Η πποζηαζία ηυν θεμελιυδών δικαιυμάηυν ζε ενυζιακό επίπεδο και ο Χάπηηρ: Η πποδπομική ζκέτη και η ζςμβολή ηος Γιώπγος Παπαδημηηπίος 1

Η πποζηαζία ηυν θεμελιυδών δικαιυμάηυν ζε ενυζιακό επίπεδο και ο Χάπηηρ: Η πποδπομική ζκέτη και η ζςμβολή ηος Γιώπγος Παπαδημηηπίος 1 της Λίνας Παπαδοπούλου Δπ. Καθηγήηπιαρ Σςνηαγμαηικού Γικαίος Α.Π.Θ. Ππολεγόμενα 2 Η ελαζρφιεζε ηνπ Γηψξγνπ Παπαδεκεηξίνπ κε ην ζέκα ηεο πξνζηαζίαο ησλ ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ ζε ελσζηαθφ επίπεδν θαη εηδηθφηεξα κε ηε ζχληαμε ηνπ Φάξηε Θεκειησδψλ Γηθαησκάησλ ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο ήηαλ ζηαζεξή απφ ηελ αξρή κέρξη ην ηέινο. Καηά ηε γλψκε ηνπ, ε πξφνδνο ζηνλ ηνκέα ηεο πξνζηαζίαο ησλ δηθαησκάησλ ζε ελσζηαθφ επίπεδν πνπ ζπληειέζηεθε κέζσ ηεο λνκνινγίαο ηνπ Γηθαζηεξίνπ ηεο Έλσζεο, ην νπνίν αληινχζε ηα ζεκειηψδε δηθαηψκαηα απφ ηελ Δπξσπατθή Σχκβαζε ησλ Γηθαησκάησλ ηνπ Αλζξψπνπ θαη ηηο θνηλέο ζπληαγκαηηθέο παξαδφζεηο ησλ Κξαηψλ Μειψλ θαη ηα αλήγαγε ζε γεληθέο αξρέο ηνπ θνηλνηηθνχ δηθαίνπ, ήηαλ εππξφζδεθηε κελ, αιιά φρη ηθαλνπνηεηηθή. Καη απηφ επεηδή νη επξσπαίνη πνιίηεο δελ κπνξνχζαλ λα πξνζθεχγνπλ θαηά ηελ άζθεζε ησλ δηθαησκάησλ ηνπο ζε έλα εληαίν, πεξηεθηηθφ θαη ζπλεθηηθφ θείκελν (2004, 153). Γη απηφ ην ιφγν αλαγλψξηζε εμαξρήο ηελ ηδηαίηεξε βαξχηεηα θαη ζεκαζία ηεο δηαδηθαζίαο θσδηθνπνίεζήο ηνπο θαη ζχληαμεο ελφο Φάξηε. Θεψξεζε ηελ εμέιημε απηή έλα ζεκαληηθφ βήκα γηα ηε «ζεζκηθή σξίκαλζε» (2001α, 9) θαη ηελ πξννπηηθή ζπληαγκαηνπνίεζεο ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο αιιά δηείδε θαη ηε ζεκαζία ηνπ ηειηθνχ πξντφληνο ηεο δηαδηθαζίαο γηα ηελ 1 Πξνδεκνζίεπζε απφ ηνλ Τηκεηηθφ Τφκν ζηε κλήκε ηνπ Καζ. Γηψξγνπ Παπαδεκεηξίνπ. 2 Μέρξη ην 1999 ηνλ θαζεγεηή Γηψξγν Παπαδεκεηξίνπ γλψξηδα κφλνλ απφ ην έξγν ηνπ. Η πξνζσπηθή καο γλσξηκία έγηλε ζηηο Βξπμέιιεο, ζην Δπξσπατθφ Κνηλνβνχιην, θαηά ηε δηάξθεηα ησλ εξγαζηψλ ηεο Σπλέιεπζεο πνπ είρε αλαιάβεη ην έξγν ηεο ζχληαμεο ηνπ Φάξηε Θεκειησδψλ Γηθαησκάησλ ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο. Δθείλνο ππήξμε κέινο ηεο Σπλέιεπζεο σο αληηπξφζσπνο ηνπ Έιιελα Πξσζππνπξγνχ Κ. Σεκίηε, ελψ εγψ παξαθνινπζνχζα ηηο εξγαζίεο ηεο εθ κέξνπο Με Κπβεξλεηηθψλ Οξγαλψζεσλ. Η δξαζηεξηνπνίεζή ηνπ ζην πιαίζην ηεο Σπλέιεπζεο ππήξμε έληνλε θαη ε ζπκβνιή ηνπ ζην παξαρζέλ πξντφλ ζεκαληηθή. Η γλσξηκία καο απηή κνπ ράξηζε ην εμαηξεηηθφ πξνλφκην λα απνιακβάλσ θη εγψ, φπσο φινη, ηελ πξνζήλεηα, ηελ έκθπηε επγέλεηά ηνπ, ηε δεζηή ηνπ θνπβέληα. Με κάισλε κφλνλ επεηδή ππεξθφξησλα κε ππνζεκεηψζεηο ηα επηζηεκνληθά κνπ θείκελα θαη κε ζπκβνχιεπε λα γξάθσ πην ειεχζεξα, ρσξίο δηαξθείο παξαπνκπέο ζηε βηβιηνγξαθία, γηα λα κπνξεί ην θείκελν λα αλαπλέεη. Απηή ηνπ ηε ζπκβνπιή ζα αθνινπζήζσ ζην παξφλ θείκελν πνπ είλαη αθηεξσκέλν ζε θείλνλ θαη απνηειεί εμάιινπ ηελ απνηχπσζε ηεο εηζήγεζήο κνπ ζην ζπλέδξην πνπ νξγαλψζεθε ζηε κλήκε ηνπ. Οη παξαπνκπέο ζε παξέλζεζε αλαθέξνληαη ζηε δηθή ηνπ εξγνγξαθία πνπ παξαηίζεηαη ζην ηέινο. 1

απνηειεζκαηηθή πξνζηαζία ησλ δηθαησκάησλ ζε ελσζηαθφ επίπεδν, επηθξίλνληαο βεβαίσο ηελ αξρηθά ειιηπή ηππηθά δεζκεπηηθφηεηά ηνπ θαη εηζθέξνληαο παξάιιεια ζηε ζρεηηθή ζπδήηεζε κε θξηηηθέο θαη πξσηφηππεο παξαηεξήζεηο πνπ έκειιαλ λα δηθαησζνχλ ζε κεγάιν βαζκφ απφ ηηο εμειίμεηο, φπσο ζα θαλεί αλαιπηηθά ζηε ζπλέρεηα ηεο παξνχζαο ζπκβνιήο. Δηδηθφηεξα ζηα θεθάιαηα πνπ αθνινπζνχλ ζα ζηγνχλ πέληε δηαθνξεηηθέο πηπρέο ηνπ Φάξηε Θεκειησδψλ Γηθαησκάησλ, ζηηο νπνίεο απνηππψζεθε ε πξνδξνκηθή ζθέςε ηνπ Γηψξγνπ Παπαδεκεηξίνπ. Πξφθεηηαη, πξψηνλ, γηα ηελ ίδηα ηε δηαδηθαζία θαη ην φξγαλν ζχληαμεο ηνπ Φάξηε, ηε Σπλέιεπζε, δεχηεξνλ, γηα ην δήηεκα ηεο λνκηθήο ηζρχνο θαη δεζκεπηηθφηεηάο ηνπ ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ θαλνληζηηθή ηνπ ιεηηνπξγία, ηξίηνλ, ηνπ πεδίνπ εθαξκνγήο ηνπ, θαη, ηέινο, ηε ζπκπεξίιεςε θνηλσληθψλ δηθαησκάησλ. Δπηινγηθά, ζα εζηηάζνπκε ζηε ζρέζε ηνπ Φάξηε κε ηελ ΔΣΓΑ θαη ηε γεληθφηεξε ζέαζε ηνπ Γηψξγνπ Παπαδεκεηξίνπ αλαθνξηθά κε ηελ πξνζηαζία ησλ ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ ζε κηα επνρή πνιπεπίπεδνπ ζπληαγκαηηζκνχ θαη ζπλάξζξσζεο ησλ ελλφκσλ ηάμεσλ, ζην πιαίζην ηεο νπνίαο ηνπνζεηνχζε θαη ηε ιεηηνπξγία ηνπ Φάξηε. Η Σςνέλεςζη: μια διαδικαζία ππυηόγνυπη και καινοηομική Η πξσηνβνπιία γηα ηε ζχληαμε κηαο θσδηθνπνίεζεο ησλ ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ πνπ ηζρχνπλ θαη δεζκεχνπλ ηελ Δπξσπατθή Έλσζε θαη ηα φξγαλά ηεο θαηά ηε δξάζε ηνπο εθθξάζηεθε ζηε Σχλνδν Κνξπθήο ηεο Κνισλίαο ηνλ Ινχλην ηνπ 1999. Η ζχληαμε ελφο ηέηνηνπ Φάξηε Γηθαησκάησλ αλαηέζεθε ζε έλα λενζπζηαζέλ ηφηε φξγαλν, κε πξνβιεπφκελν ζηηο Σπλζήθεο, ην νπνίν αξρηθά νλνκάζηεθε «Σψκα» (body) θαη κε ηε ζχγθιεζή ηνπ απηναπνθιήζεθε 3 «Σπλέιεπζε» (Convention), νλνκαζία πνπ επηθξάηεζε ηειηθά. Σηε Σπλέιεπζε εθπξνζσπνχληαλ νη Κπβεξλήζεηο, ηα εζληθά Κνηλνβνχιηα, ην Δπξσπατθφ Κνηλνβνχιην θαη ε Δπξσπατθή Δπηηξνπή, ελψ ηηο εξγαζίεο παξαθνινπζνχζαλ απφ δχν εθπξφζσπνη ηνπ ΓΔΚ θαη ηνπ Σπκβνπιίνπ ηεο Δπξψπεο, έλαο απφ ηνπο νπνίνπο πξνεξρφκελνο απφ ην Δπξσπατθφ Γηθαζηήξην ησλ Γηθαησκάησλ ηνπ Αλζξψπνπ. Γηθαίσκα ιφγνπ είραλ ε Οηθνλνκηθή θαη Κνηλσληθή Δπηηξνπή, ε Δπηηξνπή ησλ Πεξηθεξεηψλ θαη ν Δπξσπαίνο Γηακεζνιαβεηήο, ελψ ηηο εξγαζίεο ηεο Σπλέιεπζεο παξαθνινπζνχζε πιήζνο εθπξνζψπσλ επξσπατθψλ Με Κπβεξλεηηθψλ Οξγαλψζεσλ (2001α, 15). Ο Γηψξγνο Παπαδεκεηξίνπ δηείδε ήδε απφ ηελ αξρή φηη ε ζχλζεζε ηεο Σπλέιεπζεο, ελφο κηθηνχ, φπσο ην ραξαθηήξηζε νξγάλνπ, απνηέιεζε κηα «αμηφινγε θαηλνηνκία» (2001α, 16, 2002, 195) ζηελ ηζηνξία ηεο 3 Πξαθηηθφ ηεο 1 εο Σπλεδξίαζεο, 17.12.1999, Charte 4105/00 ηεο 13.01.2000. 2

Δπξσπατθήο Έλσζεο, ιφγσ ηνπ αληηπξνζσπεπηηθνχ ηεο ραξαθηήξα. πσο εχζηνρα θαη έγθαηξα επεζήκαλε, κε ηνλ ηξφπν απηφ εγθαηληάζηεθε κηα πξσηφγλσξε θαη άγλσζηε σο ηφηε κνξθή δεκνθξαηηθήο λνκηκνπνίεζεο ηφζν ζε εζληθφ φζν θαη ζε ελσζηαθφ επίπεδν (2002α, 196) θαη θαηέζηε δπλαηή, αθφκε θαη επηβιήζεθε, ζα ηνικνχζε λα πεη θαλείο, ε επνηθνδνκεηηθή ζπλεξγαζία αλάκεζα ζηα φξγαλα πνπ εθπξνζσπνχληαλ ζηε Σπλέιεπζε (2001α, 16). Με ηνλ ηξφπν απηφ επηηεχρζεθε «ε ζπλαίξεζε αληηθξνπφκελσλ ζπκθεξφλησλ θαη δηαθνξεηηθψλ αληηιήςεσλ», κε απνηέιεζκα λα ππάξμνπλ νη απαξαίηεηεο ζπγθιίζεηο πνπ επέηξεςαλ ηελ παξαγσγή ελφο εληαίνπ θεηκέλνπ (2001α, 17). Η δπλαηφηεηα ζπλαηξέζεσλ ησλ αληηζέησλ θαη ε επίηεπμε ζπγθιίζεσλ απνηέιεζε, εμάιινπ, κηα απφ ηηο κεγαιχηεξεο θξνληίδεο ηνπ θαζεγεηή αιιά θαη πνιηηηθνχ άλδξα, Γ. Παπαδεκεηξίνπ ζε φιεο ηηο δξαζηεξηφηεηέο ηνπ. Σην ίδην πιαίζην ηδηαίηεξε ζεκαζία αλαγλψξηζε ν Γηψξγνο Παπαδεκεηξίνπ θαη ζηηο ζπλζήθεο «πιήξνπο δεκνζηφηεηαο θαη δηαθάλεηαο», θαζψο θάζε ΜΚΟ είρε ηε δπλαηφηεηα λα ππνβάιιεη ειεθηξνληθά πξνηάζεηο, ελψ ηα ΜΜΔ παξαθνινπζνχζαλ εθ ηνπ ζχλεγγπο ηηο εξγαζίεο ηεο Σπλέιεπζεο. Με ηνλ ηξφπν απηφ ε δηαδηθαζία ζχληαμεο ηνπ Φάξηε απνηέιεζε ηελ πξψηε ζηελ ηζηνξία ηεο Έλσζεο πεξίπησζε «πνπ ζε έλα ηφζν ζχλζεην θαη θηιφδνμν εγρείξεκα ζπκκεηείρε νπζηαζηηθά ε επξσπατθή θνηλσλία ησλ πνιηηψλ» (2002, 196). 4 Γηα ηνλ Γηψξγν Παπαδεκεηξίνπ, πνπ πίζηεπε εηιηθξηλά θαη βαζηά ζηε δεκνθξαηία, αλαθαίξεηε πξνυπφζεζε ηεο νπνίαο είλαη ε δεκνζηφηεηα θαη ε δηαθάλεηα, αθφκε θαη απηφ θαη κφλν ην επίηεπγκα, λα ρπζεί δειαδή άπιεην θσο ζηελ κέρξη πξφηηλνο εμαηξεηηθά αδηαθαλή δηαδηθαζία ηξνπνπνίεζεο ησλ Σπλζεθψλ θαη δηαπξαγκαηεχζεσλ θεθιεηζκέλσλ ησλ ζπξψλ, ήηαλ ηδηαηηέξσο ζεκαληηθή θαη αμηνκλεκφλεπηε. Αλεμαξηήησο ηνπ ηειηθνχ πξντφληνο, ζπλεπψο, θαηέζηε έλαο ππέξκαρνο ηεο δηαδηθαζίαο ηεο Σπλέιεπζεο αιιά θαη ηνπ φινπ εγρεηξήκαηνο ζχληαμεο ηνπ Φάξηε ησλ Γηθαησκάησλ. Δμάιινπ, γηα εθείλνλ ηδηαηηέξσο ζεκαληηθή ήηαλ θαη ε ζπκκεηνρή ηεο θνηλσλίαο ησλ πνιηηψλ, ην ξφιν θαη ηε ζεκαζία ηεο νπνίαο εμήξε, πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηεο ελίζρπζεο ηεο δεκνθξαηίαο θαη ηεο αλαλέσζεο ηνπ πνιηηηθνχ ζπζηήκαηνο (2006). Η ζεκαζία ηεο Σπλέιεπζεο αλαδεηθλχεηαη αθφκε πεξηζζφηεξν θαη απνδεηθλχεηαη απφ ην γεγνλφο φηη θαηφξζσζε, ζηελ επφκελε ζχγθιεζή ηεο, σο Σπλέιεπζε γηα ην Μέιινλ ηεο Δπξψπεο, επηθνξηηζκέλε κε ηε ζχληαμε κηαο Σπλζήθεο Θέζπηζεο Δπξσπατθνχ Σπληάγκαηνο, λα επηθέξεη ηειηθά ηέηνηεο ηξνπνπνηήζεηο ζηηο Σπλζήθεο πνπ δελ ζα κπνξνχζαλ λα 4 Οη ζπκβνιέο ησλ ΜΚΟ κπνξνχλ λα αλεπξεζνχλ ζην http://www.europarl.europa.eu/charter/default_en.htm. 3

είραλ επηηεπρζεί, φπσο έδεημε ε εκπεηξία ηεο Νίθαηαο, κέζσ Γηαθπβεξλεηηθήο Γηάζθεςεο. Παξά ην γεγνλφο φηη ε Σπληαγκαηηθή απηή Σπλζήθε δελ θπξψζεθε απφ φια ηα Κξάηε Μέιε θαη δελ ηέζεθε πνηέ ζε ηζρχ, εληνχηνηο ην πεξηερφκελφ ηεο ελζσκαηψζεθε θαηά ην κεγαιχηεξν κέξνο ηνπ ζηε Σπλζήθε ηεο Ληζαβφλαο. Δπηπιένλ, δελ είλαη ηπραίν φηη ε Σπλέιεπζε ηππνπνηήζεθε πιένλ ζεζκηθά κε ηελ ηειεπηαία απηή Σπλζήθε σο φξγαλν πνπ ζπκκεηέρεη ζηελ ζπλήζε αλαζεσξεηηθή ησλ Σπλζεθψλ δηαδηθαζία (βι. άξζξν 48 ΣΔΔ-Λ). Καηά ηε δηαδηθαζία απηή ε Σπλέιεπζε εθδίδεη κε ζπλαίλεζε ζχζηαζε πξνο ηε Γηάζθεςε ησλ αληηπξνζψπσλ ησλ θπβεξλήζεσλ ησλ θξαηψλ κειψλ, δελ θαζίζηαηαη δειαδή απνθαζηζηηθφ φξγαλν, σζηφζν ε κεζνιάβεζή ηεο κπνξεί λα απνβεί θαζνξηζηηθή θαη ζην κέιινλ, φπσο απέβε ήδε ηφζν ζηελ πεξίπησζε ηνπ Φάξηε φζν θαη ζε θείλε ηεο κεηαξξπζκηζηηθήο Σπλζήθεο. Η δεκνθξαηηθή λνκηκνπνίεζε ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο εληζρχεηαη έηζη κε ηε κεζνιάβεζε ελφο αληηπξνζσπεπηηθνχ νξγάλνπ, έζησ θαη κε έλα άηνικν βήκα, φπσο εμάιινπ άηνικα αιιά ελ ηέιεη θαζνξηζηηθά ήηαλ θαη φια ηα βήκαηα πνπ πξνρψξεζαλ, κέζα ζην ρξφλν, ηελ Έλσζε, ην ζπλαηλεηηθφ απηφ novum ζηελ ηζηνξία ησλ Πνιηηεηψλ. Νομική δεζμεςηικόηηηα και κανονιζηική λειηοςπγία Η νομική ιζσύρ ηος Φάπηη Αλαθνξηθά κε ηε λνκηθή δεζκεπηηθφηεηα ηνπ Φάξηε, ν Γηψξγνο Παπαδεκεηξίνπ ππέδεημε εγθαίξσο φηη ε ζπκβηβαζηηθή ιχζε ηεο απφδνζεο δηαθεξπθηηθνχ θαη κφλνλ ραξαθηήξα ζην Φάξηε ήηαλ πξνζσξηλή (2002α, 202). Γελ άξγεζε λα επηβεβαησζεί, θαζψο ν Φάξηεο έρεη πιένλ -κεηά ηε ζέζε ζε ηζρχ ηεο Σπλζήθεο ηεο Ληζαβφλαοαπνθηήζεη λνκηθή ηζρχ πξσηνγελνχο ελσζηαθνχ δηθαίνπ έζησ θαη δηα παξαπνκπήο (άξζξν 6 ΣΔΔ-Λ). Γελ εηζαθνχζζεθε, σζηφζν, ζηελ παξαίλεζή ηνπ λα εληαρζεί ν Φάξηεο ζην ζψκα ησλ Σπλζεθψλ. Η ιχζε απηή αθνινπζήζεθε κελ ζηε Σπληαγκαηηθή Σπλζήθε, εγθαηαιείθζεθε φκσο κε ηε Σπλζήθε ηεο Ληζαβφλαο. κσο θαη απηή ηελ εμέιημε ηελ είρε πξνβιέςεη, θαζψο ήδε ην 2002 πξηλ ηελ ζχληαμε ηεο Σπληαγκαηηθήο Σπλζήθεο θαη θξίλνληαο απφ ηε ζηάζε νξηζκέλσλ θξαηψλ θαηά ηελ εθπφλεζε ηνπ Φάξηε πνπ ν ίδηνο επηζηακέλα παξαθνινπζνχζε σο εθπξφζσπνο ηνπ Έιιελα Πξσζππνπξγνχ, θαηέιεμε ζην ζπκπέξαζκα φηη νη πξνυπνζέζεηο έληαμεο ηνπ Φάξηε ζην ζψκα ησλ Σπλζεθψλ δελ ζπλέηξεραλ. Αληηζέησο ζπλήγαγε φηη πεξηζζφηεξν πηζαλέο εκθαλίδνληαλ άιιεο ιχζεηο, φπσο ε πηνζέηεζε ηνπ Φάξηε σο απηνηεινχο θεθαιαίνπ ή σο Πξσηνθφιινπ ζηηο Καηαζηαηηθέο Σπλζήθεο ή ηελ παξαπνκπή ζην Φάξηε απφ ην άξζξν 6 ηεο Σπλζήθεο γηα ηελ Δπξσπατθή Έλσζε, δηα ηεο νπνίαο ζα πξνζδίδνληαλ εκ πλαγίος δεζκεπηηθή ηζρχ ζην Φάξηε (2001α, 28), ιχζε πνπ θαη ηειηθά πηνζεηήζεθε κε ηε Σπλζήθε ηεο Ληζαβφλαο. 4

Ωζηφζν, ν Γηψξγνο Παπαδεκεηξίνπ είρε εγθαίξσο αζθήζεη θξηηηθή ζηε ιχζε ηεο πξνζάξηεζεο ηνπ Φάξηε σο Πξσηνθφιινπ ιέγνληαο φηη απηή «δελ ζα αληαπνθξηλφηαλ ζηελ πνιηηηθή ζπγθπξία ηεο επνρήο. Καη ζα ήηαλ κία ρακέλε επθαηξία λα απνθηήζεη ε ΔΔ κία Σπλζήθε κε ην πεξηερφκελν πνπ πξνζηδηάδεη ζην ζεκεξηλφ ζηάδην αλάπηπμεο ηεο επξσπατθήο ελνπνίεζεο». Γηα ηε δε επηιεγείζα εληέιεη ιχζε ηεο παξαπνκπήο ζην Φάξηε είρε επηζεκάλεη φηη επξφθεηην γηα ηελ πην αδχλακε ιχζε γηα ιφγνπο πξνθαλείο: Ο Φάξηεο εθιακβάλεηαη θαη ιεηηνπξγεί φπσο θαη νη θνηλέο ζπληαγκαηηθέο παξαδφζεηο θαη ε ΔΣΓΑ ππελζπκίδεηαη φηη ηα δηθαηψκαηα πνπ εκπεξηέρνληαη ή απνξξένπλ απφ ηηο δχν απηέο δεμακελέο αλαγλσξίδνληαη απιψο σο γεληθέο αξρέο ηνπ δηθαίνπ ηεο Έλσζεο θαη ζεκείσλε φηη ζηελ πεξίπησζε απηή «ε έληαζε ηεο δεζκεπηηθφηεηαο ηνπ Φάξηε πνηθίιιεη θαη ππνιείπεηαη ηεο ελζσκάησζήο ηνπ ζηηο Σπλζήθεο» θαη φηη ε επηινγή απηή, φρη κφλνλ δελ ζα αληαπνθξηλφηαλ ζην ζηάδην αλάπηπμεο ηεο επξσπατθήο ελνπνίεζεο αιιά θαη «δελ ζα ήηαλ πάλησο ζε ζέζε λα αλαβαζκίζεη ηελ ηζρχ θαη ηε ιεηηνπξγία ηνπ Φάξηε» (2002, 203). Απφ ηελ άιιε πιεπξά πξνέβιεπε, σζηφζν, φηη αθφκε θαη ζε απηή ηελ πεξίπησζε ηα θνηλνηηθά φξγαλα θαη ην ΓΔΚ ζα επηθαινχληαλ θαηά πξνηίκεζε, αλ φρη θαη απνθιεηζηηθφηεηα, ην Φάξηε, ν νπνίνο ζα ιάβεη ζε θάζε πεξίπησζε πξνλνκηαθή ζέζε ζην ζεζκηθφ νηθνδφκεκα ηεο Έλσζεο. Η κανονιζηική λειηοςπγία ηος Φάπηη Ήδε απφ ηελ αξρή θαη παξά ην γεγνλφο φηη ν Φάξηεο είρε αλαγλσξηζηεί ζηε Νίθαηα απνθιεηζηηθά σο πνιηηηθή δηαθήξπμε ν Γηψξγνο Παπαδεκεηξίνπ αλαγλψξηζε ζε απηφλ -ιφγσ ηνπ Σψκαηνο πνπ ηνλ ζπλέηαμε θαη ηεο θσδηθνπνηεηηθήο ηνπ θχζεο- κηα «πθέξπνπζα θαλνληζηηθή ιεηηνπξγία» (2001α, 28). Δπεζήκαλε δε φηη ε δηαηχπσζε ηνπ θεηκέλνπ απφ ηε Σπλέιεπζε αληαπνθξηλφηαλ εμαξρήο ζηηο πξνδηαγξαθέο ελφο δεζκεπηηθνχ θεηκέλνπ (2002β, 205). Γηα ην Γηψξγν Παπαδεκεηξίνπ ε άπνςε φηη νη δηαηάμεηο ηνπ Φάξηε δελ παξείραλ -αθφκε θαη πξηλ ηελ ηππηθή ηνπ αλαγλψξηζε σο δεζκεπηηθνχ θεηκέλνπ- έξεηζκα γηα ηελ άζθεζε δηθαησκάησλ θαη ηελ αλάιεςε ππνρξεψζεσλ ήηαλ «ηππνιαηξηθή θαη μέλε πξνο ηελ πξαγκαηηθφηεηα» (2002β, 207). λησο ηα φξγαλα ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο -πιελ ηνπ Γηθαζηεξίνπαπηνδεζκεχηεθαλ λα επηδεηθλχνπλ θαηά ηελ άζθεζε ησλ αξκνδηνηήησλ ηνπο ζεβαζκφ ζην Φάξηε, παξά ην δηαθεξπθηηθφ ραξαθηήξα ηνπ ηειεπηαίνπ. Έηζη, φπσο ραξαθηεξηζηηθά, ζεκείσλε ν Γηψξγνο Παπαδεκεηξίνπ, «ε ηαρχηεηα ζηε δηάδνζε, ε δηάρπζε ζε φια ηα θνηλνηηθά φξγαλα θαη ε ππθλφηεηα πνπ παξαηεξείηαη ζηελ επίθιεζε θαη ηελ αμηνπνίεζε ηνπ Φάξηε» ήηαλ απφ ηελ αξρή εληππσζηαθή θαη επέηξεςε «ηη διείζδςζή ηος ζηο θεζμικό γίγνεζθαι ηηρ Ένωζηρ» (2002α, 202 -ππνγξ. ζην πξση.). Γε γίλεηαη εδψ ιφγνο, βεβαίσο, γηα εθαξκνγή 5

αιιά γηα «αμηνπνίεζε» θαλφλσλ πνπ, αλ θαη δελ έρνπλ (ηππηθά) δεζκεπηηθή ηζρχ, παξάγνπλ έλλνκεο ζπλέπεηεο (2002β, 207). Δμάιινπ, ήδε ην 2001 Γεληθφο Δηζαγγειέαο ηνπ ΓΔΚ επηθαιέζηεθε ην Φάξηε πξνθεηκέλνπ λα ζεκειηψζεη ηελ ηζρχ ελφο θνηλσληθνχ δηθαηψκαηνο. 5 Αθφκε θαη ην ίδην ην Γηθαζηήξην ησλ Δπξσπατθψλ Κνηλνηήησλ (πιένλ Γηθαζηήξην ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο, βι. άξζξν 13, 17 θ.α. ΣπλζΔΔ-Λ) ήδε πξηλ ηελ απφδνζε δεζκεπηηθήο ηζρχνο ζην Φάξηε κέζσ ηεο Σπλζήθεο ηεο Ληζαβφλαο ηνλ είρε ζπκπεξηιάβεη ζηελ ηεηξάδα ησλ πεγψλ (θνηλέο ζπληαγκαηηθέο παξαδφζεηο, ΔΣΓΑ, δηεζλείο ζπλζήθεο επηθπξσκέλεο απφ ηα Κξάηε Μέιε θαη Φάξηεο) απφ ηηο νπνίεο αληινχζε ηα ζεκειηψδε δηθαηψκαηα. Τέηνην παξάδεηγκα ζηε λνκνινγία ηνπ Γηθαζηεξίνπ απνηεινχλ ε απφθαζε C-540/3 ηεο 27.06.2006 ζρεηηθά κε ηελ Οδεγία γηα ηελ νηθνγελεηαθή επαλέλσζε θαη ην δηθαίσκα ζεβαζκνχ ηεο νηθνγελεηαθήο δσήο. Σηελ απφθαζε κάιηζηα απηή ην Γηθαζηήξην δελ αξθέζηεθε ζε απιή αλαθνξά αιιά πξνέβε θαη ζε εξκελεία ηεο ζρεηηθήο δηάηαμεο ηνπ Φάξηε. Δπίζεο ζηηο ππνζέζεηο Viking 6 θαη Laval 7 ην Γηθαζηήξην αμηνπνίεζε ηνλ Φάξηε αλαγλσξίδνληαο ην δηθαίσκα αλάιεςεο ζπιινγηθψλ δξάζεσλ, ζπκπεξηιακβαλνκέλνπ ηνπ ζεκειηψδνπο δηθαηψκαηνο ζηελ απεξγία, αιιά θαη ησλ πεξηνξηζκψλ απηνχ, γηα ηνπο νπνίνπο κάιηζηα ζηεξίρζεθε απνθιεηζηηθά ζηνλ Φάξηε. Σπγθεθξηκέλα, ην Γηθαζηήξην αλαδήηεζε ζην Φάξηε Θεκειησδψλ Γηθαησκάησλ -κεηαμχ κηαο πιεηάδαο δηεζλψλ θεηκέλσλ πνπ θαηνρπξψλνπλ ζεκειηψδε δηθαηψκαηα- κηα λνκηθή βάζε ζηελ νπνία ζηεξίδεηαη ην ζεκειηψδεο απηφ δηθαίσκα, πνπ ζπγθαηαιέγεηαη ζηηο γεληθέο αξρέο ηνπ θνηλνηηθνχ δηθαίνπ, θαη δηα ηεο νπνίαο «επηβεβαηψλνληαη θαη πάιη» νη πεξηνξηζκνί ηνπ. 8 Με απηφλ ηνλ ηξφπν φκσο ην ΓΔΚ αλαγλψξηζε κηα λνκηθή επίδξαζε ηνπ Φάξηε πξηλ απηφο απνθηήζεη ηππηθά λνκηθά δεζκεπηηθή ηζρχ. Πεδίο εθαπμογήρ και εύπορ ηηρ δεζμεςηικόηηηαρ 5 Πξνηάζεηο ηνπ Γεληθνχ Δηζαγγειέα A. Tizzano ηεο 08.02.2001 ζηελ ππφζεζε C- 173/99, Broadcasting, Entertainment, Cinematographic and Theatre Union (BECTU) / Secretary of State for Trade and Industry, ΣπιΝνκ 2001α, I-4881, ζθέςεηο 26-28. 6 Υπφζεζε C-438/05, International Transport Workers Federation & the Finnish Seamen s Union / Viking Line ABP & O U Viking Line, ΣπιΝνκ 2007, I-10779, 11.12.2007, ζθέςε 43. 7 Υπφζεζε C-341/05, Laval un Partneri Ltd / Svenska Byggnadsarbetaref o rbundet θ.α., ΣπιΝνκ 2007, I-11767, 18.12.2007, ζθέςε 90 επ. 8 Άξζξν 28 Φάξηε (ΔπΔθΔΔ C 303/1 ηεο 14.12.2007): Γηθαίσκα δηαπξαγκάηεπζεο θαη ζπιινγηθψλ δξάζεσλ: «Οη εξγαδφκελνη θαη νη εξγνδφηεο, ή νη αληίζηνηρεο νξγαλψζεηο ηνπο, έρνπλ, ζχκθσλα κε ην δίθαην ηεο Έλσζεο θαη ηηο εζληθέο λνκνζεζίεο θαη πξαθηηθέο, δηθαίσκα λα δηαπξαγκαηεχνληαη θαη λα ζπλάπηνπλ ζπιινγηθέο ζπκβάζεηο ζηα ελδεδεηγκέλα επίπεδα θαζψο θαη λα πξνζθεχγνπλ, ζε πεξίπησζε ζχγθξνπζεο ζπκθεξφλησλ, ζε ζπιινγηθέο δξάζεηο γηα ηελ ππεξάζπηζε ησλ ζπκθεξφλησλ ηνπο, ζπκπεξηιακβαλνκέλεο ηεο απεξγίαο». 6

Ο Γηψξγνο Παπαδεκεηξίνπ ήδε απφ ηελ αξρή επέζηεζε ηελ πξνζνρή ζην γεγνλφο φηη ελφςεη ηεο θχζεο ηεο Σπλέιεπζεο θαη ηεο εληνιήο πνπ είρε ιάβεη, νη επηινγέο ηεο έπξεπε λα θηλεζνχλ απζηεξά ζην πιαίζην ησλ Καηαζηαηηθψλ Σπλζεθψλ ηεο Έλσζεο, θαζψο ηπρφλ ππέξβαζή ηνπο ζα ηζνδπλακνχζε κε άζθεζε πξσηνγελνχο εμνπζίαο πνπ ε Σπλέιεπζε δελ δηέζεηε (2001α, 18-19, 2002α, 197). Ο πεξηνξηζκφο απηφο απνηππσζεθε ζην άξζξν 51 παξ. 2 9 ηνπ Φάξηε. Δπίζεο, επεζήκαλε φηη ζα έπξεπε λα απνθεπρζεί ν θίλδπλνο λα επηθέξεη ν Φάξηεο δηεχξπλζε ησλ αξκνδηνηήησλ ηεο Έλσζεο θαη αλάζεζε λέσλ θαζεθφλησλ ζε απηή, ηδίσο ζην πεδίν ησλ θνηλσληθψλ δηθαησκάησλ. Η επηζήκαλζε απηή είλαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθή θαη αμηνπνηήζηκε ζήκεξα ελφςεη ηεο ηππνπνίεζήο ηεο ζηνλ ίδην ην Φάξηε, αιιά θαη ελφςεη ηνπ Πξσηνθφιινπ ζρεηηθά κε ηελ εθαξκνγή ηνπ Φάξηε 10 ζηε Μεγάιε Βξεηαλία θαη Πνισλία, ην νπνίν έρεη πξνζαξηεζεί ζηε Σπλζήθε ηεο Ληζαβφλαο. Η επηθχιαμε απηή πξέπεη λα γίλεη θαηαλνεηή ππφ ην θσο ηεο αξρήο ηεο ππεξνρήο ηνπ ελσζηαθνχ δηθαίνπ, πνπ απνξξέεη απφ ηελ πάγηα λνκνινγία ηνπ Γηθαζηεξίνπ ηεο Έλσζεο, αιιά θαη ιακβαλνκέλνπ ππφςε ηνπ εχξνπο ησλ πξνβιέςεσλ ηνπ Φάξηε θαη ηνπ πεδίνπ εθαξκνγήο ηνπ, πνπ δελ είλαη άιιν απφ εθείλν ηνπ ελσζηαθνχ δηθαίνπ θαη φρη πέξαλ απηνχ. Σπγθεθξηκέλα, αλ ν Φάξηεο δελ πξνζζέηεη ηίπνηε ζηηο Σπλζήθεο θαη απιψο αληιεί απφ ηελ ΔΣΓΑ θαη ηηο θνηλέο ζπληαγκαηηθέο παξαδφζεηο ηα ήδε ελεξγά δηθαηψκαηα, ηα θσδηθνπνηεί θαη ηα θαζηζηά πην νξαηά επηβεβαηψλνληάο ηα, ηφηε ε επηθχιαμε ησλ δχν Κξαηψλ Μειψλ απφ ην Φάξηε ράλεη ηε ζεκαζία ηεο θαη απηναλαηξείηαη (Pernice 9 Άξζξν 51: «1. Οη δηαηάμεηο ηνπ παξφληνο Φάξηε απεπζχλνληαη ζηα ζεζκηθά θαη ινηπά φξγαλα θαη ηνπο νξγαληζκνχο ηεο Έλσζεο, ηεξνπκέλεο ηεο αξρήο ηεο επηθνπξηθφηεηαο, θαζψο θαη ζηα θξάηε κέιε, κφλν φηαλ εθαξκφδνπλ ην δίθαην ηεο Έλσζεο. Καηά ζπλέπεηα, νη αλσηέξσ ζέβνληαη ηα δηθαηψκαηα, ηεξνχλ ηηο αξρέο θαη πξνάγνπλ ηελ εθαξκνγή ηνπο, ζχκθσλα κε ηηο αληίζηνηρεο αξκνδηφηεηέο ηνπο θαη εληφο ησλ νξίσλ ησλ αξκνδηνηήησλ ηεο Έλσζεο, φπσο ηεο απνλέκνληαη απφ ηηο Σπλζήθεο. 2. Ο παξψλ Φάξηεο δελ δηεπξχλεη ην πεδίν εθαξκνγήο ηνπ δηθαίνπ ηεο Έλσζεο πέξαλ ησλ αξκνδηνηήησλ ηεο Έλσζεο θαη δελ ζεζπίδεη λέεο αξκνδηφηεηεο θαη θαζήθνληα γηα ηελ Έλσζε, νχηε ηξνπνπνηεί ηηο αξκνδηφηεηεο θαη ηα θαζήθνληα φπσο νξίδνληαη ζηηο Σπλζήθεο». 10 Άξζξν 1. Ο Φάξηεο δελ δηεπξχλεη ηελ επρέξεηα ηνπ Γηθαζηεξίνπ ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο, ή νπνηνπδήπνηε δηθαζηεξίνπ ηεο Πνισλίαο ή ηνπ Ηλσκέλνπ Βαζηιείνπ, λα θξίλεη φηη νη λφκνη, νη θαλνληζκνί ή νη δηνηθεηηθέο δηαηάμεηο, πξαθηηθέο ή δξάζε ηεο Πνισλίαο ή ηνπ Ηλσκέλνπ Βαζηιείνπ δελ ζπλάδνπλ κε ηα ζεκειηψδε δηθαηψκαηα, ειεπζεξίεο θαη αξρέο πνπ επηβεβαηψλεη. 2. Δηδηθφηεξα, θαη πξνο απνθπγή πάζεο ακθηβνιίαο, νπδέλ ζηνλ Τίηιν IV ηνπ Φάξηε παξάγεη αγψγηκα δηθαηψκαηα ηα νπνία εθαξκφδνληαη ζηελ Πνισλία ή ζην Ηλσκέλν Βαζίιεην, εθηφο εάλ ε Πνισλία ή ην Ηλσκέλν Βαζίιεην πξνβιέπνπλ ηέηνηα δηθαηψκαηα ζηελ εζληθή ηνπο λνκνζεζία. Άξζξν 2: ηαλ κηα δηάηαμε ηνπ Φάξηε αλαθέξεηαη ζηηο εζληθέο λνκνζεζίεο θαη πξαθηηθέο, εθαξκφδεηαη ζηελ Πνισλία ή ζην Ηλσκέλν Βαζίιεην κφλνλ ζην βαζκφ πνπ ηα δηθαηψκαηα ή νη αξρέο πνπ πεξηέρεη αλαγλσξίδνληαη ζηε λνκνζεζία ή ηηο πξαθηηθέο ηεο Πνισλίαο ή ηνπ Ηλσκέλνπ Βαζηιείνπ. 7

2008, 245). 11 Δηδηθφηεξα, ζχκθσλα κε ην άξζξν 51 παξ. 1, ηα δηθαηψκαηα ηνπ Φάξηε εθαξκφδνληαη θαη φηαλ ηα Κξάηε Μέιε εθαξκφδνπλ ελσζηαθφ δίθαην (C-260/89, ERT, ΓΔΚ Ι-2925). Σπλεπψο ελφςεη ηεο αξρήο ηεο ππεξνρήο ηνπ ελσζηαθνχ δηθαίνπ ζην πεδίν απηφ δελ κπνξεί λα εθαξκνζηεί ην εζληθφ δίθαην, άξα νχηε νη εγγπήζεηο ηνπ πεξί ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ. Σπλεπψο, ηπρφλ επηθχιαμε σο πξνο ην Φάξηε δελ κπνξεί λα αθνξά ηελ ππαγσγή ηεο ελσζηαθήο δξάζεο, ζπκπεξηιακβαλνκέλεο ηεο δξάζεο ησλ Κξαηψλ Μειψλ φηαλ εθαξκφδνπλ ελσζηαθφ δίθαην, ζηνλ έιεγρν ηνπ Γηθαζηεξίνπ ηεο Έλσζεο θαη άξα αθφκε θαη αλ δελ εθαξκνζηεί ν ίδηνο ν Φάξηεο άκεζα, ζα έρνπλ πάλησο ηζρχ ελ είδεη γεληθψλ αξρψλ ηνπ θνηλνηηθνχ δηθαίνπ ηα δηθαηψκαηα ηεο ΔΣΓΑ θαη νη θνηλέο ζπληαγκαηηθέο παξαδφζεηο, πεγέο δειαδή, πνπ φπσο ήδε επηζεκάλζεθε παξαπάλσ, θσδηθνπνηνχληαη κέζσ ηνπ Φάξηε. Βάζεη απηήο ηεο αληηζηνίρηζεο ηνπ Φάξηε πξνο ηελ θνηλή ζπληζηακέλε φισλ ησλ Σπληαγκάησλ θαη ηεο δηάθξηζεο ησλ πεδίσλ εθαξκνγήο κεηαμχ ηνπ πξψηνπ θαη ησλ ηειεπηαίσλ, δελ απαηηήζεθαλ επξείεο αλαζεσξήζεηο ησλ εζληθψλ Σπληαγκάησλ, φπσο εμάιινπ είρε επηζεκάλεη ν Γ.Π. (2001α, 20-21). Υπφ ην θσο ησλ παξαηεξήζεσλ απηψλ, ε επηθχιαμε ησλ δχν Κξαηψλ Μειψλ, Δλσκέλνπ Βαζηιείνπ θαη Πνισλίαο, ιακβάλεη ηηο πξαγκαηηθέο ηεο δηαζηάζεηο. Η ζςμπεπίλητη ηυν κοινυνικών δικαιυμάηυν Ιδηαίηεξε ζεκαζία απέδηδε ν Γηψξγνο Παπαδεκεηξίνπ ζηε ζπκπεξίιεςε θνηλσληθψλ δηθαησκάησλ ζην Φάξηε. πσο εχζηνρα παξαηεξνχζε «νη δηαηάμεηο απηέο ζπλζέηνπλ ην θνηλσληθφ ππφζηξσκα, επί ηνπ νπνίνπ πξέπεη λα αλαπηχζζεηαη ε επηρεηξεκαηηθή δξαζηεξηφηεηα» (2002, 200). Δμάιινπ, ηε ζεκαζία ηεο αλαγλψξηζεο ηεο θνηλσληθήο αξρήο ζηελ Δπξσπατθή Έλσζε είρε ήδε ηνλίζεη ελφςεη ηεο Σπλζήθεο ηνπ Άκζηεξληακ, ηελ νπνία ραηξέηεζε σο κία ζεηηθή εμέιημε, ελφςεη ηεο αλίρλεπζεο ζηνηρείσλ έζησ ηεο θνηλσληθήο αξρήο, ζε αληίζεζε κε ηηο Ιδξπηηθέο Σπλζήθεο, ζην ζψκα ησλ νπνίσλ «εηζέξεπζε πνιχ κηθξή δφζε θνηλσληθήο επαηζζεζίαο» (2001β, 162). Σην πιαίζην απηφ είλαη ζεκαληηθφ φηη νη Γεληθνί Δηζαγγειείο έρνπλ πνιιέο θνξέο αμηνπνηήζεη ην Φάξηε πξνθεηκέλνπ λα εληζρχζνπλ ηελ άπνςή ηνπο γηα πξνζηαζία ησλ θνηλσληθψλ δηθαησκάησλ ή γηα λα πξνζδψζνπλ ζε νξηζκέλα θνηλσληθά δηθαηψκαηα ή ζε εγγπήζεηο θνηλσληθνχ πεξηερφκελνπ ην ραξαθηεξηζκφ ηεο γεληθήο αξρήο ηνπ δηθαίνπ ηεο Έλσζεο. Τν ίδην ην Γηθαζηήξην ηεο Έλσζεο, ζηελ ππφζεζε Viking, έθαλε αλαθνξά ζην Φάξηε θαη ην άξζξν 28 απηνχ, αλαγλσξίδνληαο γηα πξψηε θνξά φηη απηφο επηβεβαηψλεη ηελ χπαξμε ελφο 11 I. Pernice, The Treaty of Lisbon and Fundamental Rights, in: S. Griller / J. Ziller (επηκ.), The Lisbon Treaty. EU Constitutionalism without a Constitutional Treaty?, Wien / New York: Springer 2008, 235ff. 8

δηθαηψκαηνο αλάιεςεο ζπιινγηθήο δξάζεο, ζπκπεξηιακβαλνκέλεο ηεο απεξγίαο. Φξεζηκνπνίεζε βέβαηα ην Φάξηε γηα λα δηθαηνινγήζεη ηνπο πεξηνξηζκνχο ζην δηθαίσκα απηφ. Ο ίδηνο ν Γηψξγνο Παπαδεκεηξίνπ θαηαλννχζε φηη ν Φάξηεο ππνιείπεηαη αηζζεηά απφ ηηο πξνζδνθίεο ησλ ιαψλ ηεο Δπξψπεο αιιά παξφια απηά ηνλ αμηνινγνχζε σο έλα ζεκαληηθφ βήκα πξνφδνπ (2001α, 18). Πξνέβιεπε δε -πξφβιεςε πνπ αλακέλεηαη αθφκε λα επηβεβαησζεί, αλ θαη δελ θαίλεηαη απηή ηε ζηηγκή πηζαλή- φηη ε δπλακηθή πνπ ελππάξρεη ζηα θνηλσληθά δηθαηψκαηα ζα νδεγήζεη, φηαλ ν Φάξηεο απνθηήζεη δεζκεπηηθή ηζρχ, ζηελ αχμεζε ησλ δηαηηζέκελσλ απφ ηελ Έλσζε αλαγθαίσλ πφξσλ. Δμάιινπ, ήηαλ αθξηβψο ν θφβνο γηα ηελ αλάγθε αχμεζεο ησλ πφξσλ απηψλ πνπ επέβαιε ζπκβηβαζκνχο ζε ζρέζε κε ηελ έθηαζε θαη ηελ έληαζε ησλ θνηλσληθψλ δηθαησκάησλ, κε απνηέιεζκα ε απνηχπσζή ηνπο ζην Φάξηε λα ππνιείπεηαη ηεο θνηλήο ζπληζηακέλεο ζηηο πεξηζζφηεξεο ρψξεο ηεο Έλσζεο (2001α, 212). Η διάπθπυζη ηυν ζσέζευν μεηαξύ διακπιηών ζςζηημάηυν πποζηαζίαρ ηυν δικαιυμάηυν Δπζηφρσο επηζεκαίλεη ν Γηψξγνο Παπαδεκεηξίνπ φηη ε πξνζηαζία ησλ δηθαησκάησλ έπαπζε, κεηά ην Β παγθφζκην πφιεκν λα απνηειεί κέξηκλα απνθιεηζηηθά θαη κφλνλ ηεο Πνιηηείαο. Η εγθαζίδξπζε, σζηφζν, δηαθνξεηηθψλ θαη δηαθξηηψλ κεηαμχ ηνπο ζπζηεκάησλ πξνζηαζίαο δηθαησκάησλ πνπ ιεηηνπξγνχλ θάζε θνξά ζην πεδίν αλαθνξάο ηνπο, δει. ζηελ Πνιηηεία, ηνπο Γηεζλείο Οξγαληζκνχο θαη ηελ Δπξσπατθή Έλσζε επηηείλεη ηελ αλαγθαηφηεηα ζπλάξζσζήο ηνπο θαη ελ ηέιεη αξκνληθήο ηνπο ιεηηνπξγίαο (2004, 149-150). 1. Η ζσέζη μεηαξύ ηηρ Δςπωπαϊκήρ Σύμβαζηρ ηων Γικαιωμάηων ηος Ανθπώπος και ηηρ ενωζιακήρ πποζηαζίαρ Η ιεηηνπξγία ηεο Δπξσπατθήο Σχκβαζεο ησλ Γηθαησκάησλ ηνπ Αλζξψπνπ ζε επξσπατθφ επίπεδν, ε νπνία ζπληζηά κηα ζεκαηηθά πξνζδηνξηζκέλε, απηνηειή ππεξεζληθή έλλνκε ηάμε (2004, 151), αλαδείρηεθε εμαξρήο σο παξαπιεξσκαηηθή πξνο ηα εζληθά ζπζηήκαηα θαη ζπκπιεξσκαηηθή ελφςεη ηεο απνπζίαο ξεηήο πξνζηαζίαο ζε ελσζηαθφ επίπεδν, κε ζηφρν ηελ επαχμεζε ηεο πξνζηαζίαο ησλ ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ θαη γλψκνλα ηελ εξκελεία ησλ θαλφλσλ ηεο Σχκβαζεο απφ ην Γηθαζηήξην ησλ Αλζξσπίλσλ Γηθαησκάησλ (2004, 150). Δηδηθφηεξα, αλαθνξηθά κε ηε ζρέζε ηνπ Φάξηε κε ηελ ΔΣΓΑ, εγθαίξσο ν Γηψξγνο Παπαδεκεηξίνπ ηφληζε φηη ν πξψηνο δελ (πξέπεη λα) είλαη παξαθνινχζεκα ηεο δεχηεξεο, αιιά λα απνηειέζεη έλα «απηνηειέο θαη πιήξεο ζχζηεκα, πξννξηζκέλν λα ιεηηνπξγήζεη ζηελ έλλνκε ηάμε ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο θαη λα εμππεξεηήζεη ηηο αλάγθεο ηεο» (2001α, 20). 9

Η επηινγή απηή απνηππψζεθε ζηε δηάξζξσζε ηεο δνκήο ηνπ Φάξηε θαη επηζθξαγίδεηαη απφ ηηο νξηδφληηεο δηαηάμεηο ηνπ. Τν δηαθξηηφ ησλ δχν ζπζηεκάησλ αληηθαηνπηξίδεηαη πιένλ ζηελ πξφβιεςε ηεο Σπλζήθεο ηεο Ληζαβφλαο (άξζξν 6 παξ. 2 ΣΔΔ-Λ), ζχκθσλα κε ηελ νπνία ε Έλσζε πξνζρσξεί ζηελ ΔΣΓΑ. Με ηνλ ηξφπν απηφ ε Σχκβαζε ζα αλαπηχζζεη πιήξσο ηελ θαλνληζηηθή ηεο ιεηηνπξγία ζηελ ελσζηαθή έλλνκε ηάμε (2005, 229). Η ζρέζε αλάκεζα ζηα δχν θείκελα (Φάξηεο θαη ΔΣΓΑ) είλαη πάλησο θαη ζα παξακείλεη γηα πνιχ θαηξφ πάλησο «πξνλνκηαθή», φπσο επεζήκαλε ν Γηψξγνο Παπαδεκεηξίνπ ηφζν ιφγσ ηεο θαζνξηζηηθήο επηξξνήο πνπ άζθεζε θαηά ηελ θαηάξηηζε ηνπ Φάξηε φζν θαη ιφγσ ηνπ άξζξνπ 52 παξ. 3 ηνπ Φάξηε, 12 ην νπνίν παξαπέκπεη ζηε Σχκβαζε. Τν «εχξεκα» απηφ, φπσο ην ραξαθηήξηζε, αλακέλεηαη λα ζπκβάιιεη ζε κεγάιν βαζκφ ζηελ αξκνληθή ζπλχπαξμε ησλ δχν ζπζηεκάησλ. 2. H ζςνάπθπωζη ηηρ εθνικήρ, ηηρ διεθνούρ και ηηρ ενωζιακήρ πποζηαζίαρ ηων θεμελιωδών δικαιωμάηων ζηην Δςπώπη Ο Γηψξγνο Παπαδεκεηξίνπ μεθεχγεη απφ ηελ αδηέμνδε ζπδήηεζε πεξί ηεξαξρίαο ησλ πεγψλ ηνπ δηθαίνπ, ε νπνία ηαιαλίδεη κεγάιν κέξνο ηεο ζεσξίαο. Απειεπζεξσκέλνο απφ κηα ηέηνηνπ είδνπο δνγκαηηθή πξνζέγγηζε, πηνζεηεί κηα ξεαιηζηηθή ζεψξεζε ησλ ζρέζεσλ κεηαμχ ησλ δηαθξηηψλ ελλφκσλ ηάμεσλ ζην πεδίν ησλ δηθαησκάησλ θαη ζέηεη σο πξνεξκελεπηηθή ηνπ επηινγή ηελ ελίζρπζε ηεο πξνζηαζίαο ηνπο αλεμαξηήησο ηεο ηππηθήο ηνπο ηζρχνο. Σπλάγεη έηζη ην νληνινγηθφ αιιά θαη θαλνληζηηθφ ζπκπέξαζκα, ην νπνίν βξίζθεηαη ζε αξκνλία κε ηηο πην ζχγρξνλεο ζεσξεηηθέο απφςεηο, 13 φηη ηα ηξία δηαθξηηά ζπζηήκαηα -ηεο Πνιηηείαο, ηεο Σχκβαζεο θαη ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο, κε εξγαιείν πιένλ ην Φάξηε- βξίζθνληαη ζε έλαλ ζπλερή θαη αλνηθηφ δηάινγν. Η πηζαλφηεηα ηξηβψλ ππνζθειίδεηαη απφ ηε ζεηηθή επελέξγεηα ησλ δηαθξηηψλ ζπζηεκάησλ ζε κηα ζπλνιηθή ζεψξεζε ησλ δηθαησκάησλ θαη ζηε δεκηνπξγία κηαο επξσπατθήο ζθαίξαο πξνζηαζίαο απηψλ. Αηηήκαηα απμεκέλεο πξνζηαζίαο δηαηππψλνληαη, εμάιινπ, απφ φια ηα εκπιεθφκελα κέξε. Ο εζληθφο δηθαζηήο θαιείηαη ζην πιαίζην απηφ λα αμηνπνηήζεη κε ηξφπν δεκηνπξγηθφ θαη πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηεο παξνρήο ηεο πιεξέζηεξεο δπλαηήο πξνζηαζίαο ζηνλ πνιίηε φιεο ηηο πξνζθεξφκελεο πεγέο δηθαησκάησλ (1996, 253). Πξνζηαζία αληίζηνηρε κε εθείλε πνπ ην ίδην παξέρεη ζην πεδίν ησλ 12 Άξζξν 52 παξ. 3 Φάξηε: «Σην βαζκφ πνπ ν παξψλ Φάξηεο πεξηιακβάλεη δηθαηψκαηα πνπ αληηζηνηρνχλ ζε δηθαηψκαηα ηα νπνία δηαζθαιίδνληαη ζηελ Δπξσπατθή Σχκβαζε γηα ηελ Πξνάζπηζε ησλ Γηθαησκάησλ ηνπ Αλζξψπνπ θαη ησλ Θεκειησδψλ Διεπζεξηψλ, ε έλλνηα θαη ε εκβέιεηά ηνπο είλαη ίδηεο κε εθείλεο πνπ ηνπο απνδίδεη ε ελ ιφγσ Σχκβαζε. Η δηάηαμε απηή δελ εκπνδίδεη ην δίθαην ηεο Έλσζεο λα παξέρεη επξχηεξε πξνζηαζία.» 13 Πξβι. θαη Γ. Καηξνχγθαινπ, Η απφθαζε «Βφζπνξνο» ηνπ Δπξσπατθνχ Γηθαζηεξίνπ ησλ Γηθαησκάησλ ηνπ Αλζξψπνπ θαη ην θνηλνηηθφ δίθαην, ΓηΑ 30/2006, ζ. 655 επ. (666). 10

δηθαησκάησλ απαηηεί θαη ην ΔΓΓΑ, ην νπνίν απνθάλζεθε φηη εζληθά κέηξα, πηνζεηνχκελα πξνο ζπκκφξθσζε κε απνθάζεηο ηεο Έλσζεο ή νπνηνπδήπνηε άιινπ δηεζλνχο νξγαληζκνχ, είλαη ζεκηηά, κφλν αλ απηφο ν δηεζλήο νξγαληζκφο παξέρεη ηζνδχλακε ηππηθά θαη νπζηαζηηθά πξνζηαζία ησλ ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ κε ηελ παξερφκελε απφ ηελ ΔΣΓΑ. 14 Τν ίδην αίηεκα απνδέρεηαη ξεηά ν Φάξηεο ζηε ζρεηηθή κε ην επίπεδν πξνζηαζίαο νξηδφληηα ξήηξα ηνπ, 15 ζχκθσλα κε ηελ νπνία ν ίδηνο δελ δχλαηαη λα ππνζθάςεη ην παξερφκελν απφ ηα εζληθά ζπληάγκαηα θαη ηελ ΔΣΓΑ επίπεδν πξνζηαζίαο ησλ δηθαησκάησλ. Ο κεραληζκφο κέζσ ηνπ νπνίνπ επηηπγράλεηαη ε ζπλάξζξσζε ησλ δηαθξηηψλ ζπζηεκάησλ πξνζηαζίαο θαη ε ελίζρπζε ησλ δηθαησκάησλ είλαη θπξίσο ε ζπκκφξθσζε ηεο Πνιηηείαο πξνο ηηο απνθάζεηο ηνπ ΔΓΓΑ, ηδίσο κέζσ ηεο εθαξκνγήο ηεο αξρήο ηεο πξαθηηθήο αξκνλίαο. Η πξαθηηθή ελαξκφληζε είλαη εμάιινπ ζρεηηθά εχθνιε αλάκεζα ζην Φάξηε θαη ηε Σχκβαζε, ιφγσ ηεο ζπγγέλεηαο ηνπ πξψηνπ κε ηε δεχηεξε θαη ηνπ γεγνλφηνο φηη ν έλαο αληιεί απφ ηελ άιιε θαη πξέπεη λα εξκελεχεηαη ζχκθσλα θαη κε ην δηθφ ηνπ άξζξν 52 παξ. 3 Φάξηε. Καη ζην ζπγθείκελν απηφ ν Γηψξγνο Παπαδεκεηξίνπ θαηαθεχγεη ζηε βαξπζήκαληε γη απηφλ - θχζεη, σο άλζξσπνο αηζηφδνμνο θαη πξαθηηθφο, θαη ζέζεη, απειεπζεξσκέλνο απφ δνγκαηηθέο αγθπιψζεηο θαη θνληφζσξεο απνιπηφηεηεο- ιεηηνπξγία ηεο ζπλαίξεζεο ηπρφλ αληηζέζεσλ θαη αλαδήηεζεο ηνπ πεξηερνκέλνπ πνπ πξνζηδηάδεη ζε θάζε θαλφλα ζην πιαίζην ηεο ζρεηηθήο θάζε θνξά έλλνκεο ηάμεο (2004, 156). Τε κέξηκλα, εμάιινπ, γηα ηε ζπλάξζξσζε ησλ ελλφκσλ ηάμεσλ είρε εχζηνρα εληνπίζεη ν Γηψξγνο Παπαδεκεηξίνπ θαη ζην έξγν ηνπ Γαζθάινπ, Α. Μάλεζε (2001γ, 119). Σχκθσλα κε ηελ παξαπάλσ αλάιπζε, ην απνηέιεζκα είλαη φηη ηα πνιιαπιά ζπζηήκαηα πξνζηαζίαο ησλ δηθαησκάησλ «ιεηηνπξγνχλ αξκνληθά ζηελ πξάμε κε ηηο αλαγθαίεο πξνζαξκνγέο» (2004, 151) θαη «ζπλαξζξψλνληαη ελ ηέιεη δηαιεθηηθά ζε κηα ελφηεηα κε ζηαζεξφ πάληνηε γλψκνλα ηελ επαχμεζε ηεο ειεπζεξίαο ηνπ αλζξψπνπ θαη ηνπ πνιίηε». Απφ ηε ζπλάξζξσζή ηνπο πξνθχπηεη κηα δηαξθήο εθιέπηπλζε θαη ελίζρπζε ησλ ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ, ζε αληηζηνηρία κε ηηο αιιαγέο πνπ ζπληεινχληαη ζηηο επξσπατθέο θνηλσλίεο (2004, 152). Πξνο ην ζθνπφ απηφ πξέπεη, ζπλεπψο, λα αλαδεηνχληαη εθιεπηπζκέλεο θαη 14 Πξβι. ΔΓΓΑ, Νν 45036/98, Bosphorus hava yollari turizm v Ireland, 30.05.2005, ζθέςεηο 149-166, θαη ηδίσο 155, ζε: ΓηΑ 30/2006, 675 επ. 15 Άξζξν 53 ηνπ Φάξηε: «Κακία δηάηαμε ηνπ παξφληνο Φάξηε δελ πξέπεη λα εξκελεχεηαη σο πεξηνξίδνπζα ή ζίγνπζα ηα δηθαηψκαηα ηνπ αλζξψπνπ θαη ηηο ζεκειηψδεηο ειεπζεξίεο πνπ αλαγλσξίδνληαη ζηα αληίζηνηρα πεδία εθαξκνγήο απφ ην δίθαην ηεο Έλσζεο, ην δηεζλέο δίθαην θαζψο θαη απφ ηηο δηεζλείο ζπκβάζεηο, ζηηο νπνίεο είλαη κέξε ε Έλσζε, ή φια ηα θξάηε κέιε, θαη ηδίσο απφ ηελ Δπξσπατθή Σχκβαζε γηα ηελ Πξνάζπηζε ησλ Γηθαησκάησλ ηνπ Αλζξψπνπ θαη ησλ Θεκειησδψλ Διεπζεξηψλ, θαζψο θαη απφ ηα Σπληάγκαηα ησλ θξαηψλ κειψλ». 11

επξεκαηηθέο πξνζεγγίζεηο (2004, 157), ζαλ εθείλεο πνπ θαη ν ίδηνο ν Γηψξγνο Παπαδεκεηξίνπ, φπσο έρεη ήδε πνιιάθηο επηζεκαλζεί ζην ζπλέδξην απηφ, εηζεγνχληαλ, απνθεχγνληαο ηηο ζπγθξνχζεηο θαη επηδηψθνληαο πάληνηε ηε κεγηζηνπνίεζε ηνπ νθέινπο. Επιλογικά Ο Γηψξγνο Παπαδεκεηξίνπ είρε εγθαίξσο επηζεκάλεη ηε «ζεζκηθή αζπκκεηξία» θαη ην «εθξεθηηθφ έιιεηκκα δεκνθξαηίαο» (1992, 91), ηνπ θξάηνπο δηθαίνπ θαη ηεο θνηλσληθήο αξρήο ζηελ πνξεία ηεο επξσπατθήο ελνπνίεζεο (2001α, 11). Ο ίδηνο αλαγλψξηδε βέβαηα φηη «ζηε δηαιεθηηθή ηνπ ηζηνξηθνχ γίγλεζζαη ε πξφνδνο ήηαλ αλαπφθεπθην λα επηηειείηαη ζηαδηαθά». Δπεζήκαλε δε ηε δπλάκεη ζπκβνιή ηνπ Φάξηε αθελφο ζηελ αληηκεηψπηζε ηνπ ειιείκκαηνο δεκνθξαηίαο θαη θξάηνπο δηθαίνπ θαη αθεηέξνπ ζηε ζεζκηθή σξίκαλζε ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο (2001α, 29). Γηα Δθείλνλ ν Φάξηεο ήηαλ «ην πξψην θείκελν ζπληαγκαηηθήο πθήο» πνπ ζα κπνξνχζε λα ιεηηνπξγήζεη, κε ηελ ελζσκάησζή ηνπ ζηηο Σπλζήθεο, σο πξνπνκπφο γηα ηε ζέζπηζε ελφο Σπληάγκαηνο ζηελ νκνζπνλδηαθή πξννπηηθή ηεο Δπξψπεο. Η παξαηήξεζε απηή, αλεμαξηήησο ηεο απνηπρίαο θχξσζεο ηεο Σπληαγκαηηθήο Σπλζήθεο, θσηίδεη ηελ πξνλνκηαθή ζέζε ηνπ Φάξηε ζην πιαίζην ηνπ επξσπατθνχ ζεζκηθνχ πνιηηηζκνχ, θαζψο απηφο κε ηε γεληθή θαη πεξηεθηηθή δηαηχπσζε ησλ δηαηάμεψλ ηνπ θαη ηε ιηηή ηνπ δνκή «ζπκππθλψλεη ην θεθηεκέλν ηφζν ηεο Σχκβαζεο φζν θαη ησλ θνηλψλ ζπληαγκαηηθψλ παξαδφζεσλ» (2004, 158). Θεηηθά ραηξέηεζε (2004, 154) αθφκε ηε δνκή ηνπ Φάξηε θαη ηε δηάηαμε ησλ δηθαησκάησλ αλάινγα κε ηε ζεκειηψδε αμία ζηελ νπνία αλαθέξνληαη (αμηνπξέπεηα, ειεπζεξία, ηζφηεηα, αιιειεγγχε, δεκνθξαηία θαη δηθαηνζχλε), θαζ ππέξβαζε ηεο μεπεξαζκέλεο παξαδνζηαθήο ηξηρνηφκεζεο ζε αηνκηθά, πνιηηηθά θαη θνηλσληθά (1992, 78). Ιδηαίηεξεο ζεκαζίαο ζηε ζθέςε ηνπ Παπαδεκεηξίνπ θαηέρεη ε «δεκηνπξγηθή φζκσζε πνπ ζπληειείηαη θαηά ηε ιεηηνπξγία ησλ ηξηψλ δηαθξηηψλ θαη αιιειέλδεησλ ζπζηεκάησλ ζηελ πξάμε» (2004, 159). Με ηνλ ηξφπν απηφ «ε Έλσζε κεηεμειίζζεηαη, ζπλεηδεηνπνηψληαο ηελ αλάγθε λα ελζηεξληζζεί ηα ηξία βάζξα ηνπ επξσπατθνχ πνιηηηθνχ θαη λνκηθνχ πνιηηηζκνχ: ηε δεκνθξαηία, ην θξάηνο δηθαίνπ θαη ηελ θνηλσληθή αξρή» (2001β, 169). Η παξαηήξεζε απηή δελ πξέπεη λα εθιεθζεί, σζηφζν, σο έθθξαζε κηαο άθξηηεο αηζηνδνμίαο ηνπ. Ο ίδηνο, κε ην θνθηεξφ κπαιφ θαη ηελ δηεηζδπηηθή ηνπ ζθέςε, έβιεπε φηη «ε πξαγκαηηθφηεηα δελ είλαη πάληνηε ζηξσκέλε κε ξφδα». Γηέθξηλε πνιχ θαζαξά φηη ηα δηθαηψκαηα βξίζθνληαη «κπξνζηά ζε λέεο πξνθιήζεηο, απφηνθεο ηεο δηαιεθηηθήο ηνπ ηζηνξηθνχ γίγλεζζαη», κε θπξηφηεξεο ηελ παγθνζκηνπνίεζε θαη ηνλ επαλαπξνζδηνξηζκφ ηεο ζρέζεο ειεπζεξίαο θαη αζθάιεηαο. Η αηζηνδνμία ηνπ δελ νθεηιφηαλ, ζπλεπψο, ζε κηα αθειή θαη άθξηηε καηηά, αιιά ζε κηα βαζηά γλψζε, πίζηε ζηε δχλακε αλζξψπσλ 12

θαη ζεζκψλ θαη ελ ηέιεη ζηε δηθή ηνπ αγσληψδε, δηαξθή θαη ελ ηέιεη, ζε πνιχ κεγάιν βαζκφ απνηειεζκαηηθή πξνζπάζεηα θαη ηνπο αλζξψπνπο λα ζπλεπηθνπξήζεη ζηηο πξνζπάζεηέο ηνπ γηα βειηίσζε ηνπ status quo, θαη ηνπο ζεζκνχο λα εληζρχζεη θαη λα ελδπλακψζεη. Δίλαη δχζθνιν λα ην πηζηέςνπκε φηη ν Γηψξγνο Παπαδεκεηξίνπ δελ κεηέρεη πηα ζ απηή ηε ζπλερηδφκελε θαη εληεηλφκελε πξνζπάζεηα. Τνλ βιέπνπκε -ζέινπκε λα ηνλ βιέπνπκε- λα θάζεηαη ζηα έδξαλα, αλάκεζά καο, ειαθξψο γεξκέλν ζην πιάη γηα λ αθνχζεη ην ζρφιην ηνπ δηπιαλνχ ηνπ, ελψ παξάιιεια παξαθνινπζεί επηζηακέλα ηε ζπδήηεζε. Με βιέκκα δηεηζδπηηθφ κα πνηέ αδηάθξηην. Με ελδηαθέξνλ πεγαίν θαη εηιηθξηλέο, κε κφλν ζηφρν ηελ αλαδήηεζε ηεο βέιηηζηεο ιχζεο ζε πξνβιήκαηα δεκφζηαο πνιηηηθήο. Με βαζηά επίγλσζε ηνπ ξφινπ ηνπ σο ζπληαγκαηνιφγνπ, ηεο πνιηηεηαθήο ηνπ επζχλεο, ηεο αλάγθεο ηνπ λα αληαπνθξηζεί φρη κφλν ζε απαηηήζεηο εξκελεπηηθήο θαζαξφηεηαο ή πξνζήισζεο ζην επηζηεκνληθφ δφγκα, αιιά πξσηίζησο ζηηο δσληαλέο εμειηζζφκελεο θαη νινέλα αλαδπφκελεο αλάγθεο ηεο θνηλσληθήο δπλακηθήο, πέξαλ ηεο ζπγθπξίαο αιιά κε επίγλσζε ηεο ηζηνξηθφηεηαο ησλ ζηηγκψλ. Κνηλσληθφο επηζηήκνλαο κε φιε ηε ζεκαζία ηεο ιέμεο. Έλαο εππαηξίδεο ηεο επηζηεκνληθήο θαη ηεο πνιηηεηαθήο δσήο. Καη βέβαηα νμπδεξθήο θαη δηνξαηηθφο. Με βιέκκα ζηξακκέλν ζην κέιινλ λα αθνχεη ηα κειινχκελα, έλαο θη απηφο απφ εθείλνπο ηνπ Καβάθε ηνπο ζνθνχο πνπ «αληηιακβάλνληαη ηα πξνζεξρφκελα». «Η αθνή απηψλ θάπνηε ελ ψξαηο ζνβαξψλ ζπνπδψλ ηαξάηηεηαη. Η κπζηηθή βνή ηνχο έξρεηαη ησλ πιεζηαδφλησλ γεγνλφησλ. Καη ηελ πξνζέρνπλ επιαβείο. Δλψ εηο ηελ νδφλ έμσ, νπδέλ αθνχνπλ νη ιανί». 16 Σ απηνχο ηνπο «επιαβείο» ζνθνχο αλήθε ν Γηψξγνο Παπαδεκεηξίνπ «ησλ πξνζηφλησλ» αληηιακβαλφκελνο. Ίζσο γη απηφ, έηζη φπσο έηξερε κπξνζηά απ ηα γηγλφκελα, λα βηάζηεθε ηφζν πνιχ λα θαβαιήζεη ην θχκα ηνπ ρξφλνπ, αθήλνληάο καο λα ηξέρνπκε πίζσ απ ηε ζθέςε ηνπ αθφκε 16 Κ. Καβάθε, Σνθνί δε Πξνζηφλησλ, Απφ ηα Ποιήμαηα 1897-1933, Ίθαξνο 1984 13

Επγογπαθία Γιώπγος Παπαδημηηπίος 1992, Τα πνιηηηθά δηθαηψκαηα ζηελ Δπξσπατθή Κνηλφηεηα, Υπεπάζπιζη, ζ. 779 επ. (παξαπέκπεηαη φπσο ζε Σςνηαγμαηικέρ Μελέηερ ΙΙ, ζ. 77 επ.) 1996, Η δηεζλνπνίεζε θαη ε θνηλνηηθνπνίεζε ηεο δηθαζηηθήο πξνζηαζίαο, ΝοΒ, η. 44, ζ. 569 επ. (παξαπέκπεηαη φπσο ζε: Σςνηαγμαηικέρ Μελέηερ Ι, ζ. 251 επ.) 2001α, Ο Φάπηηρ Θεμελιωδών Γικαιωμάηων. Σηαθμόρ ζηη θεζμική ωπίμανζη ηηρ Δςπωπαϊκήρ Ένωζηρ, εθδ. Παπαδήζε 2001β, Η θνηλσληθή αξρή ζηε Σπλζήθε ηνπ Άκζηεξληακ, ΔΔΔςπΓ, Δηδηθφ ηεχρνο, ζ. 355 επ. (παξαπέκπεηαη φπσο ζε: Σςνηαγμαηικέρ Μελέηερ ΙΙ, ζ. 161 επ.) 2001γ, Η επξσπατθή ελνπνίεζε ζην έξγν ηνπ Αξηζηφβνπινπ Μάλεζε, ΝοΒ η. 49, ζ. 1605 επ. (παξαπέκπεηαη φπσο ζε: Σςνηαγμαηικέρ Μελέηερ ΙΙ, ζ. 107 επ.) 2002α, Ο Φάξηεο Θεκειησδψλ Γηθαησκάησλ, ΔπιζκΔΓ, η. 8, ζ. 1 επ. (παξαπέκπεηαη φπσο ζε: Σςνηαγμαηικέρ Μελέηερ ΙΙ, ζ. 195 επ.) 2002β, Η δεζκεπηηθή ηζρχο ηνπ Φάξηε Θεκειησδψλ Γηθαησκάησλ, ζε ΔΔΔςπΓ, η. 22, ζ. 213 επ. (παξαπέκπεηαη φπσο ζε: Σςνηαγμαηικέρ Μελέηερ ΙΙ, ζ. 205 επ.) 2004, Η ζπλάξζξσζε ηεο εζληθήο, ηεο δηεζλνχο θαη ηεο ελσζηαθήο πξνζηαζίαο ησλ ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ ζηελ Δπξψπε, ΝοΒ, η. 52, ζ. 1137 επ. (παξαπέκπεηαη φπσο ζε: Σςνηαγμαηικέρ Μελέηερ Ι, ζ. 149 επ.) 2005, Τν πνηληθφ θαηλφκελν ζηελ Δπξσπατθή Έλσζε, ζε: Τιμηηικόρ Τόμορ για ηον Ιωάννη Μανωλεδάκη Ι, Γημοκπαηία Δλεςθεπία Αζθάλεια, Αζήλα-Θεζζαινλίθε, ζ. 131 επ. (παξαπέκπεηαη φπσο ζε: Σςνηαγμαηικέρ Μελέηερ ΙΙ, ζ. 221 επ.) 2006, Αλαζεψξεζε ηνπ Σπληάγκαηνο θαη θνηλσλία ησλ πνιηηψλ, ζε: http://anatheorisi.org/?author=63 14