112 XΕΙΜΩΝΑΣ 2013 Δωρεάν ηλεκτρονική έκδοση ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΥΣ Διδακτικη λογοτεχνιας και εφαρμογες στο σχολειο Κίρα Σίνου Το παιδικό και εφηβικό αστυνομικό μυθιστόρημα
α ί λ β ι Β γιαχρόνια Πολλά Σ ΤΟ Χ Ω Ρ Ο Τ Η Σ ΛΟ ΓΟΤ Ε Χ Ν Ι Α Σ Γ Ι Α Π Α Ι Δ Ι Α Κ Α Ι Ν Ε ΟΥ Σ Δ Ι Δ Α Κ Τ Ι Κ Η ΛΟ ΓΟΤ Ε Χ Ν Ι Α Σ Κ Α Ι Ε Φ Α Ρ Μ Ο Γ Ε Σ Σ ΤΟ Σ ΧΟ Λ Ε Ι Ο Kαι πάλι το παραμύθι ΣΑΠΙΟ ΦΕΓΓΑΡΙ ΟΛΕΣ ΟΙ ΛΑΘΟΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1 ΣΑΛΙ ΓΚΑΡΝΤΝΕΡ ÇΠΟΙΟΣ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΕΙΝΑΙ ΤΕΤΟΙΑ ΩΡΑ;È ΛΕΜΟΝΙ ΣΝΙΚΕΤ Αναρωτιέμαι τι θα είχε γίνει αν... Αν η μπάλα δεν είχε πέσει πίσω από τον τοίχο. Αν ο Έκτορας δεν είχε πάει να τη βρει. Αν δεν είχε κρατήσει κρυφό το τρομερό μυστικό. Αν... Τότε μάλλον θα έλεγα στον εαυτό μου μια άλλη ιστορία. Βλέπετε, τα ÇανÈ είναι αμέτρητα, όπως και τα άστρα. O Έκτορας και ο Στάντις είναι φίλοι. Ζουν στη Ζώνη Επτά, σε μια περιοχή όπου όλοι οι κάτοικοι βρίσκονται υπό στενή παρακολούθηση. Όταν ανακαλύπτουν τα σχέδια της Μητρόπολης για τη δημιουργία ενός ψεύτικου Φεγγαριού, η ζωή τους παίρνει μια τρομακτική τροπή. Και ο Στάντις συνειδητοποιεί ότι πρέπει να αντισταθεί. Μια εξαιρετικά πρωτότυπη και συγκινητική ιστορία για τη δύναμη της φιλίας και της εμπιστοσύνης. Προτού σκεφτείς να διαβάσεις το βιβλίο που κρατάς στα χέρια σου, κάνε στον εαυτό σου τις παρακάτω ερωτήσεις: 1. Είσαι περίεργος να μάθεις τι συμβαίνει σε μια παραθαλάσσια πόλη που δε βρίσκεται πια δίπλα στη θάλασσα; 2. Θέλεις να μάθεις περισσότερα για ένα κλεμμένο αντικείμενο που δεν κλάπηκε; 3. Πιστεύεις στõ αλήθεια ότι σε αφορούν όλα αυτά; Γιατί; Τι άτομο είσαι; Είσαι σίγουρος; 4. Ποιος είναι αυτός που στέκεται πίσω σου; Τι συνέβη στους γονείς του; Από πού έρχονται αυτές οι κραυγές; Μήπως είναι αργά; Το βιβλίο αυτό περιλαμβάνει τις παραπάνω και ακόμα πολλές λάθος ερωτήσεις. Αν α ζ η τ ή σ τ ε π ε ρ ισ σ ότ ε ρ ο υ ς α π ό 8 0 0 τ ίτλο υ ς e - b o o k σ τ ο w w w. p s i c h o g i o s. g r! Όταν κλείνει ένα βιβλίο, ανοίγει ένας κύκλος επικοινωνίας! Βρείτε μας στο: Γίνετε μέλη δωρεάν στο www.psichogios.gr ή καλώντας χωρίς χρέωση στο 800 11 64 64 64 και κερδίστε προνόμια και δώρα. Οι γιορτές δίνουν κάθε χρόνο την ευκαιρία σε όλους τους ανθρώπους, μικρούς και μεγάλους, να εισέλθουν στον κύκλο των λαϊκών ιστοριών και παραμυθιών, κι έτσι να θυμηθούν τα παιδικά τους Χριστούγεννα, την εορταστική ατμόσφαιρα, τα φαγητά, τις πίτες, τις μυρωδιές... Τα παιδικά μας χρόνια είναι η πατρίδα μας, λένε. Και τις μέρες αυτές ζούμε ξανά την πατρίδα μας! Θα ξανασυναντήσουμε τους καλικάντζαρους, τους καλαντιστές, τον παππού και τη γιαγιά να λένε παραμύθια για δράκους, για λάμιες, για βασιλόπουλα και πριγκίπισσες, για φτωχούς και πλούσιους, για έξυπνους και κουτούς, για τον απάνω και τον κάτω κόσμο. Το παραμύθι είναι ένα είδος αντανάκλασης της πραγματικής κοινωνίας, κινείται όμως στη σφαίρα του φανταστικού και του απίθανου. Με τις πολλαπλές αφηγήσεις και ερμηνείες του προσφέρει χαρά και ικανοποίηση τόσο στους μεγάλους όσο και στα παιδιά. Ο καθηγητής Μ. Γ. Μερακλής στο πρόσφατο βιβλίο του με τίτλο Για το λαϊκό παραμύθι Διδακτικές προτάσεις για νηπιαγωγούς και δασκάλους (εκδ. Διάδραση, Αθήνα, σελ. 168) σημειώνει: «Υπάρχει κάτι απέραντα ανοιχτό στο παραμύθι, καθώς τα σχεδόν αμέτρητα σύμβολά του προσφέρονται σε σχεδόν αμέτρητες ερμηνείες, ώστε όλοι να δρέπουν καρπούς από αυτό το παραδείσιο περιβόλι: από τον ποιητή και τον φιλόσοφο έως το νήπιο και το παιδί». Στο παρόν τεύχος ο αναγνώστης θα βρει ενδιαφέροντα κείμενα για το παραμύθι, την εικονογράφηση, τη μελοποίηση, το σύγχρονο παιδικό και εφηβικό αστυνομικό μυθιστόρημα. Επίσης θα βρει αφιερωματικά κείμενα για τη συγγραφέα και μεταφράστρια Κίρα Σίνου, το ένθετο με τις βιβλιοκρισίες, τη συνέντευξη, τα Νέα, και άλλα πολλά. Καλά Χριστούγεννα και Καλή Χρονιά! Ο Διευθυντής
Περίοδος Γ : Xειμώνας 2013 Τεύχος 112 Δεκέμβριος 2013 - Ιανουάριος - Φεβρουάριος 2014 Τριμηνιαία Έκδοση (Περίοδος Β : 2001-2005, τεύχη 61-80 Περίοδος Α : 1986-2000, τεύχη 1-60) Ιδιοκτησία: Ελληνικό Τμήμα της Διεθνούς Οργάνωσης Βιβλίων για τη Νεότητα / Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου Σωματείο μη-κερδοσκοπικό Μπουμπουλίνας 28, 10682 Αθήνα kyklos@greekibby.gr ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΥΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ Owner: Greek Section of I.B.B.Y. / Circle of the Greek Children's Book, a Greek non-profit union 28, Bouboulinas str., 10682 Αthens kyklos@greekibby.gr 3rd Period: Winter 2013 No 112 December 2013 - January - February 2014 Quarterly Publication (2nd Period: 2001-2005, No 61-80 1st Period: 1986-2000, No 1-60) m ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Επισημάνσεις H εικονογράφος του τεύχους: Μελίνα Δεσφινιώτου Ο βασικός ήρωας του μαγικού λαϊκού παραμυθιού και η πορεία προς την αυτοπραγμάτωση του ανθρώπου της Γιάννας Σέργη 4 6 8 CONTENTS Points This Issue s Illustrator: Melina Desfiniotou m The standard hero of the magical folktale and the path towards man s self-realisation by Yianna Sergi Εκδότης & Διευθυντής: Βασίλης Αναγνωστόπουλος, e-mail: vanagno@ece.uth.gr Yπεύθυνοι Ύλης: Aγγελική Βαρελλά Ελένη Ηλία Τασούλα Τσιλιμένη Συντακτική Επιτροπή: Αγγελική Βαρελλά (), 210.808.06.05, e-mail: angeliki.varella@gmail.com Γαλάτεια Γρηγοριάδου-Σουρέλη (Γ.Γ.-Σ.), 210.808.45.15 Ελένη Ηλία (Ε.Η.), 210.557.42.50, e-mail: eilia@hol.gr Μαρία Μιράσγεζη (Μ.Μ.), 210.522.68.66 Ηρώ Παπαμόσχου (Η.Π.), email: iro_papam@yahoo.gr Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου (Λ.Π.-Α.), 210.822.30.08, e-mail: loty@loty.gr Τασούλα Τσιλιμένη (Τ.Τσ.), 2310.342.856, e-mail: tsilimeni@gmail.com Θέτη Χορτιάτη (Θ.Χ.), 2310.273.514 Λίτσα Ψαραύτη (Λ.Ψ.), 210.681.22.81, e-mail: info@psarafti.gr Publisher & Director: V. D. Anagnostopoulos, e-mail: vanagno@ece.uth.gr Editors: Angeliki Varella Helen Ilia Tasoula Tsilimeni Editorial Committee: Αngeliki Varella (Α.V.), 210.808.06.05, e-mail: angeliki.varella@gmail.com Galatia Soureli (G.S.), 210.808.45.15 Eleni Ilia (Ε.I.), 210.557.42.50, e-mail: eilia@hol.gr Μaria Μirasgezi (Μ.Μ.), 210.522.68.66 Iro Papamoschou (Ι.P.), email: iro_papam@yahoo.gr Loty Petrovits (L.P.), 210.822.30.08, e-mail: loty@loty.gr Τassoula Τsilimeni (Τ.Τs.), 2310.342.856, e-mail: tsilimeni@gmail.com Theti Hortiati (Th.H.), 2310.273.514 Litsa Psarafti (L.Ps.), 210.681.22.81, e-mail: info@psarafti.gr Τύποι οικογενειακής ποικιλομορφίας στα εικονογραφημένα παιδικά βιβλία των Ευαγγελίας Κούτρα & Τασούλας Τσιλιμένη Το σύγχρονο παιδικό και εφηβικό αστυνομικό μυθιστόρημα της Παρασκευής Αντωνά Βιβλιοπαρουσιάσεις (30 τίτλοι) Επιλογή Χριστουγεννιάτικων βιβλίων (22 τίτλοι) Παιδικά Ημερολόγια για το έτος 2014 (7 τίτλοι) 20 30 43 57 63 Varieties of family structure in children s picture books by Εvangelia Koutra & Tassoula Tsilimeni The contemporary children s and teen s crime novel by Paraskevi Antona Book Presentations (30 titles) eview of a selection of Christmas books (22 titles) Children s Annual Calendars and Diaries for 2014 (7 titles) Ιστοσελίδες σχετικές με το βιβλίο: ΒΙΒΛΙΟΝΕΤ www.biblionet.gr ΕΚΕΒΙ http://www.ekebi.gr Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ http://www.greekibby.gr Ο ΜΙΚΡΟΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ http://www.mikrosanagnostis.gr ΚΕΙΜΕΝΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΑ ΤΗΣ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΦΗΒΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ http://keimena.ece.uth.gr Εικόνα Εξωφύλλου: Ένα ελατάκι για τον Τάκη, Εκδόσεις Μεταίχμιο της εικονογράφου Μελίνας Δεσφινιώτου Book web sites: GEEK BOOKS IN PINT DATABASE www.biblionet.gr NATIONAL BOOK CENTE OF GEECE http://www.ekebi.gr THE CICLE OF THE GEEK CHILDEN S BOOK http://www.greekibby.gr YOUNG EADE http://www.mikrosanagnostis.gr KIMENA (TEXTS) JOUNAL FO THE STUDY AND ESEACH OF CHILDEN S AND YA LITEATUE http://keimena.ece.uth.gr Cover Illustration: A fir-tree for Takis, Metaichmio Publications, illustrated by Melina Desfiniotou Ποιήματα για τα Χριστούγεννα Aφιέρωμα στην Κίρα Σίνου Η πληθωρική συγγραφέας και μεταφράστρια του Β. Δ. Αναγνωστόπουλου Δυο λόγια για την αλησμόνητη Κίρα Σίνου της Λότης Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου 65 66 66 68 Poems for Christmas Special dedication to Kira Sinou A plethoric author and translator by V. D. Anagnostopoulos A few words about unforgettable Kira Sinou by Loty Petrovits-Andrutsopulou Marketing, Δημόσιες Σχέσεις και Διαφημίσεις: Ελένη Βαζούρα, 210.2804.847 e-mail: evazoura@psichogios.gr Επικοινωνία: Εκδ. Ψυχογιός A.E. Tατοΐου 121, 14452 Μεταμόρφωση Τηλ.: 210.2804.800 Eπιμελητής περιοδικού: Πέτρος Γιαρμενίτης DTP: Σπυριδούλα Βονίτση Marketing, Public elations and Advertisments: Εleni Vazoura, 210.2804.847 e-mail: evazoura@psichogios.gr Communication: Psichogios Publications S.A. 121, Tatoiou str. 14452 Metamorfossi Τel.: 210.2804.800 Copy editor: Petros Yarmenitis DTP: Spyridoula Vonitsi Η μεγάλη κυρία της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας της Έρικας Αθανασίου Όταν οι ποιητές παίζουν με τις νότες της Αγγελικής Βαρελλά Συνέντευξη της Αγγελικής Μαστρομιχαλάκη από την Αγγελική Βαρελλά 70 74 80 The great lady of Greek children s literature by Erica Athanasiou When the poets play with notes by Angeliki Varella An interview with Angeliki Mastromichalaki by Angeliki Varella Το περιοδικό εκδίδεται 4 φορές το χρόνο, τους μήνες Μάρτιο, Ιούνιο, Σεπτέμβριο και Δεκέμβριο Απαγορεύεται η μερική ή ολική αντιγραφή ή αναπαραγωγή του περιεχομένου ή της δομής του περιοδικού αυτού χωρίς την έγγραφη άδεια του εκδότη ο οποίος διατηρεί όλα τα δικαιώματά του DIADOMES is published four times a year in March, June, September and December The reproduction or copy of the contents or structure of this magazine, in whole or in part, is prohibited without the written authority of the publisher, who retains all rights Νέα Προδιαγραφές υποβολής άρθρων στις Διαδρομές 87 90 News Submission Guidelines Τα ενυπόγραφα κείμενα εκφράζουν τις προσωπικές απόψεις των συγγραφέων τους. The undersigned articles express the personal opinions of their authors.
επισημάνσεις a Οι δάσκαλοι που διαβάζουν οι ίδιοι και δείχνουν στην τάξη την αγάπη τους Καθηλωμένοι στο γυαλί 5 4 επισημάνσεις Γνωστά που επιβεβαιώνονται επισημάνσεις Σταχυολογούμε μερικές διαπιστώσεις που περιλαμβάνονται σε άρθρο πρόσφατα δημοσιευμένο στο διαδίκτυο από τον Ευρωπαϊκό Κλάδο της Διεθνούς Οργάνωσης Βιβλίων για τη Νεότητα (ΙΒΒΥ), με τίτλο «Γιατί οι δάσκαλοι πρέπει να διαβάζουν περισσότερα παιδικά βιβλία». Στο άρθρο αναφέρεται ότι έρευνες που έγιναν πριν από λίγο καιρό κατέδειξαν, μεταξύ άλλων, τα εξής: a Οι δάσκαλοι που θεωρούν απόλαυση το διάβασμα και διαβάζουν παιδικά βιβλία για ευχαρίστηση διαθέτουν καλύτερη γνώση της παιδικής λογοτεχνίας, αισθάνονται περισσότερη αυτοπεποίθηση, είναι ήρεμοι και απαλλαγμένοι από το άγχος μέσα στην τάξη. a Η ανάγνωση ως απόλαυση πρέπει να είναι μέρος της εκπαίδευσης των δασκάλων. a Οι εκπαιδευόμενοι δάσκαλοι πρέπει να ενθαρρύνονται στο να θεωρούν το διάβασμα μέρος της επαγγελματικής τους εξέλιξης. a Είναι πολύ σημαντικό να παρέχεται βοήθεια στους δασκάλους, ώστε να γίνονται πρότυπα αναγνωστών για τους μαθητές τους. για το διάβασμα είναι σε θέση να παροτρύνουν αποτελεσματικά τους μαθητές τους να διαβάζουν περισσότερο. a Σε ερωτήσεις προς τους δασκάλους σχετικά με τους λόγους για τους οποίους έγιναν αναγνώστες, η χαρά του διαβάσματος φάνηκε να είναι η κυριότερη αιτία. Οι δάσκαλοι εξήγησαν ότι τους άρεσε το «να τους απορροφά η διήγηση» ή «να χάνονται μέσα σ ένα βιβλίο». Έγινε φανερό επίσης ότι διατηρούσαν στενούς προσωπικούς δεσμούς με κάποια κείμενα από την παιδική τους ηλικία, και το γεγονός ότι μπορούσαν να επανέρχονται στις σελίδες τους και να γνωρίζουν το περιεχόμενο, τους παρείχε περισσότερη άνεση και αυτοπεποίθηση όταν διάβαζαν αυτά τα βιβλία στην τάξη. Τα παραπάνω δε μας λένε, βέβαια, κάτι καινούριο. Γνωστά σε μεγάλο βαθμό τα όσα διαπιστώθηκαν καλό είναι ωστόσο ν ακούμε ότι επιβεβαιώνονται διεθνώς όλο και περισσότερο. Λ.Π.-Α. Για τις με σατιρική διάθεση από τη Θέτη Χορτιάτη Πολύχρονο 2013 Καθηλωμένοι στο γυαλί σε μια βουβή ακινησία μαράζωσε κι η φαντασία πέταξε άλαλο πουλί αλλού το γλέντι κι ο χορός λαλούν χρηματοπανηγύρια κλειστά βιβλία και παραθύρια μετράει τον τόκο ο καιρός. Ποιοι αφελείς, ποιοι πονηροί φαύλα ονόματα απ τη «Λίστα» σπασμένα πιάτα μες στην πίστα κι η ζεμπεκιά σκυφτή, πικρή. Ξεγελασμένη υποταγή στα δώρα-μάγια του αιώνα φόρεσε ο κόσμος άλλη εικόνα που πήρε σβάρνα όλη τη γη.
6 η εικονογράφος του τεύχους ΜΕΛΙΝΑ ΔΕΣΦΙΝΙΩΤΟΥ H Μελίνα Δεσφινιώτου γεννήθηκε στην Αθήνα το 1962. Σπούδασε ζωγραφική, σκηνογραφία και φωτογραφία στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών Αθήνας. Εχει κάνει μία ατομική έκθεση ζωγραφικής (Γκαλερί Ζουμπουλάκη, 2001) και μία ατομική έκθεση φωτογραφίας (Αthens Photo Festival, 2010). Συμμετείχε σε ομαδικές εκθέσεις ζωγραφικής της cheapart gallery στην Αθήνα και στη Βιέννη (2007-2012). Ασχολείται επίσης με την εικονογράφηση παιδικών βιβλίων. Ζει και εργάζεται στην Αθήνα. Τζάνι Ροντάρι ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΓΙΑ ΝΑ ΣΠΑΤΕ ΚΕΦΙ Απόδοση: Δήμητρα Δότση Εικονογράφηση: Άννα Λάουρα Καντόνε Για παιδιά από 7 ετών Παραμύθια για να σπάτε κέφι, ένα βιβλίο με είκοσι πρωτότυπες ιστορίες. Ο συγγραφέας προτείνει τρεις διαφορετικούς επιλόγους για κάθε ιστορία και προτρέπει τα παιδιά να επιλέξουν αυτόν που προτιμούν και να αιτιολογήσουν το «γιατί», ή ακόμη και να γράψουν ένα δικό τους τέλος! Τα Παραμύθια για να σπάτε κέφι διασκεδάζουν, εδώ και πάνω από σαράντα χρόνια, μικρούς και μεγάλους, και, ταυτόχρονα, τους κάνουν να προβληματιστούν, να συζητήσουν, να δημιουργήσουν, να παίξουν. Η Άννα Λάουρα Καντόνε με την ευρηματική εικονογράφησή της ενισχύει την εκπαιδευτική αξία κάθε ιστορίας. w w w. k e d r o s. g r σε όλα τα βιβλιοπωλεία ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ r 2012, Ευγένιος Τριβιζάς, Ένα ελατάκι για τον Τάκη, Ελληνικά Γράμματα/ Μεταίχμιο. r 2012, Ευγένιος Τριβιζάς, Το νανούρισμα του μικρού φακίρη, Ελληνικά Γράμματα/Μεταίχμιο. r 2003, Η κόκκινη Λένα και ο παπαγάλος απ τον Άρη: Ολυμπιονίκης, Μελάνι. r 2003, Κυρ. Χ. Αθανασιάδης, Ο Άγριος Βασίλης, Εστία. r 2002, Μαρία Μαμαλίγκα, Ζηλιάρικα, λαίμαργα και άλλα αινιγματικά ποιήματα, Εστία. r 2002, Μαρία Μαμαλίγκα, Ονειρικά, ανυπάκουα και ανήσυχα ποιήματα, Εστία. r 2002, Λένα Διβάνη, Η κόκκινη Λένα και ο παπαγάλος απ τον Άρη: Η ντομάτα των Χριστουγέννων, Μελάνι. r 2002, Λένα Διβάνη, Η κόκκινη Λένα και ο παπαγάλος απ τον Άρη, Μελάνι. r 2000, Λευκάδιος Χερν, Το αγόρι που ζωγράφιζε γάτες, και άλλες ιστορίες, Εστία. r 1997, Ισμήνη Καπάνταη, Στο κρυφό σχολειό, Ποταμός. r 1996, Στέλλα Βλαχοπούλου, Το συνέδριο των ζώων, 2 ος τόμος, Εστία. r 1995, Στέλλα Βλαχοπούλου, Το συνέδριο των ζώων, 1 ος τόμος, Εστία. r 1995, Στέλλα Βλαχοπούλου, Ο χορός των βιταμινών, Εστία. r 1994, Θ. Καλαμπαλίκη-Μπάου/Α.Μ. Πεζόνε-Πρίντσιου, Δεκαπέντε κλωστές δεμένες, Δελφίνι. Σας προτείνουμε ένα διαδικτυακό παιχνίδι εμπνευσμένο από το βιβλίο Ο ΝΑΒΙΝΤ ΔΕΝ ΗΡΘΕ ΓΙΑ ΔΙΑΚΟΠΕΣ του Πάνου Χριστοδούλου (ΚΕΔΡΟΣ, 2007). Πρόκειται για ένα online παιχνίδι που απευθύνεται σε μαθητές, γονείς και εκπαιδευτικούς. Σε μια εποχή που το ρατσιστικό μίσος (είτε εκφράζεται με λόγια είτε με πράξεις) έχει γίνει ανεκτό και μέρος της καθημερινότητάς μας, αυτό το παιχνίδι έχει σκοπό να μας κινητοποιήσει. Σχεδιάστηκε για να παίζεται στις σχολικές τάξεις ή στο σπίτι με τους γονείς, σε συνδυασμό ή και ανεξάρτητα από την ανάγνωση του βιβλίου. Στην ιστοσελίδα του παιχνιδιού οι εκπαιδευτικοί και οι γονείς μπορούν να βρουν πολλά υλικά (σχετική βιβλιογραφία, χρήσιμες διευθύνσεις, ιδέες για σχέδια εργασίας κ.ά.) που θα βοηθήσουν στις συζητήσεις με τα παιδιά. Μπείτε στο www.navid.gr και παίξτε το παιχνίδι «Ο Ναβίντ δεν ήρθε για διακοπές».
Από το σύνολο των «προσώπων» τα οποία συμμετέχουν και δρουν σε κάθε υπόθεση των μαγικών λαϊκών παραμυθιών, θα επιχειρήσουμε να περιγράψουμε την προσωπικότητα του βασικού ήρωα μέσα από την πορεία και τη δράση του, να αναδείξουμε το συμβολισμό τον οποίο περικλείει ο ρόλος του και, συνακόλουθα, την ψυχοπαιδαγωγική του διάσταση. Στόχος μας, μέσα από την καλύτερη γνωριμία με το κεντρικό παραμυθιακό πρόσωπο, είναι η κατανόηση σημαντικών στοιχείων του βαθύτερου νοήματος του λαϊκού παραμυθιού, τα οποία το καθιστούν ένα ισχυρό και πολυλειτουργικό η αναφορά του παραμυθιού στους βασιλείς γονείς σημαίνει γενικά ότι οι γονείς 9 8 O BAΣΙΚΟΣ ΗΡΩΑΣ ΤΟΥ ΜΑΓΙΚΟΥ ΛΑΪΚΟΥ ΠΑΡΑΜΥΘΙΟΥ ΚΑΙ Η ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΑΥΤΟΠΡΑΓΜΑΤΩΣΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ Γιάννα Σέργη Νηπιαγωγός-συγγραφέας-υποψήφια διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Αιγαίου παιδαγωγικό εργαλείο σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης και ειδικότερα στο νηπιαγωγείο. Είναι γνωστό ότι στο μαγικό λαϊκό παραμύθι, με βάση την ολιστική και μυθική σκέψη των πρωτόγονων και των παραδοσιακών κοινωνιών, η οποία προϋποθέτει τη «συγγένεια αίματος» όλων των πραγμάτων (Cassiner, 1960. Bell, 1976), αλληλεπιδρούν και συνεργάζονται όντα τα οποία προέρχονται από δύο κόσμους: τον γήινο-φυσικό και τον υπερφυσικό ή υπερβατικό. Ο παραμυθιακός βασικός ήρωας προέρχεται πάντα από τον φυσικό και, μάλιστα, από τον ανθρώπινο κόσμο, αν και μπορεί να επικοινωνεί, να συνεργάζεται και να συμβιώνει άνετα με υπερφυσικά όντα. Η επιλογή αυτή δεν είναι τυχαία. Όπως γράφει ο Μερακλής (1993:297), «ο λαϊκός αφηγητής ήθελε τον κεντρι- κό ήρωα του παραμυθιού ανθρώπινο, για να μπορέσει να τον αγαπήσει και να ταυτιστεί μαζί του». Τον ήθελε όμως και ανώνυμο. Τα ονόματα των βασικών ηρώων που εντοπίζουμε στα παραμύθια είναι περιγραφικά, όπως Χιονάτη, Σταχτοπούτα, Μοσκάμπαρης, Σιμιγδαλένιος, και δηλωτικά ενός βασικού χαρακτηριστικού τους. Σύμφωνα με τον Lüthi (2004:28), κάποια συγκεκριμένα ονόματα των ηρώων του ευρωπαϊκού λαϊκού παραμυθιού, συνήθως τα Hans, Jean, Ivan, είναι τα πιο κοινά ονόματα ανθρώπων στην Ευρώπη από το τέλος του Μεσαίωνα. Δηλαδή, με το όνομα Ivan προσδιορίζεται γενικά ο Ρώσος, με το Hans ο Γερμανός, με το Γιάννης, Γιαννάκης, Γιάγκος ο Έλληνας, κ.λπ. Έτσι, ο βασικός ήρωας του μαγικού λαϊκού παραμυθιού δεν είναι κάποιος συγκεκριμένος τύπος επώνυμου ανθρώπου, αλλά μια συμβολική προσωπικότητα, εθνική αλλά και παγκόσμια, η οποία διευκολύνει ακόμη περισσότερο την ενεργοποίηση του μηχανισμού της ταύτισης στους ακροατές. Ο ήρωας είναι μοναχοπαίδι ή το τελευταίο παιδί της οικογένειας. Μπορεί να είναι γόνος μιας βασιλικής ή μιας πάμφτωχης οικογένειας, ένα περιθωριοποιημένο άτομο, όπως η χηναρού και η Σταχτοπούτα ή, ακόμη, ένα παιδί με κάποιο σωματικό ή νοητικό μειονέκτημα (Μερακλής, 2007:20). Η βασιλική καταγωγή εξαλείφεται σε συμβολικό επίπεδο εφόσον, σύμφωνα με τον Freud, κυριαρχούν και εξουσιάζουν ακόμη τα παιδιά τους. «Μετωνυμικά, η αναφορά αυτή σημαίνει: ήταν μια φορά κι έναν καιρό ένας πατέρας και μια μητέρα». Με την ίδια ερμηνευτική προσέγγιση, επισημαίνει ο Bettelheim (1995), το παραμυθιακό βασιλόπουλο και η βασιλοπούλα είναι οι μεταμφιέσεις του αγοριού και του κοριτσιού. Η πλούσια ή η φτωχή καταγωγή εξαλείφεται επίσης στο επίπεδο που ο ήρωας, ούτως ή άλλως, θα βρεθεί μόνος να αντιμετωπίσει τους κινδύνους της ζωής και να βρει την ταυτότητά του, και το προαπαιτούμενο για να επιτύχει είναι το ψυχικό σθένος και όχι τα υλικά στοιχεία που κουβαλάει. Το παραμύθι λοιπόν ξεκινάει πάντα μέσα στο οικογενειακό πλαίσιο παρουσιάζοντας συνοπτικά την «αρχική κατάσταση» (Propp, 1991) και ένα πρόβλημα που είναι η αφορμή για την αναχώρηση του βασικού ήρωα και την αυτονόμησή του (Campbell, 2001). Το πρόβλημα αυτό προκαλείται είτε από εξωγενείς παράγοντες, όπως οι προσπάθειες της κακιάς μητριάς να τον εξοντώσει, η εγκατάλειψή του στο δάσος από τους φτωχούς γονείς, η ανάληψη μιας αποστολής που του επιβάλλεται, είτε από ενδογενείς όπως η διάθεση για περιπέτεια, η επιθυμία εύρεσης συντρόφου και η ανάληψη μιας εσωτερικά υποκινούμενης αποστολής από την ευθύνη που αισθάνεται ο ίδιος ο ήρωας λόγω των αξιών του που απειλούνται (Lüthi, αναφ. Μερακλής, 2007), π.χ. αναχωρεί για να βρει το αθάνατο νερό για ένα άρρωστο μέλος της οικογένειάς του ή για να σκοτώσει το δράκο που πήρε το νερό από τους ανθρώπους. Οποιοδήποτε από αυτά τα προβλήματα οδηγήσει τον ήρωα στην αναχώρηση υποδηλώνει ότι «ο ορίζοντας της οικογενειακής ζωής έχει παρακμάσει. οι παλιές θεωρίες, τα ιδεώδη και τα συναισθηματικά σχήματα δεν ταιριάζουν πλέον. έφτασε ο καιρός για το πέρασμα ενός κατωφλιού» (Campbell, ό.π.:71). Αυτή η πραγματικότητα αποκλείει παντελώς τη μεταστροφή του ήρωα. Είτε
10 η γριά μάνα παρακαλεί το μονάκριβο ή το μειονεκτικό γιο της να μη φύγει, είτε ο βασιλιάς και η βασίλισσα κρύβουν το παιδί τους, από τη γέννησή του ακόμη σε πύργο χωρίς παράθυρα, αυτό θα αναχωρήσει. Και πρέπει να αναχωρήσει, παραβαίνοντας την απαγόρευση, κατά τον Propp, αφού η μεγάλη αλήθεια που υποκρύπτεται στο παραμύθι και το βαθύτερο νόημά του, είναι η σκιαγράφηση της πορείας του ανθρώπου από τη γέννηση ως την ενηλικίωση και την ολοκλήρωση της προσωπικότητάς του. Με άλλα λόγια, το μαγικό λαϊκό παραμύθι περιγράφει το γίγνεσθαι, τη διαδικασία αυτοπραγμάτωσης του ανθρώπου (ogers, 1995). Με την απομάκρυνση από το σπίτι σηματοδοτείται η αναγκαιότητα ανακάλυψης του Εγώ, η αναγκαιότητα οικοδόμησης της προσωπικής ζωής (Zitzlsperger, 1999) και η πορεία αυτή, μακρά και επώδυνη, ξεκινά πάντα μοναχικά. Τώρα το οικογενειακό κέλυφος που υποστήριζε, προστάτευε και καθοδηγούσε, πρέπει να σπάσει και να δοθεί η ευκαιρία στο νεαρό άτομο να συνεχίσει μόνο. Εδώ το παραμύθι δημιουργεί ένα νέο κέλυφοςπεριβάλλον, ευρύτερο χωρικά, αλλά για ένα διάστημα κενό από ανθρώπινες παρουσίες, σκοτεινό και φαινομενικά αδιέξοδο. Συνήθως το αγαπημένο αυτό φυσικό περιβάλλον του παραμυθιού είναι το δάσος. Εκεί, ο νεαρός άνθρωπος «μέσα στην αναστάτωση που του έχει προκαλέσει το βάπτισμα στην καινούρια κατάσταση», «βρίσκει τη δυνατότητα να ενεργοποιήσει την προσωπικότητά του» (Καΐλα & Ξανθάκου, 1993:35). Στη συμβολική γλώσσα, το δάσος «όπως εκφράζεται μέσα στη λογοτεχνία από τη μνήμη των λαών, συμβολίζει τη χαμένη ασφάλεια και τις ξεχασμένες αξίες» (ό.π.) της παιδικής ηλικίας του ήρωα, όπως συμβαίνει στην ιστορία του Χάνσελ και της Γκρέτελ. Συμβολίζει ακόμα το άγνωστο και μυστηριακό και αντιστοιχεί στο ασυνείδητο μέρος του ψυχικού οργάνου. «Είναι ο τόπος όπου ανιχνεύει κανείς να βρει το σκοτεινό κομμάτι του εαυτού του και να το αναγνωρίσει» (Zitzlsperger, ό.π.:34) ή η συμβολική αναπαράσταση του χάους του ατόμου που δεν έχει βρει ακόμα το δρόμο του» (Cooper, όπ.:161). Στο σκοτεινό και γεμάτο από σιωπή δάσος ή στο βυθό της θάλασσας, στον κάτω κόσμο 1, στην έρημο κ.λπ., εικόνες της σκοτεινής πλευράς της φύσης (Cooper, ό.π.:162) ή της εσωτερικής φύσης που απεικονίζεται με δάνεια από σκοτεινές, ανοίκειες και άγριες πλευρές του φυσικού περιβάλλοντος, εκεί όπου κατοικούν μάγισσες, άγρια ζώα, δράκοι και διάφορα υπερβατικά όντα, ο ήρωας έρχεται αντιμέτωπος με αρνητικές δυνάμεις με τις οποίες πρέπει να αναμετρηθεί και να τις νικήσει. Μόνο περνώντας και βιώνοντας την προσωπική περιπέτεια σ αυτές τις «περιοχές του αγνώστου» (Campbell, ό.π.) θα αποκτήσει αυτογνωσία, αίσθηση αυτοαποτελεσματικότητας και αυτοσεβασμό, δηλαδή αυτοεκτίμηση (Branden, 1983, 2000), απαραίτητη προϋπόθεση για την αυτοπραγμάτωση. Όπως λέει ο Jackson (1987, αναφ. Παναγιωτοπούλου-Αχείμαστου, 2008) η μοναξιά γίνεται τόπος και ευκαιρία της αναζήτησης μιας ισορροπίας, μιας διεργασίας ή επαναπροσδιορισμού διαφόρων προκλήσεων. Η μοναχική πορεία του ήρωα είναι δύσκολη. Γρήγορα το παραμύθι εμφανίζει τις κακόβουλες ενέργειες του αντιήρωα, τα ανυπέρβλητα εμπόδια τα οποία βάζει στο δρόμο του ήρωα, ανατρέποντας, προς το παρόν, κάθε περίπτωση ΒΚΜ: 8902 Σελ. 128 7,50 e εικονογράφηση εξωφύλλου: Ίρις Σαμαρτζή
Μερακλής, 1996:23). Γιατί τα Σε πολλές περιπτώσεις οι 13 12 ομαλής-ευνοϊκής εξέλιξης της δράσης. Ο ήρωας τώρα πρέπει να εξοικειωθεί με την ανατροπή και τη ματαίωση, να ανακαλύψει την ψυχική του δύναμη, να μάθει να ανασυντάσσει τις δυνάμεις του και να ξεπερνά τις αντιξοότητες με υπομονή και επιμονή, χωρίς να χάνει τον προσανατολισμό του στόχου του. Εξάλλου, όπως υποστηρίζει ο Freud, «το παραμύθι δεν είναι παρά η Οδύσσεια του Εγώ του κάθε ανθρώπου, το οποίο εκπροσωπείται με διαφορετικούς κάθε φορά ήρωες (Botella, 1997, αναφ. Σαρρής & Σταύρου, 2007:224). Οι δυνάμεις του κακού, που αντιπροσωπεύουν τα εμπόδια και τις δοκιμασίες στο παραμύθι μπορεί, σε ένα πρώτο επίπεδο, να απηχούν τους εξωτερικούς, κοινωνικούς κινδύνους και τις ανατροπές που καλείται να ξεπεράσει εποικοδομητικά ο ήρωας ή το κάθε άτομο στην πραγματικότητα της ζωής, αλλά, από τη σκοπιά της ψυχανάλυσης σημαίνουν τις εσωτερικές, υποσυνείδητες δομές που αντιτίθενται στις καλές, εφόσον το κακό αποτελεί μέρος της ανθρώπινης προσωπικότητας, σύμφωνα με τον Jung (αναφ. παραμύθια «δεν είναι ρεαλιστικά, δεν αντικαθρεφτίζουν μόνο εξωτερικά καθορισμένη πραγματικότητα, αλλά πραγματικότητα εσωτερική» (Lüthi, αναφ. Μερακλής, 2007:14). Η κάθε δοκιμασία είναι μια εμβάθυνση στο πρόβλημα ή στα πολλά προβλήματα που αντιμετωπίζει το άτομο, μια και «η Ύδρα που περιβάλλει το Εγώ έχει πολλά κεφάλια και όταν κόβεται το ένα, εμφανίζονται δύο εκτός και αν καυτηριαστεί το ακρωτηριασμένο μέλος» (Campbell, ό.π.:135). Γι αυτό και το παραμύθι δε μένει στο ένα εμπόδιο, στη μία δοκιμασία. Ο ήρωας βρίσκεται αντιμέτωπος με τρεις συνήθως κλιμακούμενες ως προς τη δυσκολία τους δοκιμασίες. Αποδίδονται έτσι οι δυσκολίες της ζωής και οι δυσκολίες που εμπεριέχονται στην έννοια του στόχου, η ανοχή στη ματαίωση και η συνακόλουθη ικανότητα επίλυσης προβλημάτων που πρέπει να αναπτύξει ο ήρωας ως ένα επίσης προαπαιτούμενο στοιχείο για την αυτοπραγμάτωση (Ξανθάκου & Καΐλα, 2002). Ωστόσο, αν ο ανταγωνιστής θεωρηθεί ως αυτόνομο πρόσωπο με το ρόλο του κακού, είναι σαφές από τη δράση του ότι πρόκειται για μια ασυγκρότητη προσωπικότητα που υποφέρει από άλυτες συγκρούσεις. Η αδρή περιγραφή των ενεργειών του συμβάλλει, μέσα από το σχήμα των αντιθέσεων που υπηρετεί πιστά το παραμύθι, στην κατανόηση των χαρακτηριστικών της προσωπικότητας όχι μόνο του ίδιου, αλλά και του βασικού ήρωα και, συνακόλουθα, στη δημιουργία ισχυρών προτύπων προς μίμηση και αποφυγή. Στην κρίσιμη καμπή της πορείας, στο χρονικό σημείο δηλαδή που ο ήρωας πρέπει να αγωνιστεί κατά των δυνάμεων του κακού, εσωτερικών ή εξωτερικών, και να τις νικήσει, η θέληση και η αποφασιστικότητά του γιγαντώνονται. Είναι σχεδόν έτοιμος να υπερβεί τον εαυτό του, ενώ ταυτόχρονα εμφανίζονται οι μαγικοί βοηθοί ή «ενδιάμεσα πρόσωπα» (Μερακλής, 2007:117), υπερβατικά ή δυνάμει υπερβατικά όντα, σαν την ψυχική ετοιμότητα του ήρωα ή ακριβώς αυτή, οι οποίοι του συμπαραστέκονται, του προσφέρουν το πολύτιμο δώρο τους και τον οδηγούν σε συνεχείς επιτυχίες ως την επίτευξη του στόχου του (ό.π.) και την ολοκλήρωση της προσωπικότητάς του. βοηθοί βρίσκονται σε κατάσταση ανάγκης και ο ήρωας τους βοηθά πρώτος. Ρίχνει το ψάρι που αργοπεθαίνει στη θάλασσα, δίνει από το ξεροκόμματό του στον πεινασμένο γέρο. Με ευγνωμοσύνη τα ευεργετημένα ζώα, όπως και οι ανθρώπινοι ήρωες, ανταποδίδουν το καλό και γίνονται οι βοηθοί του, παρέχοντας λύσεις στα δυσεπίλυτα προβλήματά του. Το ρόλο του μαγικού βοηθού μπορούν να πάρουν ακόμη οι νεκροί (όπως η μητέρα που «δίνει» το φόρεμα και τα γοβάκια στη Σταχτοπούτα που τηρεί τα νεκρικά έθιμα), τα φυτά και τα πράγματα (όπως η συκιά που διευκολύνει την απομάκρυνση της κόρης που επαίνεσε τα σκουληκιασμένα σύκα από τη μάγισσα που την καταδιώκει) (Σέργη, 2005), τα ουράνια σώματα (όπως ο ήλιος, το φεγγάρι και τα άστρα όταν προσφέρουν στον φτωχό γέρο το μαγικό τραπεζομάντιλο που γεμίζει φαγητά και τον χορταίνει, ως αντάλλαγμα για τη δίκαιη κρίση του στο πρόβλημά τους) (Σέργη, 2004), ακόμα και οι διάβολοι μπορούν να αναγνωρίσουν την «καλοσύνη [ ] ενός αγαθού ανθρώπου και να τον ευεργετήσουν με τα δώρα τους» (όπως τον μαγικό μύλο που βγάζει ό,τι
λειτουργία του παραμυθιού και αποτελεί το στόχο για το 70% των ιστοριών (Cooper, ό.π.: 92), αποτελεί κορυφαίο γεγονός. Είναι η τελική επιτυχία, επισφραγίζει την κατάσταση ωριμότητας και οδηγεί τον ήρωα σε μια άλλη φάση ζωής, πιο ήρεμη και ευτυχισμένη. Μιλάμε πια για ένα αυτοπραγματωμένο άτομο, ένα πρόσωπο ενάρετο που βρίσκεται σε πλήρη λειτουργία (ogers, 1995), μια ηθική αυθεντία, όπως όρισαν το σοφό οι Στωικοί 1 (Long, 2003:332), ικανό και πανέτοιμο για προσφορά ανεκτίμητων υπηρεσιών. Είναι ένας «βασιλιάς» (Καρακατσάνης, 2003:148) με δυνατότητα δημιουργικής ανατροπής των κακώς κειμένων. «Το αγαθό που φέρνει αναμορφώνει τον κόσμο» (Cooper (ό.π.:306). Έτσι μπορεί και δικαιούται να αναλάβει ηγετική θέση στην κοινωνία. Η έννοια της αυτοπραγμάτωσης, εξάλλου, υποδηλώνει την κατάσταση της ωριμότητας, της πλήρους ανάπτυξης και εξέλιξης, την κατάσταση της ολοκλήρωσης της προσωπικότητας, που όμως δεν παύει να εξελίσσεται και γι αυτό προσδιορίζεται από το μέγεθος και την ποιότητα της παρουσίας της σε όλη την υπόλοιπη, μελλοντική μας ζωή. Αυτή η δυνατότητα συνεχούς εξέλιξης και αύξησης συνιστά τη βάση της θεώρησης της έννοιας ως γίγνεσθαι, σύμφωνα με τις μελέτες του Maslow, του ogers και των ανθρωπιστικών ψυχολόγων γενικότερα (Σέργη, 2007), και «μπορεί να συγκριθεί με τις έννοι- καταγραφεί στο ασυνείδητό του ως θετική κατάσταση. Έτσι, με την πάροδο ες της αγάπης και της γνώσης, από την άποψη ότι και σε αυτές δεν μπορεί 15 14 επιθυμήσει κανείς) «χωρίς την οπισθοβουλία να τον χρησιμοποιήσουν όπως ενεργούν κατά κανόνα για όργανό τους» (Μερακλής, 1998:257). Για να πάρει λοιπόν κάποιο παραμυθιακό «πρόσωπο» το ρόλο του μαγικού βοηθού, εκτός από λίγα που τίθενται από μόνα τους στην υπηρεσία του ήρωα, είναι απαραίτητες συγκεκριμένες προϋποθέσεις. Ο ήρωας πρέπει να αποδείξει πρώτος ότι είναι δυνατός, έξυπνος, φιλεύσπλαχνος, ευγενικός, φιλικός, δίκαιος, ηθικός, ότι σέβεται τους άγραφους νόμους της κοινωνίας, τη φύση και τα πλάσματά της, ότι έχει αναπτύξει ανοχή στην ετερότητα, ότι έχει ψυχική ανθεκτικότητα, υπομονή και επιμονή, ότι μπορεί να σκέπτεται ορθά, ότι δε φοβάται τη διακύβευση και τον πειραματισμό (Ellis, 2006), ότι δεν είναι άπληστος και αχάριστος. Η αχαριστία, μάλιστα, θεωρείται έγκλημα στον υπερφυσικό κόσμο (Cooper, ο.π.: 146). Με άλλα λόγια, στον κόσμο των υπερβατικών όντων και της υπέρβασης του εαυτού «τα γεγονότα και οι δυνατότητες πρέπει να αξιολογηθούν με ηθικούς και πνευματικούς κανόνες» (ό.π.:20). Τα δώρα των μαγικών βοηθών, είτε είναι μια σοφή συμβουλή είτε ένα μαγικό αντικείμενο, αποδεικνύονται καθοριστικά για την επιτυχή αντιμετώπιση κρίσιμων καταστάσεων από τον ήρωα (Μωραΐτη, 2003). Ο ίδιος δέχεται το δώρο και το κρύβει για να το χρησιμοποιήσει την κατάλληλη στιγμή ή το ξεχνάει, ενώ έχει ήδη του χρόνου και τον αναγκαίο αυτόν «εξοπλισμό», ενδυναμώνεται ως προσωπικότητα, ενεργοποιείται, αγωνίζεται, δημιουργεί, επιτυγχάνει το στόχο του και εξελίσσεται σε ολοκληρωμένο και ευτυχισμένο άνθρωπο με σαφή γνώση του ηθικώς ορθού. Όπως παρατηρεί ο Μερακλής, στο παραμύθι δρα ο νόμος των «συμπληρωματικών προσωπικοτήτων» και μάλιστα όχι τόσο από αφηγηματική άποψη, αλλά από ιδεολογική. «Το ιδεολογικό μήνυμα του παραμυθιού, στη συγκεκριμένη περίπτωση, είναι η αποδοχή, εκ μέρους του, της αλήθειας, ότι ο άνθρωπος δεν μπορεί να ζει και να δρα μόνος του, όσο μυθικά δυνατός και αν είναι». Πάντα, δηλαδή, υπάρχει κάποιος και κάτι ανάμεσα στον ήρωα και στο έργο του «έτσι ώστε να μπορούμε να πούμε ότι τα παραμυθιακά έργα δεν τα επιτελεί ένας, αλλά δύο» και αυτό, έχει εξαιρετική σημασία από τη στιγμή που συμβαίνει στο μαγικό παραμύθι όπου ο ένας μπορεί να κάνει τα πάντα (ό.π.:120-121). Αφού παρέλθει το διάστημα μοναχικότητας, η στροφή προς τον εαυτό, η επιτυχής αντιμετώπιση των δοκιμασιών και η υπέρβαση, ο ήρωας αφήνει πίσω του τα υπερβατικά όντα και επιστρέφει στην ανθρώπινη κοινωνία. Γυρίζει στην πατρική εστία, όχι όμως από την αγωνία και το φόβο της χαμένης ασφάλειας, αλλά ως άτομο με ταυτότητα, το οποίο θα συμπαρασταθεί στους γέρους γονείς, στα αδύναμα αδέλφια του, και θα προσφέρει στην κοινωνία. Είναι πλέον ικανός να συναλλάσσεται αποτελεσματικά με τους άλλους, δηλαδή να δημιουργεί ζεστές και όχι εγωιστικές σχέσεις (Σέργη, 2007), να μπορεί να συμβιώσει αρμονικά με το ταίρι του, χωρίς το άγχος του αποχωρισμού (Bettelheim, 1995:22. Καΐλα & Ξανθάκου, 1988:60). Ο γάμος, ο οποίος συνιστά την τελευταία πράξη- να υπάρξει τέλος στην απόκτησή τους, αλλά μόνο μια έντονη έμπνευση για τη βίωσή τους (Buscaglia, 1990:62-63). Το κλείσιμο αυτό της περιπετειώδους ιστορίας του παραμυθιού δημιουργεί αισιοδοξία και δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να φανταστεί τη συνέχεια μιας ευτυχισμένης ζωής. Το παραμύθι χρησιμοποιεί στο σημείο αυτό έναν ιδιαίτερα σημαντικό συμβολισμό. Στις περισσότερες περιπτώσεις ο ήρωας κερδίζει ένα βασίλειο και κυβερνά σαν καλός και δίκαιος βασιλιάς. Το κέρδος αυτό, συνέπεια της εμπειρίας του και της ενσωμάτωσης της αρετής, συνεπάγεται το πέρασμά του από το Εγώ στο Εμείς και εγγυάται την αποτελεσματικότητα τόσο για τον εαυτό του όσο και για τους άλλους (Maslow, 1995). Συμβολίζει την ίδια την κατάσταση αυτοπραγμάτωσης στην οποία έχει φθάσει και, κατά συνέπεια, τη δυνατότητά του να κυβερνά αντί να κυβερνάται (Bettelheim, ό.π.:184). Το γεγονός, μάλιστα, ότι ο ήρωας βρισκόταν στην αρχή σε κατάσταση πενίας και κατάφερε να ξεπεράσει «τους προσωπικούς καταπιεστές του» (Campbell, ό.π.:47), προσδίδει μεγαλύτερη αξία στη δράση και την επιτυχία του, ειδικά για το παιδί το οποίο αισθάνεται έντονα την αδυναμία του απέναντι στους παντοδύναμους ενήλικες, που μπορεί, στη γλώσσα του παραμυθιού, να είναι κάθε αρνητικός ήρωας που κατατροπώθηκε, και επήλθε έτσι η κάθαρση και η ευτυχία. Μια ευτυχία, η οποία δεν περιγράφεται εφόσον «τα παραμύθια «δείχνουν σταθερά το δρόμο για ένα καλύτερο μέλλον και καταγίνονται κυρίως με τη διαδικασία της αλλαγής παρά με την περιγραφή των λεπτομερειών της ευδαιμονίας, που τελικά θα κερδηθεί» (Bettelheim, ό.π.:107), αλλά εννοείται και θεωρείται βέβαιη. Η αρετή του, εξάλλου, αποτελεί το εχέγγυο για τη διάρκεια της ευδαιμονίας (Καρακατσάνης, ό.π.:96). Οι κατακλείδες «και έζησαν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα» ή «κι απέκτησαν παιδιά κι εγγόνια» ή «έζησε καλά και κυβέρνησε
τον τόπο για πολλά χρόνια σαν καλός και δίκαιος βασιλιάς», λειτουργούν ως το στοιχείο-κλειδί που ενεργοποιεί τη φαντασία των ακροατών, ώστε να πλάσουν, όπως θέλει ο καθένας, τη συνέχεια μιας ευτυχισμένης ζωής για τον ίδιο τον ήρωα, την οικογένειά του, τους ανθρώπους που θα αλληλεπιδρά στη ζωή του αλλά, τελικά, και για το δικό τους μέλλον, εφόσον ταυτίζονται με το παραμυθιακό αυτό πρόσωπο (Σέργη, 2010). Αυτή ακριβώς η ταύτιση εμπεριέχει και την αξία του μαγικού-λαϊκού παραμυθιού ως παιδαγωγικού εργαλείου ιδιαιτέρως χρήσιμου στο Νηπιαγωγείο, όπου μέσω της μάθησης και της αγωγής θεμελιώνεται ουσιαστικά η διαδικασία δημιουργίας των μελλοντικών ηγετών, τόσο του εαυτού τους όσο και της κοινωνίας. 16 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Ο κάτω κόσμος για τα ελληνικά παραμύθια είναι διαφορετικός από τον κόσμο των νεκρών που αναφέρεται στα δημοτικά τραγούδια. Πρόκειται για έναν μυθώδη κόσμο ζωντανών όντων, αντίγραφο του επάνω κόσμου, ένα περιβάλλον στο οποίο το παραμύθι θέλει να συμβαίνουν εξωπραγματικές καταστάσεις (Χατζητάκη-Καψωμένου, 2002:116). Όπως και το σκοτεινό δάσος συμβολίζει τον βαθύτερο εαυτό, τον οποίο πρέπει να γνωρίσει ο ήρωας, προτού βγει ξανά στο φως του επάνω κόσμου, στην αυτογνωσία του Εγώ. 2. Αναζητώντας τις ρίζες της έννοιας της αυτοπραγμάτωσης στην αρχαία Ελληνική Φιλοσο- 17 φία, εντοπίσαμε στις θέσεις των Στωικών στοιχεία στα οποία έχουν την καταγωγή τους, κατά την άποψή μας, βασικές θέσεις της ανθρωπιστικής ψυχολογίας για την έννοια της αυτοπραγμάτωσης, με βασικό σημείο την εν πολλοίς ταύτιση των ιδανικών του Στωικού Σοφού και του αυτοπραγματωμένου ατόμου αντίστοιχα (Σέργη, 2007). ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Bell, M. (1976), Το πρωτόγονο (μτφρ.: Ι. Ράλλη & Κ. Χατζηδήμου), Αθήνα: Ερμής. Bettelheim, B. (1995), Η γοητεία των παραμυθιών. Μια ψυχαναλυτική προσέγγιση (μτφρ.: Ε. Αστερίου), Αθήνα: Γλάρος. Branden, N. (1983), Honoring the Self: The Psychology of Confidence and espect, New York: Bantam. Branden, N. (2000), H δύναμη της αυτοεκτίμησης (μτφρ.: Α. Ντούργα), Αθήνα: Δίοδος. Buscaglia, L. (1990), Προσωπικότητα και Ολοκλήρωση (μτφρ.: Γ. Δίπλας), Αθήνα: Γλάρος. Campbell, J. (2001), O Ήρωας με τα χίλια πρόσωπα (μτφρ.: Θ. Σιαφαρίκας), Αθήνα: Ιάμβλιχος. Cassirer, Ε. (1985), Δοκίμιο για τον άνθρωπο (μτφρ.: Τ. Κονδύλης), Αθήνα: Κάλβος. Cooper, J. C. (1998), Ο θαυμαστός κόσμος των παραμυθιών (μτφρ.: Θ. Μαλαμόπουλος), Αθήνα: Θυμάρι. Ellis, A. (2006), Achieving Self-Actualization. Critique of Self-Actualization Theories, ανάκτηση στις 10-2-2006 από τον δικτυακό τόπο: http://www.geocities.com/rebtus/ellisactualization.htm Καΐλα, Μ. & Ξανθάκου, Γ. (1988), «Η ψυχαναλυτική προσέγγιση του παραμυθιού», Επιθεώρηση Παιδικής Λογοτεχνίας, τχ. 3, Αθήνα: Καστανιώτης, 55-67. Καΐλα, Μ. & Ξανθάκου, Γ. (1993), Μάνα, η πρώτη ερωμένη, Αθήνα: Ντουντούμης. Καρακατσάνης, Π. (2002), Η περί παιδείας φιλοσοφία των Στωικών, Αθήνα: Ατραπός. Long, A. A. (2003), Η Ελληνιστική Φιλοσοφία. Στωικοί, Επικούρειοι, Σκεπτικοί, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης. Lüthi, M. (2004), Märchen. Zehnte Auflage, Stuttgart-Weimar: Verlag J. B. Metzler. Μερακλής, Μ. Γ. (1993), Έντεχνος λαϊκός λόγος, Αθήνα: Καρδαμίτσα. Μερακλής, Μ. Γ. (1996), «Ο Max Lüthi και το ευρωπαϊκό παραμύθι», στο: Ε. Αυδίκος (επιμ.), Από το παραμύθι στα κόμικς, Αθήνα: Οδυσσέας, 15-24. Μερακλής, Μ. Γ. (1998), «Το φαντασιακό και η παιδαγωγία του», Σύγχρονο Νηπιαγωγείο, τχ. 5, σ. 257, Αθήνα: Δίπτυχο. Μερακλής, Μ. Γ. (2007), «Έξοχη αφήγηση ή σκάνδαλο;», στο: Κ. Μαλαφάντης & Σ. Κούτρας (επιμ.), Η παιδαγωγική και διδακτική αξιοποίηση του παραμυθιού. Αθήνα: Γρηγόρη, 9-23. Maslow, A. H. (1995), Ψυχολογία της Ύπαρξης (μτφρ.: Σ. Ανδρεοπούλου), Αθήνα: Δίοδος. Μωραΐτη, Τ. (2003), Ο μαγικός βοηθός, Αθήνα: Ταξιδευτής. Ξανθάκου, Γ. & Καΐλα, Μ. (2002), Το δημιουργικής επίλυσης πρόβλημα, Αθήνα: Ατραπός. Παναγιωτοπούλου-Αχείμαστου (2008), «Από το ιδιωτικό στο δημόσιο: όχημα προς ένα ενδιάμεσο ψυχικό χώρο», Εκ των Υστέρων, τχ. 16, 107-121. Propp, V. (1991), Μορφολογία του παραμυθιού. Η διαμάχη με τον Κλωντ Λέβι Στρως και άλλα κείμενα (μτφρ.: Α. Παρίση), Αθήνα: Καρδαμίτσα. ogers, C. (1995), On Becoming a Person: a therapist s view of psychotherapy, New York: Constable & obinson. Σαρρής, Δ.-Σταύρου, Λ.-Σταύρου, Π. Δ. (2007), «Παραμύθι, μύθος, θρύλος και μαριονέτα: Ο ρόλος τους στην εκπαίδευση παιδιών με προβλήματα μάθησης και συμβολοποίησης», στο: Κ. Μαλαφάντης & Σ. Κούτρας (επιμ.), Η παιδαγωγική και διδακτική αξιοποίηση του παραμυθιού, Αθήνα: Γρηγόρη. Σέργη, Γ. (2004), Λαϊκά παραμύθια των Δωδεκανήσων, Αθήνα: Εν Πλω. Σέργη, Γ. (2005), Λαϊκά παραμύθια από τις Κυκλάδες, Αθήνα: Φιλιππότης. Σέργη, Γ. (2007), Η έννοια της αυτοπραγμάτωσης στο λαϊκό και στο «έντεχνο» παραμύθι. Μελέτη σε νήπια, Ρόδος: Πανεπιστήμιο Αιγαίου (Διπλωματική εργασία). Σέργη, Γ. (2011), Λαϊκό παραμύθι Έργο τέχνης και μέσο αγωγής, Αθήνα: Πολύφεγγος. Tucker, N. (1988), «Ο Φρόυντ και τα παραμύθια» (μτφρ.: Α. Ανδρουτσοπούλου), Διαδρομές, τχ. 9, 21-25. Χατζητάκη-Καψωμένου, Χ. (2002), Το νεοελληνικό παραμύθι, Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο (Ίδρυμα Μανώλη Τριανταφυλλίδη). Zitzlsperger, H. (1999), Τα παιδιά παίζουν παραμύθια (μτφρ.: Δ. Παπαδοπούλου), Αθήνα: Πατάκης.
Βιβλία για Χρόνια Πολλά! Οικογένεια Παιδική φαντασία Λίγα Ημέρες της εβδομάδας την ημέρα Δ Διαφορετικότητα Παιδικές φοβίες Διατροφή Οικογένεια και απώλεια Κοινωνική συμπεριφορά ιασκεδαστικά, πολύχρωμα Φρούτα, μια πρώτη γεύση από το πολύχρωμο περιβόλι της λογοτεχνίας, με ελκυστική εικονογράφηση και αισθητική αρτιότητα, που «μεγαοικογένεια λώνουν» παρέα με το παιδί! Μια πρωτότυπη σειρά βιβλίων, εναρμονισμένη με τον γλωσσικό πλούτο του παιδιού, πουμιατοπρώτη βοηθάει Διασκεδαστικά, πολύχρωμα Φρούτα, γεύση από το πολύχρωνα διαχειρίζεται συναισθήματα και εσωτεριμο περιβόλι της λογοτεχνίας, με ελκυστική εικονογράφηση και αισθητική κές συγκρούσεις, μα πάνω απ όλα να αγαπήαρτιότητα, που «μεγαλώνουν» παρέα με το παιδί! Θέματα προσαρμοσμένα σει το διάβασμα. στο άμεσο περιβάλλον του παιδιού, που εντάσσονται στα ενδιαφέροντα κάθε ηλικίας κι ανταποκρίνονται σεβοηθήσουν όλα τα στάδια και πνευματικής έχουν σκοπό να το ψυχικής παιτα Φρούτα ανάπτυξης. Μια πρωτότυπη σειρά τον βιβλίων, εναρμονισμένη με το γλωσσιδί να κατανοήσει σταδιακά γραπτό λόγο μέσω της ανάγνωσης μαζί με τον του. συναισθήματα και κό πλούτο του παιδιού, που το βοηθάει ναγονιό διαχειρίζεται Τα Φρούτα αποτελούν, ερεσωτερικές συγκρούσεις, μα επίσης, πάνω απ πολύτιμα όλα να αγαπήσει το διάβασμα. γαλεία κάθε δασκάλου όλες τις τάξεις τουνα κατανοήσει σταδιατα Φρούτα έχουν σκοπό νασεβοηθήσουν το παιδί αφού να χρησιμοποιηκά τοσχολείου, γραπτό λόγο μέσωμπορούν της ανάγνωσης μαζί με το γονιό του. Το παιδί θα έχει στις ώρες της Ευέλικτης Ζώνης Φιλαέτσι θούν την ευκαιρία να γνωρίσει καλύτερα τον εαυτό του, καθώς θα ταυτιστεί με Φιλία ναγνωσίας. κάποιον από τους ήρωες, θα βιώσει τις δυσκολίες και τα προβλήματά του και θα χαρεί με τοεπιμελημένα ευτυχισμένο τέλος. Τα Φρούτα αποτελούν, επίσης, πολύτιμα Φρούτα με παιδαγωγικό προτάξεις του σχολείου, αφού μπορούν εργαλεία κάθε δασκάλου σε όλες τις σανατολισμό από αγαπημένους Έλληνες και να χρησιμοποιηθούν στις και ώρεςεικονογράφους, της Ευέλικτης Ζώνης ξένους συγγραφείς που Φιλαναγνωσίας. οξύνουνεπιμελημένα τη φαντασία αποτελούνπροσανατολισμό μια πρωφρούτα μεκι παιδαγωγικό από αγαπημέεμπειρία για σπίτι ή νουςτότυπη Έλληνεςμαθησιακή και ξένους συγγραφείς και το εικονογράφους, που οξύνουν τη το σχολείο. φαντασία κι αποτελούν μια πρωτότυπη μαθησιακή εμπειρία για το σπίτι ή το σχολείο. Κοινωνία - φιλία Αθλητισμός Μπανάνα (2-4 ετών) προσχολική ηλικία Φραουλίτσα (5-6 ετών) Νηπιαγωγείο & Α Δημοτικού Βατόμουρο (7-8 ετών) Α, Β & Γ Δημοτικού Λωτός (9-11 ετών) Δ & Ε Δημοτικού Ξινόμηλο (11+ ετών) Ε & Στ Δημοτικού Κυκλοφορούν και σε e-books. Αναζητήστε περισσότερους από 800 τίτλους στο www.psichogios.gr/ebooks! Γίνετε μέλη δωρεάν στο www.psichogios.gr ή καλώντας χωρίς χρέωση στο 800-11-64 64 64 και κερδίστε προνόμια και δώρα.
20 H οικογένεια ΤΥΠΟΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΠΟΙΚΙΛΟΜΟΡΦΙΑΣ ΣΤΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΑ ΠΑΙΔΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ Ευαγγελία Κούτρα & Τασούλα Τσιλιμένη Η Ε. Κούτρα είναι Νηπιαγωγός με μεταπτυχιακό δίπλωμα από το Π.Τ.Π.Ε. του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Η Τ. Τσιλιμένη είναι Αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. και οι οικογενειακές σχέσεις αποτέλεσαν, ήδη από τα πρώτα στάδια της παιδικής λογοτεχνίας, μια θεματική με σημαντική θέση στο παιδικό βιβλίο, παρουσιάζοντας ποικίλα οικογενειακά σχήματα, δηλαδή αυτά που απεικονίζουν εναλλακτικές μορφές οικογένειας. Η Κανατσούλη (2011), που κάνει λόγο για υπό λογοτεχνική διαπραγμάτευση πρότυπο, αναφέρει πως η περίπτωση του Little House In the Big Woods της Laura Inglass Wilder, ως μια περίπτωση αρμονικής και ειδυλλιακής οικογενειακής ζωής, αποτελεί εξαίρεση αφού από τις απαρχές της βορειοαμερικανικής παιδικής λογοτεχνίας εμφανίζονται λογοτεχνικά οικογενειακά σχήματα που δεν ακολουθούν το πρότυπο της πυρηνικής οικογένειας οργανωμένης με παραδοσιακό τρόπο. Όπως επισημαίνει ο Avery (1996), στο τέλος του 20 ού αιώνα διαπιστώνουμε ότι προωθούνται ως λογοτεχνικοί ήρωες παιδιά που απομακρύνονται από τους γονείς τους εξασφαλίζοντας ίσως έτσι την εντύπωση περισσότερης αυτονομίας των παιδιών και λιγότερου ελέγχου από πλευράς ενηλίκων. Επίσης οι ιστορίες με ορφανά παιδιά είναι αρκετά δημοφιλείς ήδη από τον 18 ο αιώνα στους Αμερικανούς συγγραφείς (Avery, 1996). Στο πλαίσιο αυτό, καθώς η ορφάνια και οι κακουχίες ήταν συνηθισμένες για την εποχή, εντάσσεται και ο Όλιβερ Τουίστ του Κάρολου Ντίκενς, καθώς και το Χωρίς Οικογένεια του Έκτορος Μαλό (Γαβριηλίδου, 2008). Μάλιστα και στα κλασικά παραμύθια καταγράφεται ποικιλομορφία ως προς τη μορφή της οικογένειας, όπως η πυρηνική οικογένεια (Η Ωραία Κοιμωμένη), η ανασυγκροτημένη οικογένεια (Σταχτοπούτα), αλλά και γονεϊκά πρότυπα που δεν είναι οι βιολογικοί γονείς (Πινόκιο) (Γαβριηλίδου, 2008). Ένα παρόμοιο φαινόμενο παρατηρούμε και σε ελληνικό επίπεδο, αντιπαραβάλλοντας οικογενειακές σχέσεις άλλου τύπου τόσο στον πρώιμο 20 ό αιώνα, προβάλλοντας παιδιά ορφανά ακόμη και από τους δύο γονείς, που είναι αναγκασμένα να «κερδίσουν» την ανεξαρτησία τους (όπως Ο πιτσιρίκος και η παρέα του, του Πέτρου Πικρού), όσο και στο τόσο αυτά που ακολουθούν το πρότυπο της πυρηνικής οικογένειας όσο και τέλος του 20 21 ού αιώνα, με έντονο το στοιχείο των διαφορετικών μορφών οικογένειας (Κανατσούλη, 2011). Στην ελληνική παιδική λογοτεχνία μπορούμε να δούμε την επικράτηση οικογενειακών προτύπων όπως αυτά στον Τρελαντώνη της Πηνελόπης Δέλτα, πολυπληθείς και δεμένες οικογένειες με τα αντίστοιχα οικογενειακά μοντέλα, που επιδοκιμάζονται από την κρατούσα εκπαιδευτική πολιτική και την παιδαγωγική αντίληψη (Κανατσούλη, 2011). Ταυτόχρονα, στα αναγνωστικά του Δημοτικού σχολείου του 20 ού αιώνα προτείνεται ένα ενιαίο οικογενειακό πρότυπο αποκλείοντας οποιοδήποτε θα παρέκκλινε από το πρότυπο της ενωμένης οικογενειακής οργάνωσης, με έντονες τις στενές διαπροσωπικές σχέσεις (Γεωργίου-Νίλσεν, 1980). Η παρούσα εργασία ερευνά τις μορφές της οικογενειακής οργάνωσης που απεικονίζονται στα εικονογραφημένα βιβλία. Πιο αναλυτικά, μας ενδιαφέρει να καταγράψουμε ποιες μορφές είναι κυρίαρχες αλλά και ο τρόπος που προβάλλονται, ως προς τα οικογενειακά και γονεϊκά πρότυπα. Το εικονογραφημένο βιβλίο αποτελεί την εισαγωγή του παιδιού στο χώρο της λογοτεχνίας σε αυτή την ηλικία, συνεχίζοντας βέβαια και μετά, ενώ σχετίζεται και με την εγγραμματοσύνη των παιδιών (Stephens, 1992). Παράλληλα, σύμφωνα με την Τσιλιμένη (2003), οι εικονογραφημένες μικρές ιστορίες εμπεριέχουν έντονα το στοιχείο του ρεαλισμού, καθώς απεικονίζουν ρεαλιστικές σκηνές της καθημερινής ζωής του παιδιού και των ενηλίκων. Έτσι λειτουργούν ως «καθρέφτης» για το παιδί, που μπορεί να ξαναβρεί την αντανάκλασή του, αυτό που ζει ή βιώνει, ενώ του επιτρέπεται η σύγκριση της πραγματικότητας του βιβλίου με τη δική του (Αναγνωστοπούλου, 2004). Η έρευνα πραγματοποιήθηκε σε 30 βιβλία, εκ των οποίων τα 22 μεταφρα-
σμένα και τα 8 Ελλήνων συγγραφέων. Καλύπτουν, δε, δύο εκδοτικές δεκαετίες: 1990-2010. Η μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε για την κατάδειξη των μορφών οικογένειας είναι η ανάλυση περιεχομένου. Στη συγκεκριμένη έρευνα επιλέχθηκε η ποιοτική ανάλυση περιεχομένου (Mayring, 2000), καθώς στόχος ήταν να εντοπιστεί το πώς παρουσιάζεται η οικογένεια στα εικονογραφημένα βιβλία, ενώ στη συνέχεια επικεντρώθηκε σε επιμέρους ποιοτικές διαφοροποιήσεις της κάθε μορφής. Την οργάνωση της οικογένειας μπορούμε να τη διακρίνουμε σε ποικίλες μορφές. Η πυρηνική οικογένεια ορίζει την οικογένεια ως μια μικρή μονάδα που προκύπτει από τη σχέση ενός άνδρα και μιας γυναίκας που μέσω του γάμου συνδέονται νόμιμα μεταξύ τους ως σύζυγοι. Δημιουργείται όταν το ζευγάρι γεννάει ένα παιδί. Η μονάδα αυτή μοιράζεται από κοινού μια κατοικία και τα μέλη της συνδέονται με συναισθηματικούς δεσμούς, με αίσθημα κοινής ταυτότητας και σχέσεις υποστήριξης (Muncie & Sapsford, 2008). Όπως τονίζουν οι Muncie και Sapsford, η πυρηνική οικογένεια διατηρεί αναμφισβήτητα τη δύναμή της, με αποτέλεσμα όλες οι άλλες μορφές οικογένειας να τείνουν να ορίζονται σε σχέση με αυτήν. Η συγκεκριμένη μορφή αποτελεί την πλέον διαδεδομένη μορφή οικογενειακής οργάνωσης στη σύγχρονη κοινωνία (Muncie & Sapsford, 2008). Παρόλα αυτά, είναι φανερή η ύπαρξη εναλλακτικών μορφών οικογένειας. Η εκτεταμένη οικογένεια αποτελεί μια μορφή εναλλακτικής οικογενειακής οργάνωσης. Σε αυτή την περίπτωση συμβιώνουν περισσότερες από μία γενιές γονέων μαζί με τα παιδιά τους (Muncie & Sapsford, 2008. Hughes & Kroehler, 2007). Μια άλλη μορφή οικογένειας, συνηθισμένη στη σύγχρονη κοινωνία, είναι η μονογονεϊκή οικογένεια, η οποία περιλαμβάνει έναν ενήλικα και τα ανήλικα τέκνα του. Τη συναντούμε είτε ως μητροκεντρική είτε ως πατροκεντρική, ανάλογα με το ποιος από τους δύο γονείς αποτελεί τον αρχηγό της οικογένειας (Τσαούσης, 2006). Η ανασυγκροτημένη οικογένεια αποτελεί μιαν ακόμη μορφή οικογενειακής οργάνωσης. Η συγκεκριμένη μορφή οικογένειας προκύπτει από το διαζύγιο και έναν νέο γάμο. Μια ανασυγκροτημένη οικογένεια μπορεί να αποτελείται από τα παιδιά προηγούμενων γάμων των συζύγων, όπως επίσης και από αυτά του νέου (Μισέλ, 1993). Η οικογένεια ομοφυλοφίλων είναι η μορφή οικογένειας που δημιουργείται από ομοφυλόφιλα ζευγάρια. Αν και ως τάση διαφέρει κατά πολύ από χώρα σε χώρα, οι ομοφυλόφιλες οικογένειες συναντώνται σε διαφορετικές κοινωνίες, μερικές φορές επίσημα αναγνωρισμένες ως τύπος οικογένειας από το κράτος, αλλά πιο συχνά ανεπίσημα, όπως στις οικογενειακές διευθετήσεις που δημιουργήθηκαν από ομοφυλόφιλα ζευγάρια που επιθυμούσαν να απαρτίζουν μια οικογένεια με παιδιά. Τα παιδιά σε αυτές τις οικογένειες μπορεί να είναι αποτέλεσμα πρώην ετεροφυλοφιλικών σχέσεων των εμπλεκομένων ή αποτέλεσμα υιοθεσίας, παρένθετης μητέρας ή δωρεάς σπέρματος (Dechaux, 2008. Μουσούρου, 1989). Όπως προαναφέραμε, η οικογένεια όπως αναπαρίσταται στο υπό έρευνα υλικό ελέγχθηκε µε αναφορά ως προς τις μορφές απεικόνισής της. Ύστερα από τη μελέτη 30 εικονογραφημένων βιβλίων για τη διαπίστωση των μορφών της οικογένειας ως προς τον τρόπο που προβάλλονται και απεικονίζονται, διαμορφώθηκαν οι εξής κατηγορίες: 1. Πυρηνική μορφή οικογένειας (Muncie & Sapsford, 2008). 2. Μονογονεϊκή μορφή οικογένειας (Τσαούσης, 2006). 3. Εκτεταμένη μορφή οικογένειας (Muncie & Sapsford, 2008. Hughes & Kroehler, 2007). 4. Μη ξεκάθαρη μορφή οικογένειας παρουσία μητέρας. 5. Μη ξεκάθαρη μορφή οικογένειας παρουσία πατέρα. 6. Ανασυγκροτημένη μορφή οικογένειας (Μισέλ, 1993). Μέσα από την καταγραφή και ανάλυση των βιβλίων παρατηρούμε τα εξής: Στα 30 βιβλία που μελετήθηκαν, καταγράψαμε συνολικά 34 αναφορές για την οικογένεια. Επίσης, στα 19 από αυτά γίνεται χρήση του ανθρωπομορφισμού. Σε πολλές παιδικές ιστορίες πρωταγωνιστούν ζώα τα οποία έχουν ανθρώπινα χαρακτηριστικά, συμπεριφορά και συναισθήματα, και στα οποία είναι αναγνωρίσιμοι οι ρόλοι των προσώπων της οικογένειας. Σύμφωνα με την Τσιλιμένη (2003), αυτό οφείλεται τόσο στο έμφυτο ενδιαφέρον των παιδιών για τα ζώα όσο και στο γεγονός πως μέσα από τη διήγηση τους προσφέρεται η ευκαιρία να τα γνωρίσουν. Όπως υποστηρίζει η Norton (2007), αν διαβάσουμε τις ιστορίες στα παιδιά χωρίς να κάνουμε αναφορά στις εικόνες ή στα ζώα, τα παιδιά θα νομίσουν ότι οι ιστορίες αφορούν σε ανθρώπους. Για τους Seitz και Beilin (1987), η προσωποποίηση και ο ανιμισμός είναι η ευκολότερη μορφή μεταφοράς με σκοπό την κατανόηση εκ μέρους των παιδιών. Είναι δε χαρακτηριστικό ότι πολλές φορές ο εικονογράφος δεν περιορίζεται μόνο στα ίδια τα ζώα η προσοχή του εντοπίζεται και στις μικρότερες λεπτομέρειες 23
πουμε τον μπαμπά αρκούδο και τη μαμά αρκούδα να κοιμούνται με ζωγραφισμένη στα πρόσωπά τους την ηρεμία της οικογενειακής θαλπωρής. Ταυτόχρο- να, ο πίνακας που διακοσμεί τον τοίχο του υπνοδωματίου γράφοντας «Sweet Κλείνοντας την αναφορά στην πυρηνική μορφή οικογένειας, πρέπει να 25 24 εικόνα 2 προσαρμογής ενός ανθρωποκεντρικού περιβάλλοντος στις δικές τους λεπτομέρειες (Γιαννικοπούλου, 2004). Στην πυρηνική μορφή οικογένειας, που είναι και η επικρατέστερη μορφή που έχουμε καταγράψει, εντοπίζουμε επιμέρους διαφορές ως προς τα γονεϊκά και οικογενειακά προβαλλόμενα πρότυπα. Στην πλειοψηφία της η συγκεκριμένη κατηγορία οικογενειακής οργάνωσης παρουσιάζει το στερεοτυπικό μοντέλο οικογένειας «πατέραςμητέρα-παιδί/ά», που ζουν ευτυχισμένοι μέσα στην «αγκαλιά» της οικογενειακής θαλπωρής, όπως για παράδειγμα στο Επιτέλους ησυχία! (εικόνα 1), όπου βλέ- Home», με χρώματα ανάλογα της ευτυχίας, της χαράς και της ζεστασιάς, συμβάλλει στη μετάδοση ανάλογων συναισθημάτων στο παιδί-αναγνώστη (εικόνα 2). Εντοπίζουμε εδώ πρότυπα που θυμίζουν τα συντηρητικά οικογενειακά μοντέλα που συναντάμε στην ελληνική παιδική λογοτεχνία. Πιο αναλυτικά, εξακολουθεί να καταγράφεται η απουσία του πατέρα. Το φαινόμενο του «απόντα» πατέρα, ίσως και λόγω της παράδοσης που μας κληροδότησαν τα παραμύθια, εξακολουθεί να κυριαρχεί ακόμη και σήμερα στα σύγχρονα παιδικά βιβλία. Μιλώντας για «πατρική απουσία» ή χρησιμοποιώντας τον όρο «απόντες πατέρες», όπως τον αναφέρει η Κανατσούλη (2008), δεν εννοούμε μόνο την πραγματική απουσία του πατέρα από το σπίτι, αλλά την «απουσία» εκείνη στα πλαίσια της οποίας ο πατέρας ζει μεν στο σπίτι αλλά δεν έχει ουσιαστικά καμία συμμετοχή στα κοινά. Η καταγραφή της παρουσίας του πατέρα στα βιβλία που χρησιμοποιήθηκαν στην παρούσα εργασία συνεπάγεται όμως και συγκεκριμένα πρότυπα ως προς το ρόλο της γυναίκας-μητέρας. Για παράδειγμα στην Ολίβια,η μητέρα εμφανίζεται να ζει μια καθημερινότητα ιδιαίτερα εξαντλητική, αφού ασχολείται συνεχώς με τη φροντίδα και την καλλιτεχνική παιδεία της κόρης της, χωεικόνα 1 ρίς φυσικά να παραμελεί το νοικοκυριό. Εντοπίζουμε λοιπόν μητέρες που βιώνουν μιαν εξαντλητική καθημερινότητα, φορτωμένες με πληθώρα υποχρεώσεων ως προς το ρόλο της γυναίκας ως μητέρα, που επιλέγει τον πρωταρχικό «αυτονόητο» ρόλο στη ζωή μιας γυναίκας (Apple, 2006). Την ίδια στιγμή, στην περίπτωση του πατέρα συναντούμε τον άνδρα ως «τροφοδότη-κουβαλητή», τον πατέρα που νουθετεί και λαμβάνει τις τελικές αποφάσεις για οποιοδήποτε θέμα απασχολεί την οικογένειά του (Bourdieau, 1996). Από τα ευρήματά μας δεν λείπει και ο τύπος της πυρηνικής μορφής οικογενειακής οργάνωσης, με ισορροπημένη παρουσία των δύο γονιών, τουλάχιστον ως προς τις υποχρεώσεις μέσα στο σπίτι. Βλέπουμε τον πατέρα να μοιράζεται μέρος των οικογενειακών ευθυνών, να κοιμίζει τα παιδιά ή να ετοιμάζει φαγητό, τη στιγμή που η μητέρα δεν μένει μόνο στο ρόλο της μητέρας-νοικοκυράς αλλά αναλαμβάνει και το ρόλο της επαγγελματία, όπως συμβαίνει στην περίπτωση της Οικογένειας Τιρμπουσόν. Είναι σημαντικό να αναφέρουμε πως οι γονείς εξακολουθούν να απεικονίζονται με τα στερεοτυπικά χαρακτηριστικά του φύλου τους. Για παράδειγμα, οι μητέρες εμφανίζονται ευαίσθητες και στοργικές, ενώ οι άνδρες πιο αυστηροί και απόμακροι. επισημάνουμε τον εντοπισμό περιπτώσεων στις οποίες τα γονεϊκά πρότυπα διαφέρουν από τα συνηθισμένα. Για παράδειγμα, στο βιβλίο Όταν οι αρκούδες πήγαν για ύπνο τη νύχτα της φοβερής και τρομερής καταιγίδας, ο πατέρας δεν χαρακτηρίζεται από τη δυναμικότητα του φύλου του (εικόνα 3). Αντιθέτως, παρουσιάζεται αρκετά δειλός: ακούγοντας τις βροντές κατά τη διάρκεια μιας νυχτερινής καταιγίδας τρέμει από το φόβο του. Ενδιαφέρον, τέλος, παρουσιάζει η πυρηνική οικογένεια στο βιβλίο Όταν λείπει ο μπαμπάς, όπου ο συγγραφέας επικεντρώνεται στον υπερήρωα μπαμπά που επιβεβαιώνει τα κοινωνικά πρότυπα περί ύπαρξης επαγγελμάτων κατάλληλων αναλόγως του φύλου, τη στιγμή που σχετικά με τη μαμά γίνεται απλά νύξη περί της παρουσίας της. Ελάχιστα είναι τα βιβλία που απεικονίζουν τη μονογονεϊκή μορφή οικογένειας. Συνολικά συναντήσαμε τρεις περιπτώσεις. Αξιοσημείωτη είναι η περίπτωση της μονογονεϊκής οικογένειας όπου η μητέρα παρουσιάζεται ανήμπορη να θρέψει τα παιδιά της λόγω της απουσίας του συζύγου της, οδηγούμενη στο να δώσει το βρέφος για υιοθεσία. Στις άλλες δύο περιπτώσεις βρίσκουμε την παρουσία του πατέρα, ο οποίος αναλαμβάνει τη φροντίδα των παιδιών κατά τη διάρκεια του Σαββατοκύριακου. Είναι γεγονός ότι οι μπαμπάδες των μονογονεϊκών οικογενειών απέχουν από τα πρότυπα που έχουμε συνηθίσει εικόνα 3
κείο λόγο (Μαραγκουδάκη, 1991). Αξιοσημείωτη είναι η έλλειψη πλαισίων στις εικόνες των βιβλίων αυτής της κατηγορίας, γεγονός που μεταφράζεται ως πρόσκληση ταύτισης του (συν-)αναγνώστη με τους μπαμπάδες αυ- τελούσαν προνόμια των ηλικιωμένων (Quadango, 1999) φαίνεται λοιπόν πως τών των ιστοριών (Moebius, 1986). Ας αναφερθούμε και στην περίπτωση ενός 27 26 εικόνα 4 (βλ. Σαββατοκύριακα & Στο σπίτι του μπαμπά). Απεικονίζονται να φροντίζουν τα παιδιά, περνούν ώρες μαζί τους γεμάτες παιχνίδι και δημιουργία, πλένουν τα πιάτα στην κουζίνα (εικόνα 4), ενώ απολαμβάνουν οικογενειακές στιγμές δεδομένου ότι δεν αποτελεί εμπόδιο η διαφορετική κατοικία. Στην περίπτωση της εκτεταμένης μορφής οικογένειας, την οποία εντοπίζουμε σε ελάχιστα βιβλία, χαρακτηριστική και καταλυτική είναι η παρουσία της τρίτης ηλικίας. Οι παππούδες/γιαγιάδες δίνουν συμβουλές, δεν δέχονται αντιρρήσεις στα «πιστεύω» τους, ενώ διαθέτουν τη δική τους άποψη για το μέλλον και για το τι θα πρέπει να κάνουν τα εγγόνια τους όταν θα μεγαλώσουν. Για παράδειγμα στον Καλόκαρδο λύκο βλέπουμε τον παππού να συμβουλεύει τον εγγονό του λέγοντας πως «Δεν πρέπει ΠΟΤΕ να παρακούς τον παππού σου». Η γνώση και η σοφία που απο- εξακολουθούν να απεικονίζονται στα σύγχρονα παιδικά βιβλία, ενώ η παρουσία της τρίτης ηλικίας επηρεάζει σημαντικά τη λειτουργία της οικογένειας, τόσο στο θέμα της συναισθηματικής ανάπτυξης των εγγονών όσο και στη δυναμική των εσωοικογενειακών σχέσεων. Αρκετά είναι τα βιβλία στα οποία βλέπουμε την παρουσία του ενός μόνο γονέα, είτε της μητέρας είτε του πατέρα. Επειδή όμως δεν διευκρινίζεται ο λόγος της απουσίας του άλλου γονέα, αδυνατούμε να κατατάξουμε τα βιβλία αυτά σε εκείνα που αναφέρονται σε μονογονεϊκή οικογένεια. Τα κατατάσσουμε σε εκείνα που προβάλλουν μια μη ξεκάθαρη μορφή οικογένειας, με παρουσία της μητέρας ή του πατέρα αντίστοιχα. Σε εκείνα τα βιβλία που συναντούμε την παρουσία μόνο της μητέρας, διαπιστώνουμε πως αναπαράγουν τα παλαιά στερεοτυπικά πρότυπα σχετικά με την παρουσία και το ρόλο της μέσα στην οικογένεια, όπως μας τα κληροδότησε η ελληνική παιδική λογοτεχνία. Σε όλα τα βιβλία λοιπόν, η μητέρα παρουσιάζεται τρυφερή, στοργική και ευαίσθητη (εικόνα 5). Η παρουσία της συγκεντρώνει τα στερεοτυπικά χαρακτηριστικά που αποδίδονται στη γυναικεία φύση της. Αντίθετα, στα βιβλία που έχουμε μόνο την πατρική παρουσία, εντοπίζουμε φανερή διαφοροποίηση από το παλαιότερο πρότυπο του απόμακρου και ψυχρού πατέρα (Μαραγκουδάκη, 1991). Παρατηρούμε πως οι μπαμπάδες εικόνα 5 διατηρούν τη δυναμικότητα του χαρακτήρα τους και την ικανότητα να πετυχαίνουν σε αυτό που αναλαμβάνουν, αλλά ταυτόχρονα υιοθετούν σύγχρονες-«γυναικείες» συνήθειες. Βλέπουμε να παίζουν, να κάνουν αστεία, να είναι στοργικοί και επικοινωνιακοί με τα παιδιά τους. Επιπλέον, υιοθετούν συνήθειες που παραπέμπουν στη μητέρα, όπως το να βάζουν τα παιδιά για ύπνο φιλώντας τα στο μέτωπο (βλ. Μάντεψε πόσο σ αγαπώ) (εικόνα 6), να τα φροντίζουν, κ.λπ. Μάλιστα ο λόγος τους ενίοτε γίνεται πιο «γυναικείος», αφού οι προσφωνήσεις συνοδεύονται από το «μου», κάτι που αποδίδεται πρωτίστως στον γυναι- πατέρα παθητικού και αντισυμβατικού (βλ. Θέλω να φύγω από την πόλη), όχι τόσο εξαιτίας του προφίλ του και των ασχολιών του (σιδερώνει), όσο του κλίματος σύμπνοιας που χαρακτηρίζει τη σχέση του με την κόρη του. Χαρακτηριστικός είναι ο τρόπος που επηρεάζεται από αυτήν, γεγονός που αιτιολογείται ως τυπικό χαρακτηριστικό που αναπτύσσεται στη σχέση μόνου γονέα και παιδιού (Smith, 1980). Τέλος, η ανασυγκροτημένη μορφή οικογένειας (σύντροφος-μητέρα-παιδί) εντοπίζεται σε ένα βιβλίο (Πού κρύφτηκε ο ύπνος μου;). Βρίσκουμε ρεαλιστικές αναφορές στα συναισθήματα του παιδιού που βιώνει τον οικογενειακό ανασχηματισμό, αλλά και στη σχέση του παιδιού με τον πατέρα του ή τον σύντροφο της μητέρας του. Συμπεράσματα Ολοκληρώνοντας, διαπιστώνουμε πως η πυρηνική μορφή οικογένειας κυριαρχεί μεταξύ των μορφών που καταγράψαμε στα βιβλία της παρούσας μελέτης. Τα μέλη της απεικονίζονται με στερεοτυπικά χαρακτηριστικά και συνήθειες, χωρίς όμως να λείπουν και οι ελάχιστες περιπτώσεις προβολής περισσότερο σύγχρονων γονεϊκών προτύπων. Φαίνεται πως η παιδική λογοτεχνία ενισχύει-προβάλλει συγκεκριμένη ιδεολογία και συγκεκριμένες αξίες σχετικά με την εικόνα της οικογένειας και των μελών της (Alston, 2008). Αξιοσημείωτος είναι ο αριθμός των βιβλίων όπου έχουμε την παρουσία του ενός μόνο γονέα, με αποτέλεσμα ακόμη και εκεί που δεν διευκρινίζεται το εάν έχουμε να κάνουμε με μονογονεϊκή οικογένεια, να υπάρχει μια ισορροπημένη απεικόνιση της κοινωνικής πραγματικότητας. Αφήνεται στον αναγνώστη και στην αναγνώστρια εικόνα 6
Πιν, Ι. (2008), Όταν λείπει ο μπαμπάς, Αθήνα: Παπαδόπουλος. Pennart, G. (1998), Ο καλόκαρδος λύκος, Αθήνα: Παπαδόπουλος. Ρίτσου, Ε. (2002), Η καλή μεγάλη καφετιά αρκούδα βρήκε την ευτυχία, Αθήνα: Κέδρος. Steward, A. (2009), Αγαπώ την κουβερτούλα μου, Αθήνα: Κόκκινη κλωστή δεμένη. Τελάντ, Π. (1998), Γιατί σ αγαπώ, Αθήνα: Μίνωας. Φάλκονερ, Ι. (2001), Ολίβια, Αθήνα: Πατάκης. Visa, M. (1993), Το βράδυ, Αθήνα: Κέδρος. Waddell, M. (1990), Γιατί δεν κοιμάσαι, αρκουδάκι μου;, Αθήνα: Ρώσση. Waddell, M. (1993), Πάμε σπίτι, αρκουδάκι μου, Αθήνα: Ρώσση. Waddell, M. (1999), Εσύ κι εγώ, αρκουδάκι μου, Αθήνα: Ρώσση. Willis, J. (2003), Θέλω να φύγω από τη πόλη, Αθήνα: Άγκυρα. 28 το περιθώριο να ερμηνεύσει και να εννοήσει όπως ο ίδιος/α θέλει την απουσία του γονέα. Ταυτόχρονα, αξιοσημείωτη είναι η τάση της απεικόνισης ενός πατέρα «φεμινιστή», που πόρρω απέχει από τα παλαιότερα πρότυπα του ψυχρού και απόμακρου πατέρα και υιοθετεί συνήθειες του καιρού μας. Αντίθετα, η μητέρα μένει «πιστή» στην παραδοσιακή της εικόνα, φορτωμένη με στερεοτυπικά χαρακτηριστικά που απορρέουν από τη γυναικεία της φύση. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α. ΠΡΩΤΟΓΕΝΕΙΣ ΠΗΓΕΣ Αμπαριώτη, Α. (2002), Αχ αυτή η πρώτη μέρα στο σχολείο, Αθήνα: Κέδρος. Βασιλάκη, Π. (2000), Φαντασματάκια χρώματα, Αθήνα: Πατάκης. Βελετά-Βασιλειάδου, Μ. (2002), Το σκαντζοχοιράκι με τα κατσαρά μαλλιά, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Βίλχελμ, Χ. (1999), Πώς βαριέμαι, βρε παιδιά!, Αθήνα: Σύγχρονοι Ορίζοντες. Bright, P. (2008), Όταν οι αρκούδες πήγαν για ύπνο τη νύχτα της φοβερής και τρομερής καταιγίδας, Αθήνα: Κόκκινη κλωστή δεμένη. Kemp, M. (20087), Πες μου ένα παραμύθι, μπαμπάκα, Αθήνα: Modern Times. Κυριτσόπουλος, Α. (1998), Σαββατοκύριακα, Αθήνα: Άγρα. Λάιτφουτ, Κ. (2008), Στο σπίτι του μπαμπά, Αθήνα: Μεταίχμιο. Λόμπελ, Γ. (2007), Ο Μελένιος και το χαμογελαστό φεγγάρι, Αθήνα: Σύγχρονοι Ορίζοντες. Landa, N. (2007), Το δέντρο των ευχών, Αθήνα: Modern Times. Lauer, D. (1995), Η Δανάη γιορτάζει τα γενέθλιά της, Αθήνα: Στρατίκη. Μάγος, Κ. (2005), Πού κρύφτηκε ο ύπνος μου;, Αθήνα: Νίκας. McBratney, S. (1996), Μάντεψε πόσο σ αγαπώ, Αθήνα: Παπαδόπουλος. Μπασέντ, Φ. (1998), Οικογένεια Τιρμπουσόν, Αθήνα: Ζεβρόδειλος. Murphy, J. (1991), Επιτέλους Ησυχία!, Αθήνα: Ρώσση. Murphy, J. (2000), Μια ήσυχη βραδιά στο σπίτι, Αθήνα: Ρώσση. Νίχους Σ. (2002), Μπαμπά!, Αθήνα: Παπαδόπουλος. Παράσχου, Σ. (2000), Ο Πίκο, το σκαντζοχοιράκι, πάει σχολείο, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Παράσχου, Σ. (2001), Δεν υπάρχουν δράκοι, σου λέω!, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Β. ΜΕΛΕΤΕΣ Alston, A. (2008), The Family In English Children s Literature, London & New York: outledge. Αναγνωστοπούλου, Δ. (2004), «Λογοτεχνικό Βιβλίο και Εκπαίδευση: σχέσεις συναλληλίας ή αποκλεισμού;», στο: Β. Αποστολίδου-Ε. Χοντολίδου (επιμ.), Λογοτεχνία και Εκπαίδευση (267-275), Αθήνα: Τυπωθήτω/Γ. Δαρδανός. Apple,. (2006), Perfect Motherhood, New Brunswick, New Jersey: utgers University Press. Avery, G. (1996), The Family Story, στο: International Companion Encyclopedia of Children s Literature (επιμ.: P. Hunt), London & New York: outledge, 339-347. Bourdieu, P. (1996), Η Ανδρική Κυριαρχία, µτφρ.: Π. Γεωργίου, Αθήνα: ελφίνι. Γαβριηλίδου, Σ. (2008), Το δύσκολο επάγγελμα του κλασικού ήρωα, Θεσσαλονίκη: University Studio Press. Γεωργίου-Νίλσεν, Μ. (1980), Η οικογένεια στα αναγνωστικά του δημοτικού σχολείου, Αθήνα: Κέδρος. Γιαννικοπούλου, Α. (2004), «Το χιούµορ της εικόνας στο εικονογραφημένο παιδικό βιβλίο», στο ηλεκτρονικό περιοδικό Κείμενα, τχ. 1, Νοέμβριος 2004. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: http:// keimena.ece.uth.gr Dechaux, J.H. (2008), Η κοινωνιολογία της οικογένειας, Αθήνα: Πολύτροπον. Hughes, M. & Kroehler, C. (2007), Κοινωνιολογία: οι βασικές έννοιες μτφρ.: Γ. Χρηστίδης, Αθήνα: Κριτική. Κανατσούλη, Μ. (2008), Ο ήρωας και η ηρωίδα με τα χίλια πρόσωπα. Νέες απόψεις για το φύλο στην παιδική λογοτεχνία, Αθήνα: Gutenberg. Κανατσούλη, Μ. (2011), «Εναλλακτικές μορφές οικογένειας στη σύγχρονη παιδική λογοτεχνία για μικρές ηλικίες παιδιών», στο ηλεκτρονικό περιοδικό Κείμενα, τχ. 14, Δεκέμβριος 2011. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: http://keimena.ece.uth.gr Μαραγκουδάκη, Ε. (1991), Εκπαίδευση και διάκριση των φύλων, Αθήνα: Οδυσσέας. Mayring, Ph. (2000), Qualitative Content Analysis 1(2), ημερομηνία ανάκτησης: 15 Μαΐου 2012, από: http://qualitative-research.net/fqs Μισέλ, Α. (1993), Κοινωνιολογία της οικογένειας και του γάμου, Αθήνα: Gutenberg. Moebius, W. (1986), Introduction to picturebooks codes, Word and Image 2, 141-151. Μοσούρου, Λ. (1989), Κοινωνιολογία της σύγχρονης οικογένειας, Αθήνα: Gutenberg. Muncie, J. & Sapford,. (2008), «Ζητήματα στη μελέτη της οικογένειας», στο: Οικογένεια. Η μελέτη και η κατανόηση της οικογενειακής ζωής, Αθήνα: Μεταίχμιο. Norton, D.E. (2007), Μέσα από τα μάτια ενός παιδιού. Εισαγωγή στην Παιδική Λογοτεχνία, μτφρ.: Φ. Καπτσίκη & Σ. Καζαντζή, Αθήνα: Επίκεντρο. Quadango, J. (1999), Aging and life course, San Francisco: McGraw-Hill. Seitz, J. & Beilin, H. (1987), The development of comprehension of physiognomic metaphor in photographs, British Journal of Developmental Psychology 5, 321-333. Smith, M.J. (1980), The Social Consequences of Single Parenthood: A Longitudinal Perspective, Family elation 29, 75-81. Stephens, J. (1992), Language and ideology in children s fiction, London & New York, Langman. Τσαούσης, Δ.Γ. (2006), Η Κοινωνία του Ανθρώπου. Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία, Αθήνα: Gutenberg. Τσιλιμένη, Τ. (2003), Οι μικρές ιστορίες κατά την εικοσαετία 1970-1990, Αθήνα: Καστανιώτης. 29
ΤΟ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΠΑΙΔΙΚΟ ΚΑΙ ΕΦΗΒΙΚΟ ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ Παρασκευή Αντωνά Εκπαιδευτικός πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, Απόφοιτος ΠΜΣ: Παιδικό βιβλίο και παιδαγωγικό υλικό, ΤΕΠΑΕΣ, Πανεπιστήμιο Αιγαίου Εισαγωγικά Η λογοτεχνία για εφήβους διαθέτει πλέον σήμερα πλούσια θεματογραφία. Πραγματεύεται ιστορικά, κοινωνικά, ακόμη και υπαρξιακά ζητήματα, και μπορεί να βοηθήσει πολύ ουσιαστικά τους νέους. Οι προτιμήσεις βιβλίων σε αυτή την ηλικία φαίνεται να στρέφονται προς τις ιστορίες περιπέτειας, τις αστυνομικές ιστορίες, τις ταξιδιωτικές, τις ερωτικές, τα βιβλία τέχνης και επιστήμης, τα εγκυκλοπαιδικά και τα βιβλία που πραγματεύονται κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα (Αναγνωστόπουλος, 1993: 16), κείμενα επομένως που εμπερικλείουν μία μεγάλη θεματολογία. Στη δική μας εργασία θα διερευ- 31 30 νήσουμε τα έργα της ελληνικής παιδικής και εφηβικής αστυνομικής λογοτεχνίας, ένα είδος απέναντι στο οποίο ακόμη και σήμερα κάποιοι παραμένουν επιφυλακτικοί. Ο αυξανόμενος αριθμός των συγγραφέων οι οποίοι γράφουν στις μέρες μας αστυνομικά βιβλία που απευθύνονται σε παιδιά και εφήβους δείχνει ότι το συγκεκριμένο είδος αφενός έχει μεγάλη απήχηση στο συγκεκριμένο κοινό και αφετέρου ότι έχει πλέον απενοχοποιηθεί σε σχέση με τις παλαιότερες επικρατούσες αντιλήψεις, οι οποίες έτειναν να ταυτίζουν το αστυνομικό μυθιστόρημα με την «παραλογοτεχνία». Παρόλο όμως που φαίνεται πως έχει απαλλαχθεί το είδος από χαρακτηρισμούς που θα το κατέτασσαν σε κάτι υποδεέστερο, εξακολουθεί να τίθεται το ερώτημα του κατά πόσο ένα τέτοιο είδος λογοτεχνίας μπορεί να διαβαστεί από το το νεανικό κοινό λόγω της δομής του. Για παράδειγμα, υπάρχουν απόψεις που υποστηρίζουν ότι «δεν προσφέρεται για την ηλικία 9-10 ετών, αφού το είδος αυτό αναφέρεται πάντα στις προσπάθειες εξιχνίασης κάποιου εγκλήματος (φόνου, κ.λπ.) και οπωσδήποτε είναι αναγκαία η συνδρομή και κάποιων αυξημένων διανοητικών ικανοτήτων, για να διεισδύσει κανείς μες στους μαιάνδρους των αστυνομικών συλλογισμών». (Σακελλαρίου, 1993: 14) Ωστόσο, η εν λόγω μελέτη των σύγχρονων παιδικών και εφηβικών αστυνομικών μυθιστορημάτων, όπως θα αναφέρουμε και παρακάτω, απέδειξε ότι πρόκειται για ένα είδος το οποίο, αν και σαφώς έχει τις βάσεις του στην αστυνομική λογοτεχνία των ενηλίκων, η θεματολογία του είναι προσαρμοσμένη σε παιδαγωγικά κριτήρια και οι συλλογισμοί που ακολουθούνται βασίζονται σε λογικά βήματα, απόλυτα κατανοητά και από μικρότερες ηλικίες. Μάλιστα, είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι ανταποκρίνεται και στις προτιμήσεις αυτών των ηλικιών, «φυλακίζοντας» το ενδιαφέρον τους εφόσον εμπεριέχονται δράση, δύσκολες αποστολές και κατορθώματα ηρώων με τους οποίους το παιδί ταυτίζεται. Στόχος της έρευνας Μέσω της παρούσας έρευνας επιχειρούμε να προσεγγίσουμε τη θεματολογία των παιδικών και εφηβικών αστυνομικών μυθιστορημάτων της τελευταίας δεκαετίας προκειμένου να εντοπίσουμε και να σχολιάσουμε τα θέματα που αναπαράγονται σε τέτοιου είδους βιβλία καθώς και το τι άλλαξε στη θεματολογία τους σε σχέση με τις προηγούμενες δεκαετίες. Παράλληλα, διερευνούμε το κατά πόσο τα ζητήματα που θίγονται αντανακλούν τη σύγχρονη κοινω-
32 νική ζωή και το κατά πόσο εμπεριέχουν βαθύτερα νοήματα παρά την έντονη δράση, η οποία συνήθως υπερτερεί έναντι του νοήματος σε τέτοιου είδους βιβλία. Αναφορά στο υλικό Προκειμένου να απαντήσουμε στα παραπάνω ερωτήματα επιλέξαμε δείγμα της ελληνικής παιδικής και νεανικής αστυνομικής μυθοπλασίας το οποίο καλύπτει τη χρονική περίοδο από το 2001 έως το 2011. Εξετάσαμε μυθιστορήματα μόνο των τελευταίων ετών προκειμένου να διαπιστώσουμε φέων. Δεδομένου του γεγονότος ότι αυτά δεν είναι ανεξέλεγκτα σε αριθμό, αποφασίσαμε να συμπεριλάβουμε στην έρευνα την παραγωγή του είδους στο σύνολό της, για να εξαγάγουμε με αυτό τον τρόπο περισσότερο αξιόπιστα αποτελέσματα. Τα κριτήρια επιλογής υλικού που θέσαμε είναι τα εξής: α) Τα βιβλία να ανήκουν στο χώρο της παιδικής και εφηβικής λογοτεχνίας. β) Τα βιβλία να ανήκουν στο είδος λογοτεχνίας που ονομάζεται «αστυνομικό» και όχι στο συγγενικό είδος που ονομάζεται «περιπέτεια». γ) Τα βιβλία να έχουν γραφτεί από Έλληνες συγγραφείς. δ) Τα βιβλία να έχουν γραφτεί στη δεκαετία 2001-11. Το είδος Προτού προχωρήσουμε στην ανάλυσή μας κρίνουμε απαραίτητο να αναφερθούμε με συντομία στο είδος που οι θεωρητικοί ονομάζουν «αστυνομικό» επιχειρώντας μία κατηγοριοποίηση, έτσι ώστε να τονιστεί τι είναι αυτό που ξεχωρίζει το αστυνομικό μυθιστόρημα από άλλα είδη παρεμφερή, όπως είναι οι ιστορίες περιπέτειας και μυστηρίου. Σύμφωνα με την Κανατσούλη (2002: 191), τα βιβλία τα οποία διαθέτουν αστυνομική πλοκή εντάσσονται στην κατηγορία των μυθιστορημάτων περιπέτειας. Είναι το λογοτεχνικό είδος που συνδυάζει το μυστήριο με το αίνιγμα, τα ρεαλιστικά στοιχεία και την ευφυΐα του ντετέκτιβ, που είναι συνήθως ο πρωταγωνιστής. Ο outledge (2001: 64) από την άλλη, συγκαταλέγει το αστυνομικό μυθιστόρημα στα πιο διάσημα είδη μυστηρίου της παιδικής λογοτεχνίας. Αυτό συμβαίνει γιατί βάση του έχει την εξιχνίαση κάποιου είδους μυστηρίου που σχετίζεται συνήθως με την παραβίαση ή την εφαρμογή νόμων. Η συγκεκριμένη αφηγηματική τεχνική εντοπίζεται τόσο στο χώρο της λογοτεχνίας όσο και στο χώρο του θεάτρου, ήδη από την κλασική αρχαιότητα, όπως αποδεικνύει η τραγωδία του Σο- τις σύγχρονες τάσεις των συγγρα- φοκλή Οιδίπους Τύραννος (Απο- 33 στολίδης, 2009: 343). Το αστυνομικό μυθιστόρημα διαφέρει από το αφήγημα επιστημονικής φαντασίας και το περιπετειώδες μυθιστόρημα κυρίως από μορφολογικής άποψης, λόγω της προκαθορισμένης αφηγηματικής του δομής. Τα βασικότερα χαρακτηριστικά αυτής είναι: α) Το έγκλημα μένει κρυμμένο μέχρι το τέλος. β) Η λύση δεν είναι αυθαίρετη, αλλά απόλυτα αξιόπιστη. γ) Η πλοκή του παρουσιάζει τα χαρακτηριστικά του αντίστροφου αφηγήματος. δ) Η ψυχολογία των προσώπων είναι απούσα. Όλα τα παραπάνω έρχονται σε πλήρη αντίθεση με το κλασικό ρεαλιστικό μυθιστόρημα. Διαπιστώνουμε δηλαδή ότι το αστυνομικό είδος έχει κωδικοποιημένη αφηγηματική δομή (Eisenzweig, 1986: 32-34). Ωστόσο, το πιο σημαντικό στοιχείο που καθιστά ένα βιβλίο αστυνομικό είναι η παρουσία ενός τύπου ήρωα που θα γίνει ο εξιχνιαστής του μυστηρίου και είναι εύκολα αναγνωρίσιμος από τον αναγνώστη. Φυσικά, το πρόσωπο αυτό δεν είναι άλλος από τον ντετέκτιβ (Αποστολίδης, 2009: 258). Τέλος, παρόλο που το αστυνομικό μυθιστόρημα μπορεί να διαθέτει ξεχωριστές κατηγορίες, όπως είναι η σκληρή αστυνομική ιστορία, υπάρχουν ορισμένες καταστάσεις, δράσεις, χαρακτήρες και σκηνικά που εμφανίζονται σε καθεμία από αυτές. Ο Cawelti τονίζει ότι αυτές οι όμοιες καταστάσεις είναι τρεις:
Για να προκύψει το μυστήριο, έχουν προϋπάρξει κάποια γεγονότα κατά το παρελθόν, σχετικά με μία κατάσταση. Κάποιοι από τους βασικούς χαρακτήρες πρέπει να είναι κρυμμένοι από τον αναγνώστη και από τον πρωταγωνιστή μέχρι το τέλος. Η ιστορία, επίσης, πρέπει να δομείται γύρω από μία έρευνα πάνω στα συγκαλυμμένα γεγονότα του παρελθόντος. Τα κρυμμένα γεγονότα δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να έχουν σχέση με τον ντετέκτιβ. Τέλος, η αποκάλυψη του μυστηρίου πρέπει να γίνεται πάντοτε στο τέλος (Cawelti, 1977: 132). 34 Αποτελέσματα έρευνας Η βιβλιογραφία δείχνει ότι η θεματολογία των παιδικών και εφηβικών αστυνομικών μυθιστορημάτων σχετίζεται περισσότερο με εγκλήματα όχι και τόσο προφανή όπως είναι μια οικολογική καταστροφή ή η αρχαιοκαπηλία. Τα αστυνομικά μυθιστορήματα των ενηλίκων από την άλλη, σχεδόν πάντα πραγματεύονται εγκλήματα, και το ζητούμενο είναι η αποκάλυψη του δολοφόνου. Φόνοι και βιασμοί αποφεύγονται στην παιδική και εφηβική αστυνομική λογο- 35 τεχνία, ενώ ακόμη κι αν υπάρχουν, δεν παρουσιάζονται σε όλη τους τη βιαιότητα και σκληρότητα (Αθανασίου, 2011). Η μελέτη των παιδικών και εφηβικών αστυνομικών μυθιστορημάτων της περιόδου που προαναφέραμε κατέδειξε ότι σε όλα τα βιβλία του δείγματος υπάρχει μία κυρίαρχη εγκληματική πράξη η οποία στο τέλος εξιχνιάζεται. Κατά τη διάρκεια της δράσης συνήθως τελούνται και άλλες εγκληματικές ενέργειες που διαταράσσουν περισσότερο την κοινωνική και ηθική τάξη, οι οποίες όμως εκπορεύονται από την αρχική, δηλαδή τελούνται προκειμένου να στηρίξουν τη βασική παρεκτροπή από τη σύννομη τάξη και να εντείνουν τη διασάλευση της κοινωνικής και ηθικής ισορροπίας. Για παράδειγμα, στο Μυστικό της λίμνης της Σπυροπούλου, για να καλύψουν οι δράστες την οικολογική καταστροφή που προκάλεσαν, προβαίνουν στη δολοφονία ενός ανθρώπου προκειμένου να μη μιλήσει. Συγκεντρώνοντας τα στοιχεία των εγκλημάτων που τελούνται στα βιβλία της έρευνας, οδηγηθήκαμε σε ορισμένα συμπεράσματα αναφορικά με τις εγκληματικές ενέργειες που οι συγγραφείς επιλέγουν να παρουσιάσουν: Οι προτιμήσεις τους φαίνεται να επιβεβαιώνουν τα μέχρι τώρα δεδομένα, καθώς συμπεριλαμβάνουν στη θεματολογία τους ληστείες, κλοπές αντικειμένων καθώς και απαγωγές. Παράλληλα, θέματα όπως είναι η οικολογική καταστροφή με απώτερο στόχο το κέρδος, η αρχαιοκαπηλία και η διακίνηση λαθρομεταναστών, εξακολουθούν μεν να συγκινούν όχι όμως σε μεγάλο ποσοστό. Πρωτοεμφανιζόμενα θέματα φαίνεται να είναι η κλοπή πνευματικής ιδιοκτησίας, οι πλαστογραφίες, οι πλαστοπροσωπίες και οι οικονομικές απάτες. Αυτό που αξίζει να αναφερθεί είναι ότι πολλοί από τους συγγραφείς επιχειρούν να συμπεριλάβουν στη θεματολογία τους σωματικές βλάβες και δολοφονίες. Συγκεκριμένα, παρατηρήθηκε η τάση να παρεμβάλλουν χωρίς δισταγμό ακόμη και δολοφονικές ενέργειες στο όνομα του ρεαλισμού, καταρρίπτοντας έτσι τα έως τώρα κυρίαρχα ταμπού. Τα έργα των περισσότερων πιστοποιούν την επιθυμία τους να τοποθετήσουν όσο γίνεται περισσότερο ρεαλιστικά και με ορθολογικό τρόπο το παιδί στη σύγχρονη κοινωνία, μέσα από τις μυθοπλασίες τους. Εντοπίσθηκαν επ αυτού δύο διαφορετικές περιπτώσεις. Στη μία ανήκουν οι συγγραφείς εκείνοι που δεν κάνουν καμία προσπάθεια ωραιοποίησης των σκληρών σκηνών, όπως είναι η Παρασκευοπούλου στο Μυστήριο στο υπόγειο του αρχοντικού. Στην άλλη περίπτωση ανήκει η τριλογία του Κυριάκου Μαργαρίτη, ο οποίος χρησιμοποιεί το έντονο χιούμορ του ήρωά του Ιγνάτιου για να απαλύνει σημαντικά τις σκηνές φρίκης που περιγράφονται στα μυθιστορήματά του. «Τα παιδιά δεν μπορούσαν να βγάλουν μιλιά. Έμειναν αγάλματα από την τρομάρα τους όταν έσκασε μπροστά τους το πτώμα του άντρα με την γκρι καπαρντίνα. Πρώτα συνήλθε η Μαργαρίτα, άναψε το φακό της και έσκυψε για να ρίξει μια ματιά από κοντά. Πρώτη φορά έβλεπε πτώμα από τόσο κοντά». (Παρασκευοπούλου, 2010: 161-162)
μπορεί κανείς να βρει μόνο σε μυθιστορήματα που ο συγγραφέας προσπαθεί με κάποιο τρόπο να αποτυπώσει τη ζωή και την αλήθεια. Στα μυθιστορήματα διαφυγής, όπου συγκαταλέγονται και τα αστυνομικά, το θέμα είναι απλώς η αφορμή για να ξετυλιχθεί η ιστορία και η δράση. Σε ορισμένες από τις περιπτώσεις που αναλύσαμε φαίνεται να ισχύει η παραπάνω παραδοχή. Για παράδειγμα στο Παίξε το ανάποδα του Ηλιόπουλου, στο Μυστήριο της γαλάζιας ακτής της Λυχναρά, στο Μυστήριο στο υπόγειο του αρχοντικού της Σπυροπούλου καθώς και στην τριλογία του Χριστακόπουλου, η πλοκή εστιάζεται αποκλειστικά στη γοργή δράση. Ωστόσο εντοπίσθηκαν και περιπτώσεις στις οποίες το έγκλημα καθαυτό γίνεται αφορμή προβληματισμού για τον αναγνώστη. Για παράδειγμα, στο Μυστικό της λίμνης η οικολογική ευαισθητοποίηση που επιχειρεί η συγγραφέας είναι ολοφάνερη. Στους Εννέα Καίσαρες μπορούμε να διακρίνουμε τον ανταγωνισμό των μαθητών του δημόσιου σχολείου προς αυτούς του ιδιωτικού, ή το ρατσισμό προς τους αλλοδαπούς μαθητές. Αξιοσημείωτη είναι επίσης η περίπτωση όπου το έγκλημα διαπράττεται με μοναδικό κίνητρο τη δόξα, όπως συμβαίνει στο βιβλίο Μια σονάτα για τον Ιγνάτιο. Αξίζει να αναφέρουμε την εγκληματική δράση παράνομων οργανώσεων που επιχειρούν να κερδί- σουν χρήματα φανατίζοντας τους οπαδούς τους, που παρουσιάζεται στην 37 36 «Ο τύπος με πέταξε στο πορτ μπαγκάζ της λιμουζίνας. Κάτι στην εμφάνισή μου τους έκανε να με περνούν για αποσκευή, βαλίτσα ή σάκο. Δεν εξηγείται αλλιώς. Εννοείται ότι σε λίγα δευτερόλεπτα όλα σκοτείνιασαν πάλι. Η περιπέτεια είχε αρχίσει να καταντά μονότονη». (Μαργαρίτης, 2008: 106) Ένα ζήτημα που έρχεται συχνά στην επιφάνεια είναι το κατά πόσο αυτού του είδους τα μυθιστορήματα εμπερικλείουν βαθύτερους προβληματισμούς και νοήματα. Η Σιβροπούλου (2003: 46-47) υποστηρίζει ότι βαθύτερο νόημα Αδελφότητα του Σκορπιού. Τέλος, στο Αίνιγμα του χαμένου cd player εμπεριέχονται εμφανώς στοιχεία ανάλυσης της ψυχολογίας των ηρώων μέσα από την αναφορά σε γεγονότα της καθημερινότητας που βρίσκονται πολύ κοντά στη ζωή του παιδιού. Τα στοιχεία αυτά μπορούν να λειτουργήσουν ανακουφιστικά στην παιδική ψυχή, ενώ παράλληλα υποδεικνύουν πρότυπα προς μίμηση μέσα από τη στάση των μυθιστορηματικών ηρώων. Τα βασικότερα όμως και πλέον επαναλαμβανόμενα νοηματικά μοτίβα που προβάλλονται είναι η οξυδέρκεια του πνεύματος, η διάθεση για περιπέτεια, η φιλία, η εμπιστοσύνη, η συνεργασία, οι σχέσεις παιδιών και ενηλίκων. Όλα τα παραπάνω θέτουν επί τάπητος ζητήματα που υποβόσκουν διακριτικά πίσω από όλες τις ιστορίες και θα μπορούσαν να αποτελούν τα κρυμμένα νοήματα της ιστορίας. Φυσικά, το κατά πόσο θα αντιληφθούν τα παιδιά αυτού του είδους τα έμμεσα μηνύματα εξαρτάται από τις προσωπικές τους ικανότητες και το επίπεδό τους ως αναγνώστες. Μία ακόμα ενδιαφέρουσα παράμετρος που μελετήσαμε στη συγκεκριμένη εργασία είναι αυτή των κοινωνικών προεκτάσεων του αστυνομικού μυθιστορήματος. Οι περισσότεροι μελετητές αναφέρουν χαρακτηριστικά ότι εφόσον το αστυνομικό μυθιστόρημα πραγματεύεται παραβάσεις του νόμου, έμμεσα επικρίνονται οι δυσλειτουργίες της κοινωνίας (Eisenzweig, 1986: 243, Ρενάλ, 2006: 119). Ο Καμιλλέρι (2006: 126) τονίζει ότι η αστυνομική λογοτεχνία είναι ένας χώρος όπου μπορεί πολύ εύκολα να ασκήσει κανείς λαθραία κοινωνική κριτική, διότι το αστυνομικό μυθιστόρημα δημιουργεί πολιτική συνείδηση, ρίχνοντας φως στα πράγματα (Ρενάλ, 2006: 119). Τα πρόσωπα που συμμετέχουν, ο τρόπος εγκλήματος, οι άνθρωποι της διαφθοράς και του ήθους αποκαλύπτουν την τρέχουσα κοινωνική πραγματικότητα, εφόσον και