεια, συσχέτιση συναισθηµάτων µε εικόνες από τη φύση), - η πεζολογία, η ρεαλιστική διατύπωση, η χρήση «αντιποιητικών» στοιχείων, - η θεατρικότητα / δραµατικός χαρακτήρας / αφηγηµατική πλοκή, - η εναλλαγή αφηγηµατικών τρόπων / τεχνικών (διήγηση, µίµηση, διάλογος, ελεύθερος πλάγιος λόγος, εσωτερικός µονόλογος), - η εναλλαγή προσώπων και προσωπείων. «Ο αρείος» ανθολογείται στην ενότητα «Ποιήµατα για την Ποίηση». Ποιους θεµελιώδεις ροβληµατισµούς ραγµατεύεται και αναδεικνύει ο Καβάφης σχετικά µε την Ποίηση και τον δηµιουργό; Το ποίηµα «Ο αρείος» παρουσιάζει την ιδιοτυπία να εµπεριέχει ένα άλλο οµότιτλο ποίηµα «αρείος» στα σπλάγχνα του. Ποιητής του πρώτου είναι ο Καβάφης, του δεύτερου ο Φερνάζης. Με το εύρηµα αυτό ο Καβάφης αποκαλύπτει τις τεχνικές γένεσης ενός ποιήµατος και πραγµατεύεται τη σχέση της ποίησης µε την εξουσία και το ρόλο του ποιητή σε κρίσιµες εποχές. Φέρνει
έτσι στην επιφάνεια τη σηµασία της αδέσµευτης δηµιουργίας και της ευθύνης του ποιητή απέναντι στην ιστορική πραγµατικότητα, ζητήµατα από τα πιο καίρια της ποίησης και της Ποιητικής του Καβάφη, αλλά και των οµοτέχνων του. Ενδεικτικά µπορούµε να σταχυολογήσουµε τους παρακάτω προβληµατισµούς: Η στάση του ποιητή στις επιταγές της εκάστοτε πολιτικής εξουσίας. Το ηθικό δίληµµα του πνευµατικού ανθρώπου: δέσµευση, προσαρµογή, εξάρτηση και υποταγή σε πολιτικές σκοπιµότητες ή τέχνη ανεξάρτητη, ελεύθερη και ανιδιοτελής. Η ευθύνη του δηµιουργού απέναντι στην αλήθεια. Σχέση τέχνης µε τις επιταγές της ιστορικής πραγµατικότητας συµπυκνω- µένης στην πιο κρίσιµη στιγµή της, αυτή του πολέµου. Ο πόλεµος αναστέλλει την καλλιτεχνική δηµιουργία. Οι ενδοσυντεχνιακές αντιπαλότητες (µεταξύ οµοτέχνων) σ ένα περιβάλλον άγονου και αθέµιτου ανταγωνισµού. Η επιβίωση του λογοτέχνη σε αντίξοες για την τέχνη συνθήκες. Οι αδυναµίες, οι ατέλειες, η ανθρώπινη διάσταση του ποιητή (καιροσκοπισµός, έπαρση, προσωπικές φιλοδοξίες, η τέχνη ως µέσο για την απόκτηση κοινωνικού κύρους, προβολής, διάθεση καταξίωσης κ.λ.π.). Αµφίδροµη σχέση λογοτεχνίας Ιστορίας: επίδραση του κοινωνικού πλαισίου και των ιστορικών γεγονότων στο λογοτεχνικό κείµενο. «Τα οιήµατα του Καβάφη είναι οικοδοµηµένα στη βάση µιας σκηνικής ανα αράστασης της ραγµατικότητας». Ε αληθεύεται η αρα άνω ά οψη στο οίηµα «ο αρείος»; α) Η ανάδειξη του θεατρικού χαρακτήρα της ποιητικής σύνθεσης επιβεβαιώνεται από τα παρακάτω: Παρουσία ροσώ ων / πολυπρόσωπη σύνθεση υποβολέας αφηγητής (που γνωρίζει τα γεγονότα και διεισδύει στις σκέψεις του βασικού ήρωα), ο πλασµατικός ελληνόγλωσσος Καππαδόκης ποιητής Φερνάζης, ο υπηρέτης του, ο αρείος, ο Μιθριδάτης, οι Ρωµαίοι, οι Καππαδόκες. Προσδιορισµός του χώρου της οιητικής αφήγησης η εξέλιξη των γεγονότων συντελείται στην Αµισό, µια ελληνική πόλη στα παράλια του Εύξεινου Πόντου στη βόρεια Καππαδοκία.
Προσδιορισµός του δραµατικού χρόνου διακρίνεται σε δύο επίπεδα: α) στο χρόνο του ποιήµατος που αναφέρεται στο Μιθριδάτη και θα πρέπει να είναι, κατά τον Σαββίδη, το 74 π.χ., όταν άρχισε ο Γ Μιθριδατικός πόλεµος µε τους Ρωµαίους και β) στο χρόνο του ποιήµατος που αναφέρεται στο αρείο, δηλαδή 400 περίπου χρόνια πριν από τον Μιθριδάτη. Αφηγηµατική δράση / λοκή (ειρηνικές συνθήκες ήρεµη ατµόσφαιρα / αρχικό δίληµµα / αναγγελία πολέµου ανατροπή / κλιµάκωση κορύφωση συναισθηµάτων / άρση του διλήµµατος κ.λ.π.) ιάκριση του οιήµατος σε σκηνές. ραµατικό α ρόο το Περι έτεια Η αναγγελία έναρξης του πολέµου σηµατοδοτεί την αιφνίδια µεταστροφή της ιστορικής πραγµατικότητας που ανατρέπει τα σχέδια του ήρωα και τον εµπλέκει σε περιπέτειες. Αφηγηµατική ευελιξία. Εναλλαγή τριτοπρόσωπης πρωτοπρόσωπης αφήγησης, εσωτερικός µονόλογος, ελεύθερος πλάγιος λόγος. Ύ αρξη αγγελιαφόρου. Ο υπηρέτης πολεµικός ανταποκριτής αναλαµβάνει τη λειτουργία του «αγγέλου» αρχαίας τραγωδίας. Η οικιλία και η ε ιλεγµένη χρήση των σηµείων στίξης. Υπογραµµίζουν τη θεατρικότητα, καθώς µπορούν να λειτουργήσουν ως σκηνοθετικές ενδείξεις για τη σκηνική παρουσίαση του Φερνάζη. Ο Στρατής Τσίρκας σηµειώνει ότι µια καλή µέθοδος για τη σωστή α- νάγνωση των καβαφικών οιηµάτων είναι η αναζήτηση των τριών κλειδιών της σύνθεσής τους µε ρώτο κλειδί τη λόγια ηγή (ιστορικό ή ψευδοϊστορικό γεγονός), δεύτερο το σύγχρονο ραγµατικό γεγονός και τρίτο τα βιώµατα του οιητή (ψυχικό γεγονός). α) Μ ορείτε να ε αληθεύσετε την αρα άνω ά οψη στον «αρείο»; β) Τι ε ιτυγχάνει ο Καβάφης µε την ροβολή του σύγχρονου κόσµου σε καλλιτεχνικές εικόνες µακρινών ε οχών;
α) ρώτο κλειδί: Η δράση τοποθετείται γύρω στο 74 π.χ., στο ξέσπασµα του Γ Μιθριδατικού πολέµου (δραµατικός χρόνος). Πίσω από αυτό το αδρό ιστορικό περίγραµµα εντάσσει το φανταστικό πρόσωπο του Φερνάζη, ανοίγει ένα παράθυρο στο ποιητικό του εργαστήρι και τον παρακολουθεί να εργάζεται και να διαµορφώνει τις ποιητικές ιδέες µε βάση την ιστορική πληροφορία, η οποία γίνεται αφορµή για φιλοσοφικό στοχασµό. δεύτερο κλειδί: Ο Καβάφης γράφει το ποίηµα τον Μάιο του 1917 στο α- ποκορύφωµα του Α Παγκοσµίου πολέµου, εποχή πολιτικού και πολεµικού αναβρασµού, που παρουσιάζει αναλογίες µε αυτή της ποιητικής δράσης. τρίτο κλειδί: Ο Καβάφης µέσω του αντικατοπτρισµού του στον πλασµατικό του οµότεχνο, συνειδητοποιεί και διατυπώνει ένα θεµελιακό καλλιτεχνικό δίληµµα: την κρίση της καλλιτεχνικής συνείδησης στην κρίσιµη ώρα του πολέµου. Επιπρόσθετα, µέσω του πλασµατικού προσώπου που επινοεί, θέτει έµµεσα το θέµα της αντιµετώπισης του ποιητή από το «σινάφι» του και τους µηχανισµούς άµυνας που αναπτύσσει απέναντι στους επικριτές της ποίησής του, οι οποίοι τον εξαναγκάζουν να εργάζεται επίπονα και σχολαστικά µε το έργο του. Το θέµα αυτό συνδέεται µε την προσωπική περιπέτεια του Καβάφη και τη δυσκολία της αποδοχής του από την «καθεστηκυία» κοινωνική και ποιητική πραγµατικότητα της εποχής του. Συµ έρασµα: Η ποιητική διαδικασία στον Καβάφη ακολουθεί µία κίνηση που αρχίζει από το περιστατικό της ζωής αυτό που προκαλεί τον συγκινησιακό ερεθισµό του ποιητή, περνά µια ενδιάµεση φάση αφαίρεσης και ενσαρκώνεται στην εκφραστική εικόνα του ιστορικού παραδείγµατος. Με τον τρόπο αυτό η Καβαφική ποίηση παρακολουθεί και φωτίζει την ατο- µική και συλλογική ζωή, ώστε τα διδάγµατά της αφορούν σε ρεαλιστικές, τυπικές µορφές και καταστάσεις που αποκαλύπτουν σε βάθος ουσιαστικά γνωρίσµατα του σύγχρονου κόσµου. β) Ο Καβάφης αρέσκεται να µεταφέρει την ποιητική δράση από το παρόν στο παρελθόν, να δανείζεται πρόσωπα και πράγµατα από την ιστορία και να τα χρησιµοποιεί ως σύµβολα είτε (i) για να εκφράσει αποστασιοποιηµένος τον προβληµατισµό του, να αποκρύψει τα προσωπικά του διλήµµατα, να ελέγξει τα λυρικά του ξεσπά-
σµατα, δίνοντας στους συλλογισµούς του την αντικειµενικότητα και τη βαρύτητα της ρεαλιστικής διατύπωσης, (ii) για να προσδώσει στους διαλογισµούς του τη διάσταση του καθολικού βιώµατος. Συµ έρασµα: Στοιχίζοντας µέσα στα ιστορικά του µοντέλα το µέρος µε το σύνολο, περνώντας τις ατοµικές εµπειρίες στα συµφραζόµενα της εποχής, ο Καβάφης, προσπαθεί να αφοµοιώσει και να εκφράσει καλλιτεχνικά τις αµοιβαίες σχέσεις, τους αµοιβαίους καθορισµούς, που σε τόσο γενική πια κλίµακα παρατηρούνται ανάµεσα στα διάφορα φαινόµενα του µικρού και του µεγάλου κόσµου, όσο ο άνθρωπος και η ιστορία εξακολουθούν το δρόµο τους. Έτσι, ο εσωτερικός ανθρώπινος κόσµος παρουσιάζεται διαλεκτικά: κοινωνικά προσδιορισµένος από το περιβάλλον και την εποχή, και µαζί µ αυτό, ένας µάρτυρας για το περιβάλλον και την εποχή. Οι ανθρώπινοι χαρακτήρες αγγίζουν βιώµατα τόσο κοινά, που γίνονται πια χαρακτήρες ιστορικοί. Κι αυτό αφορά στο χώρο όχι µόνο της ατοµικής, αλλά και της συλλογικής συνείδησης, όπου το ενδιαφέρον του Καβάφη στάθηκε ως ένα βαθµό προδροµικό της τόσο πλατιάς επικαιρότητας που το θέµα αυτό απόκτησε στην παγκόσµια λογοτεχνία του 20 ου αιώνα. Ν α αναζητήσετε τους αφηγηµατικούς τρό ους / τεχνικές του οιή- µατος και να ε ισηµάνετε τη λειτουργία τους. Αφηγηµατικοί τρό οι Στο ποίηµα αυτό ο Καβάφης εφαρµόζει σύνθετες αφηγηµατικές τεχνικές, δηµιουργώντας ένα πολυφωνικό πλέγµα ποιητικού λόγου. εν πρόκειται για ένα µονοφωνικό ποίηµα όπου ένα ποιητικό "εγώ" εκφράζει τις σκέψεις και τα συναισθήµατά του για τον κόσµο. Αναµφίβολα ακούµε δύο φωνές: του αφηγητή και του ήρωα. Το ποίηµα λοιπόν έχει τη µορφή ενός πλάγιου σκηνικού µονολόγου όπου παρατηρούµε εναλλαγή: α) της τριτοπρόσωπης αφήγησης (αφηγητής) στίχοι 1-4, 7-8, 11, 12-13, 16, 20-25, 34-35 β) της πρωτοπρόσωπης αφήγησης (βασικός ήρωας) στίχοι 26-33 και [14-15]; (υπηρέτης)
γ) του ελεύθερου πλαγίου λόγου (ανάµειξη/συγχώνευση φωνών αφηγητή Φερνάζη ώστε ο διαχωρισµός τους να γίνεται δυσδιάκριτος) στίχοι 4-6,9-10, 16-20, 21, 36-37. α. Ο τριτοπρόσωπος λόγος του αφηγητή εκθέτει το πληροφοριακό υ- λικό, παρουσιάζοντας τις ιστορικές συνθήκες και τις κινήσεις του Φερνάζη σε σχέση µε τη µεταβαλλόµενη ιστορική πραγµατικότητα από µία παντογνωστική σκοπιά (µηδενική εστίαση). Παρατηρεί από µακριά (έξω από τα αφηγηµένα δρώµενα) τον αυλικό ποιητή εκτοξεύοντας τα βέλη της ειρωνείας του για την µωροφιλόδοξη εγωκεντρική στάση του. Ο λόγος του γ πρόσωπου αφηγητή δίνει την αίσθηση στον αναγνώστη ότι δεν µιλάει ο ίδιος ο Φερνάζης αλλά κάποιος υποβολέας (ίσως ο ίδιος ο ποιητής) προσδίδοντας µεγαλύτερη αντικειµενικότητα στην αφήγηση. β. Σε κάποια σηµεία η τριτοπρόσωπη εκφορά µετατρέπεται σε α πρόσωπη. Ακούµε έτσι άµεσα και παραστατικά τις σκέψεις του Φερνάζη χωρίς παρέµβαση. Πλησιάζουµε και αφουγκραζόµαστε την κλιµακούµενη αγωνία του, τα συναισθήµατα, τους διαλογισµούς του. γ. Υπάρχουν τέλος σηµεία όπου η φωνή του τριτοπρόσωπου αφηγητή διαπλέκεται µε αυτή του ήρωα (ελεύθερος πλάγιος λόγος). ηλαδή ο αφηγητής ενσωµατώνει στο λόγο του το περιεχόµενο των µύχιων σκέψεων και των προβληµατισµών του ήρωα, χωρίς αυτές να διατυπώνονται σε ευθύ λόγο. Έτσι ο αποδέκτης έχει τη δυνατότητα πρόσβασης στο εσωτερικό τοπίο του ήρωα χωρίς ποτέ να είναι σίγουρος αν πρόκειται για προβληµατισµούς του ήρωα ή του αφηγητή ο οποίος έχει τη δυνατότητα να υποβαθµίσει, να αποσιωπήσει ή και να υπερτονίσει τα σηµεία που εκείνος επιθυµεί. Η ανάµειξη αυτή των φωνών προσδίδει έντονη αµφισηµία και προσφέρει αφηγηµατική ευελιξία. Συνοψίζοντας, θα λέγαµε ότι η εναλλαγή των αφηγηµατικών τεχνικών στο ποίηµα µεταφέρει τον αναγνώστη από την εξωτερική στην εσωτερική θέαση της ποιητικής δράσης, προσφέρει αµφισηµία και βάθος στο ψυχολογικό πορτρέτο του ήρωα, αποκλείοντας τη
µονοσήµαντη προσέγγιση της στάσης και συµπεριφοράς του και ε- νισχύει το στοιχείο της δραµατικότητας προσδίδοντας στο κείµενο θεατρικό χαρακτήρα. Τέλος δε θα έπρεπε να παραλείψουµε ότι αποτελεί ένα µέσο απόκρυψης και πλάγιας έκφρασης, καθώς ο Καβάφης οχυρωµένος πίσω από τους ήρωες του, φορώντας το προσωπείο τους, ενστερνίζεται και αποδοκιµάζει τις απόψεις τους, "µπαινοβγαίνει" στην ατµόσφαιρά τους, παρατηρώντας και αυτοπαρατηρούµενος, σαρκάζοντας το ποιητικό του είδωλο. Χειρίζεται δηλ. τα παραστατικά µέσα της δραµατουργίας για να πάρει θέση αλλά και να ασκήσει κριτική πάνω σε προβλήµατα µε διαχρονική ισχύ. Επιµέλεια: Κωτσο ούλου Τάµµυ