ΧΩΡΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΓΙΑ ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚ Α ΝΗΣΙΑ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΝΙΣΥΡΟΥ Μιλτιάδης Λάζογλου 1 Κωνσταντίνος Τασιόπουλος 2 Email: 1 mlazoglou@civil.auth.gr 2 tasiopok@gmail.com Περίληψη Η συντονισμένη αξιοποίηση συγκριτικών πλεονεκτημάτων της χώρας, αποτελεί πρωταρχικό ζητού μενο ώστε να αντιμετωπιστούν οι επιπτώσεις της υπό εξέλιξη πολυδιάστατης κρίσης. Ωστόσο, είναι απ αραίτητο ο σχεδιασμός αναπτυξιακών παρεμβάσεων να βασίζεται απαρέγκλιτα στις αρχές που πρεσβε ύει η βιώσιμη ανάπτυξη. Ο έντονος νησιωτικός χαρακτήρας της Ελλάδας δημιουργεί την ανάγκη αναζήτησης ειδικών κατευ θύνσεων και πολιτικών ανάπτυξης για τα ελληνικά νησιά. Οι πολιτικές αυτές οφείλουν να είναι προσα ρμοσμένες στα ιδιαίτερα γεωγραφικά, οικονομικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά των νησιών, ενώ το φαινόμενο της γεωγραφικής ασυνέχειας διαδραματίζει κυρίαρχο ρόλο σε αυτή τη διαδικασία. Στην παρούσα εργασία, έχοντας ως μελέτη περίπτωσης τη Νίσυρο, εντοπίζονται και ιεραρχούνται τα προβλήματα και οι περιορισμοί που δυσχεραίνουν τη ανάπτυξη της, διερευνώνται οι κύριες αιτίες π ου τα προκαλούν και παρουσιάζεται μία σειρά αναπτυξιακών στρατηγικών κατευθύνσεων με στόχο τη βιώσιμη ανάπτυξη της. Η πολυπλοκότητα των ζητημάτων που πραγματεύεται η εργασία προϋποθέτει την πλήρη και λεπτο μερή γεωγραφική ανάλυση και χαρτογραφική απόδοση της Νισύρου μέσω Συστημάτων Γεωγραφικών Πληροφοριών. Λέξεις κλειδιά: Χωρικός σχεδιασμός, αναπτυξιακός προγραμματισμός, νησιά, χρήσεις γης, χωρικός σχε διασμός, GIS 1. ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 1.1 Εισαγωγή Η έξοδος από την εν εξελίξει πολυδιάστατη κρίση προϋποθέτει τη συντονισμένη αξιοποίηση συγκρ ιτικών πλεονεκτημάτων της χώρας, με τις αναπτυξιακές παρεμβάσεις στις νησιωτικές περιοχές να μπο ρούν αποτελέσουν πυρήνες ανάπτυξης, υπό τον απαραίτητο όμως όρο της βιώσιμης αξιοποίησης των σ υγκριτικών τους πλεονεκτημάτων. Στη σημερινή εποχή, που τα διαθέσιμα κονδύλια περιορίζονται και η ανάπτυξη αποτελεί πρωταρχικό ζητούμενο για τη χώρα, οι προωθούμενες παρεμβάσεις οφείλουν να βασίζονται απαρέγκλιτα στις αρχές που πρεσβεύει η βιώσιμη ανάπτυξη και ταυτόχρονα είναι αναγκαίο να αντιμετωπίζουν «συνήθεις πρακτικές» που κυριάρχησαν για πολλές δεκαετίες στην Ελλάδα και πρ οέτασσαν ιδιωτικά συμφέροντα σε βάρος του δημόσιου συμφέροντος. Ωστόσο, ο καθορισμός του αναπτυξιακού προτύπου των ελληνικών νησιών επηρεάζεται από τα ιδια ίτερα γεωγραφικά, οικονομικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά τους. Κυρίαρχο ρόλο σε αυτή τη διαδικα σία διαδραματίζει το φαινόμενο της γεωγραφικής ασυνέχειας, με αποτέλεσμα οι αναπτυξιακές στρατηγ ικές για τα νησιά να έχουν ως κύρια επιδίωξη τους να περιορίσουν τις επιπτώσεις των φυσικών γεωγρα φικών τους μειονεκτημάτων.
Στην παρούσα εργασία, έχοντας ως μελέτη περίπτωσης τη Νίσυρο, αναλύονται τα βασικά χαρακτη ριστικά και οι ιδιαιτερότητες του νησιωτικού χώρου, παρουσιάζονται τα κύρια χαρακτηριστικά και τα προβλήματα που σχετίζονται με τη νησιωτικότητα καθώς και οι πολιτικές που έχουν θεσπιστεί για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της σε διεθνές, ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο. Επιπλέον, συσχετίζεται η Νίσυρος με το θεσμικό πλαίσιο χωροταξικού σχεδιασμού και αναπτυξιακού προγραμματισμού, σκια γραφείται το αναπτυξιακό της προφίλ, εντοπίζονται και ιεραρχούνται τα προβλήματα και οι περιορισμ οί που δυσχεραίνουν τη βιώσιμη ανάπτυξη της και διερευνώνται οι κύριες αιτίες που τα προκαλούν. Τε λικά, παρουσιάζεται μία σειρά αναπτυξιακών στρατηγικών κατευθύνσεων. 1.2 Εννοιολογική προσέγγιση του νησιωτικού χώρου Από τη διαχρονική μελέτη της βιβλιογραφίας προκύπτει πως μολονότι καταγράφονται αρκετές προ σπάθειες εννοιολογικού προσδιορισμού του όρου «νησί», παρατηρούνται σημαντικές διαφοροποιήσεις στους ορισμούς. Ο όρος «νησί» προέρχεται από τον λατινικό όρο insula (απομόνωση), ενώ ο αντίστοιχ ος ιταλικός όρος είναι isola από το ρήμα isolare (απομονώνω). Συμπεραίνεται ότι ο όρος «νησί» διαχρο νικά συσχετίζεται με έννοιες όπως όριο και περιορισμός. Ως «νησί» νοείται απλουστευτικά «κάθε τμήμ α γης που δεν έχει χερσαία σύνορα» (Παπαδασκαλόπουλος κ.α., 2005). Η Στατιστική Υπηρεσία της Ευρωπαϊκής Ένωσης ορίζει ως νησί «κάθε έκταση μεγαλύτερη του 1 τ.χ λμ., με απόσταση τουλάχιστον 1 χλμ. από την ηπειρωτική χώρα και χωρίς μόνιμη σύνδεση με αυτήν, δίχω ς την ύπαρξη ευρωπαϊκής πρωτεύουσας στην έκταση αυτή και με περισσότερους από 50 κατοίκους» (ESP ON, 2011α). Η διεθνής βιβλιογραφία ωστόσο, αναγνώρισε τους περιορισμούς του παραπάνω ορισμού καθώς ορισμένα νησιά που βρίσκονται σε απόσταση μικρότερη του 1 χλμ. από την ηπειρωτική χώρα ε μφανίζουν παρόμοια χαρακτηριστικά και προβλήματα με απομακρυσμένα νησιά. Παράλληλα, ο παραπ άνω ορισμός αποκλείει αρχιπελάγη που αποτελούνται από πολλά μικρά νησιά, τα οποία μολονότι μεμο νωμένα εξαιρούνται από τον ορισμό, ως σύνολο πληρούν τα κριτήρια που θέτει (ESPON, 2011α). Ο ίδιος φορέας κάποια χρόνια αργότερα επιδίωξε να ορίσει με ποσοτικά κριτήρια τον όρο «νησί», κ αταλήγοντας να ορίζει ως νησί «κάθε τμήμα γης με έκταση τουλάχιστον 1 km 2, το οποίο: απέχει τουλάχιστον 1 χλμ. από την ξηρά, ενώ δεν έχει σταθερή σύνδεση μ αυτήν, έχει δημιουργηθεί με φυσικό τρόπο, είναι μικρότερο από ήπειρο, έχει ένα μόνιμο πληθυσμό στατιστικά σημαντικό 1 και συνεπώς στηρίζει κατοικία και οικονομικές δραστηριότητες, δεν περιλαμβάνει πρωτεύουσα κράτους» (Eurisles, 2002). Πρόσφατα το Ευρωπαϊκό Δίκτυο Παρατήρησης Χωροταξικού Σχεδιασμού (European Observation Network, Territorial Development and Cohesion ESPON) στην 5η Έκθεση για την Ευρωπαϊκή Συνοχή όρισε ως νησιά «περιφέρειες επιπέδου Nuts 3, όπου η πλειοψηφία του πληθυσμού διαμένει σε ένα ή περι σσότερα νησιά, χωρίς αυτά να συνδέονται μόνιμα με την ηπειρωτική χώρα (π.χ. με γέφυρα ή τούνελ)» (ES PON, 2011α). Αντίστοιχες προσπάθειες ορισμών υπάρχουν στη βιβλιογραφία και όσον αφορά τις νησιωτικές περι φέρειες. Ως νησιωτική περιφέρεια ορίζεται «η γεωγραφική περιοχή που περιλαμβάνει ομάδα νησιών ή έ να μεγάλο νησί και τα χαρακτηριστικά της, κυρίως κοινωνικό οικονομικά, τη διαφοροποιούν από τις υπό λοιπες ηπειρωτικές περιφέρειες» (Σοφούλης, 1990). Επισημαίνεται πως η Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2001), θεωρεί πως τα αναπτυξιακά προβλήματα που χαρακτηρίζουν μια νησιωτική περιφέρεια είναι ομοιογεν ή σε όλη την έκταση της και σχετίζονται κυρίως με τους τομείς της πρόσβασης μετακινήσεων. Επιπλέο 1 Ως ενδεικτικό όριο τέθηκαν οι 50 κάτοικοι.
ν, θεωρείται ότι μια νησιωτική περιφέρεια μπορεί να αποτελέσει τμήμα χώρας μέλους αρκεί να περιβά λλεται από θάλασσα, να μην παρουσιάζει σταθερή σύνδεση με ηπειρωτική χώρα και να μην αποτελεί τ ην έδρα πρωτεύουσας της συγκεκριμένης χώρας (Σπιλάνης κ.α., 2011). 1.3 Νησιωτικότητα και αναπτυξιακός σχεδιασμός Η «νησιωτικότητα» προσδιορίζεται από την αλληλεπίδραση μεταξύ φυσικών και κοινωνικοοικονο μικών παραγόντων, όπως είναι η γεωγραφική και κοινωνική απομόνωση, η περιορισμένη πρόσβαση σε υπηρεσίες, οι περιορισμένοι παραγωγικοί πόροι, οι εποχικές διακυμάνσεις της οικονομίας και του ανθ ρώπινου δυναμικού και οι δημογραφικές ιδιαιτερότητες των νησιών (Κουτσοπούλου, 2013). Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία (Μέργος κ.ά. 2005, Παπαδασκαλόπουλος κ.α., 2005) πρόκειται για έν α διαρκές φαινόμενο που προκαλεί δομικά προβλήματα στον κοινωνικό και οικονομικό χώρο, δυσχερα ίνει την αναπτυξιακή διαδικασία και είναι έντονο στην Ελλάδα εξαιτίας του κατακερματισμού του νησ ιωτικού χώρου. Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της νησιωτικότητας είναι (Σπιλάνης κ.α., 2011): «η σχε τική απομόνωση και η αίσθηση της μοναδικότητας, η ατελής πρόσβαση στις αγορές και στις δημόσιες υπη ρεσίες και τα προβλήματα στις μεταφορές, η μικρή σχετικά κλίμακα και η εξαιρετικά ευρεία διαφοροποίη ση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, η ιδιότητά του ως δεξαμενής πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιά ς και η ιδιόμορφη αντίληψη και συμπεριφορά του πληθυσμού σε σχέση με το χώρο, το χρόνο και τις κοιν ωνικές σχέσεις και η ιδιότυπη δυναμική και περιπλοκότητα των σχέσεων του νησιωτικού πληθυσμού με τ η θάλασσα, η σχετικά περιορισμένη διαθεσιμότητα των παραγωγικών πόρων, οι εξαιρετικά μεγάλες εποχι κές διακυμάνσεις του ανθρώπινου δυναμικού και των οικονομικών δραστηριοτήτων των νησιών, τα δημ ογραφικά προβλήματα στα μικρά νησιά». Η νησιωτικότητα εντείνεται αντιστρόφως ανάλογα με το μέγεθος του νησιού και ανάλογα με την α πόστασή του από τις ακτές (Μέργος κ.ά. 2005, Κουτσοπούλου, 2013), ενώ τα προβλήματα που δημιου ργεί χαρακτηρίζονται ως δομικά και συνεπώς μόνιμα (Παπαδασκαλόπουλος κ.α., 2005). Ταυτόχρονα ε νισχύει σημαντικά τον κατακερματισμό των αγορών, την απομόνωση των νησιών και την ασυνέχεια το υ χώρου, δηλαδή τους παράγοντες που σύμφωνα με την βιβλιογραφία θεωρούνται οι καίριες αιτίες του περιφερειακού προβλήματος (Κόνσολας, 1997). Μάλιστα, η γεωγραφική ασυνέχεια επηρεάζει αρνητικ ά πλήθος αναπτυξιακών παραμέτρων όπως είναι οι διασυνδέσεις δραστηριοτήτων, η αγορά εργασίας, η επιλογή του τόπου εγκατάστασης των δραστηριοτήτων, ο ανταγωνισμός, το κόστος παραγωγής, οι μ εταφορές, οι επικοινωνίες κλπ. (Παπαδασκαλόπουλος κ.α., 2005). 1.4 Κρίσιμες παράμετροι σχεδιασμού και ανάπτυξης του νησιωτικού χώρου 1.4.1 Διεθνείς πολιτικές ανάπτυξης του νησιωτικού χώρου Η πρώτη αναφορά πολιτικών στο νησιωτικό χώρο πραγματοποιείται στο δέκατο έβδομο κεφάλαιο τ ης Agenda 21 (United Nations, 2011) όπου οι νησιωτικές περιοχές θεωρούνται ως διακριτές ενότητες μ ε ιδιαίτερες περιβαλλοντικές και αναπτυξιακές συνιστώσες, η βιώσιμη ανάπτυξη των οποίων απαιτεί ει δικά διαμορφωμένες αναπτυξιακές στρατηγικές (Τσάλτας, 2005, Κουτσοπούλου, 2013). Σύμφωνα με την Καραγεώργου (2005), με τη Διακήρυξη των Μπαρμπέιντος αναγνωρίζονται η πολι τιστική κληρονομιά και οι ανθρώπινοι πόροι ως τα σημαντικότερα πλεονεκτήματα για την επιβίωση τω ν μικρών νησιών (UNDSD, 1994). Μάλιστα επισημαίνονται ως βασικές αρχές του σχεδιασμού νησιωτικ ών περιοχών η αειφόρος ανάπτυξη, η προώθηση της διεθνούς και περιφερειακής συνεργασίας και η εν σωμάτωση περιβαλλοντικών παραμέτρων στις τομεακές πολιτικές για την αρμονική σχέση μεταξύ περ ιβάλλοντος, οικονομικής ανάπτυξης και κοινωνίας. Δέκα χρόνια αργότερα με τη Στρατηγική του Μαυρίκιου τα Ηνωμένα Έθνη έχοντας ως στόχο την ε πικαιροποίηση και βελτίωση της εφαρμογής των παραπάνω πολιτικών κατήρτισαν το Πρόγραμμα Δρά
σης για την Αειφόρο Ανάπτυξη των Μικρών Αναπτυσσόμενων Νησιωτικών Κρατών που έχει χρονικό ορίζοντα ολοκλήρωσης το 2015 και αποτελεί τη μοναδική παγκοσμίου επιπέδου στρατηγική με αποκλ ειστικό περιεχόμενο την αντιμετώπιση των προβλημάτων των μικρών νησιωτικών κρατών (Κουτσοπο ύλου, 2013). Βασικές παράμετροι της συνθήκης θεωρούνται οι φυσικοί πόροι και οι φυσικοί κίνδυνοι, τα οικονομικά και κοινωνικά ζητήματα, τα θέματα διακυβέρνησης και οι τρόποι εφαρμογής. 1.4.2 Ευρωπαϊκές πολιτικές ανάπτυξης του νησιωτικού χώρου Μέχρι σήμερα δεν έχει καταρτιστεί μια πολιτική από την Ε.Ε. με αποκλειστικό στόχο την αντιμετώ πιση των προβλημάτων της νησιωτικότητας και την ολοκληρωμένη ανάπτυξη του ευρωπαϊκού νησιωτι κού χώρου. Όμως υπάρχουν πολιτικές που επηρεάζουν σε διαφορετικό βαθμό τις ευρωπαϊκές νησιωτικ ές περιοχές, με σημαντικότερες αυτές που σχετίζονται με ζητήματα επιχειρηματικότητας, φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς, ανθρώπινου δυναμικού και υπηρεσιών. Σύμφωνα με το ESPON oι πολιτικές αυτές εφαρμόσθηκαν στα νησιά με διάφορους τρόπους και παρ ουσίασαν ποικίλα αποτελέσματα. Η περιβαλλοντική πολιτική στα νησιά δεν επέφερε αξιόλογη βελτίω ση σε ζητήματα που σχετίζονται με τη βιοποικιλότητα, αν και εντάχθηκαν πολλές νησιωτικές εκτάσεις στο δίκτυο Natura 2000 και βελτιώθηκε η διαχείριση στερεών και υγρών αποβλήτων (ESPON, 2011β). Οι κατευθύνσεις που δίνονται μέσω της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής ενισχύουν την δημιουργία πα ραγωγικών περιοχών κοντά σε μεγάλες αγορές δίχως να δίνονται κίνητρα για την ενίσχυση παραδοσια κών αγροτικών πρακτικών, τη διατήρηση του αγροτικού τοπίου και τη συγκράτηση του πληθυσμού, ζη τήματα καίριας σημασίας για τις νησιωτικές περιοχές (ESPON, 2011β). Οι δράσεις που περιλαμβάνει η Πολιτική Μεταφορών και Ενέργειας δεν είχαν ιδιαίτερη επίδραση σ τα νησιά καθώς επικεντρώνονται σε ζητήματα υποδομών στην ευρωπαϊκή ηπειρωτική χώρα. Αντίστοιχ α, τα ποσοστά ειδίκευσης και απασχόλησης παραμένουν χαμηλά στα νησιά όπως και η ενίσχυση της επ ιχειρηματικότητας, αναδεικνύοντας πως τόσο η Περιφερειακή Πολιτική όσο και η πολιτική για την ενί σχυση της ανταγωνιστικότητας και της επιχειρηματικότητας έχουν περιορισμένες επιδράσεις στο νησι ωτικό χώρο (ESPON, 2011β). Σημαντικό ρόλο στο σχεδιασμό του νησιωτικού χώρου διαδραμάτισαν οι εκθέσεις Plan Bleu 2 (Blue Plan Notes, 2012), μέσω των οποίων προγραμματίζονται δράσεις για την ενσωμάτωση περιβαλλοντικ ών παραμέτρων στις τομεακές πολιτικές, σε Μεσογειακή κλίμακα. Βασικές προτεραιότητες είναι τα ζη τήματα των υδατικών πόρων, των απορριμμάτων, των περιοχών συγκέντρωσης της ρύπανσης και του παράκτιου χώρου (Καραγεώργου, 2005). Επισημαίνεται ωστόσο πως οι πολιτικές αυτές αφορούν συνο λικά τη Μεσογειακή λεκάνη και όχι αποκλειστικά τα νησιά, μολονότι στοχεύουν στην αντιμετώπιση ζ ητημάτων που είναι ιδιαίτερα έντονα στο νησιωτικό χώρο της Μεσογείου. Θεσμικά κείμενα που επηρεάζουν το νησιωτικό χώρο είναι η Μεσογειακή Στρατηγική για τη Βιώσι μη Ανάπτυξη του 2005, οι Εθνικές Στρατηγικές για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη που διαμορφώθηκαν από α ρκετές Μεσογειακές χώρες (2000) 3, το Πρωτόκολλο για την Ολοκληρωμένη Διαχείριση της Παράκτια ς Ζώνης (2008) που τέθηκε σε εφαρμογή το 2011 και η Μεσογειακή Στρατηγική για το Νερό (2010) (Κ ουτσοπούλου, 2013). Σημείο σταθμό για την ανάπτυξη του ευρωπαϊκού νησιωτικού χώρου αποτελεί η Σύνοδος της Επιτρ οπής για τα Νησιά της Διάσκεψης των Περιφερειακών Παραθαλάσσιων Περιοχών στις Αζόρες το 201 0, όταν και επισημάνθηκε η ανάγκη να ενσωματωθούν στο στόχο της εδαφικής συνοχής οι ιδιαιτερότη τες των νησιών, χρησιμοποιώντας στατιστικά εργαλεία, νέους μηχανισμούς διακυβέρνησης και οικονο μικές ενισχύσεις από τις ευρωπαϊκές πολιτικές (Islands Commission, 2010). 2 «Το Μέλλον της Μεσογειακής Λεκάνης» (1989) και «Ένα Βιώσιμο Μέλλον για τη Μεσόγειο: Περιβαλλοντικές και Αναπτυξιακές Προοπτικές» (2005) 3 http://eur lex.europa.eu/lexuriserv/lexuriserv.do?uri=celex:52000dc0264:el:html
Από τα παραπάνω φαίνεται πως οι ευρωπαϊκές πολιτικές αντιμετωπίζουν αποσπασματικά ένα ζήτη μα που επηρεάζει την κοινωνική και οικονομική συνοχή της Κοινότητας όπως είναι ο σχεδιασμός της ανάπτυξης των νησιωτικών περιοχών. Συμπερασματικά προκύπτει ότι το σύνολο των ευρωπαϊκών τομ εακών πολιτικών δεν λαμβάνει υπόψη τις έντονες διαφοροποιήσεις μεταξύ διαφορετικών γεωμορφολο γικών ενοτήτων (ESPON, 2011β). 1.4.3 Εθνικές πολιτικές ανάπτυξης του νησιωτικού χώρου Οι προσπάθειες χωρικής οργάνωσης και ανάπτυξης του νησιωτικού χώρου είναι οι Ειδικές Χωροτα ξικές Μελέτες, η εφαρμογή των οποίων υπήρξε περιστασιακή και περιορισμένης αποτελεσματικότητας, με τα προβλήματα αυτά να οφείλονται στην αδυναμία του θεσμικού πλαισίου να ενσωματώσει την πε ριβαλλοντική διάσταση στην αναπτυξιακή διαδικασία (Κοκκώσης και Μέξα, 2002). Ενδεικτικό της απ οσπασματικότητας των διατάξεων είναι πως τα μοναδικά νησιά που καλύπτονται από χωροταξικό σχεδ ιασμό είναι αυτά που καλύπτονται αποκλειστικά στο σύνολο τους από Ζώνες Οικιστικού Ελέγχου (Λα γός και Σταματίου, 2004). Με την ενεργοποίηση του Ν. 2742/1999 προωθήθηκε η διαμόρφωση του Γενικού και των Ειδικών Πλαισίων Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης με κατευθύνσεις για τον παράκτιο και ν ησιωτικό χώρο. Συγκεκριμένα για την αειφόρο ανάπτυξη των νησιών, οι βασικές αρχές που τίθενται απ ό το σχεδιασμό είναι: «η συγκράτηση ενός βιώσιμου πληθυσμιακού μεγέθους, η προστασία και αξιοποίη ση των πόρων, η αναγνώριση των νησιών ως αναπόσπαστο κομμάτι της φυσικής και πολιτιστικής κληρον ομιάς της χώρας, η αναγνώριση της οικολογικής τους μοναδικότητας, η αποκλειστική προώθηση της ποιο τικής ανάπτυξης, η διάρθρωση των χρήσεων γης στο νησιωτικό χώρο πρέπει να ακολουθεί τους εθνικούς αναπτυξιακούς στόχους, την πολιτική προστασίας των φυσικών πόρων και του ευρύτερου περιβάλλοντος καθώς και τις κατευθύνσεις της χωροταξικής και περιφερειακής πολιτικής» (Λαγός και Σταματίου, 2004 ). Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται πολύ έντονα η τάση να θεσπίζονται συνεχώς νομοθετήματα που επηρεάζουν, καθορίζουν και σε κάθε περίπτωση τροποποιούν τον σχεδιασμό του προτύπου ανάπτυξης για το σύνολο της ελληνικής επικράτειας. Ανάλογα είναι τα συμπεράσματα που ισχύουν και για το νησ ιωτικό χώρο. Ανάμεσα στα πλέον κρίσιμα νομοθετήματα δεσπόζουν ο Ν.4179/2013 με τίτλο: «Απλούσ τευση Διαδικασιών για την Ενίσχυση της Επιχειρηματικότητας στον Τουρισμό» ο Ν. 3894/2010 για την «Επιτάχυνση και Διαφάνεια Υλοποίησης Στρατηγικών Επενδύσεων». Οι παραπάνω νόμοι έρχονται να π ροστεθούν οι Ν. 2971/2001 και Ν.3201/2003 για την «Αποκατάσταση, προστασία και ανάδειξη του φυσ ικού και δομημένου περιβάλλοντος των νησιών που υπάγονται στην αρμοδιότητα του Υπουργείου Αιγαίου». Οι διάφοροι νόμοι και πολιτικές συχνά αγνοούν τα σημαντικότερα προβλήματα του νησιωτικού χώρ ου αλληλεπικαλύπτονται ή αντιφάσκουν, δυσχεραίνοντας την ανάπτυξη των νησιών. Επισημαίνεται π ως σε μια προσπάθεια να προσηλωθούν επενδύσεις, ιδιαίτερα στον τομέα του τουρισμού, δίνονται υπε ρβολικά κίνητρα σε επενδυτές, ενώ ταυτόχρονα η αξιολόγηση των κοινωνικών, οικονομικών και περι βαλλοντικών τους προδιαγραφών και επιπτώσεων των προτεινόμενων επενδύσεων αποκτά δευτερεύου σα σημασία. 1.5 Ο ελληνικός νησιωτικός χώρος Η Ελλάδα θεωρείται μια κατ εξοχήν θαλάσσια και νησιωτική χώρα, λόγω της γεωγραφικής της θέ σης και της γεωμορφολογίας της. Βρίσκεται μεταξύ τριών ηπείρων (Ευρώπη, Ασία και Αφρική), ενώ π αράλληλα διαθέτει πλήθος νησιών. Με συνολική έκταση 131.957 τ.χλμ. και μήκος ακτών περίπου 15.0 00 χλμ. έχει την πιο εκτεταμένη ακτογραμμή μεταξύ των μεσογειακών χώρων (Κοκκώσης και Μέξα 2 002, Σπιλάνης κ.α., 2011).
Ο νησιωτικός χώρος καλύπτει το 19% της συνολικής επικράτειας, περιλαμβάνοντας περισσότερα α πό 3000 νησιά και νησίδες, με την πλειονότητα τους να χωροθετούνται στο Αιγαίο πέλαγος. Η φυσιογν ωμία των νησιωτικών περιοχών παρουσιάζει έντονες διαφοροποιήσεις ως προς την έκταση, το φυσικό περιβάλλον, τη δημογραφική σύνθεση και τα κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά, ενδεικτικά επιση μαίνεται πως ελάχιστα νησιά έχουν πληθυσμό μεγαλύτερο των 10.000 κατοίκων και μόνο τέσσερα ξεπ ερνούν τους 100.000 (Κρήτη, Εύβοια, Κέρκυρα, Ρόδος) (Κοκκώσης και Μέξα, 2002). Στο Νότο, δεσπόζει η Κρήτη η οποία συγκαταλέγεται στα πολύ μεγάλα νησιά της Ευρωπαϊκής Έν ωσης. Στο Δυτικό Αιγαίο, σε μικρή απόσταση από την ηπειρωτική Ελλάδα, υπάρχει μεγάλος αριθμός ν ησιών, που εντάσσονται διοικητικά σε περιφερειακές ενότητες της ηπειρωτικής χώρας (π.χ. Αργοσαρω νικός, Βόρειες Σποράδες). Ο κεντρικός κορμός του Αιγαίου συγκεντρώνει πλήθος νησιών μικρού και μ εσαίου μεγέθους (Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας, 1999). Οι αποκλειστικά νησιωτικές Περιφέρειες της χώρας είναι το Βόρειο Αιγαίο, το Νότιο Αιγαίο, τα Ιό νια Νησιά και η Κρήτη, οι οποίες καταλαμβάνουν το 14,97% της έκτασης και το 12,06% του πληθυσμο ύ της, ενώ αποτελούν τις συνοριακές περιοχές τόσο της χώρας όσο και της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Μέργ ος κ.ά. 2005, Σπιλάνης κ.α., 2011). 2. ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ: ΝΗΣΟΣ ΝΙΣΥΡΟΣ 2.1. Χωροταξικός σχεδιασμός και Νίσυρος Στο Γενικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης (ΦΕΚ 128/Α/03.07.2008) η μοναδική αναφορά που γίνεται για την Νίσυρο είναι η πως η νησιωτική ανάπτυξη πρέπει να βασίζετ αι σε «δραστηριότητες στις οποίες τα κατ ιδίαν νησιά διαθέτουν συγκριτικό πλεονέκτημα (όπως, επί παρ αδείγματι η εξόρυξη στο Γυαλί..)». Στο Περιφερειακό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης Νοτίου Αιγαίου (Φ ΕΚ 1487/Β/2003) υπάρχουν αναφορές στη Νίσυρο που επικεντρώνονται στον μεταλλευτικό της πλούτ ο καθώς επισημαίνεται πως μπορεί να «διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στον τομέα των μεταλλευτικών δ ραστηριοτήτων σε περιφερειακό επίπεδο». Καταγράφεται ακόμα η δυνατότητα της περιοχής να αξιοποι ηθούν τα γεωθερμικά πεδία που διαθέτει. Τo Ειδικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης για τη Βιομηχανία (ΦΕΚ 1 51/Α/2009) αντιμετωπίζει τον νησιωτικό χώρο (πλην Εύβοιας και Κρήτης) ενιαία με τον ορεινό και πα ράκτιο χώρο θέτοντας ως βασικές κατευθύνσεις για το νησιωτικό χώρο «την εξεύρεση κατάλληλων θέσε ων εγκατάστασης ενεργειακών δραστηριοτήτων». Ακόμα, επισημαίνεται πως «σε εξωαστικές περιοχές πο υ ρυθμίζονται στο σύνολο τους ή σε σημαντικό τμήμα του παράκτιου χώρου τους με Ζ.Ο.Ε. ή άλλα σχέδια χρήσεων γης του εξωαστικού χώρου, τα οποία δεν έχουν προβλέψει ζώνες εγκατάστασης ενεργειακών δρ αστηριοτήτων του προηγούμενου εδαφίου, είναι δυνατή η χωροθέτηση ενεργειακών δραστηριοτήτων σε π εριοχές που δεν έχουν χαρακτήρα υψηλής προστασίας». Το Ειδικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης για τις Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (ΦΕΚ 2464/Β/2008) ορίζει τα κριτήρια χωροθέτησης αιολικών μονάδων στα κατοικημένα και ακατοίκητα νησιά. Για την χωροθέτηση εγκαταστάσεων εκμετάλλευσης της ηλιακής ενέργειας στα νησιά επισημαίνεται πως «για τα νησιά πλην Κρήτης και Εύβοιας είναι επιθυμητή η κατά προτεραιότητα χωροθέτηση μικρών εγκαταστάσεων». Επισημαίνεται πως το ΕΠΧΣΑΑ για τις ΑΠΕ αναγνωρίζει τη Νίσ υρο μεταξύ των περιοχών της χώρας που διαθέτουν «εκμεταλλεύσιμο γεωθερμικό δυναμικό» και τη χαρ ακτηρίζει ως περιοχή «προτεραιότητας για τη χωροθέτηση εγκαταστάσεων εκμετάλλευσης της γεωθερμικ ής ενέργειας» καθώς «έχει ήδη βεβαιωθεί η ύπαρξη γεωθερμικών πεδίων υψηλής θερμοκρασίας», ενώ δε ν δίνονται ειδικές κατευθύνσεις για την τροποποίηση της Ζώνης Οικιστικού Ελέγχου της Νισύρου.
Το Ειδικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης για τις Ιχθυοκαλλιέργειες ( ΦΕΚ 1138/Β/2009) δεν πραγματοποιεί αναφορές για την περιοχή της Νισύρου, ωστόσο θεωρεί τα Δω δεκάνησα ως «περιοχές με κατάλληλα χαρακτηριστικά, τα οποία ευνοούν την ανάπτυξη υδατοκαλλιεργει ών, αλλά με ιδιαιτερότητες, που δεν επιτρέπουν τη δημιουργία συγκεντρώσεων και οργανωμένων ζωνών. Σ αυτές τις περιοχές επιτρέπεται ο εκσυγχρονισμός και η επέκτασή των υφιστάμενων μονάδων ενώ η εγ κατάσταση νέων μονάδων ή η μετεγκατάσταση μονάδων από άλλη ΠΑΥ, κρίνεται κατά τη διαδικασία περ ιβαλλοντικής αδειοδότησης και του όρους του παρόντος Ειδικού Πλαισίου». Το Ειδικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης για τον Τουρισμό (ΦΕΚ 11 38/Β/2009) όπως τροποποιήθηκε πρόσφατα (ΦΕΚ 3155/Β/2013) εντάσσει την Νίσυρο στα «σχετικά μ ικρά νησιά με προβλήματα ανάπτυξης» τα οποία ως κύρια χαρακτηριστικά εμφανίζουν «σχετικά μικρή γ εωγραφική έκταση, κατά κανόνα σοβαρά προβλήματα ανάπτυξης, κατά κανόνα συνεχή μείωση πληθυσμο ύ, σοβαρές ελλείψεις σε υποδομές και περιορισμένη συμμετοχή στα δίκτυα, ελάχιστο βαθμό αξιοποίησης των πόρων τους ή περιορισμένους πόρους, αισθητή γεωγραφική απομόνωση». Ως κατευθύνσεις χωρικής οργάνωσης για τα νησιά αυτά προτείνονται: α.βελτίωση της προσβασιμότητας β.διαφύλαξη φυσικών, ιστ ορικών, αρχιτεκτονικών, κ.α. σημείων του χώρου με «μοναδικά» χαρακτηριστικά., γ.αποκατάσταση και αξιοποίηση παλαιών κελυφών, επανάχρηση αξιόλογων κτιρίων ή συνόλων και παροχή κινήτρων για μετα τροπή παραδοσιακών ή διατηρητέων κτιρίων σε ξενοδοχειακές μονάδες τουλάχιστο 3 αστέρων, δ.προσα ρμογή νέων εγκαταστάσεων στα μορφολογικά πρότυπα και την κλίμακα των οικισμών, ε.αξιοποίηση των εκάστοτε τοπικών πόρων που παρουσιάζουν ενδιαφέρον για την ανάπτυξη ειδικών εναλλακτικών μορφώ ν τουρισμού, στ.παροχή κινήτρων για εκσυγχρονισμό υφιστάμενων τουριστικών μονάδων με παράλληλη αναβάθμιση σε τύπους και κατηγορίες καταλυμάτων (3, 4 και 5 αστέρια) ή επέκταση αυτών και συμπληρ ώσεις με ειδικές τουριστικές υποδομές, ζ.αναμόρφωση των όρων και περιορισμών της σημειακής χωροθ έτησης τουριστικών καταλυμάτων με βάση τις ακόλουθες κατευθύνσεις: i) Περιορισμός της κατασκευής ν έων καταλυμάτων σε κατηγορίες 3, 4 και 5 αστέρων, μέγιστης δυναμικότητας 100 κλινών. ii) Σε εκτός σχ εδίου και εκτός ορίων οικισμών περιοχές, αύξηση της ελάχιστης απαιτούμενης επιφάνειας γηπέδου σε δε καπέντε στρέμματα και θέσπιση μέγιστης πυκνότητας 8, 9 και 10 κλινών/στρέμμα για ξενοδοχεία 5, 4 και 3 αστέρων, αντιστοίχως. Υιοθέτηση της κατεύθυνσης αυτής και στην περίπτωση επέκτασης υφιστάμενου καταλύματος, πλην της περίπτωσης τυχόν συμπλήρωσης αυτού με ειδικές τουριστικές υποδομές εκτός αν αυτό αποκλείεται από ειδικές διατάξεις, η.πολιτικές ολοκληρωμένης τουριστικής ανάπτυξης μέσω οργαν ωμένων υποδοχέων τουριστικών δραστηριοτήτων ήπιας ανάπτυξης και σύνθετων τουριστικών καταλυμά των ήπιας ανάπτυξης έναντι της σημειακής χωροθέτησης τουριστικών καταλυμάτων, θ.χωροθέτηση οργα νωμένων κατασκηνώσεων (camping). 2.2. Αναπτυξιακός προγραμματισμός και Νίσυρος Στο εν λόγω υποκεφάλαιο της εργασίας πραγματοποιείται συνοπτική παρουσίαση του αναπτυξιακο ύ προγραμματισμού της Νισύρου, όπως διατυπώνεται μέσα από: το Περιφερειακό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα (ΠΕΠ) Κρήτης και Νήσων Αιγαίου 2007 2013 τα Τομεακά Επιχειρησιακά Προγράμματα 2007 2013 τις Προτάσεις διαμόρφωσης Περιφερειακών πολιτικών ανάπτυξης Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου για την Προγραμματική Περίοδο 2014 2020 το Επιχειρησιακό Σχέδιο Αγροτικής Ανάπτυξης Δήμου Νισύρου 2014 2020 Περιφερειακό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα (ΠΕΠ) Κρήτης και Νήσων Αιγαίου 2007 2013 Σύμφωνα με το ΠΕΠ Κρήτης και Νήσων Αιγαίου 2007 2013 (2007), το Αναπτυξιακό Όραμα της Χ ωρικής Ενότητας (Χ.Ε.) Κρήτης Νήσων Αιγαίου διαμορφώνεται ως εξής:
«Ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας και ανάδειξη της ελκυστικότητας της Χωρικής Ενότητας Κρή της και Νήσων Αιγαίου σε συνθήκες αειφόρου ανάπτυξης» Εξειδικεύοντας τους Γενικούς Στόχους του ΠΕΠ, ως κύρια Αναπτυξιακή Επιλογή της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου, προκύπτει η «ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας της Περιφέρειας», ενώ προκειμένου το Νότιο Αιγαίο να καταστεί η πιο ανταγωνιστική Περιφέρεια της Ελλάδος, ως Στρατηγική Αναπτυξιακή Επιλογή της Περιφέρειας ορίζεται η «ποιότητα στο τουριστικό και πολιτιστικό προϊόν σε συνθήκες αειφ ορίας, χώρος σύγχρονης έρευνας και επενδύσεων υψηλής τεχνολογίας» (ΠΕΠ Κρήτης και Νήσων Αιγαί ου 2007 2013, 2007). Για την επίτευξη του εν λόγω στόχου στην Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου ως αναγκαίες προϋποθέσεις τέθηκαν (ΠΕΠ Κρήτης και Νήσων Αιγαίου 2007 2013, 2007): Η βελτίωση της προσπελασιμότητας, ερμηνευμένη ταυτόχρονα ως χωρική πρόσβαση αλλά και δυνατότητα βελτιωμένης πρόσβασης κατοίκων και επισκεπτών σε υπηρεσίες. Η προσπελασιμότητα θεωρείται ένα ιδιαίτερο πρόβλημα για την Περιφέρεια λόγω της πολυνησιακής της μορφής. Η ανάπτυξη του ανθρώπινου δυναμικού της Περιφέρειας, συγκρατώντας κρίσιμο μέγεθος πληθυσμού και παραγωγικών ηλικιών και αναβαθμίζοντάς τους προκειμένου να στηρίξουν την επιθυμητή ανάπτυξη. Η συνετή διαχείριση και αξιοποίηση των πόρων. Η βελτίωση της λειτουργίας της Δημόσιας Διοίκησης η οποία και εξασφαλίζει την ομαλή ανάπτυξη του νησιωτικού χώρου. Η ενθάρρυνση της επιχειρηματικότητας, παρέχοντας κίνητρα. Τομεακά Επιχειρησιακά Προγράμματα 2007 2013 Από τα υπάρχοντα Τομεακά Επιχειρησιακά Προγράμματα για την προγραμματική περίοδο 2007 20 13, τα έργα αλλά και οι δράσεις που αφορούν την περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου είναι σε γενικότερο επίπ εδο συγκλίνουσες με τους αναπτυξιακούς στόχους του ΕΣΠΑ για την Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου για τ ην ίδια προγραμματική περίοδο. Περιφερειακό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα (ΠΕΠ) Νοτίου Αιγαίου 2014 2020 Σύμφωνα με το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου 2013 2015 (2012), το Αν απτυξιακό Όραμα της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο 2014 2020 μπορεί να διατυπωθεί ως εξής: «Χωρικά και Κλαδικά Ολοκληρωμένη, Αειφόρος, Δικτυωμένη και Ανταγωνιστική Περιφέρεια με επικέντρωση της ειδίκευσης της στον Τουρισμό Πολιτισμό και τις Υπηρεσίες και η οποία θα δια σφαλίσει εδαφική, κοινωνική και οικονομική συνοχή» Ο όρος «Χωρική ολοκλήρωση» αναφέρεται στην ισόρροπη ανάπτυξη όλων των νησιών, προσδίδον τας ιδιαίτερη στήριξη στα μικρά νησιά, ενώ η «Κλαδική ολοκλήρωση» στην ενίσχυση των κλάδων της Γεωργίας, Κτηνοτροφίας, αλιείας, Βιοτεχνίας ΜΜΕ, Τουρισμού Πολιτισμού, Εμπορίου Logistics Μετ αφορών, Έρευνας και Ανάπτυξης αλλά και στην αξιοποίηση όλων των Τοπικών και Ανταγωνιστικών Πλεονεκτημάτων της Περιφέρειας (ΙΠΑ Παντείου Πανεπιστημίου, 2012). Επιχειρησιακό Σχέδιο Αγροτικής Ανάπτυξης Δήμου Νισύρου 2014 2020
Οι προτάσεις του Επιχειρησιακού Σχεδίου Αγροτικής Ανάπτυξης για το Δήμο Νισύρου για την εν λ όγω προγραμματική περίοδο δίνουν έμφαση (Επιχειρησιακό Σχέδιο Αγροτικής Ανάπτυξης 2014 2020: Νίσυρος, 2010): στη βελτίωση του δικτύου ύδρευσης στον τομέα της γεωργίας και των βιολογικών καλλιεργειών στην προώθηση τοπικών ποιοτικών προϊόντων βιολογικής καλλιέργειας και αγροτικών προϊόντων ιδιαίτερων χαρακτηριστικών στην προώθηση των αρωματικών φαρμακευτικών προϊόντων στα μελισσοκομικά προϊόντα στον τομέα της κτηνοτροφίας, βιολογικής κτηνοτροφίας και τυροκομίας στον τομέα της αμπελουργίας οινοποιίας στον αγροτουρισμό 2.3. Αναπτυξιακό προφίλ 2.3.1 Γεωγραφικά Διοικητικά στοιχεία Η Νίσυρος είναι νησί του Νοτίου Αιγαίου και βρίσκεται στο κέντρο του Δωδεκανησιακού συμπλέγ ματος. Είναι το δέκατο μεγαλύτερο νησί της Δωδεκανήσου σε έκταση καλύπτοντας 41,2 τ. χλμ. (Επιχει ρησιακό Σχέδιο Αγροτικής Ανάπτυξης 2014 2020: Νίσυρος, 2010) και έχει σχήμα κυκλικό με διάμετρ ο περίπου 8 χλμ. Η Νίσυρος περιτριγυρίζεται από 5 νησίδες, την Πυργούσα, την Παχιά, τη Στρογγυλή, την Κανδελεούσα και το Γυαλί. Μαζί με τις γύρω από αυτή νησίδες αποτελούν το Δήμο Νισύρου. Η Νίσυρος είναι αποτέλεσμα ηφαιστειακής έκρηξης και αποτελεί εκ των κυριότερων περιοχών του ηφαιστειακού τόξου της Νότιας Ελλάδας. Στο κέντρο του νησιού δεσπόζει η καλδέρα του ηφαιστείου, με διάμετρο 4 χιλιομέτρων, όπου το χείλος της κυμαίνεται σε υψόμετρο 250 600 μέτρων. Οι λόφοι το υ Μποριάτικου, Βιστερνιών, Νίφιου, Προφήτη Ηλία και της Τραπεζίνας καταλαμβάνουν το Δυτικό Βο ρειοδυτικό τμήμα της καλδέρας της Νισύρου (Νίσυρος ΙΓΜΕ, 2014). Κυρίαρχο μορφολογικό στοιχείο αποτελεί το ορεινό πετρώδες ανάγλυφο, καθώς και οι απότομες α κτές. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της μορφολογίας της Νισύρου είναι ο μεγάλος αριθμός αναβαθμίδων ( σήμερα εγκαταλειμμένων) που καλύπτουν έκταση μεγαλύτερη του 58% της συνολικής επιφάνειας του νησιού (Επιχειρησιακό Σχέδιο Αγροτικής Ανάπτυξης 2014 2020: Νίσυρος, 2010). Το κλίμα στη Νίσυρο είναι ήπιο και ξηρό. Οι άνεμοι στο νησί είναι δυνατοί, οι βροχές λιγοστές, εν ώ χαρακτηρίζεται από διαρκή ηλιοφάνεια (Δίκτυο Αειφόρων Νήσων Δάφνη, 2006). Ως προς τη θερμ οκρασία η μέση ετήσια του νησιού φτάνει τους 17,5 ο C, με την υψηλότερη το μήνα Ιούλιο (26 ο C) και τη χαμηλότερη το Φεβρουάριο (10 ο C) (Νίσυρος ΙΓΜΕ, 2014). 2.3.2 Φυσικό περιβάλλον Λόγω της ηφαιστειακής προέλευσης της Νισύρου και ταυτόχρονα της γεωγραφικής της θέσης, η χλ ωρίδα και η πανίδα παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Ειδικότερα, έχει καταγραφεί η παρουσία 450 ει δών χλωρίδας, 85 ειδών ορνιθοπανίδας και 7 ειδών ερπετών, ενώ δε θα πρέπει να παραλειφθεί η εμφάν ιση στις ακτές του νησιού της φώκιας Monachus monachus. Η παρουσία μεγάλου πλήθους ειδών δέντ ρων είναι ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της Νισύρου που την ορίζει ως το μοναδικό «πράσινο» ενεργό ηφαίστειο του Αιγαίου (Νίσυρος ΙΓΜΕ, 2014). Η Νίσυρος μαζί με της γύρω από αυτή νησίδες (σχήμα 2.3.2.1.) έχουν ενταχθεί στο δίκτυο Natura 2 000 ως Ζώνες Ειδικής Προστασίας καλύπτοντας 4730,82 εκτάρια (Φιλότης, 2014). Επίσης ως Τόποι Κ οινοτικής Σημασίας (σχήμα 2.3.2.1.) έχουν ενταχθεί στο δίκτυο Natura 2000 η Νότια Νίσυρος Στρογγ υλή και η Παράκτια Παραθαλάσσια Ζώνη με έκταση 4045,82 εκτάρια (ΥΠΕΚΑ, 2014).
Σχήμα 2.3.2.1.: Ζώνες Ειδικής Προστασίας GR4210032 και Τόπος Κοινοτικής Σημασίας GR4210032 GR4210007 G Πηγή: Natura 2000 Network Viewer, 2014 (ιδία επεξεργασία) Ως Τοπία Ιδιαίτερου Φυσικού Κάλλους (σχήμα 2.3.2. 2.) έχουν χαρακτηριστεί η Νίσυρος με συνολι κή έκταση 4127,79 εκτάρια καθώς και όλο τοο Γυαλί με έκταση 454,59 εκτάρια (Φιλότης, 2014). Τέλος ως σημαντικές περιοχές για τα πτηνά έχει χαρακτηριστεί η Νήσος Νίσυρος και οιι γύρω από αυτή νησί δες καταλαμβάνοντας συνολική έκταση 53250 στρέμματα. Όσο αφορά το νησί Γυαλί, το μισό αποτελ εί ορυχείο ηφαιστειακών λίθων ενώ ε το υπόλοιπό καλύπτεται από δάσος Pinus (Βιοποικιλότητα στην Ε λλάδα, 2014). Σχήμα 2.3.2.2.: Τοπία Ιδιαίτερου Φυσικού Κάλλους Πηγή: Φιλότης, 2014 ( ιδία επεξεργασία) Η Νίσυρος διαθέτει ένα από τα τ μεγαλύτερα γεωθερμικά πεδία στην σ Ελλάδα α (το δεύτερο μετά τη Μήλο) με δυνατότητες παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας (υψηλή ενθαλπία) αρκετών δεκάδων MW. Όμ ως, αστοχίες στο χειρισμό της γεωθερμίας έστρεψαν πολλούς από τους κατοίκους ς εναντίον αυτής της π ροοπτικής. 2.3.3 Πολιτισμός Παρά τη μικρή της έκταση, η Νίσυρος σε συνδυασμό με τις νησίδες που την περιβάλλουν φιλοξενο ύν πλήθος θεσμοθετημένων μνημείων ιστορικής αξίας και αρχαιολογικών χώρων.. Ορισμένα από τα ση μαντικότερα είναι (Επιχειρησιακό Σχέδιο Αγροτικής Ανάπτυξης 2014 2020: Νίσυρος, 2010): Ο αρχαιολογικός χώρος Πάλων Νισύρου
Ο αρχαιολογικός χώρος του Άργους Τα τείχη του Παλαιοκάστρου Ιστορικοί διατηρητέοι τόποι (Μανδράκι, Εμπορειός, Πάλοι, Νικιά) Ολόκληρο το νησί Γυαλί Πέρα των ανωτέρω, η πολιτισμική ταυτότητα του νησιού διαμορφώνεται σε μεγάλο βαθμό από την ύπαρξη του ηφαιστείου. Συγκεκριμένα προς ανάδειξη αυτού ιδρύθηκε το Ηφαιστειολογικό Παρατηρητ ήριο και το Ηφαιστειολογικό Μουσείο της Νισύρου (Επιχειρησιακό Σχέδιο Αγροτικής Ανάπτυξης 201 4 2020: Νίσυρος, 2010). 2.3.4 Δημογραφικά στοιχεία Στο τέλος του 19 ου αιώνα οι κάτοικοι της Νισύρου ήταν περίπου 5.000 (Νίσυρος ΙΓΜΕ, 2014). Έ πειτα ο πληθυσμός παρουσιάζει μια συνεχή φθίνουσα πορεία λόγω μετανάστευσης, η οποία και συνεχί στηκε μέχρι το 1981. Από το 1991 και έπειτα αντιστρέφεται η αρχική αρνητική εικόνα και ο πληθυσμό ς αυξάνεται σταδιακά παρουσιάζοντας την τελευταία δεκαετία αύξηση της τάξεως του 5,8% (πίνακας 2.3.4.1.). Πίνακας 2.3.4.1.: Εξέλιξη πραγματικού πληθυσμού1951 2011 1951 1961 1971 1981 1991 2001 2011 Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου 247.439 222.980 207.354 233.529 257.481 302.686 366.795 ΝΙΣΥΡΟΣ 2.327 1.800 1.289 984 929 948 1.003 Πηγή: Επιχειρησιακό Σχέδιο Αγροτικής Ανάπτυξης 2014 2020: Νίσυρος (ιδία επεξεργασία) Σύμφωνα με την απογραφή του 2011 ο μόνιμος πληθυσμός της Νισύρου ανέρχεται σε 1.008 κατοίκ ους, με την πυκνότητα του μόνιμου πληθυσμού να κυμαίνεται στους 20,14 κατοίκους/τ.χλμ. (πίνακας 2.3.4.2.). Πίνακας 2.3.4.2.: Μόνιμος πληθυσμός πυκνότητα πληθυσμού 2011 Μόνιμος πληθυ σμός Πυκνότητα μόνιμου πλ ηθυσμού ανά τ.χλμ. Σύνολο Χώρας 10.815.197 81,96 Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου 308.975 58,45 Περιφερειακή Ενότητα Κω 34.396 101,06 ΝΙΣΥΡΟΣ 1.008 20,14 Πηγή: ΕΛ. ΣΤΑΤ, 2014(ιδία επεξεργασία) Όσον αφορά την ηλικιακή δομή της Νισύρου, βάσει του πίνακα 2.3.4.3. στη Νίσυρο ο αριθμός των ανδρών είναι μεγαλύτερος κατά 7,7% από των γυναικών, ενώ σε εθνικό επίπεδο το ποσοστό κυμαίνετα ι στο 2%. Επιπλέον το 26% του μόνιμου πληθυσμού έχει ηλικία χαμηλότερη των 24 χρόνων, ποσοστό α ντίστοιχο και σε εθνικό επίπεδο (25,4%). Μεταξύ 25 και 64 ετών είναι το 56,2% του πληθυσμού, ποσο στό ελαφρώς μεγαλύτερο από αυτό της Ελλάδος (55,1%). Συμπεραίνεται ότι Νίσυρος ακολουθεί την η λικιακή δομή του συνόλου της χώρας (ΕΛ. ΣΤΑΤ, 2014). Πίνακας 2.3.4.3.: Ηλικιακή δομή μόνιμου πληθυσμού 2011 Ομάδες ηλικιών Αρρένες Θήλεις Σύνολο 0 14 67 75 14.1%
15 24 74 46 11.9% 25 64 321 245 56.2% 65 και άνω 81 99 17.9% Σύνολοο 53.9% 46.1% 100% Πηγή: Επιχειρησιακό Σχέδιο Αγροτικής Ανάπτυξης 2014 2020: Νίσυρος (ιδία επεξεργασία) 2.3.5 Υποδομές Η Νίσυρος αποτελεί ένα από τα λεγόμεναα νησιά της άγονης γραμμής του Αιγαίου, τα οποία χαρακτ ηρίζονται από μη επαρκή σύνδεση με τα υπόλοιπα καθώς και με την ηπειρωτική η Ελλάδα. Μάλιστα, το μοναδικό λιμάνι που υπάρχει στο Μανδράκι είναι μικρό και κατά συνέπεια αδυνατεί να εξυπηρετήσει όλες τις τρέχουσες ανάγκες σε επίπεδο ασφαλής μετακίνησης των επιβατών σε περιπτώσεις δυσμενών καιρικών φαινομένων (Νίσυρος ΙΓΜΕ, 2014). Στη Νίσυρο έχει δημιουργηθεί μαρίνα στον οικισμό των Πάλων, η οποία δεν αλλοιώνει το τοπίο, αν αβαθμίζει την ευρύτερη περιοχή και συμβάλλει καθοριστικά στην οικονομική τουυ ανάπτυξη, παρέχοντ ας τουριστικές υπηρεσίες υψηλήςς ποιότητας. Όσον αφορά τις μεταφορές στο εσωτερικόό του νησιού, η πρόσβαση είναι εφικτή σχεδόν σεε κάθε πε ριοχή παρά το έντονοο ανάγλυφο και τις απότομες διακυμάνσεις αυτού. Υπάρχει ένα ικανοποιητικό δίκτ υο (σχήμα 2.3.5.1) το οποίο αποτελείται από έναν κύριο οδικό άξονα μήκους 28χλμ. που συνδέει τους οικισμούς μεταξύ τους και ένα δευτερεύον δίκτυο μήκους περίπου 488 χλμ. το οποίο αποτελείται από π λήθος αγροτικών οδών και χωματόδρομων (Επιχειρησιακό Σχέδιο Αγροτικής Ανάπτυξης 2014 2020: Νίσυρος, 2010). Μέχρι πριν από μερικές δεκαετίες δεν υπήρχαν ασφαλτοστρωμένοι δρόμοι και η μετα κίνηση των κατοίκων πραγματοποιούνταν μεε πετρόχτιστα μονοπάτια, τα οποία σήμερα έχουν εγκαταλ ειφθεί και συνεχώς καταστρέφονται. Σχήμα 2.3.5.1.: Οδικό δίκτυο Νισύρου Πηγή: (ιδία επεξεργασία) Χαρακτηριστικό των αιγαιοπελαγίτικων νησιών είναι η λειψυδρίαα και η Νίσυρος δεν αποτελεί εξαί ρεση. Οι ανάγκες του νησιού σε ύδρευση καλύπτονται από την λειτουργία εγκαταστάσεων αφαλάτωση ς οι οποίες υπερκαλύπτουν τις ανάγκες των κατοίκων συνδυαστικά μεε κάποιες γεωτρήσεις. Η αφαλάτω ση αποτελεί ενεργοβόρο λύση που δεν λύνει το πρόβλημα οριστικά αλλά το αντιμετωπίζει πρόσκαιρα. Το απαρχαιωμένο δίκτυο ύδρευσης του νησιού υποβαθμίζει την ποιότητα του νερού, με αποτέλεσμα οι
κάτοικοι να αποφεύγουν την κατανάλωση. Για την κάλυψη των οικιακών αναγκών σε κάθε σπίτι είναι εγκατεστημένη από μια δεξαμενή συγκέντρωσης βρόχινου νερού (στέρνα) (Επιχειρησιακό Σχέδιο Αγρ οτικής Ανάπτυξης 2014 2020: Νίσυρος, 2010). Έως σήμερα δεν υπάρχουν οι εγκαταστάσεις Χ.Υ.Τ.Α., ενώ πραγματοποιείται καύση των απορριμ μάτων. Στο νησί είχαν γίνει προσπάθειες να αναπτυχθεί ολοκληρωμένο σύστημα ανακύκλωσης, οι οπο ίες όμως απέτυχαν λόγω του υψηλού κόστους μεταφοράς των απορριμμάτων προς την Ηπειρωτική Ελ λάδα. Στη Νίσυρο υπάρχει ένας υποσταθμός παραγωγής ενέργειας (έξω από Το Μανδράκι) μέγιστης απο διδόμενης ισχύος 700KW, που λειτουργεί με καύση πετρελαίου, ο οποίος όμως βρίσκεται σε εφεδρεία. Για την κάλυψη των σχετικών αναγκών υγείας στη Νίσυρο, λειτουργεί ένα περιφερειακό ιατρείο, ε νώ ο δήμος έχει συνάψει σύμβαση για την εφαρμογή τηλεϊατρικής σε ανάγκες αντιμετώπισης καρδιολ ογικών περιστατικών (Σταυριανάκης, 2010). Σχετικά με την εκπαίδευση στο νησί υπάρχει ένα νηπιαγωγείο και ένα δημοτικό σχολείο τα οποία στεγάζονται στο ίδιο κτίριο στο Μανδράκι. Στο επίπεδο της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στο Μανδρά κι λειτουργεί ένα γυμνάσιο το οποίο εξυπηρετεί και τις ανάγκες των λυκειακών τάξεων (Δίκτυο Αειφό ρων Νήσων Δάφνη, 2006). Τέλος για την κάλυψη των αναγκών σε ότι αφορά τον τουρισμό στο νησί, η δυναμικότητα σε κλίνε ς φτάνει τις 292 κλίνες (πίνακας 2.3.5.1.). Το σύνολο των κλινών κατανέμεται σε 4 ξενοδοχεία και 37 μ ονάδες μικρών καταλυμάτων. Ταυτόχρονα λειτουργεί στη Νίσυρο και ένα Δημοτικός ξενώνας (Σταυρι ανάκης, 2010). Πίνακας 2.3.5.1.: Δυναμικότητα σε κλίνες ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΜΟΝΑΔ ΔΩΜΑΤΙ ΕΣ Α ΚΛΙΝΕΣ ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΑ **** * 0 0 0 ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΑ **** 0 0 0 ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΑ *** 1 20 37 ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΑ ** 3 53 105 ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΑ * 0 0 0 ΜΙΚΡΑ ΚΑΤΑΛΥΜ ΑΤΑ 37 71 150 ΣΥΝΟΛΟ 41 144 292 Πηγή: Επιχειρησιακό Σχέδιο Αγροτικής Ανάπτυξης 2014 2020: Νίσυρος (ιδία επεξεργασία) 2.3.6 Οικονομικά Χαρακτηριστικά Η οικονομία της Νισύρου σύμφωνα με τον πίνακα 2.3.6.1. παρουσιάζει στοιχεία τριτογενοποίησης. Συγκεκριμένα περισσότεροι από τους μισούς κατοίκους (55,7%) απασχολούνται σε αυτό τον τομέα, α κολουθώντας κατ αυτό τον τρόπο την ίδια τάση με αυτή της περιφέρειας και του νομού (68% και 62,9 % αντίστοιχα). Κυρίαρχη δραστηριότητα αποτελεί ο τουρισμός, αν και μόλις το 12% του πληθυσμού α υτού απασχολείται σε τουριστικά επαγγέλματα, ποσοστό μισό σε σχέση με αυτό του νομού (23%) (Επι χειρησιακό Σχέδιο Αγροτικής Ανάπτυξης 2014 2020: Νίσυρος, 2010). Ο τουρισμός στη Νίσυρο είναι ε ποχιακός και κορυφώνεται κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Οι επισκέπτες του νησιού στο σύνολό τους δεν ξεπερνούν τους 40.000 ετησίως ενώ η πλειοψηφία τους δεν παραμένει στο νησί για περισσότερο α πό μια μέρα (ημερήσιος τουρισμός). Τα τελευταία έτη παρουσιάζεται εντατικοποίηση εναλλακτικών μ ορφών τουρισμού όπως ο συνεδριακός, ο ιαματικός, ενώ ιδιαίτερη άνθηση καταγράφεται σε τουριστικ ές δραστηριότητες όπως ο γεωτουρισμός και ο περιπατητικός τουρισμός (Σταυριανάκης, 2010).
Πίνακας 2.3.6.1: Αριθμός απασχολούμενων ανά τομέα παραγωγής 2001 Α ΓΕΝ ΗΣ ΤΟ ΜΕΑΣ Β ΓΕΝ ΗΣ ΤΟ ΜΕΑΣ Γ ΓΕΝΗ Σ ΤΟΜΕ ΑΣ Νέοι, Μη δυνάμενοι ν α καταταγούν κατά κ λάδο ΣΥΝΟΛΟ Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου 9.854 25.529 80.932 12.425 128.740 Νομός Δωδεκανήσων 4.616 13.394 55.994 8.332 82.336 ΝΙΣΥΡΟΣ 30 77 209 59 375 Πηγή: Επιχειρησιακό Σχέδιο Αγροτικής Ανάπτυξης 2014 2020: Νίσυρος(ιδία επεξεργασία) Η απασχόληση στο δευτερογενή τομέα στη Νίσυρο αγγίζει το 20,5%, ξεπερνώντας τα επίπεδα του νομού (16,3%). Η τάση αυτή οφείλεται κυρίως στην έντονη εξορυκτική δραστηριότητα στο Γυαλί αλλά και στην έως πρόσφατα σημαντική οικοδομική δραστηριότητα (Επιχειρησιακό Σχέδιο Αγροτικής Ανά πτυξης 2014 2020: Νίσυρος, 2010). Ειδικότερα στο Γυαλί υπάρχει λατομείο της ελαφρόπετρας το οποί ο εξάγει περίπου 900.000 τόνους άριστης ποιότητας ελαφρόπετρας, το 75% της οποίας εξάγεται, καθισ τώντας την Ελλάδα τη μεγαλύτερη εξαγωγό χώρα στην Ευρώπη. Από τη δραστηριότητα αυτή ο Δήμος Νισύρου εξασφαλίζει έσοδα της τάξεως των 1.500.000 ευρώ, ενώ παρέχεται εργασία σε 80 οικογένειες. Συμπεραίνεται πως η εξορυκτική δραστηριότητα αποτελεί βασική πηγή εσόδων για το νησί (Δίκτυο Α ειφόρων Νήσων Δάφνη, 2006) αλλά προκύπτουν ερωτήματα για την περιβαλλοντική υποβάθμιση της περιοχής. Πέρα των λατομείων ελαφρόπετρας, στο Γυαλί πραγματοποιείται εξόρυξη οψιανού και περλ ίτη. Στον πρωτογενή τομέα, σύμφωνα με τον πίνακα 3.3.6.1. απασχολείται το 8% του πληθυσμού της Νισύρου, ποσοστό μεγαλύτερο από το αντίστοιχο του νομού (5,6%) και παρόμοιο εν συγκρίσει με τον εθνικό μέσο όρο (7,65%). Η αγροτική παραγωγή σήμερα στη Νίσυρο είναι περιορισμένη, ενώ με την α λιεία ασχολούνται σχεδόν αποκλειστικά οικονομικοί μετανάστες οι οποίοι κατοικούν στο νησί. Αντίθε τα στον πρωτογενή τομέα η κτηνοτροφική μελισσοκομική δραστηριότητα (κρέας, τυρί, μέλι) είναι σημ αντική (Νίσυρος ΙΓΜΕ, 2014). 2.3.7 Οικιστικό δίκτυο Οι τέσσερις οικισμοί της Νισύρου χαρακτηρίζονται από πυκνή συνεχή δόμηση και είναι κτισμένοι πάνω ή δίπλα σε αρχαίους οικισμούς, με κάστρο συνήθως να δεσπόζει στην κορυφή. Απομεινάρια από αρχαία τείχη διατρέχουν το νησί και εισχωρούν στους οικισμούς. Το Μανδράκι είναι η πρωτεύουσα και το λιμάνι του νησιού και εκτείνεται παράλληλα με την ακτο γραμμή. Γύρω από τον οικισμό αναπτύσσονται τα μοναδικά τείχη της αρχαίας ελληνικής ακρόπολης ( Παλαιόκαστρο 4 ος π.χ.), και το ενετικό κάστρο με το μοναστήρι της Σπηλιανής (1.400 μ.χ.). Ο οικισμ ός διατηρεί ακόμα τα παραδοσιακά χαρακτηριστικά του, μολονότι συγκεντρώνει το σύνολο των διοικη τικών υπηρεσιών και την πλειοψηφία των τουριστικών δραστηριοτήτων του νησιού. Τα οικήματα είναι στην πλειοψηφία τους δίπατα και λευκά. Ο οικισμός αναπτύσσεται μέσα από καλντερίμια, που οδηγού ν σε πλατείες, ενώ στην αφετηρία της Ακρόπολης του Παλαιόκαστρου αναπτύσσεται μεσαιωνική συνο ικία. Οι Πάλοι είναι ένα γραφικό ψαροχώρι, αποτελούν επίνειο του Εμπορειού και παρέχουν τη δυνατότ ητα ελλιμενισμού. Ο οικισμός εκτείνεται πάνω σε αρχαία πόλη από την οποία σώζονται ερείπια ρωμαϊ κής και πρωτοχριστιανικής εποχής. Ακόμα σώζονται και ερείπια των Ιπποκράτειων Ιαματικών Λουτρώ ν, με το εκκλησάκι της Παναγιάς της Θερμιανής. Οι τουριστικές χρήσεις στον οικισμό συγκεντρώνοντ αι γύρω από το λιμάνι, αλλά δεν έχουν αλλάξει την φυσιογνωμία της περιοχής, μολονότι για πολλούς κ ατοίκους αποτελούν την κύρια δραστηριότητα τους.
Ο Εμπορειός αποτελεί έναν ορεινό μεσαιωνικό οικισμό, ο οποίος αναπτύσσεται γύρω από Κάστρο της Παντονίκης, την εκκλησία των Ταξιαρχών. Έχει θέα προς την Καλδέρα και τον Προφήτη Ηλία. Έω ς το 1933 ο οικισμός συγκέντρωνε σημαντικό αριθμό κατοίκων, όμως ένας σεισμός κατέστρεψε το χω ριό, οδηγώντας τον κόσμο στα παράλια, στους Πάλους. Σήμερα, παρατηρούνται εκτεταμένες προσπάθ ειες ανακαίνισης αρκετών παρατημένων έως πρόσφατα οικημάτων. Ο ορεινός οικισμός των Νικιών, διακατέχεται από ιδιότυπη αρχιτεκτονική και προσφέρει πανοραμι κή θέα προς την Καλδέρα. Αναπτύσσεται γύρω από ασβεστωμένα καλντερίμια. Είναι γνωστός για την Πόρτα, φημισμένη βοτσαλόστρωτη πλατεία (15ου αιώνα), την Εκκλησία των Εισοδείων της Θεοτόκου, την Μονή Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου και την Μονή Παναγιάς Κυράς (17ος αι.). 2.3.8 Χρήσεις γης Ο Δ. Νισύρου επί το πλείστο καλύπτεται από γεωργικές εκτάσεις (49%) καθώς και από δάση ημι φυ σικές εκτάσεις (46,8%) αφήνοντας μόνο το 4,2% σε τεχνητές περιοχές, ενώ σύμφωνα με τα στοιχεία το υ πίνακα 2.3.8.1 ο Δήμος ακολουθεί την ίδια σχεδόν κατανομή με αυτή του συνόλου του Νομού. Οι γε ωργικές εκτάσεις εντοπίζονται κατά βάση κεντρικά και βόρεια του νησιού, με τη νότια πλευρά να καλύ πτεται από φυσικούς βοσκότοπους, ενώ στα νότιο δυτικά του νησιού εμφανίζεται μια μικρή έκταση χα ρακτηρισμένη ως λιβάδι. Η γεωργική έκταση αν και καταλαμβάνει το μεγαλύτερο τμήμα του νησιού τ ο 2001, ωστόσο το 1947 η έκταση αυτή ήταν κατά πολύ μεγαλύτερη ενώ από το 2001 έως το 2012 μει ώνεται συνεχώς ολοένα και περισσότερο (Επιχειρησιακό Σχέδιο Αγροτικής Ανάπτυξης 2014 2020: Νί συρος, 2010). Πίνακας 2.3.8.1: Χρήσεις γης (1999 2000) Δ. Νισύρου Ν. Δωδεκανήσων Χρήσεις γης Έκταση (στρ.) Κατανομή % Έκταση (στρ.) Κατανομή % Γεωργικές περιοχές 24.4 49.0% 1,286.3 47.3% Δάση ημι φυσικές εκτάσεις 23.3 46.8% 1,363 50.2% Εκτάσεις που καλύπτονται από νερά 0 0.0% 13.1 0.5% Τεχνητές περιοχές 2.1 4.2% 54.7 2.0% ΣΥΝΟΛΟ 49.8 100% 2,717.1 100% Πηγή: Geodata, 2014 (ιδία επεξεργασία) 3. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Στην ανάλυση που προηγήθηκε παρουσιάστηκε το αναπτυξιακό προφίλ της Νισύρου συνδυαστικά με το πλαίσιο άσκησης χωροταξικού σχεδιασμού και αναπτυξιακού προγραμματισμού. Στο πλαίσιο αυ τό χρησιμοποιείται η ανάλυση SWOT (Strengths Weaknesses Opportunities Threats, Πλεονεκτήματα Μειονεκτήματα Ευκαιρίες Απειλές) για την ανάλυση του εσωτερικού και εξωτερικού περιβάλλοντος της Νισύρου. Η μεθοδολογία αυτή αποτελεί σημαντικό εργαλείο του στρατηγικού σχεδιασμού που παρ ουσιάστηκε στη δεκαετία του 1970 (Andrews, 1971). Στο χωρικό σχεδιασμό η ανάλυση SWOT χρησιμ οποιείται για να συνδυάσει τα αναπτυξιακά χαρακτηριστικά (πλεονεκτήματα μειονεκτήματα) μιας υπό εξέταση περιοχής με εξωτερικούς παράγοντες (ευκαιρίες απειλές), ώστε να υποστηριχτεί με επιτυχία ο σχεδιασμός δράσεων σε τοπικό η περιφερειακό επίπεδο (Βαγιάννη κ.α. 2003). Παρακάτω παρουσιάζον ται τα πλεονεκτήματα, τα μειονεκτήματα, οι ευκαιρίες και οι απειλές της Νισύρου σύμφωνα με την αν άλυση που προηγήθηκε. Πλεονεκτήματα Στην Νίσυρο καταγράφονται γεωθερμικά πεδία υψηλής ενθαλπίας.
Το ηφαιστιογενές έδαφος της περιοχής είναι ιδιαίτερα γόνιμο και είναι σε θέση να παράγει υψηλής ποιότητας προϊόντα. Σημαντικά τμήματα της περιοχής είναι ενταγμένα στο Δίκτυο Natura 2000, ή χαρακτηρισμένα ως Τοπία Ιδιαίτερου Φυσικού Κάλους. Στην περιοχή υπάρχει πλούσια πανίδα (κυρίως ορνιθοπανίδα) και χλωρίδα που καλύπτει μεγάλο μέρος του νησιού. Το Γυαλί διαθέτει τα σημαντικότερα αποθέματα οψιανού και περλίτη και ελαφρόπετρας στην Ελλάδα. Υπάρχει έντονη φρυγανώδης βλάστηση παρέχοντας το κατάλληλο υπόβαθρο για την ανάπτυξη της μελισσοκομίας. Η περιοχή περιλαμβάνει σημαντικά μνημεία ιστορικής αξίας και αρχαιολογικούς χώρους. Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται σημαντική απασχόληση των κατοίκων στους τομείς της κτηνοτροφίας και της μελισσοκομίας. Τις τελευταίες δεκαετίας καταγράφεται ήπια δημογραφική αύξηση. Οι αλλοιώσεις στο αρχιτεκτονικό υπόβαθρο του νησιού είναι περιορισμένες. Μειονεκτήματα Η Νίσυρος χαρακτηρίζεται από λειψυδρία, ενώ σημαντικό είναι και το έλλειμμα νερού κατάλληλου για άρδευση. Το δίκτυο ύδρευσης είναι παλαιό και προβληματικό. Παρατηρείται ανεξέλεγκτη εξορυκτική δραστηριότητα στο Γυαλί, τάση που δεν συνάδει με τις αρχές της βιώσιμης ανάπτυξης. Παρατηρείται έλλειψη υποδομών διαχείρισης απορριμμάτων. Δεν υπάρχει στη Νίσυρο σύστημα ανακύκλωσης. Η τοπική κοινωνία είναι επιφυλακτική για την αξιοποίηση των γεωθερμικών πεδίων του νησιού. Παρατηρείται ανεξέλεγκτη βόσκηση που έχει υποβαθμίσει μεγάλο μέρος των εδαφών του νησιού, δυσκολεύοντας τις αγροτικές καλλιέργειες. Η ακτοπλοϊκή σύνδεση της Νισύρου με διοικητικά και οικονομικά κέντρα είναι περιορισμένη κατά τους χειμερινούς μήνες και ακριβή, με αποτέλεσμα να δυσχεραίνεται τόσο η μετακίνηση των κατοίκων όσο και η μεταφορά αγαθών. Οι προσφερόμενες υπηρεσίες υγείας είναι ελλιπείς, χαρακτηρίζονται ως υποστελεχωμένες και καλύπτουν μόνο τις βασικές ανάγκες της τοπικής κοινωνίας. Η παραγωγική βάση της περιοχής είναι τριτογενοποιημένη, με τον τουρισμό να αποτελεί τη σημαντικότερη οικονομική δραστηριότητα της περιοχής. Απουσιάζουν προσπάθειες συντονισμένης τουριστικής προβολή της Νισύρου με συνέπεια η τουριστική δραστηριότητα να εμφανίζει μεγάλη εποχικότητα και εν πολλοίς να είναι ημερήσια. Αντίστοιχα περιορισμένη και ελλιπής είναι η προβολή και αξιοποίηση της Κανδέρας του ηφαιστείου. Τα τουριστικά καταλύματα είναι παλαιά και χαμηλής ποιότητας. Η απασχόληση των κατοίκων με την γεωργία και την αλιεία είναι περιορισμένη. Είναι έντονη η τάση εγκατάλειψης του δικτύου πέτρινων μονοπατιών του νησιού και των αναβαθμίδων.
Τις τελευταίες δεκαετίες καταγράφεται πληθυσμιακή γήρανση. Ευκαιρίες Η ύπαρξη αναβαθμίδων, παρά το υποβαθμισμένο έδαφος από την υπερβόσκηση, μπορεί να αποτελέσει ενεργή γεωργική γη για καλλιέργειες με χαμηλές απαιτήσεις σε γονιμότητα. Το αυξημένο ενδιαφέρον παγκοσμίως για τον ιαματικό τουρισμό παρέχει την ευκαιρία στη Νίσυρο να αυξήσει τον τουρισμό της και συγχρόνως να αυξήσει την ζήτηση σε τοπικά γεωργικά προϊόντα. Η οικονομική αποδοτικότητα δραστηριοτήτων που σχετίζονται με τον γεωτουρισμό αποτελεί τομέα που η Νίσυρος πρέπει να αξιοποιήσει. Η ευνοϊκή μεταχείριση μικρών νησιών κάτω των 3.100 κατοίκων σε προγράμματα ενισχύσεων. Η Κοινή Γεωργική Πολιτική 2014 2020 προβλέπει αυξημένα κονδύλια για αγροπεριβαλλοντικά προγράμματα (π.χ. η ανακατασκευή αναβαθμίδων, μονοπατιών). Η αυξημένη μοριοδότηση περιοχών που ανήκουν σε περιοχές NATURA 2000 για ένταξη τους σε προγράμματα προστασίας του περιβάλλοντος (π.χ. βιολογική γεωργία). Προτεραιότητα για τη Νίσυρο μπορεί να αποτελέσει το πρόγραμμα ενίσχυσης Μικρών Νησιών του Αιγαίου, για την καλλιέργεια τοπικών αγροτικών προϊόντων και άλλων συναφών δραστηριοτήτων όπως η μελισσοκομία. Οι σημαντικές προοπτικές του νησιού για την ανάπτυξη εναλλακτικών μορφών τουρισμού στηριζόμενες σε μικρής κλίμακας υποδομές. Ευρωπαϊκής προέλευσης χρηματοδοτικά μέσα ενισχύουν την κατασκευή ή τη βελτίωση υποδομών (π.χ. δίκτυο ύδρευσης, ΧΥΤΥ). Η ευρεία υλοποίηση προγραμμάτων δια βίου μάθησης και επιμόρφωσης για όλες τις κοινωνικές ομάδες, παρέχει την ευκαιρία να εκσυγχρονιστούν και να αναβαθμιστούν οι μέθοδοι αγροτικής κτηνοτροφικής, ελαχιστοποιώντας τις επιπτώσεις τους στο περιβάλλον. Η υλοποίηση προγραμμάτων περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης είναι δυνατό να ενισχύσει την περιβαλλοντική συνείδηση της τοπικής κοινωνίας και την αλλαγή παγιωμένων αντιλήψεων της (π.χ. επιφυλακτικότητα αξιοποίησης γεωθερμικών πεδίων). Η τουριστική κίνηση της γειτονικής Κω κατά τους καλοκαιρινούς μήνες αποτελεί ευκαιρία για να διατεθούν τοπικά προϊόντα της Νισύρου. Χρηματοδότηση δράσεων επιχειρηματικότητας για ευάλωτες κοινωνικές ομάδες και συνεταιρισμούς. Απειλές Η οικονομική κρίση έχει ως επακόλουθο να υπάρχουν περιορισμένες θέσεις εργασίας και κοινωνικές παροχές (π.χ. υπηρεσίες υγεία) γεγονός που ενέχει τον κίνδυνο να μεταναστεύσουν οι νέοι από την Νίσυρο. Το αυξημένο κόστος και η συχνά προβληματική ακτοπλοϊκή σύνδεση ενισχύουν τον κίνδυνο περαιτέρω απομόνωσης της Νισύρου με πιθανές συνέπειες τόσο στην τροφοδοσία της περιοχής με είδη πρώτης ανάγκης όσο και στην προσέλκυση επισκεπτών. Η περαιτέρω υποβάθμιση των εδαφών από την ανεξέλεγκτη βόσκηση. Η ολοκληρωτική καταστροφή των αναβαθμίδων και των πέτρινων μονοπατιών του νησιού. Η έλλειψη γεωργικής δραστηριότητας και η μη λήψη μέτρων συντήρησης των αναβαθμίδων θέτει σε υψηλό κίνδυνο τους εδαφικούς πόρους του νησιού, οι οποίοι με την κατάρρευση των αναβαθμίδων κινδυνεύουν από διάβρωση.
Το τουριστικό μοντέλο που προβάλλεται διαχρονικά σε εθνικό επίπεδο, που έχει ως κυρίαρχα στοιχειά τη θάλασσα, τον ήλιο και το μαζικό τουρισμό, μπορεί να αποκλείσει ή να επιφέρει απώλειες σε είδη τουρισμού που ταιριάζουν στην Νίσυρο (π.χ. ιαματικός, περιηγητικός, τουρισμός, γεωτουρισμός), με αποτέλεσμα η εξαρτώμενη από τον τουρισμό οικονομία του νησιού να καταρρεύσει, εάν δεν ενισχυθούν οι δραστηριότητες του πρωτογενούς τομέα παραγωγής. Εφόσον δεν διαφοροποιηθεί με σεβασμό προς τις αρχές της αειφορίας η εξορυκτική δραστηριότητας στο Γυαλί, θα επέλθει ανεπανόρθωτη καταστροφή του περιβαλλοντικού υποβάθρου της περιοχής, θίγοντας σε μακροπρόθεσμο ορίζοντα συνολικά την οικονομία της. Υπάρχει ο κίνδυνος να χαθεί η παραδοσιακή αρχιτεκτονική αφενός εφόσον δεν ολοκληρωθεί ο τοπικός χωροταξικός και πολεοδομικός σχεδιασμός και αφετέρου αν δεν καλλιεργηθεί ανάλογη συνείδηση στην τοπική κοινωνία. Εφόσον δεν ολοκληρωθούν άμεσα οι απαιτούμενες υποδομές της περιοχής (π.χ. ΧΥΤΥ, δίκτυο ύδρευσης) θα θιγεί καίρια ο φυσικός πλούτος του νησιού, με επακόλουθο την υποβάθμιση δραστηριοτήτων που βασίζονται ή συνδέονται άμεσα με το φυσικό περιβάλλον του νησιού όπως ο τουρισμός (μαζικός και εναλλακτικός), η γεωργία και η κτηνοτροφία. Υπάρχει ο κίνδυνος στην προσπάθεια να ξεπεραστούν οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης που βιώνει η χώρα μας να στραφούν οι κάτοικοι της Νισύρου προς τον μαζικό τουρισμό, αδιαφορώντας για την ανάδειξη των ιδιαίτερων τοπικών στοιχείων της Νισύρου όπως τα τοπικά προϊόντα, η παράδοση και η ανάδειξη των αρχαιολογικών χώρων. Εφόσον δεν διαφοροποιηθεί άμεσα η στάση της τοπικής κοινωνίας σχετικά με την αξιοποίηση του γεωθερμικού πλούτου της περιοχής θα παραμείνει αναξιοποίητο ένα από τα λίγα συγκριτικά πλεονεκτήματα που παρουσιάζει η Νίσυρος. 4. ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΕΙΣ 4.1. Εισαγωγή Στο κεφάλαιο αυτό παρατίθεται αναπτυξιακές κατευθύνσεις στρατηγικού χαρακτήρα, με στόχο τη βιώσιμη ανάπτυξη της Νισύρου, κατά την προγραμματική περίοδο 2014 2020. Οι στρατηγικές κατευθ ύνεις που προτείνονται στηρίζονται στα επίσημα κείμενα αναπτυξιακού προγραμματισμού σε επίπεδο Δήμου και Περιφέρειας. Αρχικά παρουσιάζεται το αναπτυξιακό όραμα για τη Νίσυρο, έπειτα αναλύονται οι γενικές αναπτυξ ιακές προτεραιότητες και τελικά παρουσιάζονται οι άξονες προτεραιότητας, τα μέτρα και οι ενδεικτικέ ς δράσεις των προτεινόμενων αναπτυξιακών στρατηγικών. 4.2 Αναπτυξιακό όραμα και προτεραιότητες Νισύρου Το αναπτυξιακό όραμα για τη Νίσυρο κατά την προγραμματική περίοδο 2014 2020 είναι: «Η αναβ άθμιση των υποδομών και η αξιοποίηση των πόρων της Νισύρου, με στόχο την οικονομική και κοιν ωνική ανάπτυξη της, σύμφωνα με τις αρχές της αειφόρου ανάπτυξης». Ειδικότερα, το παραπάνω όραμα επιδιώκει την: Ενίσχυση της τοπικής Οικονομίας Αύξηση της Απασχόλησης Βελτίωση της Ποιότητας Ζωής των κατοίκων Διασφάλιση της Αειφόρου Ανάπτυξης Αξιοποίηση του φυσικού πλούτου Προστασία και ανάδειξη του πολιτισμού
Η υλοποίηση του αναπτυξιακού οράματος της Νισύρου στηρίζεται στους άξονες προτεραιότητας π ου ακολουθούν, ενώ επίσης παρουσιάζονται τα μέτρα και οι ενδεικτικές δράσεις που περιλαμβάνει κάθ ε άξονας.
Άξονας 1: Βελτίωση ποιότητας ζωής και περιβάλλον Οι αναπτυξιακές κατευθύνσεις που προτείνονται σε αυτό τον άξονα στοχεύουν στη βελτίωση της ποιότητας της ζωής των κατοίκων αναβαθμίζοντας βασικέ ς υποδομές. Η προστασία του περιβάλλοντος θεωρείται εξέχουσας σημασίας, ενώ ταυτόχρονα προωθείται η αξιοποίηση των τοπικών συγκριτικών πλεονεκτημ άτων σε ζητήματα ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Επιπλέον περιλαμβάνονται κατευθύνσεις για θέματα χωρικού σχεδιασμού. ΜΕΤΡΟ Μέτρο 1.1.: Αναβάθμιση υποδομών ύ δρευσης άρδευσης Μέτρο 1.2.: Προώθηση Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας Μέτρο 1.3.: Προστασία Περιβάλλοντ ος Δράση 1.1.1. Δράση 1.1.2. Δράση 1.1.3. Δράση 1.2.1. Δράση 1.3.1. Δράση 1.3.2. Δράση 1.3.3. Δράση 1.3.4. Δράση 1.3.5. ΑΞΟΝΑΣ 1: ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΖΩΗΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Αντικατάσταση δικτύου ύδρευσης Εκσυγχρονισμός δικτύου άρδευσης Δημιουργία μονάδας επεξεργασίας λυμάτων ΔΡΑΣΗ Εκπόνηση μελετών εγκατάστασης μονάδων ΑΠΕ Εφαρμογή συστήματος διαχείρισης και ανακύκλωσης απορριμμάτων Κατασκευή ΧΥΤΥ Αξιοποίηση χρηματοδοτήσεων για την αναβάθμιση των υποδομών Επαναξιολόγηση επιπτώσεων των εξορυκτικών δραστηριοτήτων σύμφωνα με τις αρχές της αειφόρου ανάπτυξη ς Διασφάλιση τήρησης περιβαλλοντικών όρων για τις προστατευόμενες περιοχές Μέτρο 1.4.: Παρεμβάσεις στην Πολεο δομική Οικιστική Ανάπτυξη Δράση 1.4.1. Δράση 1.4.2. Επικαιροποίηση Σχεδίου Χωρικής και Οικιστικής Οργάνωσης Ανοικτής Πόλης (Σ.Χ.Ο.Α.Π.) Δήμου Νισύρου Επικαιροποίηση ρυθμίσεων Ζωνών Οικιστικού Ελέγχου Άξονας 2: Κοινωνική πολιτική Πολιτισμός Βασική επιδίωξη των κατευθύνσεων που προτείνονται είναι η προστασία και αναβάθμιση των αρχαιολογικών χώρων και ιστορικών μνημείων, αναδεικνύον τας την παραδοσιακή αρχιτεκτονική. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στους τομείς της δημόσιας υγείας. ΜΕΤΡΟ Μέτρο 2.1.: Ανάδειξη αρχαιολογικών χώρων και ιστορικών σημείων Δράση 2.1.1. Δράση 2.1.2. ΑΞΟΝΑΣ 2: ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ Προστασία ανάδειξη αρχαιολογικών χώρων ΔΡΑΣΗ Συντήρηση και ανάδειξη ιαματικών λουτρών Λουτρακίου και Θερμιανής Μέτρο 2.2.: Προστασία και ανάδειξη Εκπόνηση μελετών για την κήρυξη κτιρίων ως διατηρητέων