ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ

Ψυχιατρική Κλινική Τμήμα Ιατρικής Πανεπιστήμιο Πατρών ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ Στ. Μπεράτη Καθηγήτρια Ψυχιατρικής, Παιδοψυχιατρικής και Ψυχανάλυσης Πάτρα, 2009

ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΟΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΑΜΥΝΑΣ Ορισμός: Είναι λειτουργίες του εγώ που έχουν σκοπό να απαλλάξουν το άτομο από άγχος ή άλλα δυσάρεστα συναισθήματα. Κινητοποιούνται από άγχος που ενεργεί ως σήμα κινδύνου και η κινητοποίηση αυτή είναι ασυνείδητη. Όχι παθολογικοί αφ εαυτού τους. Άγχος: Ψυχοσύγκρουση και άγχος. Φόβος και άγχος. Άγχος ως σήμα κινδύνου και άγχος τραυματικό. Βασικές αιτίες άγχους αναλόγως της ηλικίας: 1. αποχωρισμός από μητέρα 2. στέρηση της αγάπης των σημαντικών προσώπων 3. τραυματισμός του σώματος και άγχος ευνουχισμού 4. επίκριση από το υπερεγώ. Ψυχοσύγκρουση: Μεταξύ συστημάτων προσωπικότητας, αντιθέτων τάσεων του ιδίου συστήματος, προσωπικότητας και περιβάλλοντος. Οδηγεί σε ανάπτυξη ή παθολογική κατάσταση. Απώθηση (Repression) Ορισμός: Διάφορες επιθυμίες, αισθήματα, σκέψεις, που δεν είναι αποδεκτά (δημιουργούν άγχος), απωθούνται στο ασυνείδητο. Είναι έξω από τη μνήμη. Χαρακτηριστικά: Ότι απωθείται διατηρεί την ενέργειά του και προσπαθεί να έλθει στο συνειδητό. Χρειάζεται αντίθετη ενέργεια να το κρατήσει στο ασυνείδητο (σχέση δυναμική). Εξακολουθεί να επιδρά. Πολύ βασικός μηχανισμός. Συχνός στις νευρώσεις. Καταπίεση (Suppression): Συνειδητή προσπάθεια να απομακρυθούν σκέψεις ή επιθυμίες που δεν είναι αποδεκτές. Ταύτιση (Identification) Ορισμός: Ιδιότητες κάποιου άλλου γίνονται μέρος της προσωπικότητας του ατόμου. Αίτια: Αισθήματα αγάπης και φόβος αποχωρισμού. Εχθρικά αισθήματα και φόβος. Βασικότατος μηχανισμός για ανάπτυξη, ανεξαρτητοποίηση και διαφοροποίηση προσωπικότητας (ιδιαίτερα εγώ και υπερεγώ). Συναφείς Μηχανισμοί: Μίμηση Ενδοβολή (Introjection) Ενσωμάτωση (Incorporation). Μορφές: Ολική, μερική. Ταύτιση με τη θέση που βρίσκεται κάποιος ή με αυτόν που έχει κάτι. Ταύτιση ενός προσώπου στο παρόν με σημαντικό πρόσωπο από το παρελθόν. Συναισθηματική κατανόηση (Empathy). 1

Αντίδραση με το Αντίθετο (Reaction Formation) Ορισμός: Με το μηχανισμό αυτό επιθυμία ή σκέψη που απωθείται στο ασυνείδητο ως απαράδεκτη εμφανίζεται στο συνειδητό ως το αντίθετο π.χ. πολύ ευγενικά αισθήματα μπορεί να καλύπτουν εχθρικά αισθήματα. Χαρακτηριστικά: Ιδιότητα υπερβολική και δύσκαμπτη. Όχι απαραιτήτως παθολογική κατάσταση. Αντιρρόπιση Αντιστάθμιση (Compensation) Ορισμός: Ορισμένες ιδιότητες αυξάνονται κατά πολύ προκειμένου να καλύψουν αισθήματα μειονεκτικότητας Χαρακτηριστικά: Συνήθως υπάρχει υπερβολή. Αισθήματα μειονεκτικότητας βασίζονται σε πραγματικότητα ή όχι. Εκλογίκευση (Rationalization) Ορισμός: Με το μηχανισμό αυτό κίνητρα ορισμένης συμπεριφοράς απωθούνται στο ασυνείδητο ως απαράδεκτα και η συμπεριφορά αυτή εξηγείται συνειδητά με άλλα κίνητρα. Χαρακτηριστικά: Διατηρεί αυτοσεβασμό. Μεγάλη επιμονή δυνατόν να είναι ένδειξη. Μετατόπιση (Displacement) Ορισμός: Συναισθήματα ή παρορμήσεις μεταφέρονται από το αρχικό αντικείμενο (πρόσωπο αντικείμενο ή κατάσταση) σε ένα υποκατάστατο. Χαρακτηριστικά: Βασικός μηχανισμός στις φοβίες. Το υποκατάστατο αποκτά ψυχολογική σημασία. Προβολή (Projection) Ορισμός: Κάτι το εσωτερικό προβάλλεται στο περιβάλλον ως εξωτερικό. Χαρακτηριστικά: Το άτομο βλέπει το περιβάλλον ως εχθρικό. Βασικός μηχανισμός ψυχώσεως κυρίως παρανοϊκών μορφών. Παραλήρημα καταδιώξεως, ψευδαισθήσεις (ακουστικές, οπτικές), επίμονη αναφορά στον εαυτό. Συμβολισμός (Symbolization) Ορισμός: Με τον μηχανισμό αυτό σκέψη ή επιθυμία που δημιουργεί ψυχοσύγκρουση εκφράζεται συμβολικά. Χαρακτηριστικά: Θεωρείται βασικός τρόπος εκφράσεως του ασυνειδήτου (όνειρα, συμπτώματα, ψευδαισθήσεις). 2

Παλινδρόμηση (Regression) Ορισμός: Το άτομο καταφεύγει σε τρόπους λειτουργίας, προσαρμογής και εκφράσεως προηγούμενων σταδίων της ανάπτυξης προκειμένου να αποφύγει άγχος που δημιουργείται από την τωρινή κατάσταση. Χαρακτηριστικά: Συνήθως παλινδρόμηση σε στάδιο που υπήρχε προσκόλληση. Παθολογικό και φυσιολογικό φαινόμενο. Διαχωρισμός (Dissociation) Ορισμός: Ορισμένα μέρη της προσωπικότητας ή ορισμένες ενέργειες διαχωρίζονται από την υπόλοιπη προσωπικότητα και λειτουργούν σαν ξεχωριστό σύνολο. Χαρακτηριστικά: Τρόπος φυγής, δυνατόν αλλαγή στο επίπεδο συνείδησης. Άρνηση (Denial) Ορισμός: Το άτομο αρνείται την ύπαρξη εξωτερικής πραγματικότητας. Χαρακτηριστικά: Αναφέρεται στο εξωτερικό περιβάλλον, επηρεάζει τις σκέψεις ή την συμπεριφορά. Μετουσίωση Εξειδανίκευση (Sublimation) Ορισμός: Ενέργεια παρορμήσεων επιθετικών ή σεξουαλικών μετατρέπεται σε ενέργεια υπό τον έλεγχο του εγώ με ταυτόχρονη αλλαγή στο αντικείμενο των παρορμήσεων από μη αποδεκτό σε κοινωνικά αποδεκτό. Χαρακτηριστικά: Απαιτείται ορισμένη ανάπτυξη και ωριμότητα. Προσφέρει ικανοποίηση των παρορμήσεων. Απομόνωση (Isolation) Ορισμός: Με τον μηχανισμό αυτό συναίσθημα που συνοδεύει μία σκέψη ή επιθυμία απωθείται στο ασυνείδητο ή μία σκέψη απομονώνεται από άλλες που προηγούνται ή που ακολουθούν. Χαρακτηριστικά: Συχνός μηχανισμός στις ιδεοψυχαναγκαστικές καταστάσεις. Ματαίωση ή Ανατροπή (Undoing) Ορισμός: Με τον μηχανισμό αυτό η συμπεριφορά του ατόμου έχει σκοπό να ανατρέψει κάποια πράξη ή επιθυμία η οποία είναι στο ασυνείδητο και δεν είναι αποδεκτή. Χαρακτηριστικά: Συχνός στις ιδεοψυχαναγκαστικές νευρώσεις. 3

Στροφή Εναντίον του Εαυτού (Turning Against the Self) Ορισμός: Επιθετικές διαθέσεις αντί να εξωτερικευθούν, επειδή αυτό είναι επικίνδυνο, στρέφονται εναντίον του ιδίου του ατόμου. Χαρακτηριστικά: Σε κατάθλιψη. Ταύτιση με αντικείμενο εχθρικών διαθέσεων. Διανοητικοποίηση (Intellectualization) Ορισμός: Υπερβολική διανοητική ανάλυση μιάς κατάστασης την στερεί από την συναισθηματική της φόρτιση. Χαρακτηριστικά: Στους ιδεοψυχαναγκαστικούς χαρακτήρες. Χρονολογική Εμφάνιση Μηχανισμών Άμυνας Ενδοβολή, ενσωμάτωση, προβολή, άρνηση Απώθηση, αντίδραση με το αντίθετο, εκλογίκευση, μετουσίωση, κλπ. Οι Μηχανισμού Άμυνας ενεργούν σε συνδυασμό και όχι Μεμονωμένα. 4

ΑΝΑΠΤΥΞΗ (ΔΙΑΠΛΑΣΗ ΕΞΕΛΙΞΗ) (DEVELOPMENT) Αύξηση: Αύξηση του αριθμού και του μεγέθους των κυττάρων. Εμπειρία: Σύνολο ερεθισμάτων εσωτερικών και εξωτερικών. Ωρίμανση: Αναφέρεται στην εξέλιξη λειτουργιών που βασικά δεν επηρεάζονται από εμπειρία. Ανάπτυξη: Αναφέρεται στην εξέλιξη των λειτουργιών που είναι αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης ωρίμανσης και εμπειρίας. Αναφέρεται σε αλλαγές και διαφοροποίηση της λειτουργίας του οργανισμού. Προσωπικότητα: Μπορεί να εννοηθεί ως συσσώρευση λειτουργιών, ικανοτήτων και διαθέσεων, που χαρακτηρίζουν το συγκεκριμένο άτομο, όσον αφορά την συμπεριφορά του και τον τρόπο σκέψης. Αποτέλεσμα αλληλεπίδρασης εσωτερικών και εξωτερικών παραγόντων. Συνεχής ανάπτυξη (γραμμική) ή μη συνεχής (πιο αποδεκτή). Κατώτερα όρια ηλικίας για εμφάνιση μιας λειτουργίας, όχι ξεκάθαρο αν και ανώτερα (κριτική περίοδος). Στάδια ανάπτυξης προσωπικότητας ακολουθούν στάδια ηλικίας αλλά δεν συμπίπτουν απαραιτήτως. Στην ανάπτυξη παρατηρείται πρόοδος και παλινδρόμηση. Θεωρίες Ανάπτυξης Προσωπικότητας Piaget Ανάπτυξη νοητική: Περιγράφει ανάπτυξη γνωστικών λειτουργιών και σκέψης. Ευφυϊα είναι η ικανότητα του ατόμου να λύνει προβλήματα και να προσαρμόζεται χρησιμοποιώντας σκέψη και κατανόηση. Το άτομο αναπτύσσει ορισμένους γνωστικούς μηχανισμούς. Οι μηχανισμοί αυτοί υπό την επίδραση του περιβάλλοντος διαφοροποιούνται και εξελίσσονται. Freud Ψυχοσεξουαλική ανάπτυξη: Τρεις σχηματισμοί στην προσωπικότητα (τρεις ομάδες λειτουργιών) το εγώ, το υπερεγώ και το εκείνο. Ασυνείδητο (υποσυνείδητο), Προσυνείδητο και συνειδητό. Το εγώ ομάδα λειτουργιών που βοηθούν το άτομο να προσαρμόζεται στο περιβάλλον και στις απαιτήσεις του υπερεγώ και εκείνου. Υπερεγώ είναι οι ηθικές αξίες του ατόμου. Εκείνο είναι οι ενστικτώδεις παρορμήσεις του ατόμου. Ερωτογενείς ζώνες. Η ανάπτυξη είναι βιολογικά καθορισμένη αλλά και αποτέλεσμα ψυχοσύγκρουσης. Ψυχοσύγκρουση οδηγεί σε ανάπτυξη ή σε παθολογική κατάσταση. Erikson Ψυχοκοινωνική ανάπτυξη: Αλληλεπίδραση μεταξύ του ατόμου και του περιβάλλοντος (οικογένεια, κοινωνία, παράδοση). Mahler Αποχωρισμός και ανεξαρτητοποίηση: Το παιδί στην αρχή ψυχολογικά είναι ένα με τη μητέρα. Εν συνεχεία απομακρύνεται και γίνεται ανεξάρτητο. 5

Ανάπτυξη στον Πρώτο Χρόνο της Ζωής Νεογνική και Βρεφική Ηλικία Α. Νεογνική Περίοδος (πρώτοι δύο μήνες αντί ένας μήνας) Ανταπόκριση στο περιβάλλον: Ανταποκρίνεται ενεργητικά στο περιβάλλον και το διαμορφώνει. Υπάρχει σύστημα αλληλεπίδρασης μητέρας και παιδιού. Διαφορετικά νεογνά επιδρούν διαφορετικά στην ίδια μητέρα (ήρεμο, ανήσυχο, αγόρι, κορίτσι). Δεν ξεχωρίζει τη μητέρα. Διαφορές νεογνών: Διάρκεια κλάματος, ενεργητικότητα, επίπεδο εγρήγορσης, ικανότητα να ακολουθούν οπτικά ένα αντικείμενο, ευκολία να ηρεμήσουν κλπ. Διαφορές στο ίδιο νεογνό σε διαφορετικούς χρόνους. Λειτουργίες νεογνών: Συστήματα απαραίτητα για επιβίωση λειτουργούν σχεδόν κανονικά (αναπνευστικό, κυκλοφοριακό, ρύθμιση θερμοκρασίας, πεπτικό, θηλασμός, κατάποση). Υπάρχει ανεπτυγμένη οπτική ικανότητα, ξεχωρίζει διαφορές λαμπρότητας, παρακολουθεί κινούμενο αντικείμενο, όχι ολοκληρωμένη αντίληψη εικόνων και μορφών αλλά ικανότητα για εξέταση περιφερειών και γωνιών. Ακοή ανεπτυγμένη από την αρχή, ενδείξεις ότι ανταποκρίνεται ιδιαίτερα στις συχνότητες της ανθρώπινης ομιλίας (500-900 Hertz). Αφή, γεύση, όσφρηση ανεπτυγμένες. Περιγραφή συμπεριφοράς: Εναλλαγή ανησυχίας-ηρεμίας. Όχι μεγάλο ενδιαφέρον στο περιβάλλον. Υπάρχει τάση ανησυχίας που δεν οφείλεται σε πείνα και δεν φαίνεται να επηρεάζεται σημαντικά από το περιβάλλον. Ακραίες μορφές κολικός. Β. Αλλαγές μετά το Πρώτο Δίμηνο (Οργάνωση Συμπεριφοράς) Νευρολογία: Σημαντική απόσβεση των αντανακλαστικών του νεογνού. Στο EEG παρατηρείται ελάττωση της φυσιολογίας REM. Μάθηση: Προ των δύο μηνών κλασική εξάρτηση και επεμβατική εξάρτηση δεν εφαρμόζεται με επιτυχία. Αυτό δεν ισχύει μετά τους δύο μήνες. Ερεθίσματα: Ανταποκρίνεται περισσότερο. Κοιτάζει πιο συγκεκριμένα και εμφανίζεται επαφή βλέμματος. Χαμόγελο: Εμφανίζεται στο πρώτο δίμηνο και φαίνεται να έχει δύο προελεύσεις: α) Ενδογενές που συνδυάζεται σε στάδιο REM και ελαττώνεται γύρω στον 3 ο με 4 ο μήνα, και β) Εξωγενές που εμφανίζεται όχι σταθερά από τον 1 ο μήνα ως ανταπόκριση σε ερεθίσματα κυρίως οπτικά. Γύρω στους 2 με 2 ½ μήνες εμφανίζεται ως κοινωνικό χαμόγελο και μετά τους 3 6

μήνες γίνεται πιο ειδικό (ιδιαίτερο χαμόγελο για τη μητέρα). Σε τυφλά παιδιά ανταπόκριση στη φωνή της μητέρας. Ύπνος: Ελαττώνεται ο χρόνος του ύπνου. Τα περισσότερα είναι ξύπνια την ημέρα και κοιμούνται το βράδυ. Διπλασιασμός του λόγου, ήσυχος ύπνος / Ενεργητικός, γρήγορες οφθαλμικές κινήσεις, ύπνος. Κοινωνικότητα: Κοινωνικό χαμόγελο, επαφή βλέμματος, μεγαλύτερη ανταπόκριση και ενδιαφέρον για το περιβάλλον. Γ. Ανάπτυξη στο Δεύτερο Εξάμηνο του Πρώτου Χρόνου Κινητική: Κάνει στροφή, κάθεται, στέκεται, περπατά με βοήθεια ή και ελεύθερα, πιάνει αντικείμενο με δείκτη και με αντίχειρα. Ερεθίσματα: Παρατηρεί για περισσότερο χρόνο και πιο έντονα. Μιμείται κινήσεις. Δείχνει ενδιαφέρον για ήχους όπως μουσική, εντοπίζει από που έρχεται ο ήχος, μιμείται ήχους, ενδιαφέρεται να πιάνει αντικείμενα και τα μέλη του. Ζωηρό ενδιαφέρον προς το περιβάλλον που το εκφράζει με κινήσεις και με ήχους. Αρχίζει να αντιλαμβάνεται ότι ορισμένα πράγματα συμβαίνουν όταν ενεργεί (παρατηρεί έντονα αλλαγές που συμβαίνουν σε ένα παιχνίδι). Κοινωνική: Αναγνωρίζει ότι επιδρά σε άλλα πρόσωπα με το χαμόγελο και τους ήχους που παράγει. Σχέση με μητέρα πιο έντονη και ειδική, γύρω στον 6 ο μήνα ή και νωρίτερα. Το παιδί εμφανίζει ανησυχία όταν πλησιάζει άγνωστο πρόσωπο. Το άγχος αποχωρισμού από τη μητέρα εμφανίζεται στο τέλος του πρώτου χρόνου. Ενδιαφέρον για συνομήλικα παιδιά είναι ανάλογο με το ενδιαφέρον για ένα παιχνίδι. Συναισθήματα: Χαρά, λύπη, άγχος, φόβος, αηδία, αμηχανία, θυμός κλπ. Επικοινωνία, Ομιλία: Λέει συλλαβές τις οποίες συνδυάζει: μα-μα, ντα-ντα, μπα-μπα. Σύνδεση των συλλαβών με πρόσωπα γύρω στους 10-11 μήνες. Πάνω στο χρόνο μεμονωμένες λέξεις. Εξελίσσεται και η επικοινωνία με κινήσεις. Αντίληψη του εγώ: Στους 9 μήνες ξεχωρίζει το όνομά του και στο τέλος του χρόνου δείχνει μέρη του σώματός του. Δ. Πρόσδεση (Attachment) Ορισμός: Αναφέρεται στην ανάπτυξη της σχέσης μητέρας και παιδιού από τις πρώτες ημέρες της ζωής. Συμπεριφορές: Θήλασμα, κλάμα, χαμόγελο, προσκόλληση, το να ακολουθεί τη μητέρα, το να τη φωνάζει, χρησιμοποίηση της μητέρας σαν βάση για να ερευνήσει το περιβάλλον, το να πλησιάσει και να χαιρετήσει την μητέρα μετά από αποχω- 7

ρισμό, επαφή βλέμματος. Παρατηρήσεις: Όσο πιο σύντομα αρχίσει η επαφή μητέρας και παιδιού τόσο καλύτερα. Κακοποίηση του παιδιού ήταν συχνότερη σε πρόωρα που έμειναν μακριά από την μητέρα. Όχι μόνον ικανοποίηση φυσιολογικών αναγκών αλλά και οπτικών, γνωστικών και συναισθηματικών λειτουργιών. Ανάπτυξη κατά τον Δεύτερο και Τρίτο Χρόνο της Ζωής Κινητική: Μεγάλη ανάπτυξη και δυνατότητα να κινούνται μόνα τους και να ερευνούν περιβάλλον (βάση η μητέρα). Πνευματική: Ικανότητα για αναπαράσταση ή συμβολισμό από τις πιο σημαντικές επιτεύξεις στο δεύτερο χρόνο (από τις πρώτες εκδηλώσεις είναι τα μεταβατικά αντικείμενα). Ομιλία εξελίσσεται πολύ, πρώτα όχι αντί ναι (σημαντικό για ανεξαρτητοποίηση). Παιχνίδι (ευχαρίστηση, εκτόνωση συναισθηματική, λύση σε προβλήματα, ταύτιση, αύξηση ικανοτήτων). Μορφές παιχνιδιού (μοναχικό, απλό, αμοιβαίο, παράλληλο, πραγματική συνεργασία στον 4 ο χρόνο και μετά). Συναισθηματική: Πρώτη σημαντική απαίτηση από το περιβάλλον ο έλεγχος των σφιγκτήρων. Η ευκολία με την οποία συμβαίνει διαφέρει σε διάφορα παιδιά. Μπορεί να είναι σημαντικό στην ανάπτυξη χαρακτήρος (περήφανος, φοβισμένος, πεισματάρης). Ρόλος γονιών είναι να περιορίζουν και να επιτρέπουν ώστε το παιδί να αποκτήσει εμπιστοσύνη. Στον 3 ο χρόνο επιτυγχάνεται και η συναισθηματική σταθεροποίηση των σημαντικών προσώπων στο περιβάλλον του παιδιού, δηλαδή, διατηρεί θετική εικόνα της μητέρας ανεξάρτητα από την ικανοποίηση ή μη των επιθυμιών του (σχετικό, όχι απόλυτο). Περίοδος για νηπιαγωγείο. Ανάπτυξη κατά τον Τέταρτο και Πέμπτο Χρόνο της Ζωής Κινητικές και πνευματικές λειτουργίες αναπτύσσονται κατά πολύ αλλά δεν ανταποκρίνονται στις επιθυμίες και φαντασίες του παιδιού. Συναισθηματική και ψυχολογική ανάπτυξη: Ενδιαφέρον για ανατομικές διαφορές και γεννητικά όργανα. Παιχνίδι αγοριών πιο επιθετικό. Άγχος ευνουχισμού ή γενικότερα άγχος τραυματισμού (επιθυμία για εξαιρετικές ικανότητες και φαντασίες δυνάμεως). Κορίτσια μπορεί να εκφράσουν την επιθυμία να είναι αγόρια και αγόρια την επιθυμία να έχουν μωρό. Εμφανίζεται το οιδιπόδειο. Αρχίζει να έχει φίλους της ηλικίας του. Στάδια Ανάπτυξης κατά Mahler Αυτιστικό Στάδιο (πρώτοι 2 μήνες): Το παιδί δεν έχει την αντίληψη ότι είναι κάτι το ξεχωριστό από το περιβάλλον. 8

Στάδιο συμβίωσης (από 2 μέχρι 5 μήνες): Το παιδί αρχίζει να αντιλαμβάνεται ότι ικανοποίηση των αναγκών του έρχεται από έξω. Αντιλαμβάνεται εξωτερικό περιβάλλον. Νομίζει όμως ότι είναι ένα με τη μητέρα κυρίως όταν οι ανάγκες του είναι ικανοποιημένες. Στάδιο αποχωρισμού και ανεξαρτητοποίησης 1. Φάση διαφοροποίησης (από 5 μέχρι 10 μήνες): Αρχίζει να ξεχωρίζει από μητέρα (ψηλαφεί το πρόσωπό της, τα μαλλιά της, παίζει τσα) 2. Φάση εξάσκησης (από 10 μέχρι 15 μήνες): Δείχνει μεγάλο ενδιαφέρον για το περιβάλλον και απομακρύνεται από τη μητέρα για να το ερευνήσει. Επιστρέφει κάθε τόσο σαν να έχει την ανάγκη συναισθηματικής ενίσχυσης. 3. Φάση προσέγγισης (από 14 μέχρι 22 μήνες): Το παιδί καταλαβαίνει ότι ανεξαρτητοποίηση σημαίνει απομάκρυνση της μητέρας. Αισθάνεται άγχος και αρχίζει να είναι κοντά της πολύ περισσότερο. 4. Προς συναισθηματική σταθεροποίηση της μνημονικής εικόνας της μητέρας (γύρω στους 36 μήνες). Είναι κάτι το σχετικό. Στάδια Ανάπτυξης κατά Freud Στοματικό (0-2 χρόνια): Κέντρο ενδιαφέροντος είναι η περιοχή του στόματος. Πρωκτικό (2-3 χρόνια): Ενδιαφέρον για πρωκτική περιοχή και σχετικές λειτουργίες. Φαλλικό ή Γεννητικό (3-5 χρόνια): Ενδιαφέρον για περιοχή γεννητικών οργάνων. Λανθάνον (5-10 χρόνια): Ηρεμία ενστικτωδών παρορμήσεων. Προεφηβεία Εφηβεία (10-15 χρόνια): Βιολογικές αλλαγές που οδηγούν σε μεγάλη αύξηση των ενστικτωδών ενορμήσεων. Στάδια Ανάπτυξης κατά τον Piaget μέχρι Ηλικίας 5 ετών Αισθητικοκινητική περίοδος (από γεννήσεως μέχρι 18 24 μήνες): Στους πρώτους 2 μήνες εξέλιξη των λειτουργιών από αντανακλαστικό παθητικό επίπεδο σε πιο ενεργητικό (π.χ. αντανακλαστική σύλληψη της θηλής αντικαθίσταται από ικανότητα μωρού να ψάχνει για θηλή). Από 2 μέχρι 5 μήνες συνδυασμός και συνεργασία διαφόρων λειτουργιών, π.χ. ακοή και όραση. Επαναλαμβάνονται συμπεριφορές που προκαλούν ευχαρίστηση. Το παιδί δεν ψάχνει για κάτι που εξαφανίζεται από οπτικό πεδίο (παύει να υπάρχει). Από 5 μέχρι 9 μήνες μεγαλύτερη οργάνωση των προηγούμενων συνδυασμών λειτουργιών. Το παιδί δείχνει πρόθεση στις πράξεις του π.χ. μόλις δει ένα παιχνίδι που κάνει θόρυβο όταν το κινείς, κινεί το χέρι του. Αντικείμενα 9

εξακολουθούν να υπάρχουν και όταν βγουν από το οπτικό πεδίο. Από 10 μέχρι 18 μήνες πειραματίζεται ενεργητικά με διάφορα αντικείμενα. Από 18 μέχρι 24 μήνες αληθινή σκέψη δηλαδή σωματική ενέργεια αντικαθίσταται από πνευματική π.χ. σκέπτεται πως θα ανοίξει το κουτί. Βασικές γνώσεις αισθητικοκινητικής περιόδου: 1. Αντικείμενα εξακολουθούν να υπάρχουν έστω και όταν δεν δεχόμαστε ερεθίσματα από αυτά 2. Υπάρχει αιτία και αιτιατό 3. Υπάρχει χώρος και σχέση αντικειμένων (γεωγραφικός πειρασμός) Προεννοιακή περίοδος (από 2 μέχρι 4 χρόνια): Σε αυτή την περίοδο νερό που μεταφέρεται από κοντό πλατύ δοχείο σε ψηλό λεπτό θεωρείται περισσότερο. Ικανότητα συμβολισμού. Συμπεριφορές σημειωτικής λειτουργίας: 1. Όχι άμεση μίμηση 2. Συμβολικό παιχνίδι 3. Ζωγραφίζει κάτι που θυμάται 4. Άλλες ενδείξεις ότι έχει πνευματικές παραστάσεις για κάτι που δεν είναι στο περιβάλλον εκείνη τη στιγμή 5. Αναπαριστά κάτι ηχητικά. Ανάπτυξη του Παιδιού από 5 μέχρι 10 Χρόνων (Λανθάνουσα Περίοδος) Λανθάνουσα: Εφησύχαση των παρορμήσεων και αδράνεια μάλλον περίοδος ισορροπίας και διερεύνησης της προσωπικότητας. Αρχική λανθάνουσα από 5 ½ - 8 και τελική από 8-10 χρόνια. Πνευματική ανάπτυξη: Κατά Piaget η περίοδος από 4-7 χρόνων, περίοδος της προαισθητικής σκέψης (σκέψη εγωκεντρική, καθοδηγείται από άμεσες αισθητήριες αντιλήψεις, εμφανίζει λάθη λογικής). Η περίοδος από 7-11, περίοδος των συγκεκριμένων χειρισμών (ενέργειες ολοκληρώνονται από άλλες ενέργειες και δημιουργούν συστήματα αντιστρεπτά, έννοιες της διατηρήσεως της μάζας, ταξινομήσεως αριθμών, όχι υποθέσεις και υποθετικά συμπεράσματα). Συναισθηματική και ψυχολογική ανάπτυξη: Λύση του Οιδιπόδειου και διαμόρφωση του υπερεγώ, ισχυροποίηση αισθημάτων ανδρικότητας και θηλυκότητας, μετατόπιση ενδιαφέροντος σε εξωοικογενειακά πρόσωπα όπως δάσκαλοι και φίλοι, στενοί φίλοι του ιδίου φύλου και ομάδες του ιδίου φύλου, αρχή της πραγματικότητας αντί αρχή της ηδονής. Γενική περιγραφή: Αρμονία κινητικών λειτουργιών, καλός έλεγχος σφυγκτήρων, φόβοι μετριάζονται, ήρεμος ύπνος, καλή σίτιση, ανεξαρτητοποίηση και ανάπτυ- 10

ξη εμπιστοσύνης στον εαυτό του, ικανότητα για μάθηση, κορίτσια ωριμάζουν σεξουαλικά και κοινωνικά περισσότερο. Σημαντικές ψυχολογικές επιτεύξεις της λανθάνουσας περιόδου: 1. Αποκτά στενούς φίλους ιδίου φύλου 2. Αποφεύγει το αντίθετο φύλο 3. Γίνεται μέλος ομάδος φίλων 4. Γνωρίζει τους κανόνες των παιχνιδιών και έχει την ικανότητα να τους ακολουθεί ή να τους επιβάλλει 5. Αποκτά την ικανότητα να διαβάζει και να ευχαριστιέται με το διάβασμα 6. Δείχνει επιστημονικό τρόπο σκέψης στην προσπάθεια να καταλάβει κάτι το καινούργιο 7. Επίγνωση του σωστού και του λάθους 8. Ικανότητα να λέει την αλήθεια. Ανάπτυξη Προσωπικότητας από 10 μέχρι 13 Περίοδος δύσκολη για το παιδί συναισθηματικά, αρχίζουν οι σωματικές αλλαγές και πιέσεις από ενστικτώδεις παρορμήσεις. Συνδυάζει συμπεριφορά που θυμίζει προσχολική ηλικία και ώριμο ενήλικα, αισθάνεται πιο άνετα μόνο με συνομηλίκους αλλά και αυτό δεν διαρκεί πολύ. Σωματική ανάπτυξη: Τα κορίτσια αναπτύσσονται γρηγορότερα. Πνευματική ανάπτυξη: Αρχίζει ικανότητα για αφηρημένους συλλογισμούς και υποθέσεις. Ενδιαφέρον για το ΠΩΣ συμβαίνουν τα διάφορα φαινόμενα. Δραστηριότητα και φαντασία ελέγχονται καλύτερα λόγω δεξιοτεχνίας και τα παιδιά επιδίδονται σε κατασκευές. Συναισθηματική και ψυχολογική ανάπτυξη: Συνειδητοποιεί ότι αλλάζει και μεγαλώνει. Αύξηση παρορμών σεξουαλικών και επιθετικών, εξέλιξη του ιδανικού εγώ (συγκεκριμένο ίνδαλμα και εξιδανικευμένη εξωπραγματική εικόνα του πως πρέπει να είναι κανείς). Αϋπνία, πονοκέφαλοι και κοιλόπονοι δεν είναι σπάνιοι. Τα αγόρια έχουν μια ανησυχία γύρω από τα κορίτσια. Αισθάνονται καλύτερα όταν είναι με την ομάδα των αγοριών και στην ταύτιση με πατέρα ή ανάλογα πρόσωπα. Καμία φορά δείχνουν σαδιστική συμπεριφορά. Τα κορίτσια μπορεί να αρνούνται την ανάπτυξη του στήθους ή την αρχή της εμμήνου ρύσεως. Προσκόλληση στη μητέρα ή σε μεγαλύτερα κορίτσια σαν αντίδραση στο άγχος αποχωρισμού που αισθάνονται. 11

Ανάπτυξη Προσωπικότητας από 16 μέχρι 19 Πνευματική ανάπτυξη: Στάδιο τυπικών χειρισμών. Ικανότητα για αφηρημένους συλλογισμούς και υποθέσεις εξελίσσεται ακόμη περισσότερο. 1. Ο κόσμος γίνεται σύστημα νόμων και κανονισμών. 2. Εγωκεντρισμός ελαττώνεται και αναπτύσσεται η έννοια της ηθικής αλληλεγγύης. 3. Ανάπτυξη προσωπικότητας στο μέλλον, εξαρτάται από κοινωνικούς παράγοντες. 4. Αίσθημα ισότητας αντί υποταγής. Το στάδιο των τυπικών χειρισμών δεν επιτυγχάνεται απαραιτήτως από όλους. Συναισθηματική και ψυχολογική ανάπτυξη: Συχνά άγχος και κατάθλιψη χωρίς απαραιτήτως να επηρεάζεται η απόδοση. Διαμόρφωση ταυτότητας (εγωκεντρισμός ελαττώνεται, σωματικές και πνευματικές ικανότητες, δοκιμάζει διάφορους τρόπους συμπεριφοράς, επιλογή επαγγέλματος, σεξουαλική ωρίμανση, ικανότης για συναισθηματικά στενές επαφές, ιδεολογίες όχι πολύ ξεκαθαρισμένες ακόμη, ικανότης να καθοδηγούν και να καθοδηγούνται δεν έχει πάρει τελική μορφή). Γενικές παρατηρήσεις: Εφηβεία χαρακτηρίζεται από μεγάλη σωματική ανάπτυξη, εμφάνιση δευτερογενών χαρακτηριστικών του φύλου, σεξουαλική ωρίμανση, ανάπτυξη γνωστικών λειτουργιών, τελική διαμόρφωση προσωπικότητας. Μπορεί να αρχίσει πολύ νωρίς (7-8 ετών) και να τελειώσει αργά (24-25 ετών). Η τεχνολογική πρόοδος παρατείνει εφηβεία, σχέση με γονείς σημαντική, παίρνει τελική μορφή. Υπάρχει ψυχολογική ρευστότητα και παροδικά συμπτώματα μπορεί να εμφανιστούν. Στάδια Ανάπτυξης κατά τον Erikson Πρώτο στάδιο (0-2 χρόνια): Ανάπτυξη εμπιστοσύνης ή δυσπιστίας. Δεύτερο στάδιο (2-3 χρόνια): Αυτονομία ή αμφιβολία. Τρίτο στάδιο (προσχολικό): Πρωτοβουλία ή ενοχή. Τέταρτο στάδιο (σχολικό): Παραγωγικότητα ή αίσθημα κατωτερότητας. Πέμπτο στάδιο (εφηβεία): Ανάπτυξη ταυτότητας ή σύγχυση ταυτότητας. Έκτο στάδιο (αρχική περίοδος ενηλίκου ζωής): Συναισθηματική επαφή ή απομόνωση. Έβδομο στάδιο (μέση περίοδος ενηλίκου ζωής): Δημιουργικότητα ή αυτοαπορρόφηση. Όγδοο στάδιο (τελική περίοδος ενηλίκου ζωής): Ολοκλήρωση ή απελπισία. Το άτομο δεν επιτυγχάνει το ένα ή το άλλο αλλά μία ισορροπία που επιτρέπει 12

επιτυχή προσαρμογή και ανάπτυξη. ΨΥΧΟΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΛΑΝΘΑΝΟΥΣΑΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ Εισαγωγή Η προσωπικότητα κάθε ατόμου μπορεί να εννοηθεί ως συσσώρευση ορισμένων λειτουργιών, ικανοτήτων και διαθέσεων, οι οποίες χαρακτηρίζουν το άτομο αυτό, σε ότι αφορά τη συμπεριφορά του και τον τρόπου που σκέπτεται. Η ανάπτυξη της προσωπικότητας θεωρείται αποτέλεσμα της αλληλοεπίδρασης εσωτερικών και εξωτερικών παραγόντων και εκδηλώνεται με εξέλιξη και διαφοροποίηση των διαφόρων ψυχικών λειτουργιών και της συμπεριφοράς. Η ανάπτυξη της προσωπικότητας μπορεί να είναι συνεχής, χωρίς διακοπές ή μη συνεχής με την έννοια της ύπαρξης σταδίων σχετικής ηρεμίας, που εναλλάσσονται με στάδια ταχείας διάπλασης. Η δεύτερη άποψη είναι η πιο αποδεκτή. Συναφείς με τον όρο ανάπτυξη είναι οι έννοιες αύξηση, ωρίμανση και εμπειρία. Αύξηση είναι η αύξηση του αριθμού και του μεγέθους των κυττάρων. Εμπειρία είναι το σύνολο των ερεθισμάτων που δέχεται το άτομο. Η ωρίμανση αναφέρεται στην εξέλιξη των λειτουργιών εκείνων, που βασικά δεν επηρεάζονται από την εμπειρία. Η ανάπτυξη αναφέρεται στην εξέλιξη των λειτουργιών, που είναι αποτέλεσμα ωρίμανσης και εμπειρίας. Διαφορετικά, η ανάπτυξη μπορεί να χαρακτηριστεί ως η διαδικασία αλλαγής και διαφοροποίησης της λειτουργίας του οργανισμού. Η περίοδος από 5 μέχρι 10 ετών λέγεται «Λανθάνουσα». Ο όρος αυτός είχε δοθεί κατ αρχήν από την Freud, ο οποίος θεώρησε την περίοδο αυτή της σχολικής ηλικίας ως απαλλαγμένη, συγκριτικά με τις προηγούμενες και τις επόμενες, από την πίεση των ενστικτωδών ενορμήσεων. Την συνδύασε επίσης με την εμφάνιση μηχανισμών άμυνας του εγώ, όπως της απώθησης, της μετουσίωσης, της αντίδρασης με το αντίθετο (reaction formation) και άλλων, οι οποίοι φέρνουν τις ενορμήσεις της παιδικής σεξουαλικότητας στο ασυνείδητο και στους οποίους οφείλεται το φαινόμενο της παιδικής αμνησίας. Παιδική αμνησία είναι η αδυναμία να θυμηθούμε γεγονότα και συναισθήματα της προσχολικής ηλικίας, όχι διότι ήταν συναισθηματικά ασήμαντα, αλλά τουναντίον επειδή ήταν φορτισμένα με έντονα συναισθήματα και συνδεδεμένα με ψυχοσυγκρούσεις. Η εμφάνιση αυτών των μηχανισμών άμυνας, κατά τον Freud, είναι αποτέλεσμα επίδρασης του περιβάλλοντος, αλλά και κληρονομικών και συγγενών παραγόντων. Παρ όλο που πολλές φορές αμφισβητείται εάν πράγματι υπάρχει εφησύχαση της σεξουαλικότητας στην διάρκεια της λανθάνουσας περιόδου, η παρατήρηση των παιδιών αυτής της ηλικίας δείχνει, ότι υπάρχει σημαντική διαφορά στην συμπεριφορά 13

τους συγκριτικά με παιδιά μικρότερης ηλικίας. Η εφησύχαση της σεξουαλικότητας μπορεί να μην είναι απόλυτη, αλλά οπωσδήποτε υπάρχει καλύτερος έλεγχος των ενορμήσεων, επιθετικών και σεξουαλικών, απ ότι προηγουμένως, διεύρυνση των ενδιαφερόντων και των σχέσεων από το άμεσο οικογενειακό περιβάλλον στο εξωοικογενειακό, καθώς και μετουσίωση και ουδετεροποίηση ενέργειας ενστικτωδών ενορμήσεων, που οδηγεί σε αυξημένη ικανότητα για συγκέντρωση και μάθηση. Στάδια Λανθάνουσας Περιόδου Η Berta Bornstein διαχωρίζει την περίοδο αυτή στην Αρχική Λανθάνουσα, από τα 5 ½ μέχρι τα 8 χρόνια και στην Τελική Λανθάνουσα από τα 8 μέχρι τα 10 χρόνια, οι οποίες παρουσιάζουν ορισμένες διαφορές μεταξύ τους. Στην αρχική λανθάνουσα υπάρχει μίξη προφαλλικών και φαλλικών ενστικτωδών ενορμήσεων, έντονη αμφιθυμία και εναλλαγή υπακοής και εναντίωσης ως αποτέλεσμα της αμφιθυμίας. Τάση για παλινδρόμηση και αντίδραση με το αντίθετο είναι συχνοί μηχανισμοί άμυνας, οι οποίοι κινητοποιούνται από διάφορες ψυχοσυγκρούσεις αυτής της περιόδου. Το υπερεγώ είναι, όχι μόνο δύσκαμπτο και αυστηρό, αλλά έχει ακόμη την ποιότητα ξένου σώματος στην όλη προσωπικότητα του παιδιού. Το παιδί αυτής της περιόδου δύσκολα ανέχεται κριτική απ έξω, αλλά και δικά του αισθήματα ενοχής συχνά τα προβάλλει στους άλλους («δεν φταίω εγώ, οι άλλοι φταίνε»). Στην Τελική Λανθάνουσα περίοδο το παιδί παρουσιάζει περισσότερη σταθερότητα και ισορροπία συμπεριφοράς. Υπάρχει καλύτερος έλεγχος των ενορμήσεων, επιθετικών και σεξουαλικών και μεγαλύτερη διαφοροποίηση και ευκαμψία των λειτουργιών του εγώ και του υπερεγώ. Ο βαθμός μετουσίωσης και ουδετεροποίησης της ενέργειας των ενστικτωδών ενορμήσεων είναι πολύ μεγαλύτερος, απ ότι κατά την αρχική λανθάνουσα περίοδο και τα εξωοικογενειακά ενδιαφέροντα του παιδιού διευρύνονται ακόμη περισσότερο. Υπάρχει ελάττωση του αισθήματος παντοδυναμίας των γονιών και μαζί με αυτό μείωση της αυστηρότητας και δυσκαμψίας του υπερεγώ. Το παιδί είναι σε θέση να περιμένει και να αναβάλλει κάποια πράξη για το μέλλον. Η αρχή της πραγματικότητας αντικαθιστά την αρχή της ηδονής στη ζωή του, δηλαδή αξιολογεί τις συνθήκες που επικρατούν και μπορεί να περιμένει για την ικανοποίηση των επιθυμιών του, χωρίς να αποζητά άμεση ικανοποίηση, ανεξάρτητα από τις συνθήκες. Σχηματισμός Υπερεγώ Από τα βασικότερα συναισθηματικά επιτεύγματα της Λανθάνουσας περιόδου είναι η λύση του Οιδιπόδειου Συμπλέγματος και ο σχηματισμός του υπερεγώ. Το Οι- 14

διπόδειο Σύμπλεγμα συνίσταται στον ανταγωνισμό του παιδιού με το γονέα του ίδιου γένους, για την αποκλειστική αγάπη του γονέα του άλλου γένους (θετικό οιδιπόδειο). Εκτός από την εχθρική διάθεση προς τον γονέα του ιδίου γένους υπάρχουν παράλληλα και θετικά συναισθήματα, τα οποία δημιουργούν μια αμφιθυμική διάθεση προς αυτόν. Επί πλέον συνυπάρχει και το λεγόμενο αρνητικό οιδιπόδειο, δηλαδή επιθυμία για αποκλειστική σχέση με το γονέα του ιδίου γένους και εχθρική ή σωστότερα αμφιθυμική διάθεση προς τον γονέα του αντιθέτου γένους. Οι ψυχοσυγκρούσεις που δημιουργούνται από τα συναισθήματα αυτά κινητοποιούν ασυνείδητα στο παιδί διάφορους μηχανισμούς άμυνας προκειμένου να βρει ορισμένες λύσεις. Σημαντικό ρόλο στην παραίτηση του παιδιού από τις επιθυμίες, που χαρακτηρίζουν το οιδιπόδειο σύμπλεγμα, παίζουν: 1. η συνειδητοποίηση του παιδιού, ότι δεν θέλει να χάσει κανέναν από τους δύο γονείς 2. ο φόβος ότι μπορεί να τιμωρηθεί γι αυτές τις επιθυμίες, που δεν είναι αποδεκτές από το περιβάλλον, και 3. η δική του εκτίμηση της πραγματικότητας, που του δείχνει ότι ο εκτοπισμός του γονιού του αντίθετου φύλου μάλλον, δεν είναι δυνατός. Το παιδί ικανοποιείται με την σκέψη ότι, όταν μεγαλώσει, θα δημιουργήσει οικογένεια δική του, η οποία δυνατόν να μοιάζει με αυτή στην οποία ανήκει τώρα. Η ικανοποιητική λύση του οιδιπόδειου συμπλέγματος συνοδεύεται από ισχυροποίηση της ταύτισης του παιδιού με το γονέα του ιδίου φύλου, μετατόπιση των ενδιαφερόντων του σε πρόσωπα και πράγματα έξω από το οικογενειακό περιβάλλον και διαμόρφωση του υπερεγώ. Το υπερεγώ είναι ένα από τα τρία συστήματα του δομικού ψυχαναλυτικού μοντέλου της προσωπικότητας. Τα άλλα δύο είναι το εγώ και το αυτό ή εκείνο. Το αυτό ή εκείνο είναι το σύστημα της προσωπικότητας, που περιλαμβάνει τις ενστικτώδεις ενορμήσεις, επιθετικές και σεξουαλικές. Το εγώ είναι η ομάδα των λειτουργιών της προσωπικότητας, που εξασφαλίζουν προσαρμογή σε εσωτερικά και εξωτερικά ερεθίσματα και κρατάνε ισορροπία μεταξύ των απαιτήσεων από τα διάφορα συστήματα της προσωπικότητας και των απαιτήσεων από το περιβάλλον. Το υπερεγώ ορίζεται ως η ομάδα εκείνη των λειτουργιών, που έχουν σχέση με τις ηθικές αξίες του ατόμου, τα ιδανικά του, το πώς θα ήθελε να είναι και την κριτική που κάνει στον εαυτό του και στους άλλους. Εκφράζει την επίδραση των σημαντικών προσώπων του περιβάλλοντος του παιδιού και κυρίως των γονιών του. Η διαμόρφωση του υπερεγώ, με τη λύση του οιδιπόδειου, είναι αποτέλεσμα: 15

1. της διαδικασίας εσωτερίκευσης και ταύτισης με τους γονείς, η οποί συνοδεύεται και από ισχυροποίηση της ταυτότητας του γένους, και 2. του ελέγχου των σεξουαλικών και επιθετικών ενορμήσεων, με ταυτόχρονη μετουσίωση και ουδετεροποίηση της ενέργειάς τους, η οποία χρησιμοποιείται για την εγκαθίδρυση των λειτουργιών του υπερεγώ. Στον έλεγχο αυτό των επιθετικών ενορμήσεων συμμετέχει και ο μηχανισμός άμυνας της στροφής εναντίον του εαυτού (turning against the self), δηλαδή επιθετική ενέργεια που κατευθύνεται προς αυτό το ίδιο το άτομο, αντί να κατευθύνεται προς κάποιον άλλον. Το παιδί, δηλαδή, στην περίπτωση αυτή επικρίνει τον εαυτό του, αντί να επικρίνει τους άλλους. Η εμφάνιση συναισθημάτων ενοχής είναι σαφής ένδειξη ότι το υπερεγώ έχει πλέον διαμορφωθεί. Πριν από την λύση του οιδιπόδειου συμπλέγματος υπάρχουν ορισμένες συμπεριφορές, που ελέγχουν την εκφόρτιση ενστικτωδών ενορμήσεων και εξασφαλίζουν την προσαρμογή του παιδιού στις απαιτήσεις του περιβάλλοντος. Αυτές οι συμπεριφορές περιγράφονται από ορισμένους ως προδρομικές συμπεριφορές του υπερεγώ, αλλά διευκρινίζεται ότι δεν είναι υπερεγώ και ότι σχετίζονται περισσότερο με ορισμένες λειτουργίες του εγώ, όπως στροφή εναντίον του εαυτού και αντίδραση με το αντίθετο. Η στροφή εναντίον του εαυτού, όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, σημαίνει, ότι επιθετική ενέργεια στρέφεται εναντίον του εαυτού, αντί προς κάποιον άλλον, προς τον οποίο κατευθυνόταν αρχικά. Η αντίδραση με το αντίθετο σημαίνει, ότι αντί των πραγματικών συναισθημάτων, το άτομο στη συμπεριφορά του δείχνει τα αντίθετα, δηλαδή αντί για αρνητικά συναισθήματα δείχνει θετικά. Και οι δύο αυτές λειτουργίες είναι μηχανισμοί άμυνας του εγώ και όπως όλοι οι μηχανισμοί άμυνας κινητοποιούνται μη συνειδητά, με σκοπό να απαλλάξουν το άτομο από το άγχος και άλλα δυσάρεστα συναισθήματα, π.χ. παιδί τεσσάρων ετών μπορεί να ελέγχει τις επιθετικές του ενορμήσεις, προς το νεαρότερο αδελφάκι του και μάλιστα ορισμένες φορές να ενεργεί η αντίδραση με το αντίθετο και να μετατρέπει τη συμπεριφορά του σε στοργική. Ο έλεγχος όμως αυτός των επιθετικών ενορμήσεων, σε αυτή την ηλικία, είναι αποτέλεσμα του κινδύνου, που συνειδητοποιεί το εγώ και ο οποίος προέρχεται απ έξω. Ο κίνδυνος αυτός οφείλεται στο ότι η επιθετική συμπεριφορά δεν είναι αποδεκτή από το περιβάλλον και ειδικότερα από τους γονείς, με αποτέλεσμα το παιδί να κινδυνεύει να χάσει την αγάπη τους. Η συμπεριφορά αυτή δεν έχει καμία σχέση με αυτοκριτική και αισθήματα ενοχής, δηλαδή δεν συνδέεται με το υπερεγώ. Συχνά στην βιβλιογραφία αναφέρεται ότι υπάρχουν ορισμένες διαφορές μεταξύ κοριτσιών και αγοριών, σε ότι αφορά την διαμόρφωση του υπερεγώ. Ο Freud ανα- 16

φέρει, ότι η ένταση του άγχους ευνουχισμού είναι πολύ μεγαλύτερη στα αγόρια και ότι συμπίπτει χρονικά με την παρουσία του οιδιπόδειου συμπλέγματος. Θεωρείται μάλιστα ότι είναι ένας από τους παράγοντες, που υποβοηθούν στη λύση του Οιδιποδείου. Το παιδί της λανθάνουσας περιόδου συχνά μας εκπλήσσει με την παρατηρητικότητά του, τη μνήμη του και τις γνώσεις που δυνατόν να έχει σε κάποιο θέμα. Είναι η περίοδος που κατ εξοχήν συνδέεται με τη σχολική μάθηση, την ανάπτυξη των γνωστικών λειτουργιών και την πρώτη εμφάνιση επιστημονικής προσέγγισης στη σκέψη. Μπαίνει μέσα στο κοινωνικό σύνολο κυρίως με τις ομάδες των συνομηλίκων και προσαρμόζεται στις απαιτήσεις του. Η περίοδος αυτή είναι ένα ενδιάμεσο βήμα, από την εξάρτηση της προσχολικής ηλικίας, προς την ωρίμανση και ανεξαρτητοποίηση, που ακολουθεί τη διαδικασία της εφηβείας. Προκειμένου το παιδί, να μπει στην εφηβεία καλά εξοπλισμένο, πρέπει στα χρόνια αυτά, από 5 μέχρι 10, να ολοκληρώσεις ορισμένα βήματα. Αυτά είναι: 1. η απόκτηση ιδιαίτερων, καλών φίλων, του ιδίου φύλου 2. η αποφυγή του αντιθέτου φύλου 3. το να είναι μέλος ομάδας φίλων 4. η γνώση των κανόνων των παιχνιδιών και η ικανότητα να ακολουθεί και να επιβάλλει κανόνες 5. η ικανότητα να διαβάζει και η ευχαρίστηση από το διάβασμα 6. η επιστημονική προσέγγιση σε μια καινούργια κατάσταση 7. η γνώση του σωστού και του λάθους, και 8. η ικανότητα να λέει την αλήθεια Ο ρόλος των γονιών και γενικότερα του περιβάλλοντος είναι να ελέγχει και να καθοδηγεί, περιβάλλοντας το παιδί με αγάπη, ώστε να διευκολύνει την πορεία προς ανεξαρτητοποίηση και γνώση. Η πορεία αυτή μπορεί να μην είναι πάντα ήπια και ομαλή. Για τους γονείς, από την άλλη μεριά, υπάρχει η αναγκαιότητα για προσαρμογή στις απαιτήσεις αυτής της ηλικίας. Πρέπει να καταλάβουν και αυτοί ότι το παιδί τους ξεφεύγει από την άμεση επίδρασή τους και δεν μπορούν πια να το ελέγχουν, όπως πρώτα. Είναι γι αυτούς μια προετοιμασία για την πολύ εντονότερη ανεξαρτητοποίηση και απομάκρυνση του παιδιού, που θα συμβεί στην εφηβεία. 17