ΚΑΡΛ ΜΑΡ_ ΤΟ ΕΒΡΑΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ. ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΟΔ γσσεασ

ΚΑΡΛ ΜΑΡ_ ΤΟ ΕΒΡΑΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΟΔ γσσεασ

Πολιτική Ιοότπτα κα Ι όν θρώπινπ χειραφέτnσπ : αύτός θό μπορούσε ν ό εlν αι ό ύπότιτλος τού έργου τούτου τού Μόρξ, πού θεωρε ίται ένα όπό τό σπμαντικότερα νεανικό του γραφτό. Τό πέρασμα όπό τόν καθαρό δπμοκρατικό ρι ζοσπαστισμό οτήν έπαναστατική όντίλπφπ τού Ιστορικού ύλισμού καί τόν κομμουνισμό διαγρόφεται πολύ καθαρό μέσα όπό τις σελίδες τού «'Εβραϊκού ζπτήματος». Τό έρ γο, γραμμένο τό φθινόπωρο τ ού 1843, όποτελεί κριτική σέ δύο γραφτό τού Μπρούνο Μπόουερ και συγκεκριμενοποιεί πρωτο, την όνθρώπινη χειραφέτπση σάν κοινωνική χειραφέτπσπ και, δεύτερο, όναλύει μέ τρόπο όλοκλπρωμέ νο τή σχέσπ μεταξύ πολιτικού κρότους και κοινωνlας των Ιδιωτων. 'Επlσπς όποδειχνει πώς ή «πολιτική» Ισότπτα τού δπμοκρατικού κρότους προϋποθέτει τήν όνισότπτα στήν ότομική Ιδιοκτπσlα, τήν έκπσlδε υ οπ, τήν όπσσχόλποπ. Ή όνθρώπινπ χειραφέτπσπ πρέπει, σύμφωνα πόντοτε μέ τόν Μόρξ, νό όναζπτπθεί στό πεδlο τού έπαναστατικοϋ μετασχπματισμού, πού ε lνα. ή κατόργπσπ τού κρότους σόν ό ργόνου έξουσιας διακεκριμένου όπό τήν κοινωνlα. Έτσι κόθε φιλοσοφική κριτική και προοπτική πού περιοριζεται μέσα στό πλαlσια τfις πολιτικης και δέν όγγlζει τήν κοινωνlα των Ιδιωτων δέν εlναι γιό τόν Μόρξ τού «'Εβραϊκού ζπτήματος» παρό Ιδεολογική αύταπότπ.

Συγγραφέας καί τίτλο ς π.ρωτοτύπου K.rl M.rx Ζυτ Judenfr.ge Μετάφραση Γιάννη ς Κρητικός Μετάφραση Είσα γωγ ιίς Μυρσίνη Zoρμπί'i Φωτοστο ιχε ιοοε σία Όλοκλιίρωση τυπο γραφικι;ς tργασ ίας Γ. Λ εο ντακιανάκ ος & γίοί Δ. Πλακεντίας 31, Χα λά νδρι τηλ. 6812457 Νοέμβρη ς 1978 'Ο δυ σσ έας Έκδόσε ις ~~ Όδυσσl:a ςn Ζαλόγγο υ 9 τηλ. 36.19.724

ΠΕΡ Ι ΕΧΟΜΕΝΑ 'Ιστορική καί φιλοσοφική εισαγωγ ή το ϋ Μάριο Ρόσι Συμβολή στό tβραϊκό ζ ήτημα 7 59 Συμβολή στήν κριτική της χεγκελιανης φιλοσοφίας τοϋ δικαίου. ΕΙσαγωγή 115

,

ΜΑΡIO POΣl IΣΤΟPlΚΗ ΚΑ! ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ό Μ άριο Ρόσ ι γεn' ή Ο η"ε στή Νά πηλ η τό 19 16 καί ό πό κτησ ε μια πολύ όνεξάρτητη δ ι oμ ό ΓI φtιlση μ έ σο. άπ ό τ ή σ υνε ι δ ητή καί ρ ι ζοσ ποστική άντίο cσή τ ο \ ι στ ό φα σισμ ό. Μ ό vo μ ε τ ά ι ό ν π όλεμο κοί ά φοϊι δούλε ψ ε γ ι ό μ εύά λο δ ιάστ ημ α σ α ν φ ι λόλ ΟΎος σ έ Ύψνάσιο συνάντησ ε τό ν άνορωπο π ου Οά Ύ ι νότ αν ό δά σ ιωλός ro\l. τ ό ν Γ..-α λ βάνο Ντ Ι ). ο Βόλπ ε. κ ι από κε ί νη τή στι γ μ ή άποφ ο.σί ζε ι να έγ ιr;: oτα λc ίψ ε ι τήν J(λ ο σ ική φ ι λολογ lα καί νά π ε ράσ ε ι στή φιλοσοφ ία. Τό 1954 Ι κλ έ Ύ ε τol..-αθ η Ύητή ς πα ρουσιάζο ντας μ ιά δ ι αφ ι βή μ Ι θέ μα.. Είσα Ύ ΙόΎ ή σιήν ίστ ο ρία των έ ρμη \ι ε ι ών τ ου Χ έγκ ε λ... Δι δάσj( ε ι ΑίσΟη Ηκή καί ' Ι στ ο ρία τή ς Φ ι λοσ οφία ς στ ό Π ανε πιστήμι ο τή ς Μ ε σήνας κοί δ 'l~ι oσι εύε ι τη Ι ργο,,' Ο Μ άρξ J(Qi ή χ εύ J( ε λιανή δ ιαλεκτική.. (1960). Τό 1974 δ l1μ οσί ωσ ε τ ό \ ' τό μ ο.. Κ ο\l λτ οίφα καί έ πονάοτοσ η... ' Η ε ίσαγωύ ή π ο ι! δ 'l μ οσ ι ε \ιουμ ε l:δ (ί> [ Ινα ι άπ ό τόν τρίτ ο τ όμ ο του lpyou το υ.. 'Απ ό τό ν Χ έγ κελ στ ό ν Μ άρξ., π ού Ι χε ι τό γε ν ι κό τί τ λ ο,,' Η Χ'Ύ κελ ι ονή σχο λ ή. Ό νεα ρός Μ άρ ξ...

9.. Τό εβραϊκό ζ ή τημ α.. Ή τ ι:λευταία πράξη τ ιίς συl'εργασ ία ς τοl) Μάρ ξ μέ τούς δημοκρατ ι κο -ρ ιζοσπάστι;ς συντρόφο υς του της ό μ άδας Ρου γκε - Φρ έμπr.λ ύπηρξι ; ιί KOπιασrιKή ϊδρυση μ ι ας vέα.;: lπ ι Οι; ιvρηση ς μ έ τόl, τίτ λο Γ αλλο-γε ρμ ανικά χ ρ ον ι κά. πού [πρόκε ιτο ι,ά [κδοοι; ί στό Παρίσ ι. δπου ό Μάρ ξ καί δ Ρουγκε μεταφέρθηκαv καί έγκαταστάθη καv σ τά τέλ η του χρόvο υ (Όπώβρ η του 184] ό Μάρ ξ. Δι:κέμβρη ό ρουγκε). Τίς J. Ι;ΠΤΟμr.p Cστερ ες συvθιίκες Krιί δρους ωjτιίς τής προσπάθε ιας πραγματεύοl ' τω έκτι ; ταμένα οί βιογράφο ι του Μάρξ κα ί. π ιό πρόσφατα. ό Κορνο ι ί στό ί'ρ γο του όπο ίο υ παραπέμπουμε γ ι ά λεπτομερέστ Ι:Ρες π λ ηροφορίες. 'Εδώ θά πουμ ε μοvάχα πώς ιί άπ ήχηση τοι) μο l 'αδ ι κου δ ι πλου τεύχ ο υς rιίς [π ι θεώρησης. πού έκαvι ; τή v [μφάvισιί της τό Μάρτη του 1844. ο ί προσδοκίες πού γέννησε στά φ ιλελεύθερα πvεύμ ατα καί ιί μαvία τώv άρχώv πο ύ μέ άγωvία τrί v άvαζ ιίτ η σαl' γ ι ά ι, ά rιίν κατάσχουl ', δλα αύτά βρίσκοντα ι ' σι; άl'τ ι στο ιχ ία με rιίl ' ίστορ ι κή τη ς σ ημασ ία. Γιατί τό τε υχο ς αύτό ε ίνα ι. παράλλ ηλα. τό l'τοκουμέ vτο του π ιό προχωρ ημ έ vου σημ ε ίου δπου εφ τασε ιί ' χεγκελ ι αv ιί 'Αριστερά στήl ' προσπάθε ι ά τ ης ι, ά ξεπεράσε ι rι ίl ', έ Oν ΙKι σrι Kή vομιμοφροσ ιj νη καί τίς μ ισές vομ ιμ οφαvείς δ ι αμαρτυρ ίες,

ιη vά δεχτεί μέ ειλ ικρίvε ια τή I'έα δημοκρατική παγκοσμιότητα. πού τή συμβόλιζε. κάτω άπ' τόv ϊδιο τίτλο. 1i εvωση τής «γαλλ ΙΚlίς Kιιρδιίiς. μέ τό «γερμαv ικό vου. σύμφωvα μι. τήl ' εικόvα του Φόυερμπαχ. πού προαl 'αγγέλλε ι τήl ' Ιδεατή καθολικότητα τής φ ιλελεύθερης εύρωπαϊκής έπαl 'άστασης τού '48' άλλά περιέχε ι έπίσης. μι. τά δύο άρθρα τού Μάρ ξ. Τό εβρα ϊκό ζ ήτημα καί τήv Είσαγωγή στήν κριτική τη ς χεγκελιανης φιλοσοφίας του δ ικαίου. καθώς καί μ Ι. κείvα τού 'Έηκελ ς. τιί μαρτυρία ότι ε [χ ε πιά ξεπεραστε ί όπό μέρο υς καί τώv δύο ή πολιτική ίδεολογία γε vικά. καί περιέχε ι άκόμη τιίv κατάκτηση τού πεδίου τιίς κοιvωνικής κριτικής καί τήν πρώτη κοινή. τού Μάρξ καί τού 'Ένγκελ ς. διακήρυξη συμμετοχής στόv κομμουl'lσμό. Τό μοvαδικό τεύχος τώv Deutsch-franΖδsίsche Jahrbϋcher, πού έ κδόθηκε μ Ι. τή φροvτ ίδα Γού Μάρ ξ καί τού Ρούγκε. περιέχει πρίl ' άπ' όλα τό πρόγραμμα τής έπ ι θεώρησης. γραμμέi 'ο άπό τό Ρούγκε' άκολουθούv ο/ έπ ιστο λές πού ε[χαv άvταλλάξε ι μεταξύ τους ό Ρο ύγκε καί ό Μάρξ. ό Μπακούvιv και ό Φόυερμπαχ. καί πού ό Ρού γκε δημοσίευσε πρός όλοκλήρωση τού προγράμματος. γιά νά δείξει στούς άvα γ νώστες μ έσα άπό ποιά άvταλλαγή Ιδεώv ε[χε γεvvηθεί ή έπιθεώρηση: tδώ κάvο υv τήv έμφάvισή τους τρείς έπ ιστολές τού Μάρξ στό POUγκε. δύο τού Ρο ύγκε στό Μάρ ξ. μία τού Μπακούvιv στό Ρούγκε. ή άπάvτηση τού Ρούγκε στό Μπακούvιv καί μιά έπιστολή τού Φόυερμπαχ στό Ρού γκε. Στή συvέχεια βρίσκουμε τού Χάινε. 'Ωδές πρός έξύμνηση του βασιλιά Λουδοβίκου της Βαυαρίας (σατιρικές. φυσικά). καθώς καί τή δημοσίευση τής 'Απόφασης του πρώτου 'Εφετείου της Γερουσίας μετά τήν ι!.νάκριση πού διενεργήθηκε σέ βάρος του Δρ Γ. Γιακόμπι γιά έ σχάτη προδοσία, έγκλημα καθοσιώσεως καί ι!.ήθη

ιι καί βλάσφημη κριτική των νόμων του κράτους. 'Ακολουθούν τά άρθρα: ή ΕΙσαγωγή τού Μάρ ς ο; Γενικές γραμμές μια ς κριτικη ς της πολιτικης οικονομίας τού 'Ένγκελς καί, -μετά ένα intermezzo πού τό συνιστούν τά Γράμματα άπό τό Παρίσι τού Χές, τό Τελικό πρωτόκολλο τη ς σύσκεψη ς των ύπουργων της Βιέννης της 12 'Ιο υν ίου 1834 τού Μπερνά ις καί ή Προδοσία τού Χέρβεγκ, τά δύο άλλα μεγαλύτερα άρθρα τού τεύχους, τό Παρ ελθόν καί παρόν τού 'Ένγκελς καί Τό έβραϊκό ζήτημα τού Μάρ ξ. Τό τεύχος κλείνει μ έ μιά συνο πτικιί παρουσίαση τού Τύπου. Πρίν διατυπώσουμε τίς παρατηριίσεlς μας γιά τό πιό σημαντικό γραφτό, Τό έβραϊκό ζ ήτημα, πρέπει νά πούμε κάτι γιά τό τελευταίο άπό τά γράμματα πού περι λαμβάνο ιι ταl στήν άλληλογραφία μέ τήν όποία άνοίγε l τό τεύχος, τό γράμμα τού Μάρ ς στό Ρούγκε, μέ ήμερομηνία Κρ ό ιτσναχ, Σεπτέμβρης '43, γ ιατί αύτό δείχνει καθαρά τήν όπτικιί τού Μάρς μόλις τίς παραμονές τού περάσματός του στόν κομμουνισμό. Ύπογραμμίζο ν τας τά καθήκοντα της IIέας έπιθεώρησης, ό Μάρς λέει σ' ενα όρlσμένο σημείο: «Δέν προγραμματίζουμε τόν αύριανό κόσμο μέ τή δογματική σκέ ψη, άλλά άντίοε τα dναζηταμε τό νέο κόσμο aτό dκροτελεύ τιο άκριβώς σημείο της κριτικης τού παλαιού. Μέχρι σήμερα ο; φιλόσοφοι φύλαγαν στό συρτάρι τους τή λύση δλων τών αινιγμάτων, καί τό κάθε ά γαθό ζωντόβολο τού κόσμου της έςωτερικότητα ς δέν ε Τχε παρά νά άνοίξεl διάπλατα τό στόμα του γιά νά τό μπουκώσουν μέ τίς λιχουδιές της dπόλυτης έπ/στήμη ς. Ή φιλοσοφία έξανθρωπίστηκε' χαρακτηριστικότερη dπόδειςη ε Τναl τό δτι ή Τδια ή φ ιλοσοφική συνείδηση [χε ι τώρα έμπλακεί σέ διαμάχες, αχl μόνο μέ έςωτερ lκά στοιχεία, dλλά και στό ίδιο τό έ σωτερlκό της. Αν ή οικοδόμηση του μέλλόντος και ή

Kατάσrρωση δριστ ικών σχεδίων γ ι ά rιίl ' αίωνιότητα δέι, ετνα ι δ ι κή μας δουλ ε ιά, γ ίl 'ι: ται άκόμη πιό ξεκάοαρο αύτό πού πρέπει ι,ά πραγματοπο ιιίσουμε σιίμ CΡα: έννοώ τιί ρι ζ ική κριτική του συνόλου της ύπάρχουσας τάξης πραγμάτων, ριζ ι κ ιί μέ τήν έννο ι α orι δέι ' φοβάται τά ίδ ι α τά συμπεράσματά της καί, πολύ περ ι σσότερο, rιί σύγκρουση μέ τίς κατεστημένες δυνάμε ι ς». Ό Μάρξ δέ ν έχει, λο ιπόl ', παραιτηοε ί άπό δύο πράγματα: άπό κε ίνο πού ιί ταν πιό πρωτότυπο, rιίl ' «πρακ τική άναrρoπ ή τής φ ι λοσοφίας», κ ι άπ' τό KolI,b σέ ολους τούς ι 'ωρούς χεγκελ ιανούς στοιχ ε ίο rιίς KριrιKιίς τού ύ παρκτού. Μάς έi,διαφέρε ι, ομως, έδώ πολύ π ερισσότερο ι; συνέχε ια, πού μαρτυρά τίς τελευταίες έπ ιφυλάξε ι ς τού Μάρ ξ άπένανrι στόl, κομμουl'lσμό (και ταυτόχροl 'α, δτι αύτές ο Τ έπιφυλάξεις κρατο ύσαν μέχρ ι rι;ν τελευταία στι γμιί: μία άl ' τίσταση πού δείχνε ι τι; σοβαρότητα καί rιίν άνα γkαιότηrα rιίς άναrρoπής της). «Γι' αύτό καί δέν βρίσκω σκόπιμο νά ύψώσουμε κάποιο δογματ ικό λάβαρο' πρέπε ι ά l ' τίοετα νά προσπα Οήσουμε νά βοηοιίσουμε τούς δογματικούς νά δούν κα Οαρά μέσα άπό τίς δ ικές τους Οέσε ι ς. Άπ' αύτήν άκρ ι βώς τήν αποψη ό κομμουνίσμός ετναι μιά δογματ ική άφαίρεση, καί δέν [ννοώ κάποιον φανταστικό ή άπλώς δυl'ατό κομμουνισμό, άλλά τόν ύπαρκτό, τόν σημερινό κομμουνισμό πού διδάσκουν οτ Καμ πέ, Ντεζαμί, Βάιτλινγκ, Κ.λπ. Τούτος δώ δ κομμουνισμός δέν ετναι παρά μιά πρωτότυπ η έκδήλωση τών άρχών τού ούμανισμ ού. "Αρα έξάλε ι ψη τής άτομ ικής ίδιοκτησίας καί κομμουl'ισμός δέν είναι καοόλου συνώνυμα, καί αν ό κομμουνισμός ε Τδε ι, ά τού έναντιώ l'ονται αλλες σοσιαλιστικές Οεωρ ίες, δπως τού Φο υριέ, τού Προ υντόν, Κ.λ π" δέν ήτα ν τυχαίο, άλλά άναπόφευκτο, γ ιατί ό ίδιο ς δέν ε Τναι παρά μία ίδιαίτερη καί έπιμέρους πρα γμάτωση τής σο- 12

13 σια λ ιστικής αρχιίς. Καί ιί σοσιαλιστική αρχιί στό σύ l 'ολό της δέ I ' ε Τναι. μέ τή σειρά τη ς. παρά μιά από τίς οψε ις πού παρουσ ιάζε ι ιί πραγ ματικό τητ α τής αλ η Οlι'ιίς α " Ορώπ ι νης ούσ ίας. Πρέπε ι. Ομως ι,α ασχοληοουμε λ'α ί μέ τή " Ιίλλ η Οψ η. τή Οεωρητικ ιί ύπαρ ξη του α "Ορ ώπου' αντικείμι:- 1'0 δη λαδ ιί τ ής ΚΡιτικ ιίς μα ς πρέπε ι ι, ά γ ίvο/l" ιί Ορησκεία. 'ί έπ ι στ ήμη. Κ. λπ. Θέλουμε έπ ι πλέον Ι'ιί έπ ηρ cάσουμε τούς σύγχρονούς μα ς. καί ίδ ιαίτερα το ύς )τρμανούς. Τ,ί έρ ώτημα ε ;ι ' αι: πώς Οά τό καταφέρουμε; Δύο τάξε ις πραγμ άτων ε Τvαι άναμφισβψηrcς : ή Oρ ησλ"c ία καί ή πολι τικ ι ί: τά δι ί ο Οέματα πού βρίσκοl'ται στό κέ ντρ ο του έ I,δ ι αφέρο, ' τος γ ιά τιί σημερ ι νή Γερμιιι ' ία. Πρέπει νά ξcκ ι ν ιίσ ουμγ. απ' αύτά καί στήl ' κατιίσταση πού ΙΙρ ί σκ ονται. κ ι οχ ι ι, ά αντιπαραοέσουμε ε, 'α σύστημ α ιου ε ίδους Τα ξ ί δ ι στήν 'Ικ αρ ία ". Πρέπε ι Ι 'ά βιασ τουμ ε "ά δ ι ευ κρll ' ίσιιυμ ε οτι αύτές ο ί KριrΙKές ιου Μάρ ξ αφορουv ιόν ούτοπ ικό καί οχι τόν (επ. lστημο\ ' lκ ό» λ:ομμο υν ι σμό. Α ύτό δμως Οά ή ταν πάν Ι ' ά ύποσι ηρίζαμ ι: οτι ό Μάρ ξ κά, 'ε ι κριτική στ όν ούτοπικό κομμ ου l ' ι σμ ό έξ ό l ' όματο ς το ιί έ πιστημ ον l κοϋ πρίν ακόμ η έ π cξεργασιcί μιά όπο ια διίποτε KOfIIIOUI'IrIr I Κlί ι; σοσ ιαλιστικιί αντίληψη. κα ί δrι rf.λος δ έ πιστ η μονικάς σοσ ι αλισμό.; γεν \ / Iέται μ έσα στό ι ιου του Μάρς πολύ πρίν γc ννηοε ί καοαυτός. Καί δμι,;, ιί.συνέχ ε ι α ιοϋ γράμματο ς δc ίχ l 'ε ι δ rι κ ι α ύτό τό παράδοξο περικ λι; ίε ι C l 'α κομμάτι αλ ιίοε ι ας καί ιοϋτο α πο τελε ί τό μ ευιίλο έvδιαφέρον τοϋ γρ αφτοϋ πού μελετοϋμε. Ό Μάρ ξ. λ ο ι πό v. γ l'ωρ ίζε l ιόl ' ΚαμπΙ τόl' Ντεζ αμί. τόν Φο υρι έ καί τόν Προυντόv (π έρα φυσ ι κά άπό τόν Bάιrλ Ι l'γk) καί ςέρε ι κιόλας τή δ ιαφορά α, 'άμεσα σέ κομμο υ l ' ιστικές καί σο σ ια λ ιστικές Οι:ωρίες. Παράλληλα. α ντιλαμβά νεται τό σοσι αλ ισμ ό σαι μιά πλευρά τοϋ ούμαl ' ιομου καί τόν κομμο υ νισμ ό σαν μι ά πλωρά τοϋ σοσι αλ ισμ οϋ. Πι ό

14 συγ κεκριμένα, δ κομμο υνισμός του φαίνεται «δ ιαβρ ωμέι 'ος άπ ό τό άντίθετό του, τήν άτομική ούσία», Θά ήταl ' άνώφελ ο νά άρνηθο υμ ε ότι, ώς πρός τή μορ φ ιί, βρισκόμαστε μπροστά σέ μιά ν ιοστή δ ιαλεκτική ά ν τιπαράθεση, του τύπου tkc iνou πο ύ ε Τχ ε γε l'νηθεί dl,dilεoa στά δύο «κομμάτια» όπου διασπάστηκε ι; χεγκελ ιαl"ί Σχολή, μέ μιά λέξ η του χε γ κελ ια νου τύπου Πίστης καί Διαφωτ ισμου (γ ιά νά μή μιλήσουμ ε κυριολε κτικά γ ιά μνε ία τών σελ ί δω l ' του Χέγκελ όσον άφορα τιί ν d l, rioεoii με ταξύ «ίδιοκτησίας» καί «κοινότητα ς ά γα θώ l,., πού ε ϊδαμ ε στό τέλος του πρώτου μ έρους τής Φαινομ ενολου ία ς), Καί όμως, στήν ούσ(α αύτιί ή τόσο άφηρημ ένη άντ ι παράθεση καταλ ήγει νά OIlIIail'CI κάτι τό πολύ πιό συγκεκριμένο λ"αί είίλογο, πού εχε ι κιόλας άl 'αγγελ θεί στό τέλος τής δεύτερης παρα γράφου, όπου ό Μάρξ λέει ότι άφου θρησκε ία καί πολιτ ική άπ οτελουν πρα γματικά tνδ ι αφέροντα τώl ' γερμανών τιίς έποχ η ς, «πρέπει νά τίς άποκαταστήσο υμε τέ τι ες πο ύ ε ίναι πραγματικά» καί ι,ά μl;ι ' προσφέρουμε ώ ραία καί τελειωμέ να, δη λαδή δο γματικά, συστι;ματα, Άλλά σ' αύτό τό σημείο δέν μπορο υμ ε νά συλλάβουμε τό πιό tνδ ι αφέροl ' νόημα rιύτής τής διαλεκτικής άντιπαράθεσης (καθαυτής, tπαναλαμβάvουμε, άφηρημέ νης στή μορφή) παρά μόνο αν διαβάσουμε τή συνέχε ια: «Ό λόγος ύπήρχε dνckaoc l ', όχι όμως πάντα μέ τή λογικ l; του μορφή, Μπορουμ ε λο ι πόν νά συνδέσουμε τι;ν κριτική μέ κάθε μορφή θεωρητικής καί πρακτικής ovl'ciδησης καί νά άναδ~ (ξoυμ ε, μέσα άπό τίς οίκε ίες μ ορφές τής ύπάρχουσας πρα γματικότητας, τή γνήσια πρα γματικότητα, σάν τό δέον γε νέσθαι καί τελ ικό προορισμό της, -Οσον άφορα τήν ιδια τήν πραγματική ζωή, τήν πολιτική κατάσταση, dκόμη καί κεί όπου δέ " έχ ει διαποτιστε ί συνειδητά άπό τίς σοσιαλιστικές tπιταγές. περικλ ε (ει σ' όλες τίς σ ύγχρονες μορ φές της τά αιτήματα τής

λογικής. Καί δέν σταματα έκεί. Ύποθέτει παηοϋ τόν πραγματωμένο λόγο - άλλά άκριβώς γ ι ' αύτό ό ίδεατ6ς προορισμός της άντιφάσκει πρός τίς πραγματικές έπιδιώζεις της. Μέ άφετηρία τή σύγκρουση αύτι; τής πολιτικιίς τάξης μέ τόν έάυτό της. άναπτύσσεται παηοϋ ή άλήθε/α τών κο ι νωνικών σχέσεων. -Οπως ή θρ η σκεία ε Τναι ή σύνοψη τών θεωρητ ικών άγ4ινων τής άνθρωπότητας, έτσι καί ή πολιτική τ άξη είνα ιιί σύνοψη τών πρακτικών άγώνωι'. Ή πολιτική τάξ η πρα γμάτων. λο ιπόν, ε Τναι στι;ν καθα υτό μορφή της - sub specie,εί pub/icae [τι; ν. πολιτική μορφήι - ή έκφραση κάθε κοινω l'lκο ϋ άγώνα, ι' κάθε κοινων ικής άνα γκαιότητας καί άλήθεια ς. Συνεπώς. τό νά κάνουμε τά καθαρά πολιτ ικά ζητι;ματα - rι; δ ι αφορά λογουχάρη άνάμε σα στό σύστημα τών τρ ι ών τάξεων καί τό άντιπροσωπευ τικό σύστημα - άντικείμενο ή δτι τής κριτικής μας δέν σημαίνει διόλου δτι ξεπέφτουμε θίγουμε /α h auιeur des principes Ιτι;ν άνωτερότητα τών άρχώνι. Γιατί τό ζ ήτημα αύτό έκφράζει άπλώς μ έ πολ ι τική δρολογία τή δ ιαφορά άl ' άμεσα σrι;ν κυριαρχία τοϋ άνθρώπου καί τήν κυρ ιαρχία τής άτομ ικιίς ίδιοκτη σίας. "Άρα ιί κριτική οχι μόνο μπορεί άλλά καί έπ ιβάλλεται νά είσχωρήσει στά προβλήματα αύτά (πού ή σκέ ψη τών άπλοίκών σοσιαλιστών θεωρε ί πολύ κατώτερά της). Ή κατάδε ι ξη τής ύπcpοχής τοϋ άντιπροσωπευ τικοϋ συστήματος σέ σχέση μέ τό σύ στημα τών τάξεων, καθ ι στα τήν κριτ ική άντικείμενο πρακτικοϋ ένδ ιαφέροντ ος γ ιά μεγάλο τμήμα τοϋ έθνους. Έξυψώνοντας τό άντ ιπροσωπευτ ικό σύστημα άπό τήν πολ ι τ ική στή γεν ικευμένη μορφή του καί προβάλλοντας τή ν πραγματική σημασία πού περικλε ίει. ά l 'α γκάζεται ταυτόχρονα τό τμήμα αύτό νά ξεπεράσει τόν έαυτό του, γ ι ατί ό θρίαμβος τοϋ άντιπρoσωπεvτιkoϋ συστήματος συνεπάγεται καί τήν αύτοκατάργη σή του». 15

Σrιί «δο γματικιί» άι ι άπτυξη της πρότασης ένός Ιδεατού συστήματο ς, όλοκληρωμ έν ου καοαυτού, σέ άντιπαράθεση πρός rιίν ύφ ιστάμ c ι ι η πρα )'ματικότητα, ό Μάρ ξ άντιτάσσει κυρίως τήν επίκαιρη ερμηνε ία το υ γ ι ά τό καο ιί κον της κρ ιτική ς, πού ετι ιαι ι 'ά συλλαμβάνε ι τό δέοι ι ε Τιιαι, πού βρίσκε ται κρυμμέ ιιο μ ί:σα στιίιι πρα γματικότητα τού ε Τι ιαι, καί νά τό άνακα λύπτc ι άκρ ιβώς μ έσα άπό τίς άντ ι φάσε ι ς αύτης rιίς πρα γματικότητας. Έτσ ι ιί πρα γματικότητα τού πολ ιτι κού κράτους, μέσα άκρ ιβώ ς άπό τίς άι ι τ ι φάσε ι ς της, δείχ ι ιει τό δρόμο άπ' τόι ι όποίο Οά ξεπεραστού ι ι οχι μόνο αύτές άλλά καί τό ϊδιο έ κε ίιιο μ έσα άπό τά δρ ιά του: τό πολ ι τικό κράτος, «στό (σωτερ ικ ό της μορφης τ αυ» κα ί «sub specie rei publicae», δηλαδιί sub specie SUi ipsius, /;κφρά ζε ι τούς άγώ νες, τίς άι ιά γκες, τίς άλιίοε ιες όχι μόνο τίς πολ ιτικ ές άλλά καί τίς κοινωνικέ ς, Ό Μάρς έφτασε, λο ι πόι ι, σrιί συνείqηση τού γεγονότος δτι ιί κριτική Γού πολιτικού κράτο υς, πού δ ίδιος όλοκλήρωσε στό έρ γο του κατά τού Χέγκελ, τόν παρέπεμψ ε στό κο ι νων ι κό έδαφος, σrιίν κοινωιιική «άλήθε ιφ., δηλαδή στό σοσ ιαλ ι σμό σάιι διάσταση της κατάρ γησης της άτομικιί ς Ιδιοκτησία ς γε ιl/κά, έστω καί νοούμ ε νο σάν μιά.φονομερ ιί» άποψη τού «ούμ αν ι σμοί;». Τέλ ο ς, π.ροτείνει σάν ((παράδε ι γμα)), σάι ι «/δ ι α/τερο» ζήτημα τού πολιτ ι κού κράτο υς, εκε ίιιο πού ε Τναι άιιτ ίθετα τό κεντρ ικότατο πρόβλημα πού τόιι άπασχόλησε, καί ξέρουμε πόσο βασαν ι στ ικ ά, δηλαδ ιί τό θέμα τιίς δ ιαφορας άνάμεσα στό σύστημα τώιι «κο /lιωιι ι κών στpωμάτων~) καί τό «dvrιπροσωπεvτικό" σύστημα. Σ' αύτό τό «ζήτημα», δηλαδή σ' αύτή τήιι άντίφαση τού πολιτ ι κού κράτο υς μ έ έαυ τό, δπο υ τό τελευταίο τούτο δε ν άπελευθερώνετα ι άπό τήν «άρχή τώιι κο ι νων ικών στρωμάτων» γ ιά νά πραγματοποιήσε ι τήν «άρχιί» τού άντιπ{)οσωπευτικοϋ συστήματος, 16 πού δμω ς έχε ι μ έ πο ι κίλο υς

τρόπους διαβλέψει καί, σε ορισμένες στιγμέ ς, κάτι παραπάνω άπό δ ι αβλέψ ε ι (λ.χ. στή Γα λλ ική 'Επανάσταση). στήν άντίφαση αύτή ύπονοείται ιί ϊδια ιί άρχιί, δηλαδή ή άρχιί τής «κυρ ιαρχ ία ς του άl,θρώπου» (καί τού συνακόλουθου δημοκρατικού [ς ισωτισμού δπου ιί άντιπροσώπευση έχει [ι'αποτεθεί γιά νά διαφυλ αχτε ί, δπως ςέρουμε, στήl ' έργασία γ ιά τή ν κοιι'ω l, ία) κατά τής «κυρ ι αρχίας τι;ς άτομικής Ιδιοκτησίας» πού [κφράζετ αι άπό τήν «άρχ ιί τών κοιι'ω νικών στρωμάτων» πού στό βαθμό πού άρχίζε ι νά t JlCKTCII'CI τήν [πάρκε ιά της πέρα άπό τιίν κ υρ ιαρχία τού κράτους «τού συμβιβασμού», σέ κείνη τού σύ γχρονου πολιτικού κράτους πού κατάρ γησε τά SrtintIe, άρχίζε ι παράλληλα νά ε Τναι καί ιί «άρχ ιί τώl ' τάςεω l '». "Αν, με τά άπ ' α ύ τιί τιίν άνάλυση τού «καθήκοντος» πού άποθέτει 6 Μάρ ς στιίl ' «κρ ι τικιί», [π ι στρέψουμε στήl' προηγούμενη κρίση γ ιά τόν κομμουνισμό, δτ ι ε ίl,αι «μ ι ά ίδιαίτ-ερη tκδιίλωση τής ούμανιστικής άρχής, διαβρωμ έ I ' η ς άπό τό άντίθε τό της, τιίν άτομ ι κή Ιδ ιοκτησία», βρίσκουμ ε δτι ή άφηρημένη διαλεκτική άμοιβαιότητα δπου 6 «κομμουν ισμός» άνακαλεί τήν «άτομικιί Ιδιοκτησία» δπως «6 άφηρημένο ς σπιριτουαλ ι σμός άνακαλεί τόν άφηρημέi, ο ύλισμό» ε ll,αι δυνατή έφόσον, γ ι ά τό Μάρς, 6 κομμουν ι σμός τού Καμπ έ καί τού Ντεζαμί παρουσ ι άζεται,φόνο σάν ί!να άκραίο δριο», δη λαδή παρουσ ι άζεται tπ ιβεβαιωτικά καί ές όρ ι σμού σάν τό ά ν τίθετο τι;ς άτομ ι κής Ιδιοκτησία ς καί, έπομένως, δέν έχε ι σάν περ ιεχόμε l ' ο παρά μόl 'ο αύτό τό άντίθετό τou' καί τούτο γ ι ατί αύτός δέν προκύπτει άπό μιά κριτική τής παρούσας πρα γματικότη τας, δηλαδή άπό εναν έντοπ ι σμό τών άντιφάσεων τού πολιτ ι κού κράτους (πρόβλημα πού θεωρείται όπό τούς «χυδαίους σοσ ιαλ ι στές» «ά νάς ιο λόγου»), άντιφάσεω ν πού μόνες αύτές μπορούν νά παραπέμψουν στήν «κοινων ι κή άλ ήθε ι α». 2. "Εβραϊκό Ζήτημα 17

18 Μέ όσα είπαμε θελ ήσαμ ε μόνο νά έξηυήσουμε, δηλαδή νά κατα νο ιίσουμε τό ι 'όημα τή ς θέσης τοij Μάρξ, χρ ησιμοποιώντας τά ντοκουμέν τα πού μάς τό μαρτυροijν (καί άνάμ ε σα σ' αύτά, μιά καί πρόκε ιται Υ ιά διαλεκτική, τή σελ ίδα Υιά τή διαλεκτική τής Kritik)' άλλά αύτό μέ καl,έν α τρόπο δέν σημαίνει ότι σκοπεύουμε νά τής δώσουμε Ιδιαίτερο βάρος σέ σχέση μέ τή μελλοντική άνάπτυξη τοij Μάρξ, Υ ι ατί άπέναντι στήν τελευταία αύτή ε 'ναι φανερό ότ ι ή θέση πού βρίσκε ι τά έπ ιχε ιρήματά της σ' αύτό τό γράμμα παρουσιάζε ται καθυστερημ έ νη άπό άρκε τές άπόψ ε ι ς, καί όχι μόνο άπ' τήν π ι ό φανερή έκε ίνη, ότι δηλαδ'ί άντιμε τωπίζε ται ή «σοσιαλιστική άρχή» σάν νά άφορά μόνο τήν «πραυματική" πλευρά τή ς «άληθινής άl,θρώπινης ούσία ς. πλάι μόνο κι όχι σάν βάση τι;ς «θεωρ ητικι;ς» πλευράς, δηλαδή τοij έπο ικοδομ'ίματος (αύτό θά τό πε τύχει ό Μάρ ξ μονάχα μέ τήν όλοκληρωμέ νη διατύπωση τής ύλιστικής άντίληψης τής Ιστορίας) ' άλ λά καί Υιά νά μ ε ίνουμ ε πιό κοντά στήν άτμόσφαιρα τής προβληματικ ιίς αύτών τών έτών, κυρίως έπειδή ό έντοπ ισμός τών άντιφάσεων τοij πολιτικοij κράτους φαίνεται νά παραπέμπε ι τώρα τήν «κριτική» στήν «κοινωνική dλήθεια», όχι σέ έναν άνάλουο έντοπισμό τών άντιφάσεω ν τής κο ι νωνικής σφαίρας, όχι σέ μιά κριτική τής σύυχρονη ς κοινωνίας πράγμα πού ε 'ναι, άντίθε τα, ό πρωταρχ ικ ός όρο ς Υ ιά νά έντοπιστεί στήν κο ι νων ική σφαίρα ή προέλευση τών πολιτ ικών άντιφάσεων καί νά συλληφθε ί ή dλληλ εξάρτηση βάσης καί έπο ικοδομήματος κατά δεύτερο λόγο, έπε ιδή ή «άρχή τής άτομικής Ιδ ι οκτησίας» ταυτίζε ται dκόμη μέ τήν «άρχή τών κοινωνικών στρωμάτων» καί όχι μ έ τήν ταξική άρχή τής άστικής κοινωνίας πού κρατάει τίς άποστάσεις άπό τό «όλοκλ ηρωμένο» πολιτικό κράτος καί, τέλος, γιά τήν έκτίμηση πού Εχε ι άνατραπεϊ, σύμ-

φωνα μέ τήν όποία ό κομμο υν ισμός τών Καμπ έ καί Ντεζαμί Ιμ φ ανίζε ται πιό «μερ ικός καί μο νόπλευρος,. άπό τό σοσιαλισμό του Φ ουρ ιέ καί του Πρ ουντόν. Ι ι 'ώ άκριβώς μιά παρατήρηση πού ξε κινάει άπό τήν κο ιι'ωνική κριτική γιά νά σ υλλ άβε ι τήν KαθoρισΤ ΙKότητrί της πάνω σέ το ύτ η τήν πολιτικ ή θά άφήσει νά φανε ί οτι ειναι άληθινό ιj.κρ ιβώς τό άντίθετο. Ά λλά είναι tπίσηc άλήθε ια οτ ι. οπως έχουμ ε κ ι όλας έπαναλάβε ι. άκρ ιβώς τό προχώρ ημα πού άπό τήν ΚΡιτικιί του σlj γχρονου κμάτο υς δδη γε ί στιίν κριτική της σύγχρονης κοιι'ωνίας. π έμα άπό τό ΟΤΙ ε ίναι αύτό πού βρέθηκε νά φέρνι; ι σέ πέρας /:κ τών πρα γμάτων ό Μάρξ. ήταl ' καί τό μόνο πού μπορουσε νά κάιιε ι. άι' δtι' ήθελε ι,ά δοκ ιμάσε ι μιάν άρχή άπλά βε βαιωτική καί τελ ικά άδόκ ιμη και άκριτη. οπως έκε ίνη τών ούτοπιστών. "'Οπο υ τελ ικά τό ντοκουμέ, ι το πού Ιξετάζουμε έρχεται σχεδόν νά έπ ιβεβαιώσε ι τό παράδοξο χάρη στό όποίο ό σοσιαλ ισμός του Μάρξ γεν νιέται «Ιπ ι στημoνιkός~. καταρχή ν μ έ τήν έννο ια του " ά ντι - ουτοπ ι στικου,.. πρίν άκόμη καθιερωθε ί καί έπ ιβεβαι ωοε ί σάν σοσιαλισμός γε νικά. Άλλά ε Τναι καιρός ι,ά άσχολ ηθουμ ε μ έ τήν έξέ ταση του σημαντικότερο υ άπό τά γραφτά το υ fνfάρ ξ. πού δημοσιεύτηκαν στά Γαλλο-γερ μανικά χρονικά. τό 'Εβραϊκό ζήτημα πού. παρά ' τιί συντομία του. χάρη στή σημασία τών συμπερασμάτων καί θεωρητικών του κατακτήσεω ν δέ ν μπορε ί νά θεωρηθε ί σάν ενα "Ιλλ άσσονος σημασίας γραφτό,. της νεαρης ήλ ικιας του φ ιλόσοφου. άλλά άποτελε ί εναν άπό τούς ούσ ιαστικότερους σταθμο ύς της άνάπτ υξη ς τη ς σκέψης το υ. Ή άνάληψη της δημόσιας πάλης σέ μιά νέα Ιπ ι θεώρηση ξανάφερε. όπως ε ίδαμε. σέ πρώτο πλάνο τό νεαρό χεγκελ ιανό μοτίβο τη ς κριτικης. Άλλά ό Μάρξ δίl'ε ι τώρα στήν κριτική ενα ε Ιδικό νόημα. πού τή 19

διακρίνει κ υρίως άπό τόl ' άκαθόριστο δσο καί γε l'lκό κι άφηρημ έ νο τρόπο μέ τόν όποίο συνεχίζε ι νά τιίν άντιλ αμβάνεται ό Μπροϋνο Μπάουερ. Καί άκριβώς κατά τοϋ Μπάο υερ άπευθύνετα ι τώρα ό Μάρ ξ κάl'ο ντας κριτική σέ δυό γραφτά του. Τό έβραϊκό ζήτημα πού ε Τχε δημοσιευτε ί στό Μπράου νσβάι γκ στά '43 καί τό Ή ίκανότητα τών σημερινών έβραίων καί χριστιανών νά γίνουν έλεύθεροι πού ετχε δημοσιευτε ί στή συλλο γή ι'iρθρων μ έ τίτλο ΕΙκοσιένα φύλλα άπό τήν Έλβ ε τία τήν όποία ε Τχ ε έκδόσε ι δ Χέρβεγ κ στή Ζυρίχη. Τήν εύκαιρία στά γραφτά τοϋ Μπάουερ ε Τχε δώσε ι ενα ζήτημα μ έ μεγάλη άπήχηση καί πολυσυζητημέ νο στή Γερ μανία τής έποχ ής. τό ζήτημα τής παραχώρησης στο ύς έβραίο υς ίσων άστικών δικαιωμάτων μ έ το ύς ι'iλλo υς πολίτες άλλά άπ' αύτό τό συγκεκριμέ νο θέμα δ Μπάο υερ προχωροϋσε στό πρόβλημα τής πολιτικής χειραφέτησης πού τό έβλ επε νά έξαρταται άπό τή θρησκευτική χε ι ρα φέτ ηση. Όσο γ ιά τήν άπάντηση τοϋ Μάρξ. ξέρουμε δτι πάε ι πολύ πέρα άπό τό συ γκε κριμένο της άντικείμ ε νο γ ιά νά φωτ ίσε ι κατά κύριο λόγο τήν έννοια τής άνθρώπll 'ης χειραφέτ ησης σάl, κοινω l'lκής χειραφέτησης καί γ ι ά νά άναλύσε ι. κατά δεύτερο λόγο. όλοκληρωμ έ να τή σχέ ση με τα ξύ πολιτικοϋ κράτους καί κοιl'ω νίας τών Ιδιωτών. Στό αίτημα πολιτικής χειραφέτηση ς τώl ' έβραίων ό Μπάο υερ άπul ' τοϋσε δτι κανε ίς στά γερμανικά κράτη δέν ήταν πολιτικά χειραφε τημ ένο ς γ ιατί ή θρησκευτ ικιί φύση τοϋ χριστιανικοϋ κρ άτους. άπ ' τή μιά μεριά. καί τοϋ έβραίου. άπ' τήν ι'iλλη. καθιστοϋν άδύ l 'ατη τή χε ιραφέτηση' ό έβραίος δέν μπορε ί νά ζητήσε ι όπό τό χριστιαν ικό κρ άτος χειραφέ τηση δσο παραμένε ι έβραίος. δηλαδή ξέ νος άπ έ ναντι στό κράτος. Ή άντίοεση ε Τναι. έπομ έ νως. 20 θρησκευ τικής φύσης καί μπορε ί νό έξ αλε ιφθε ί

μόιιο μ έ τήιι lςάλ ειψη της θρησκείας τότε, όταιι δεν θά βρίσκο ιι ται πιά ό έβραίος μ έ τό χριστιανό σέ θρησκευτική σχέση, θά βρίσκοντα ι μόνο σέ «κρ ιτική, άνθρώπινη σχέση. Ή έπ ιστιjμη θά ε Τναι τότε ή ένό τητά τους». Ή άντίληψη τοϋ Μπάουερ, παρατηρεί ό Μάρ ς,, Τιιαι μονομ ερής γ ιατί ύποβάλλει σέ κριτική,φόνο τό "χριστιανικό κράτο ς ", όχι τό.. κράτο ς καθεαυτό", καί βλέπει JIbl'o μία μορφή χειραφέτησης, τήιι πολιτική χ ε ι ραφέτηση, χωρίς νά άl, α ζητα τή σχέση της τελευταίας αύτης μέ τήν άνθρώπινη χειραφέτηση. Ή πολ ιτικιί χε ι ραφέτηση δέι, ετναι ό δλοκληρωμένος καί χωρίς άντιφάσεις τρόπος της άνθρώπιl 'ης χε ιραφέ τησης. Τό κράτος θά χειραφε τηθεί πολι τικά άπό τή θρησκεία άρκε ί νά χειραφε τηθε ί άπό τή θρησκεία του κράτου ς : τοϋτο όμως δέ ι ' σημαίl'ε ι πώς [τσι αύτό (όπως συμβαίνε ι μέ τίς Ήνωμένες Πο λ ιτε ίες της Βορε ίο υ Άμ ερικης) χειραφετε ί άνθρώπ ι να, δηλαδή όλοκληρωμένα, τά άτομα πού τό συνθέ τουν: ενα κράτος μπορεί ι,ά ε Τι 'αι έλεύθερο σάν κράτος χωρίς νά είναι έλεύθερα καί τά άτομα. Τό ζ ιί τ ημα πρέπε ι "ά τεθε ί δ ιαφορετικά : ή ϋπαρς η της θρησκε ίας δέν άντι φάσκε ι στήν τελε ίω ση τοϋ κράτο υς. Ή θρησκε ία δέν άποτελεί π ι ά γ ιά μας τήν αιτία ' άλλά IIbi,o τό φα ι νόμ ε νο τιϊς έγκόσμιας στε νοκεφαλιας. Γι' αύτό έςηγοϋμ ε τά θρησκευ τικά δεσμά τών έλεύθερωιι πολ ιτώl ' μ έ τά γήινα δεσμά τους. 'Εμείς δέν ύποστ ηρίζουμ ε ότι ο; πολίτες θά πρέ πε ι νά έςαλε ίψο υ l ' τή θρησκευτική τους στεν ότητα γιά νά έςαλείψο υ l ' τήν lγκόσμιά τους στε l 'ότητα. Ύποστ ηρίζουμε ότι θά έςαλε ίψο υν τή θρησκε υτική το υς στε νότητα μόνον oral' θά [χουν έςαλε ίψ ε ι το ύς γιίινους φραγμούς. 'Εμ ε ίς δέν με τατρ έπουμε τά έγκόσμ ι α ζητιίματα σέ θεολο γικά. Μετατρέπουμ ε τά θεολο γ ικά ζητιίμα τα σέ έγκ6 - σμ ι αl', Σάl, συνέπε ια αύτης της με θοδολο γ ικιίς στάσης, αύτ6 2\

πού έχε ι σημασία ε ίναι ι ιά tvroniorci ή διαφορά μ εταξύ, πολιτ ικιίς καί αι ιθρώπ/l ιης χειραφέτησης καί ιιά αποκαλυφθε ί πώς ε Τιιαι ποτέ δυ ιια τ6 τ6 κράτος νά χειραφετείτα ι πολιτ ικά χωρίς τά άτομα νά χειραφετουνται άνθρώπ /l ια. Αύτό συμβα ίνε ι, έξη γεί ό Μάρξ στή λαμπρή ανάλυση πού ήδ η γ ιιωρίζ ουμε, καί πού πρό ς δ ι ευ κ6λυνση του αιιαγνώστη αναφέρουμε άκόμη μιά φορά, tπειδή τό σύγχροιιο αστικ6 κράτος, τό όλοκλ ηρ ωμένο κράτος, δ ι ακρίνει τιί δημ όσ ια, Ιδεατή, καθολικ ιί μορφή τής ζωής του, από τήν Ιδ ιωτ ι κή, ύλ ι κή, Ιδιαίτερη ούσία τής ζωής τώl l ατόμ ωll, αφ ιί νοιιτας νά ύφίστατα ι πλά ι στή δημ όσια, Ιδεατά καθολική, ζωιί του κράτους, μιά ζωή lδιωτ ικιί, ούσ ι αστικά ατομ ι στ ικιί, του άιιθρώπου, " Τό κράτος ώς κράτο ς καταρ γε ί λχ, τιίν άτομική ι διο κτησία, ό άνθρωπο ς κηρύσσε ι μέ πολιτικό τρόπο τ ιίll ά τομική Ιδιοκτησία καταργημ έιι η μ6λι ς καταρ γιίσε ι τόll κτηματ ι κό φόρο γ ι ά τιί ll έ l lεργητ ική ή παθητική άσκηση του [κλογ ι κου δ ι καιώματος, δπως Εγ /lιε σέ πολλά βορε ιοαμερικαllικά κράτη {... Ι. ΚΙ δμως, ιί πολ ι τικιί κατάργηση τής άτομικ ιίς Ιδιοκτησίας δχ ι μόνο δέ11 καταργεί τή ll ατομ ι κή Ιδ ι οκτησία, άλλά καί τήν προϋποθέ τε ι. Τό κράτος, μέ τόl l τρόπο του, καταργεί τίς δ ιακρίσε ις καταγωγ ή ς, κοινωνικής κατάστασης, μόρφωσ η ς, έπαγγέλ μ ατος, δταll χαρακτηρίζε ι μή πολιτικ ές τίς δ ια φορές καταγω γής, κοιιιωνικής κατάστασης, μόρφωσης καί έπαγγέλματος, δταν, δίχως νά λαβαίιιε ι ύπόψ η αύτές τίς διαφορές, ανακηρύσσε ι τό κάθε μ έλος του λαου ισότιμο μέτοχο της λαϊκιίς κυρ ι αρχία ς, δταν έξετάζε ι δλα τά στο ιχε ία τιίς πραγματικ ιίς ζω ής του λαου άπό τήll κρατική σκοπ ι ά. Μολαταυτα, τό κράτος έπ ι τρ έπε ι στιίl l ατομική Ιδιοκτησία, στή μόρφωση, στό έπάγγελμα νά δροϋν μ έ τόν δ ικ ό το υς τρόπο καί ιιά έκδηλώι ι ουl l τιίll ιδιαίτερή τους ούσία, δηλαδ ιί σάll 22

άτομική Ιδιοκτησία, μόρφωση, hrά γγελμα. Τό κράτος, όχ ι μόνο δέν καταργε ί αύτές τίς πραγματικέ ς διαφορές, άλλά άντίθετα τό ίδιο ύπάρχε ι μόνο μ έ τήν προϋπόθεση ότι ύπάρχουν αύτές ο/ δ ι αφορές νιώθε ι τόν έαυτό του σάν πολιτικό κράτο ς ' καί t κδηλ ώνε ι τόν καθολικό χαρακτήρα του μόνο σέ άντίθεση μ έ τοϋτα τά στοιχεία του. τέλε ιο πολιτικό κράτος ε [ναι, άπό τή" ίδια τή" ούσία το υ, ή ζω ή τοϋ άνθρώπου σάν είδους, σέ άντίθ εση μ έ τιίν ύλ ι κή του ζωή. Ολες ο/ προϋποθέσεις αύτής τής tywiστικής ζωής tξακολουθοϋν νά ύπ άρχουν έ ξ ω άπό τή σφαίρα τοϋ κράτο υς, στήν κοινωνία των Ι δ ιωτων [ίπ der burgerlichen Gesellschaft}, άλλά σά ν Ιδιότητες τής κοινων[α ς τών Ιδι ωτών. 'Εκε ί όπου τό πολιτικό κράτος έχε ι φτάσε ι τήν άληθινά άναπτυ Υμ έ νη μορφή του, ό ι'iνθρωπo ς δ ιάγε ι όχ ι άπλώς στή σκέ ψη, στή συνείδηση, άλλά στήν πραγματι κότητα, στή ζ ωή, μιά διπλή -μιάν t novpdνig κα[ μιά Υ ιίι νη - ζω ιί, τή ζωή μέ σα στήν πολιτική κοινότητα, όπου tκδηλώνεται σάν κοινότητα, καί τή ζωή μέσα στήν κοινωνία των Ιδιωτων, όπου δρα. σάν Ιδιώτης άνθρωπος, βλέπε ι τούς ι'iλλoυς άνθρώπο υς σάν μέσο, Τό ύποβ ι βάζει τόν έαυτό του σέ μ έσο καί γ ίνε ται πιόνι ξένω ν δυνάμεων. Συνεπώς, σχε τ ικά μέ τή χ ε ιραφέ τηση άπό τή θρησκεία, πού ζητάε ι δ Μπάουερ σάν λύση γιά τό πρόβλ ημα τής χ ειραφέ τησης, δ Μάρξ β γάζε ι τό συμπ έρασμα ότι «ή διαφορά άνάμ εσα στόν θρlίσκο ι'iνθρωπo καί τόν πολίτη ε ίναι ή διαφορά άνάμ ε σα στόν έμπορ ο καί τόν πολίτη, άνάμ εσα στόν γαιοκτήμονα καί τόν πολίτη, ά νάμεσα στό ζωντανό άτομο καί τόν πολίτη. Ή ά, ' τίφαση στή"~ όποία βρίσκετ αι ό θρήσκος ι'iνθρω πoς μ έ τόν πολιτικό ι'iνθρωπo, ε Ιναι ι; ίδια άντίφαση στιίν δποία βρίσκε ται ό bourgeois μ έ τό " citoyen, καί τό μέλο ς τι;ς κοινωνίας τών ίδ ιωτών μέ τήν πολιτική λεοντή του. 23

Ό έν τοπισμό ς αύτου του διαχωρ ισμο υ της σφαίρας τιίς δημόσια ς, α λλ ά άπ λώς τυ πικιίς, καθολικότητα ς, από τόν ίδ ι ωτικό ατομισμό, πού δρii, στιί σύ γχρονη αστική KolI'w via καί στό κρατο ς τη ς (μάλ ι στα, δρό. σαν πλιίρης δ ι αχ ωρισμό ς ακριβώς μετ α ξ ύ κοινωνίας καί κράτ ους) όδη γε ί τό Μάρ ξ, λ ίγ ο napan f.pa, σέ μια ανάλυση της άληοll,ης ούσ ίας τών «φυσικώl ' δ ικαιωμάτων» πού διακηρ ύχτηκαl ' άπό τήν άστική έπανάσταση. «Τά di'oiis,ie Ι ' honiine - τά δικαι ώμα τα του ανθρ ώπου -αυτά καθεαυτά ξεχωρίζουν από τά di'oirs du ciroyen - τά δ ικαιώματα του πο λ ίτη. Πο ιός ε ίl,αι ό hom/ne πού ξεχωρίζε ι άπά τό l, ciroyen: Καl 'έ νας ά'λλο ς ά πό τό μέλος τη ς κο ι νωνία ς των Ι δ ι ωτω ν. Γι ατί τό μέλος τιίς κοινω νία ς τών ίδι ωτώ l ' όνoμάζεrαι.. ά'νθρωπος ", άπ λώς ά'νθρωπος, για τ ί τά δ ικαι ώματά του όl ' ομά ζ ονται δ ικαιώματα του άνθρώπο ύ. Πώς ές η γε ίται του το τό γεγο l'ός: Ές η γε ίται α πό τ /ί. σχ έση του πολιτικο υ κράτους μ έ τήν κοινωνία τών ίδ ιωτώl ', άπό τίίν ούσία της πολιτικης χειραφέ τησης». Τά δικαιώματα του άνθρώπου σάν δ ι καιώματα του μ f.λ ου ς rιίς h'ο ll 'ω l, ία ς τών ίδιω τώ ν. δέν ε ίναι παρά τά δ ικαι ώματα του "έγω ιστικο υ άνθρώπ ου, του άνθρώπο υ πού ε ίναι χωρ ισμέ I 'ος από τόν ά'λλο ά' ι, θρωπ ο καί από rιίν κοι νότητα). Αύτό ε ί, ιαι τό νόημα τώιι δικα ιωμά τω ι ι n;ς έλευθερία ς (νά ασκε ί κα νε ίς δλα δσα δέν βλάφτουν τούς άλλους : έλcυθερ ία «του ανθρώπου σάν αnομοvωμ (; vης καί αl 'αδι πλωμ έ I 'ης στόν έαυτό της μονάδα ς,», της ίδιο κτησίας (νά απολ αμβάνει κανε ίς αύθαίρετα τα α γ αθά του: χωρίς σεβασμό στούς ά'λλους ανθρώπους, στήν κο ι νων ία' «τό δ ι καίωμα τοϋ έγω ισμο ϋ»), της ίσότητας (ή όποία «δέ I ' ε Ιναι τίποτε ά'λ λ ο άπ ό τήν ίσότητα της έλευθερίας, δπως τήν περι γράψαμ ε π ι ό πάνω, δηλαδή: δτι ό κάθε ά'νθρωπο ς θεωρείται σέ (σο βαθμό σάν μιά τ (; τια αύτάρκη ς μονάδα») καί, τέλ ο ς, της ασφάλε ια ς ("ή ϋψ ιστη 24