Κ Υ ΚΛ Ο Φ ΟΡΟ ΥΝ Ε Π ΙΣ Η Σ ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ Η Εποχή τον Φόβου ΚΩΣΤΑΣ ΒΕΡΓΟΠΟΥΛΟΣ Το Μεγάλο Ρήγμα Ποιος Φοβάται την Ευρώπη Παγκοσμιοποίηση, Η Μεγάλη Χίμαιρα Το Τέλος τον Κύκλου Η Αρπαγή του Πλούτου
ΠΕΤΡΟΣ ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΤΟ ΧΡΥΣΟ ΠΑΡΑΠΕΤΑΣΜΑ Η γέννηση τον ολοκληρωτικού καπιταλισμού Πρόλογος ΚΩΣΤΑΣ ΒΕΡΓΟΠΟΥΛΟΣ ΚΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΛΙΒΑΝΗ ΑΘΗΝΑ
Σεψά: ΠΟΛΙΤΙΚΗ Τίτλος: ΤΟ ΧΡΥΣΟ ΠΑΡΑΠΕΤΑΣΜΑ Συγγραφέας ΠΕΤΡΟΣ ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Copyright Ο Πέτρος Παπακωνσταντίνου Copyright Ο 2008: ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΛΙΒΑΝΗ ΑΒΕ Σόλωνος 98-106 80 Αθήνα. Τηλ.: 210 3661200, Fax: 210 3617791 http://www.livanis.gr Απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική, ή η απόδοση κατά παράφραση ή διασκευή του περιεχομένου του βιβλίου με οποιονδήπστε τρόπο, μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ηχογράφησης ή άλλο, χωρίς προηγούμενη γραπτ ή άδεια του εκδότη. Νόμος 2121/1993 και κανόνες του Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα. Παραγωγή: Εκδοτικός Οργανισμός Λιβάνη ISBN 978-960-14-1695-3
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ευχαριστίες... 9 Κατάλογος Γραφημάτων και Π ινά κ ω ν...11 Πρόλογος του Κώστα Βεργόπουλου... 15 Πρόλογος του Συγγραφέα... 21 Κεφάλαιο 1: Η χρημσπσηχη έκρηξη... 33 Από τον Σάυλοκ στον Σόρος...35 Περί «καπιταλισμού του καζίνο»...42 Funds: Πειρατές των πέντε ηπείρω ν... 48 Οι βαρόνοι της απάτης...55 Τίγρεις και Δράκοι στην Ντίσνεϊλαντ της Απω Ανατολής....57 Γενικευμένη αποσταθεροποίηση...63 Κεφάλαιο 2: Περί οικονομίας της γνώσης...71 Ο καπιταλιστικός δρόμος προς τον... κομουνισμό!... 77 Το τέλος του χρονόμετρου;... 83 Το ψηφιακό κραχ... 89 Αυτοματοποίηση και «Το Τέλος της Εργασίας»...93 Οι αντιφάσεις της τρίτης τεχνολογικής επανάστασης...97
6 ΠΕΊ ΡΟΣ ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Κεφάλαιο 3: Άνοδος και κρίση τον νεοφιλελευθερισμού... 111 Αναπαραγωγή μέσω της απαλλοτρίωσης... 115 Η κατασκευή της νεοφιλελεύθερης συναίνεσης... 118 Ευελιξία: Αναζητώντας το ελιξίριο του συστήματος... 121 Η συγκομιδή του νεοφιλελευθερισμού...126 Το μοιραίο ταγκό Αργεντινής-ΔΝΤ...131 Κεφάλαιο 4: Το οικολογικό πρόβλημα...143 Περί υπερπληθυσμού, σπανιότητας και άλλων δαιμόνιων..148 Τα όρια του «πράσινου» καπιταλισμού...153 Έγκλημα και τιμωρία...157 Καλύτερα λιγότερα και καλύτερα;... 161 Κεφάλαιο 5: Το ολιγαρχικό κράτος... 169 Η πραγματική «επανίδρυση» του κράτους... 171 Το σύνδρομο της Κ ίνα ς...175 Ιδιωτικοί στρατοί δημόσιας χρ ή σ η ς...178 Το κράτος ως μετοχική ετα ιρ εία...183 Αλλαγές στο συνασπισμό εξουσίας... 186 Οι εσωτερικές α π ο ικ ίες...197 Η ιδεολογία του «ισχυρού κράτους»...201 Κεφάλαιο 6: Ιμπεριαλισμός και παγκοσμιοποίηση...208 Οι κλασικές αναλύσεις...210 Ο νέος ιμπεριαλισμός...218 Κέντρα και περιφέρειες...221 Ιμπεριαλιστική υπερεπέκταση...225 Τα όρια της παγκοσμιοποίησης...227 Σύγκλιση ή ανισόμετρη ανάπτυξη;... 238 Η τάση διάρρηξης του κόσμου σε περιφερειακά μπλοκ...242
ΤΟ ΧΡΥΣΟ ΠΑΡΑΠΕΤΑΣΜΑ 7 Κεφάλαιο 7: Η διάβρωση της αμερικανικής ηγεμονίας... 256 Ο αετός γίνεται γυπας...257 Πετρέλαιο και γεωπολιτική... 260 Η οικονομική ανισορροπία της υπερδύναμης...268 Οι δυο γιγάντιες «φούσκες»... 273 Τρίζει ο θρόνος του δολαρίου...278 Το σύνδρομο του Τιτανικού...281 Κεφάλαιο 8: Ανταγωνισμοί και αντιστάσεις...289 Το μετέωρο βήμα της Ευρωπαϊκής Έ νωσης... 291 Η δύσκολη επιστροφή της Ρωσίας...299 Η μάχη του Ειρηνικού...308 Ο Τρίτος Κόσμος σ ή μ ερ α... 321 Ιν δ ία...324 Μέση Ανατολή...326 Λατινική Αμερική... 331 Κεφάλαιο 9: Η εηερχόμενη σύγκρουση...342 Γενικευμένη θρόμβω ση...344 Ο ιστορικός χαρακτήρας της κρίσης...353 Η αντιδραστική λύση: Ολοκληρωτικός καπιταλισμός...364 Η ριζοσπαστική λύση: Επιστροφή στο μέλλον του σοσιαλισμού...372
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Τ ο βιβλίο αυτό χρωστάει πολλά ερεθίσματα και μεγάλο μέρος του αποδεικτικού υλικού του στα έργα που παρατίθενται στις βιβλιογραφικές αναφορές. Πολλοί συνάδελφοι, επιστήμονες και φίλοι προσέφεραν χρήσιμες γνώμες. Ιδιαίτερα, είμαι ευγνώμων στους οικονομολόγους Κώστα Βεργόπουλο, Κώστα Λαπαβίτσα και Γιώργο Σταμάτη, στο φιλόσοφο Ευτύχη Μπιτσάκη, στον πολιτικό επιστήμονα Γιάννη Μαυρή και στους καλούς φίλους, με τους οποίους μας συνδέουν δεκαετίες κοινών πολιτικών προσπαθειών, Γιάννη Αρέστη, Γιάννη Καραχάλιο, Θανάση Σκαμνάκη και Κώστα Τζιαντζή, που μπήκαν στον κόπο να διαβάσουν το αρχικό χειρόγραφο και να το υποβάλουν σε κριτική. Οι παρατηρήσεις τους έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην κάλυψη κενών, τη διόρθωση λαθών και την ενίσχυση της συνεκτικότητας του δοκιμίου, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι οι προαναφερθέντες συμμερίζονται όλες τις πολιτικές θέσεις και τις ιδεολογικές αφετηρίες που εκτίθενται εδώ. Οφείλω επίσης να ευχαριστήσω τον Εκδοτικό Οργανισμό Λιβάνη για την ενθάρρυνση και τη στήριξη αυτής της προσπάθειας. Τυχόν λάθη, ελλείψεις και λογικές αντινομίες της α νάλυσης θα πρέπει να χρεωθούν αποκλειστικά στο συγγραφέα.
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΠΙΝΑΚΩΝ Γραψήμσια Γράφημα 1: Παγκόσμια χρηματιστηριακή αξία, 1999-2006. Κεφάλαιο 1. Γράφημα 2: ΗΠΑ, μη χρηματοπιστωτικές επιχειρήσεις. Αναλογία τόκων-προστιθέμενης αξίας, 1929-2000. Κεφάλαιο 1. Γράφψα 3: ΗΠΑ, μη χρηματοπιστωτικές επιχειρήσεις. Ποσοστό των μερισμάτων επί του καθαρού κέρδους, 1929-2000. Κεφάλαιο 1. Γράφψα 4: ΗΠΑ - Διακύμανση του δείκτη Standard & Poors 500 (σε σταθερές τιμές), 1922-2002. Κεφάλαιο 2. Γράφημα 5: Πραγματικοί μισθοί και παραγωγικότητα της εργασίας στις ΗΠΑ, 1960-2000. Κεφάλαιο 3. Γράφψα 6: Μερίδιο του εθνικού εισοδήματος που καρπώνεται το πλουσιότερο 0.1% του πληθυσμού - ΗΠΑ, Γαλλία και Βρετανία, 1913-1998. Κεφάλαιο 3. Γράφιψα 7: Παγκόσμιο ΑΕΠ και παγκόσμιος πληθυσμός, 1750-2000. Κεφάλαιο 4. Γράφημα 8: Λόγος του χρέους προς το διαθέσιμο εισόδημα των α μερικανικών νοικοκυριών (α) και ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών ΗΠΑ (β), 1990-2005. Κεφάλαιο 7. Γράφημα 9: Ειδικό βάρος χωρών στο παγκόσμιο ΑΕΠ και την παγκόσμια οικονομική μεγέθυνση. Κεφάλαιο 8.
12 ΠΕΤΡΟΣ ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Γράφημα 10: Παγκόσμιοι ρυθμοί οικονομικής μεγέθυνσης, σε ε τήσια βάση και ανά δεκαετία, 1960-2003. Κεφάλαιο 9. Γράφημα 11: Μακρά κύματα με βάση το ποσοσιό οικονομικής μεγέθυνσης και διακύμανση των εργατικών αγώνων, 1870-1980. Κεφάλαιο 9. Γράφημα 12: Ποσοστό κέρδους στον ιδιωτικό τομέα της αμερικανικής οικονομίας, 1870-1997. Πίνακες Πίνακας 1: Οι δέκα μεγαλύτερες επιχειρήσεις παγκοσμίως. Κεφάλαιο 2. Πίνακας 2: Μισθοί σε ποσοστό του ΑΕΠ, ΗΠΑ-Δ. Ευρώπη, 1970-2004. Κεφάλαιο 3. Πίνακας 3: Εξέλιξη του λόγου πετρελαϊκών αποθεμάτων/κατανάλωσης στον κόσμο, 1950-1990. Κεφάλαιο 4. Πίνακας 4: Οι 100 μεγαλύτερες αμερικανικές επιχειρήσεις το 2006. Κεφάλαιο 5. Πίνακας 5: Εισερχόμενες ροές Ξένων Άμεσων Επενδύσεων. Κεφάλαιο 6. Πίνακας 6: Κατανομή των μεγαλύτερων πολυεθνικών με βάση τη χώρα προέλευσης. Κεφάλαιο 6. Πίνακας 7: Εκτίμηση των εκμεταλλεύσιμων αποθεμάτων πετρελαίου ανά περιοχή, Ιανουάριος 2002. Κεφάλαιο 7. Πίνακας 8: Καθαρό κόστος εξόρυξης ενός βαρελιού αργού πετρελαίου ανά περιοχή. Κεφάλαιο 7. Πίνακας 9: Ετήσια αύξηση της απασχόλησης σε ΗΠΑ και Ευρώπη, 1977-2006. Κεφάλαιο 7.
ΤΟ ΧΡΥΣΟ ΠΑΡΑΠΕΤΑΣΜΑ 13 Πίνακας 10: Εξωτερικό εμπόριο Τουρκίας, Πολωνίας και Βρετανίας. Κεφάλαιο 8. Πίνακας 11: Κατανομή εισοδήματος σε Κίνα και ΗΠΑ. Κεφάλαιο 8.
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Τον Κώστα Βεργόηονλον Δεν είναι πρώτη φορά που διατυπώνεται ο ισχυρισμός του τέλους όλων των ιδεολογιών και ο Μαρξ έχει ήδη δείξει ότι κάθε εποχή παραπέμπει όλες τις άλλες ιδεολογίες στο παρελθόν, επιφυλάσσοντας για τη δική της το μονοπώλιο του ρεαλισμού. Όμως, αυτός ακριβώς είναι ο κατεξοχήν ορισμός της ιδεολογίας: η κατανόηση του κόσμου με όρους φυσικής ιστορίας, πέρα από κοινωνικές, ηθικές και ιδεολογικές αξιολογήσεις. Η ιδεολογία βρίσκεται αναπόφευκτα παντού, ακόμη και στην πιο αποϊδεολογικοποιημένη μορφή της και ακόμη η δήθεν αποϊδεολογικοποίηση δεν συνιστά πνευματική άσκηση επί χάρτου, αλλά βασικό μηχανισμό κοινωνικής κατίσχυσης και εξουσιασμού. Το ότι σε κάθε εποχή επικρατούν οι ιδέες και η ιδεολογία της άρχουσας τάξης, όπως τονίζει ο Μαρξ, δεν οφεί- λεται σε απλή σύμπτωση, αλλά απορρέει από το γεγονός ότι η ι δεολογία της εκάσιοτε άρχουσας τάξης αποτελεί ταυτόχρονα οργανικό εργαλείο για την επιβολή της. Κάθε εξουσία εμφανίζει τον εαυτόν της ως «αποϊδεολογικοποιημένο μονόδρομο» που επιβάλλεται όχι ως προϊόν ιδεολογικής επιλογής των πολιτών, αλλά από τη «φυσική τάξη» των πραγμάτων. Στην εποχή μας, μετά την κατάρρευση του «υπαρκτού σοσιαλι
16 ΠΕΤΡΟΣ ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ σμού» και του διπολισμού, εμφανίζεται ως «αποϊδεολογικοποιημέ- νος μονόδρομος» η οδός της «παγκοσμιοποίησης» που συμπληρώνεται με τα θεωρήματα της μίας και μοναδικής υπερδύναμης, ό πως και της μίας και μοναδικής σκέψης. Όμως, κατά το παρελθόν, ούτε η οικουμενικότητα ούτε η παγκοσμιότητα της οικονομίας είχαν αμφισβητηθεί, και ούτε και σήμερα, ακόμη λιγότερο, αμφισβητούνται. Αντιθέιως, γινόταν πάντοτε εύκολα δεκτό ότι η ποικιλότητα καταστάσεων στον κόσμο δεν εμπόδιζε την ενότητά του και μάλιστα όσο ευρύτερη ήταν η ποικιλότητα των μερών τόσο πλουσιότερο απέβαινε το παγκόσμιο σύνολο. Στην εποχή μας, για πρώτη φορά, προβάλλεται μία έννοια της παγκοσμιοποίησης που δεν περιορίζεται στην ενότητα του κόσμου, αλλά πηγαίνει πιο πέρα: στην εξαφάνιση κάθε εθνικής και τοπικής ιδιαιτερότητος, με την υ- περεπέκταση και παγκόσμια επιβολή του ενός και μοναδικού υποδείγματος. Ο παν-καπιταλισμός εμφανίζεται ως φυσικός και α διαμφισβήτητος επίγονος του καπιταλισμού. Για να εξετάσουμε το παρόν σαν ιστορία, δεν χρειάζεται να α ναφερθούμε καν στην ιστορία του παρελθόντος. Ο νέος γενικευ- μένος παν-καπιταλισμός δημιουργεί, τροφοδοτεί και βαθαίνει νέες αντιφάσεις, που τον ευθυγραμμίζουν μοιραία με το παρελθόν του, όσο και αν διακαώς επιθυμεί ν απομακρυνθεί και να διαφοροποιηθεί από αυτό. Το βιβλίο του Πέτρου Παπακωνσταντίνου φωτίζει τις νέες αντιφάσεις του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος, αλλά και εγγράφει τη σύγχρονη μεγάλη και μακρό- συρτη κρίση του καπιταλισμού στην ιστορία των καπιταλιστικών κρίσεων. Όσο βαθύτερα διεισδύει η καπιταλιστική αξιοποίηση τόσο πιο εύθραυστη αποβαίνει. Και ο μέγιστος κίνδυνος, η ευθραυστότητα, δεν προέρχεται από το θεωρητικό σύστημα του κεφαλαίου, όπως τόνιζε ο Λένιν ενάντια στον Τουγκάν Μπαρανόβ- σκι, αλλ από την απαράκαμπτη ιστορικότητα των προϋποθέσε-
ΤΟ ΧΡΥΣΟ ΠΑΡΑΠΕΤΑΣΜΑ 17 ών του. Θα μπορούσε χωρίς πρόβλημα ο καπιταλισμός να συγκροτηθεί σε ενιαίο παγκόσμιο σύστημα με ένα και μοναδικό παγκόσμιο έθνος. Όμως, τα έθνη υπάρχουν ιστορικά, είναι περισσότερα από ένα και η αφομοίωσή τους στο σημερινό παν-καπι- ταλισμό προξενεί «απρόβλεπτα ιστορικά ατυχήματα» που μπορούν ν αποδειχθούν μοιραία για την περαιτέρω πορεία ολόκληρου του παγκόσμιου συστήματος. Με αυτούς τους όρους, η παγκοσμιοποίηση, από πρότυπο και ιδανικό, αποβαίνει τελικά αιτία δημιουργίας όλο και περισσότερων νέων κινδύνων. Οι στρατιωτικές επιχειρήσεις που εξαπολύονται στο όνομά της στη Μέση Ανατολή, από αρχικός περίπατος, καταλήγουν σήμερα σε εφιάλτη. Η οικονομία, αντί ν ανθεί με βάση τις καινοτομίες και τα κύματα των πολλαπλών τεχνολογικών επαναστάσεων της εποχής μας, επανεγκαθίσταται στο ρυθμό της αστάθειας και των κυκλικών υφέσεων. Αστείρευτη και βεβαίως αξιοθαύμαστη η εφευρετικότητα του καπιταλισμού, όμως απίστευτη και η αδιαλλαξία του στην άμεση μεγιστοποίηση, συγκέντρωση και συγκεντροποίηση του κέρδους. Η εμμονή στη δεύτερη ακυρώνει τα ευεργετικά αποτελέσματα της πρώτης. Με την επέκταση της κτηματικής πίστης σε νοικοκυριά που δεν διαθέτουν επαρκή εισοδήματα είχε ανοίξει νέο πεδίο αξιοποίησης του κεφαλαίου. Η ανέχεια των οφειλετών δεν περιορίζει την επέκταση της σφαίρας του κεφαλαίου και μάλιστα με υψηλότερα επιτόκια, λόγω των αυξημένων κινδύνων. Όμως, η φούσκα της κτηματικής πίστης έσπασε όχι λόγω της ανεπάρκειας των οφειλετών, αλλά λόγω της πτώσης της τιμής των ακινήτων επί των οποίων βασιζόταν η έκδοση των ενυπόθηκων δανείων. Το «ατύχημα» δεν αφορά την τάξη των φτωχών οφειλετών, αλλά είναι οργανικό, εφόσον απορρέει από τη γενικότερη ανισορροπία του συνολικού συστήματος. Και στη συνέχεια, ο κλονισμός της αξιοπιστίας των κτηματικών δα
18 ΠΕΊ'ΗΟΣ ΓΙΛΙΙΛΚΩΝΣΤΑΝΊΊΝΟΥ νείων «μολύνει» πλέον, σήμερα, με αστάθεια ολόκληρη την αμερικανική, αλλά και τη διεθνή οικονομία, στο μέτρο που τα δάνεια αυτά έχουν ενσωματωθεί ως τίτλοι για την έκδοση άλλων δανείων, ακόμη και σε χώρους που δεν έχουν καμία απολΰτως σχέση με την κτηματική πίστη. Ο νέος ολοκληρωτικός καπιταλισμός, ο παν- καπιταλισμός, παράγει εξίσου ολοκληρωτικές και παν-καπιταλι- στικές αντιφάσεις. Νέου τύπου πρακτικές, νέου τύπου αντιφάσεις. Οι αντιφάσεις και δυσλειτουργίες στο παγκόσμιο σύστημα α ναπτύσσονται σήμερα ταχύτερα απ ό,τι οι θετικές επιδόσεις του. Ασφαλώς, ο ανταγωνισμός του κεφαλαίου με την εργασία δεν βρίσκεται σήμερα στο πρώτο πλάνο της επικαιρότητος, όμως αυτό δεν σημαίνει διόλου ότι αυτός ο ανταγωνισμός δεν αποτελεί την απώτερη διακύβευση όλων των αντιφάσεων που έρχονται σήμερα στην πρώτη γραμμή. Με την Κίνα, τη Ρωσία, την Ινδία και τη Λατινική Αμερική, επανέρχεται στην εποχή μας το παιχνίδι της γεωπολικής χειραφέτησης και αποστασίας, όπως φυσικά και των γεωπολιτικών ανταγωνισμών για τη δημιουργία νέων σφαιρών ε πιρροής. Ενώ η παγκοσμιοποίηση επαγγέλλεται την ενοποίηση του παγκόσμιου συστήματος, ενεργοποιείται σήμερα όλο και βαθύτερα ο κίνδυνος της αποδόμηοης και της διάρρηξής του. Από πολλές πλευρές, όπως από τον Στιβ Ρόουτς, διευθυντή μελετών της τράπεζας Morgan-Stanley της Νέας Υορκης, επισημαίνεται ότι η δυναμική της παγκοσμιοποίησης τείνει σήμερα με επιτάχυνση να καταλήξει στο αντίθετό της: στην αρχή της τοπικότητος. Η παγκόσμια διαχείριση του κεφαλαίου αποτυγχάνει και το κεφάλαιο επανεντοπίζεται στα πλαίσια των κρατών και των γεωγραφικών περιοχών.1αυτή η κατάληξη, με τη σειρά της, επαναφέρει μοιραία στην πρώτη γραμμή τον βασικό ανταγωνισμό της κοινωνίας, που έτεινε κατά την τελευταία περίοδο να συγκαλύπτεται με ιδεολογήματα προβαλλόμενα για λόγους αντιπερισπασμού.
ΤΟ ΧΡΥ ΣΟ ΠΑΡΑΠΕΤΑΣΜΑ 19 Τι πραγματικά απομένει από την τεράστια μεταμφίεση του καπιταλισμού κατά την τελευταία εικοσιπενταετία; Ο Π. Παπακωνσταντίνου δείχνει με σαφήνεια, πειστικότητα και μοναδικό ενδιαφέρον ότι αυτό που απομένει με βεβαιότητα είναι ένα πανίσχυρο κράτος, κατά πολύ ισχυρότερο από εκείνο της εποχής του κεϋνσιανισμού και οπωσδήποτε πολύ πιο απελευθερωμένο από κοινωνικούς ελέγχους και ασύδοτο στους τομείς της επιτήρησης των πολιτών και της γενικευμένης καταστολής. Παράλληλα, απομένει επίσης ένα νεοσυγκροτημένο «τεχνο-χρηματιστικο-στρα- τιωτικό» σύμπλεγμα με υψηλή επιχειρησιακή ικανότητα και έτοιμο να δράσει σε κάθε περίσταση, ακόμη και αν αυτό είναι απολύτως περιττό. Αραγε θα αντέξει κάτι τέτοιο η εποχή μας; Άραγε θα αντέξει κάτι τέτοιο ο σύγχρονος παν-καπιταλισμός, όταν έχει ήδη την απόδειξη ότι με τέτοιες επιλογές η οικονομία δεν σώζεται και η καθοδική πορεία συνεχίζεται; Στο ερώτημα αυτό, η α πάντηση μπορεί να είναι ακόμη και καταφατική, όπως δείχνει με τεκμηριωμένο τρόπο ο Π. Παπακωνσταντίνου, δεδομένου ότι στο σημερινό αποδομημένο και χαοτικό παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα, ακόμη και μικρές μειοψηφίες αρκούν για να δημιουργούν τετελεσμένα γεγονότα και να δεσμεύουν με αυτά τις πλειοψηφίες. Μία νέα παγκόσμια σύρραξη μπορεί στις μέρες μας να πυροδο- τηθεί, μολονότι δεν θα χρησιμεύσει σε τίποτε και θα φέρει μόνο καταστροφές για όλες τις πλευρές, και μολονότι δεν θα την έχει α ποφασίσει κανείς, για τον απλό λόγο ότι ουδείς θα είναι σε θέση να τη σταματήσει. Αντί να εξασφαλίσει την ενότητα του κόσμου, την παγκόσμια ειρήνη, την κοινωνική ισορροπία και τον δημιουργικό διάλογο των πολιτισμών, το χρυσό παραπέτασμα του μεγάλου χρήματος υποπίπτει σε «σφάλματα και ατυχήματα» που, μολονότι δεν ήσαν αναγκαία, κομίζουν σήμερα στον υπαρκτό κόσμο με μαθηματική ακρίβεια τα αντίθετα των επαγγελιών του.
20 ΠΕΤΡΟΣ ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Άραγε, ο κόσμος παραμένει ακόμη προϊόν του «ορθού λόγου», ό πως με αισιοδοξία ισχυρίσθηκε ο Γερμανός φιλόσοφος Έγελος,2 ή μήπως διέπεται τελικά από τις κατ έξοχήν δυνάμεις του «παράλογου», όπως διαπίστωσε μετά από αυτόν ο απαισιόδοξος πολέμιός του Αρθούρος Σοπενχάουερ;3 1. Βλ Stephen Roach, From Globalization to Localization, Global Economic Forum, Morgan-Stanley, 6 Ιανουαρίου 2007. 2. G. Hegel (1770-1831). 3. A. Schopenhauer (1788-1860).
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ Η Ιστορία επαναλαμβάνεται, την πρώτη φορά σαν τραγωδία, τη δεύτερη σαν φάρσα. Το γνωστό απόφθεγμα βρήκε επιβεβαίωση στην τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα, που από αρκετές απόψεις θύμιζε το τέλος του 19ου. Ο τρομερός Αιώνας των Ακρων, που σημαδεύτηκε από δύο παγκοσμίους πολέμους, τον εφιάλτη του ναζισμού, την άνοδο και πτώση του σοσιαλισμού, εξέπνεε μέσα στην ηδονική ατμόσφαιρα μίας δεύτερης Ω ραίας Εποχής (belle ipoque). Η κλασική Ωραία Εποχή εξυμνήθηκε στη Γαλλία, αλλά καθορίστηκε εν πολλοίς από την εδουαρδιανή Αγγλία. Στο απόγειο της δόξας της, θαλασσοκράτειρα του κόσμου, η αυτοκρατορία των πέντε ηπείρων, όπου ο ήλιος δεν έδυε ποτέ, ήδη από το τέλος των Ναπολεόντειων πολέμων αποτελούσε τον εγγυητή της διεθνούς τάξης πραγμάτων που εξασφάλιζε, εξαιρουμένων βραχύβιων στρατιωτικών συγκρούσεων, την ειρήνη στη γηραιά ή πειρο. Η βρετανική ηγεμονία προωθούσε το φιλελευθερισμό στο διεθνές εμπόριο και συμβάδιζε με το πρώτο κύμα παγκοσμιοποίησης. Η δεύτερη βιομηχανική επανάσταση του ηλεκτρισμού, του κινητήρα εσωτερικής καύσης, της χημικής βιομηχανίας και του αυτοκινήτου άνοιγε νέες διόδους στην κερδοφορία του κεφαλαίου και στη μαζική κατανάλωση. Υπερωκεάνια, αεροπλά
22 IIKTPOV ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ να, τηλέφωνα και τηλέγραφοι σχημάτιζαν ήδη το νευρικό σύστημα του «παγκόσμιου χωριού» και ο Ιούλιος Βερν υμνούσε τον Άγγλο ήρωά του, Φιλέα Φογκ, που έκανε το γύρο του κόσμου σε ογδόντα ημέρες. Σε συνδυασμό με την οργιαστική ανάπτυξη των χρηματιστηρίων, οι ανατροπές αυτές εδραίωσαν στους κυρίαρχους κύκλους την πεποίθηση ότι η πρόσφατη Μεγάλη Ύφεση (1873-1896), η οποία είχε φέρει αρκετές μεγάλες χώρες στα πρόθυρα βιομηχανικού εμφυλίου πολέμου, ανήκε οριστικά στο παρελθόν. Οι «επικίνδυνες τάξεις» δεν φαίνονταν πια και τόσο επικίνδυνες, καθώς οι νέοι ηγέτες της σοσιαλδημοκρατίας προτιμούσαν την άνετη λεωφόρο των μεταρρυθμίσεων από τις απόκρημνες, ανεξερεύνητες ατραπούς της επανάστασης. Με το 84% της γήινης επιφάνειας να έχει μοιραστεί, στις αρχές της δεκαετίας του 1910, από τις μεγάλες δυνάμεις, οι λαοί των αποικιών φαίνονταν έτοιμοι να δεχθούν την «εκπολιτιστική» αποστολή του λευκού ανθρώπου.1 Υπήρχαν, βεβαίως, κάποια συννεφάκια. Η επανάσταση του 1905 στην τσαρική Ρωσία, που γέννησε τον απειλητικό θεσμό των Εργατικών Συμβουλίων οι αντιστάσεις λαών της περιφέρειας στον αποικιοκρατικό ζυγό, με κορυφαία την εξέγερση των Κινέζων ε- θνικιοτών (Μπόξερ) στο Πεκίνο, όπου η δολοφονία του Γερμανού πρέσβη προκάλεσε θύελλα αγανάκτησης στην Ευρώπη και εκκλήσεις του Γερμανού αυτοκράτορα για μία χριστιανική Σταυροφορία, έναν αγώνα μεταξύ της πολιτισμένης Ευρώπης και της «βάρβαρης» Ασίας, ώστε να παταχθεί εν τη γενέσει του ο «κίτρινος κίνδυνος»-2 το κύμα κόκκινης, αναρχικής και εθνικιστικής τρομοκρατίας, το οποίο ενέπνευσε τον Τζόζεφ Κόνραντ στο γνωστό έργο του Ο Μυστικός Πράκτορας, που απλωνόταν από την Αμερική, τη Γαλλία και την Ισπανία, μέχρι τη Ρωσία και την Ινδία 3 και η αλματώδης βιομηχανική ανάπτυξη και ο πυρετώδης ναυτι
ΤΟ ΧΙΎΣΟ IΙΑΡΑΙIΚΤΛΣΜΑ 23 κός εξοπλισμός της Γερμανίας, που απειλούσαν τη φθίνουοα, βρετανική ηγεμονία. Ωστόσο, όλα αυτά δεν ήταν ικανά να ανατρέψουν την αφελή πεποίθηση ότι η οικονομική παγκοσμιοποίηση, ιδιαίτερα η στενή αλληλεξάρτηση των μεγάλων ευρωπαϊκών αυτοκρατοριών, απέκλειε τη μεταξύ τους σύγκρουση. Αργότερα, τα μικρά συννεφάκια θα έφερναν τις καταιγίδες των δύο παγκοσμίων πολέμων και παλιρροϊκά κύματα λαϊκών επαναστάσεων, με κορυφαίες τη ρωσική και την κινεζική. Πάνω από τα ερείπια του «υπαρκτού σοσιαλισμού», ο διεθνής καπιταλισμός γνώρισε, στη δεκαετία του 1990, μια δεύτερη Ωραία Εποχή, με επίκεντρο τις Ηνωμένες Πολιτείες. Διαθέτοντας συντριπτική υπεροπλία έναντι όλων των δυνητικών αντιπάλων της, σε σημείο που ούτε η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία στο απόγειό της διέθετε, η νικήτρια του Τρίτου Παγκοσμίου, Ψυχρού Πολέμου εμφανιζόταν να προωθεί μια Pax Americana, ύστερα από την πρώτη εκστρατεία του πατρός Μπους στο Ιράκ. Η μακροχρόνια ύφεση μετά από την κρίση του 1973 -συμπτωματικά, ακριβώς έ ναν αιώνα μετά την έναρξη της Μεγάλης 'Υφεσης- έμοιαζε να έ χει ξεπεραστεί. Η τρίτη βιομηχανική επανάσταση της πληροφορικής και της αυτοματοποίησης εκτίνασσε σε πρωτοφανή ύψη τις τιμές των μετοχών στα διεθνή χρηματιστήρια. Σε συνδυασμό με ένα δεύτερο, ιστορικό κύμα παγκοσμιοποίησης, η σφύζουσα «Νέα Οικονομία» της εποχής Κλίντον έτρεφε τη μεθυστική πεποίθηση των κυρίαρχων τάξεων ότι ουδείς γεωγραφικός, πολιτικός, κοινωνικός ή και βιολογικός φραγμός είναι πλέον ανυπέρβλητος. Ένας Κόσμος, μία Αγορά, μία Υπερδύναμη, μία Σκέψη. Ωστόσο και η δεύτερη Ωραία Εποχή αποδείχθηκε βραχύβια. Οι πρώτοι κραδασμοί εμφανίστηκαν και πάλι στην περιφέρεια, φέρνοντας διαδοχικές οικονομικές κρίσεις (Μεξικό 1994, Νοτιοανατολική Ασία 1997, Ρωσία και Βραζιλία 1998, Αργεντινή 1999-
24 ΠΕΤΡΟΣ ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ 2001) που απομυθοποίησαν τους Τίγρεις και Δράκους της παγκοσμιοποίησης. Οι λαϊκές εξεγέρσεις στην Ινδονησία και στην Αργεντινή, η ριζοσπαστική στροφή στη Λατινική Αμερική, η α νάκαμψη του ρωσικού εθνικισμού, με την αντικατάσταση του α νεκδιήγητου Γέλτσιν από τον πραγματιστή Πούτιν, και η γέννηση του διεθνούς κινήματος εναντίον της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης με ορόσημο τις διαδηλώσεις στο Σιάτλ (Δεκέμβριος 1999), προκάλεσαν, σωρευτικά, κρίση πολιτικής νομιμοποίησης του νεοφιλελευθερισμού. Η χρεοκοπία των κατεστημένων ιδεολογημάτων ήρθε όταν οι καταιγίδες έφτασαν στην ίδια τη Γουόλ Στριτ, προκαλώντας την κατάρρευση των δεικτών Dow Jones και Nasdaq στην αμερικανική κεφαλαιαγορά, το 2000-2001. Σ αυτή την περιρρέουσα ατμόσφαιρα, ήρθαν οι τρομοκρατικές επιθέσεις της 11 ης Σεπτεμβρίου 2001 να λειτουργήσουν ως κα- ταλύτης για την αλλαγή παραδείγματος της αμερικανικής υπερ- δύναμης από τη συνεταιρική «παγκόσμια διακυβέρνηση» του Κλί- ντον στη μονομερή αυτοκρατορία του Μπους. Η θρησκευτική πίστη στις αστείρευτες δυνατότητες της νέας, «άυλης», ψηφιακής οικονομίας έδωσε τη θέση της στους παλαιομοδίτικους, αιματηρούς πολέμους για σφαίρες επιρροής και πρώτες ύλες, με αποκορύφωμα την τραγωδία του Ιράκ. Ο κύκλος της αγαθοεργού παγκοσμιοποίησης υποκαθίσταται από τον κύκλο της παγκοσμιοποιημένης καταστολής4 και ο κοσμοπολιτισμός της δεκαετίας του 90 από την επιστροφή των εθνικισμών, στην Αμερική του Μπους, τη Ρωσία του Πούτιν, την Κίνα του Χου Ζιντάο, την Ιαπωνία του Σίνζο Άμπε, τη Γαλλία του Σαρκοζί, την Πολωνία των αδελφών Κατσίνσκι κ.α. Η ανάλυση που ακολουθεί υποστηρίζει ότι οι αναστατώσεις των τελευταίων ετών αποτελούν πρόδρομα φαινόμενα διπλού κλο
ΤΟ ΧΡΥΣΟ ΠΑΡΑΠΕΤΑΣΜΑ 25 νισμού του διεθνούς συστήματος: λανθάνουσας κρίσης της παγκόσμιας, καπιταλιστικής οικονομίας -που από τη χειμαρρώδη ανάπτυξη των τριών πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών τείνει να αποτελματωθεί στα στάσιμα νερά της χρόνιας ύφεσης- και κρίσης της αμερικανικής ηγεμονίας, με πρώτο ορόσημο την ήττα στο Βιετνάμ και δεύτερο τη χρεοκοπία των νεοσυντηρητικών στο Ιράκ. Οργανικά συνδεδεμένες, οι δυο αυτές τάσεις εξελίσσονται ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1970, σκιάζονται προσωρινά από τη διάλυση της ΕΣΣΔ και την καπιταλιστική στροφή της Κίνας στη δεκαετία του 1990, μόνο για να επανέλθουν ποιοτικά ενισχυμένες στην αρχή του 21ου αιώνα. Ο παγκόσμιος καπιταλισμός έχει εισέλθει σε μία μακρά περίοδο ιστορικής αποσταθεροποίησης, τη δεύτερη μετά από εκείνη του 1873-1945, που δεν έγινε δυνατό να ξεπεραστεί παρά μόνο μέσα από τις χωρίς προηγούμενο καταστροφές των δυο παγκοσμίων πολέμων. Το τελευταίο δίμηνο του 2007, όταν γράφονταν αυτές οι γραμμές, τα αποσταθεροποιητικά φαινόμενα στη διεθνή οικονομία έ μπαιναν σε φάση επιταχυνόμενης επιδείνωσης. Η κρίση στην α μερικανική αγορά ακινήτων χαμηλής φερεγγυότητας (subprime loans), που ξεκίνησε τον Αύγουστο του 2007, είχε πλέον μολύνει τους κολοσσούς του κλάδου των ασφαλίσεων και του χρηματοπιστωτικού συστήματος και προκαλούσε μεγάλους κλυδωνισμούς στα διεθνή χρηματιστήρια. Η «πιστωτική ασφυξία» (credit crunch) στο παγκόσμιο σύστημα έφερε επί θύραις τον εφιάλτη ενός μεγάλου κραχ και α νάγκασε τις κεντρικές τράπεζες των ισχυρότερων οικονομιών να προχωρήσουν σε διαρκείς «ενέσεις ρευστότητας», στέλνοντας στον κάλαθο των αχρήστων όλα τα νεοφιλελεύρερα ιδεολογήματα για το θαυματουργό «αόρατο χέρι» της Αγοράς. Καθώς η απειλή μιας δραματικής κρίσης δεν έλεγε να υποχωρήσει, τα μητροπολιτικά
11ΕΤΡΟΣ IIAIΙΛΚΩΝΙΓΛΝΊΊ NOV κέντρα της Δύσης προχώρησαν, στις 12 Δεκεμβρίου, σε μια χωρίς ιστορικό προηγούμενο, συντονισμένη παρέμβαση: Οι κεντρικές τράπεζες ΗΠΑ, Καναδά, Ευρωζώνης, Βρετανίας και Ελβετίας έριξαν στην αγορά 110 δις δολάρια σε μια εναγώνια προσπάθεια αποτροπής της παγκόσμιας ύφεσης. Ό πως έγραφε η Καθψερινή, στο σχετικό αφιέρωμα της 15ης Δεκεμβρίου, «Οι τραπεζίτες φοβήθηκαν ένα νέο κραχ τύπου 1929». Στο ίδιο μήκος κύματος ήταν τα αντίστοιχα αφιερώματα των σοβαρο>ν αστικών εντύπων, ένθεν και ένθεν του Ατλαντικού. Παραδόξως, η Αριστερά, στην Ελλάδα και το εξωτερικό, φαίνεται να υποτιμά το βάθος της κρίσης, που καθιστά εντελώς επείγουσα την ανάγκη προετοιμασίας ενός προγράμματος «εκτάκτου ανάγκης» για την υπεράσπιση των λαϊκών συμφερόντων και την έξοδο από την επαπειλούμενη ύ φεση προς όφελος της μισθωτής εργασίας. Παράλληλα, η «ελεύθερη πτώση» του δολαρίου (έχασε το ένα τρίτο της αξίας του απέναντι στο ευρο) μέσα σε εφτά χρόνια) και η εκτόξευση του αργού πετρελαίου προς το ψυχολογικό φράγμα του 100 δολαρίων ξαναζωντάνευαν τα ξεχασμένα φαντάσματα α πό την κρίση του 1973. Για πρώτη φορά μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, ο γνωστός αφορισμός κατά τον οποίο «όταν κρυολογεί η Αμερική, ο υπόλοιπος κόσμος παθαίνει πνευμονία», δεν προ- οφέρεται ως σίγουρος οδηγός. Αντίθετα, η υπερχρεωμένη, πα- ρασιτική και στρατιωτικά υπερεκτεθειμένη Αμερική του σήμερα μπορεί να αποδειχθεί αδύνατος κρίκος σε μία αλυσιδωτή, διεθνή ύφεση. Ενδεχόμενη απώλεια του στάτους του δολαρίου ο)ς παγκοσμίου νομίσματος θα μπορούσε να σημάνει την πένθιμη καμπάνα για τη «στιγμή» της αμερικανικής μονοκρατορίας, προϊόν της εντελώς μοναδικής διεθνούς συγκυρίας μετά τη διάλυση του ανατολικού μπλοκ. Ασφαλώς, με τόσες ανεπιβεβαίωτες προφητείες για το επικεί
Ί'Ο ΧΡΥΣΟ 1ΙΛΡΛΙΙΕ ΓΑΣΜΑ 27 μενο τέλος του καπιταλισμού στο μουσείο των ιδεών, δικαιούται κανείς να είναι άκρως επιφυλακτικός και μόνο στο άκουσμα του όρου «κρίση». Ελάχιστοι είναι πλέον πρόθυμοι να δεχθούν ότι το βέλος της Ιστορίας κινείται από σιδερένιους οικονομικούς νόμους, ερήμην των τάξεων και των εθνών, προς κάποιο αναπόδραστο «τέλος». Οι πιο διορατικοί αναλυτές του καπιταλισμού, α πό τον Μαρξ μέχρι τον Σουμπέτερ, αναγνωρίζουν τη δύναμη της αέναης «δημιουργικής καταστροφής» του, όπου η κρίση κλαδεύει τα ξερά κλαδιά διευκολύνοντας την ανάπτυξη και η ανάπτυξη επωάζει την επόμενη κρίση. Θα μπορούσε, ωστόσο, κανείς να α- ποτολμήσει την υπόθεση ότι για πρώτη φορά στην ιστορία του, ο διεθνής καπιταλισμός αρχίζει να αντιμετωπίζει συμπτώματα γεροντικού μαρασμού, κρίσης των ίδιων των θεμελιωδίόν νόμων αναπαραγωγής του. Το γεγονός ότι, παρά την εκπληκτική ανάπτυξη νέων παραγωγικών δυνάμεων στην εποχή της πληροφορικής και της γενετικής, το κεφάλαιο υπονομεύει τις δύο βασικές πηγές του κοινωνικού πλούτου, την ανθρώπινη εργασία και τη Γη (τι άλλο δείχνουν η δομική ανεργία και η οικουμενική, οικολογική κρίση;) είναι, αν μη τι άλλο, μια κάποια ένδειξη. Αυτή ακριβώς η δυσκολία του καπιταλισμού να υπερβεί τα συμπτώματα παρακμής, και όχι τα νέα, τεχνολογικά ελιξίρια που διαρκώς εφευρίσκει, τον υποχρεώνει να στρέφεται ολοένα και περισσότερο προς την πολιτική και στρατιωτική βία, κάτι που χαρακτήριζε το νηπιακό καπιταλισμό της «πρωταρχικής συσσώρευσης», όταν απελευθερωνόταν από τα δεσμά της φεουδαρχίας. Ο γεροντικός καπιταλισμός ξεμωραίνεται χωρίς τη χάρη της παιδικής ηλικίας του, χωρίς την επαγγελία μιας πιο ελεύθερης και πλούσιας ζωής που θα αποζημιώσει, για τις αναπόφευκτες ωδίνες του τοκετού, τους σκαπανείς ενός καινούριου μέλλοντος. Το κοινωνικό σύστημα που ορθώθηκε πάνω από τις Βαστίλλες των
28 ΠΕΤΡΟΣ ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Σκοτεινών Χρόνων με την τρίχρωμη σημαία της Ελευθερίας-Ισό- τητας-αδελφότητας δεν φαίνεται να μπορεί να επιβιώσει στο ο ρατό μέλλον παρά μόνο κάτω από τη μαύρη σημαία της πειρατείας και της επιβολής. Στη ζωή και στην κοινωνία, δεν υπάρχουν μόνιμες κρίσεις. Η συντελούμενη αποσταθεροποίηση μπορεί να διαρκέσει κάμποσα χρόνια ακόμη, αλλά αργά η γρήγορα θα ξεπεραστεί για να δώσει τη θέση της σε μια νέα εποχή σχετικής σταθερότητας. Πότε, πώς, με τι κόστος, με ποια θύματα; Η απάντηση θα κριθεί από την έκβαση της προϊούσας αναμέτρησης ανάμεσα στα δύο αδιαμόρφωτα, ακόμη, αντίπαλα ρεύματα αυτής της μεταβατικής ε ποχής: Το πρώτο είναι το ρεύμα της κοινωνικής αντίδρασης, που αναζητά την υπέρβαση της κρίσης «από τα πάνω και από τα δεξιά». Δεν πρόκειται βέβαια για μορφή εκφασισμού, ούτε για μία «ολοκληρωτική κοινωνία» σαν τη σκοτεινή προφητεία του Όργου- ελ στο 1984, αλλά για την τάση προς ένα είδος «ολοκληρωτικού καπιταλισμού». Η βασική κατεύθυνση αυτού του μετασχηματισμού (όχι βέβαια με την έννοια του έλλογου σχεδίου κάποιου συνωμοτικού «κέντρου», αλλά με την έννοια των αντικειμενικών αποτελεσμάτων του) είναι η υπέρβαση της κρίσης μέσω της βίαιης εξυγίανσης του συστήματος, με τεράστιο κόστος για τη μισθωτή εργασία και τη φύση. Καθοριστικός μοχλός αυτής της «δημιουργικής καταστροφής» είναι το μεταλλαγμένο, ολιγαρχικό κράτος, με έντονα νεοαπολυταρχικά χαρακτηριστικά. Στο διεθνές πεδίο, ο νέος ιμπεριαλισμός του χρήματος και των όπλων τείνει να επιβάλλει ένα πλανητικό απαρτχάιντ εις βάρος των λαών των περιφερειών, ενώ ταυτόχρονα αναζωπυρώνει επικίνδυνα τον ανταγωνισμό μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων ή ολόκληρων περιφερειακών μπλοκ για την παγκόσμια ηγεμονία. Ο «παγκόσμιος πόλεμος κατά της
ΤΟ ΧΡΥΣΟ ΠΑΡΑΠΕΤΑΣΜΑ 29 διεθνούς τρομοκρατίας», που κήρυξε η Ουόσιγκτον μετά από τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου, μπορεί να ιδωθεί ως η πρώτη -και πολύ προβληματική- απάντηση της Ουάσιγκτον στις νέες προκλήσεις. Ένα είδος «ένοπλης εξαγωγής του νεοφιλελευθερισμού», υπό την ηγεσία των ΗΠΑ, που τρέφουν τη χιμαιρική επιδίωξη να υπερβούν τις αντιφάσεις του συστήματος με τη μετατροπή τους σε «υπερκράτος της παγκοσμιοποίησης». Απέναντι στην έρπουσα απειλή, που κινδυνεύει να οδηγήσει σε ιστορική οπισθοδρόμηση όχι μόνο τον κόσμο της εργασίας, αλλά και τον ανθρώπινο πολιτισμό με την ευρύτερη έννοια, στέκει η δεύτερη, εναλλακτική δυνατότητα για υπέρβαση της κρίσης «από τα κάτω και από τα αριστερά». Η διέξοδος μιας δημοκρατικής ανατροπής του νεοφιλελευθερισμού και του νεοϊμπεριαλι- σμού, που θα επανασυνδέσει την πολιτική ελευθερία με την κοινωνική ισότητα και θα ανανεώσει την ελπίδα για έναν αντιγρα- φειοκρατικό σοσιαλισμό. Η ελπίδα αυτή δεν μπορεί να εναποτεθεί αποκλειστικά στο πεδίο των επιμέρους κοινωνικών κινημάτων, όσο κεφαλαιώδη σημασία και αν έχουν οι σημερινοί αγώνες για την απασχόληση, το χρόνο και το μισθό εργασίας, το περιβάλλον, τα δημοκρατικά δικαιώματα, την ειρήνη και την εθνική αυτοδιάθεση. Προϋποθέτει επίσης την υπέρβαση του θεωρητικού αναχωρητισμού της Αριστερός, που προκάλεσε η κατάρρευση και η αντιδραστική μετάλλαξη των πρώην «σοσιαλιστικών» χωρών. Πλάι στις πολυάριθμες «κάθετες» διασπάσεις της διεθνούς Αριστερός που συνόδευσαν την κατάρρευση, η πιο επιζήμια, ίσως, διάσπαση είναι η «οριζόντια», ανάμεσα στον κόσμο του κοινωνικού ακτιβισμού και στον ακαδημαϊκό, κατακερματισμένο μαρξισμό των πανεπιστημίων και των θεωρητικών περιοδικών. Η παράταση αυτής της διαίρεσης ακυρώνει εκ προοιμίου την αριστερή πολιτική, που δεν