«ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗΣ ΚΑΙ ΕΞΕΥΡΕΣΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ»

«ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗΣ ΚΑΙ ΕΞΕΥΡΕΣΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ» ΑΛΕΥΡΙΑΔΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΑΝ. ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΠΤΝ ΠΔΜ ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΔΡΑΣΕΩΝ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΓΔ ΠΔΜ Φλώρινα, Δεκέμβριος 2011 1

ΣΥΣΤΗΜΑ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΕΠΙΛΟΓΩΝ Αναλύοντας ιδιαίτερα τις εξελίξεις των τελευταίων χρόνων στον τομέα της απασχόλησης συμπεραίνει κανείς ότι η εξεύρεση εργασίας γίνεται ολοένα δυσκολότερη υπόθεση. Η έλλειψη θέσεων εργασίας σε συνδυασμό με την υπερπροσφορά εργασίας οπό την πλευρά των ανέργων δημιουργούν αντικειμενικά δυσμενείς συνθήκες στους νέους που επιθυμούν να εργαστούν. Η εποχή που μπορούσαμε να προβλέψουμε με σαφήνεια την επαγγελματική μας σταδιοδρομία φαίνεται πως έχει περάσει οριστικά, δίνοντας τη θέση της στην επαγγελματική αβεβαιότητα και τις συχνές αλλαγές στην εργασιακή κατάσταση (Καραλής, 2003). Στο πλαίσιο αυτό, ο θεσμός της Συμβουλευτικής και του Επαγγελματικού Προσανατολισμού αποκτά ολοένα και πιο σημαντική θέση. Ιδιαίτερα οι νέοι άνθρωποι χρειάζονται υποστήριξη για να κάνουν τις καλύτερες δυνατές επιλογές - εκπαιδευτικές και επαγγελματικές- αλλά και για να επιτύχουν προσωπική ανάπτυξη, που είναι προϋπόθεση της κοινωνικής ανάπτυξης. Προκειμένου να επιτευχθούν όλα αυτά, είναι ανάγκη οι παρεχόμενες υπηρεσίες Συμβουλευτικής και Προσανατολισμού να ανταποκρίνονται στις πραγματικές ανάγκες και δυνατότητες των ατόμων. Πολλοί ορισμοί έχουν δοθεί και πολλοί σκοποί έχουν προταθεί για να οριοθετήσουν το θεσμό της Συμβουλευτικής και του Προσανατολισμού. Ο όρος «Συμβουλευτική - Προσανατολισμός» καλύπτει το «όλον» του θεσμού αυτού συμπεριλαμβάνοντας όλες τις διαστάσεις και λειτουργίες τόσο της Συμβουλευτικής όσο και του Προσανατολισμού. Ο θεσμός περιλαμβάνει διαδικασίες που στόχο έχουν να προσφέρουν βοήθεια στο άτομο προκειμένου να αξιοποιήσει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τον εαυτό του, για το δικό του αλλά και για το γενικότερο όφελος (Δημητρόπουλος, 1994). Ο όρος «Συμβουλευτική» υποδηλώνει την έννοια του συν-βουλεύομαι, που σημαίνει συνεξετάζω με κάποιον το πρόβλημά του και τον διευκολύνω να βρει τη λύση του. Σε καμιά περίπτωση δε σημαίνει ότι «τον συμβουλεύω» ή «του παρέχω συμβουλές» (Δημητρόπουλος, 1998). Σύμφωνα με τη Βρετανική Εταιρεία Συμβουλευτικής (1989), Συμβουλευτική είναι η ειδικευμένη και σύμφωνα με κάποιες αρχές χρήση της σχέσης συμβούλουσυμβουλευμένου προκειμένου ο δεύτερος να αποκτήσει αυτογνωσία, συναισθηματική ανάπτυξη αλλά και θετική ανάπτυξη του προσωπικού του δυναμικού. Η συμβουλευτική σχέση (σχέση συμβούλου με το πρόσωπο, το οποίο είναι αποδέκτης των υπηρεσιών της Συμβουλευτικής) θα ποικίλει ανάλογα με τις ανάγκες, αλλά θα ασχολείται με θέματα προσωπικής ανάπτυξης, τη λύση ειδικών προβλημάτων, τη λήψη απόφασης, την αυτογνωσία και θέματα που αφορούν τις σχέσεις με τους άλλους (Hilton & Fallowfield, 1991). Ως εκ τούτου, η Συμβουλευτική θα μπορούσε να οριστεί ως μια διαδικασία αμφίδρομης επικοινωνίας κατά την οποία παρέχεται επιστημονικά θεμελιωμένη βοήθεια στο άτομο προκειμένου να επιτύχει προσωπική ανάπτυξη και επομένως να είναι σε θέση να ανταποκριθεί με επιτυχία στους διάφορους ρόλους του. Η Συμβουλευτική επιδιώκει να ενδυναμώσει το άτομο, έτσι ώστε να αξιοποιήσει τις δυνατότητες που έχει. 'Όπως προκύπτει, η Συμβουλευτική είναι μια συνεργασία, στην οποία είναι δεδομένος ο σεβασμός για το πρόσωπο που δέχεται τη βοήθεια. Η συμβολή του προσώπου αυτού στη διαδικασία βοήθειας είναι ιδιαίτερα σημαντική, αν όχι η 2

σημαντικότερη. Άλλωστε ο θεμελιώδης σκοπός της Συμβουλευτικής είναι να βοηθήσει τον άνθρωπο να βοηθήσει τον εαυτό του, γεγονός που δηλώνει σεβασμό στις δυνατότητες και τις ικανότητες του προσώπου. Στη Συμβουλευτική δεν υπάρχει αυστηρός διαχωρισμός μεταξύ θεωριών προσωπικότητας και επαγγελματικής ανάπτυξης. Ευρύτερος στόχος της Συμβουλευτικής είναι η ολόπλευρη ανάπτυξη του προσώπου και η εργασία αποτελεί σημαντικό πεδίο της ζωής, καθώς απ' αυτή εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό η ικανοποίηση του προσώπου αλλά και η πρόοδος της κοινωνίας. Η ανάγκη για Επαγγελματικό Προσανατολισμό των νέων ανθρώπων στην εποχή μας είναι προφανώς μεγαλύτερη απ' ότι παλιότερα, καθώς το κοινωνικοοικονομικό πλαίσιο μεταβάλλεται διαρκώς ενώ γίνεται ολοένα και πιο ανταγωνιστικό. Ο Επαγγελματικός Προσανατολισμός στην απλούστερη έκφρασή του, σημαίνει να προσφέρεις βοήθεια στους ανθρώπους για να επιλέξουν εργασία στην οποία λογικά θα είναι ικανοποιημένοι και επιτυχημένοι, μέσα στα όρια των ικανοτήτων τους. Περισσότερο φιλόδοξα, αφορά στην ιδέα του προσανατολισμού προς μια σταδιοδρομία, η οποία θα ικανοποιεί το άτομο (Vaughan, 1970). Ο Επαγγελματικός Προσανατολισμός ανήκει στον ευρύτερο χώρο της Συμβουλευτικής και ορίζεται ως η επιστήμη που στοχεύει στο να βοηθήσει τον άνθρωπο να αποκτήσει αυτογνωσία, να χρησιμοποιήσει το δυναμικό του κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο και να πάρει ορθές επαγγελματικές αποφάσεις. 'Όταν η διαδικασία αυτή αναφέρεται και σε εκπαιδευτικές επιλογές, τότε ορίζεται ως «Σχολικός και Επαγγελματικός Προσανατολισμός» (Σιδηροπούλου-Δημακάκου, 1994). Ο όρος «Επαγγελματικός Προσανατολισμός» έχει διττό νόημα καθώς αναφέρεται αφ' ενός στην κατεύθυνση που από μόνο του έχει πάρει το άτομο στην προσπάθειά του να καταλήξει στο επιθυμητό επάγγελμα και αφετέρου στη βοήθεια και καθοδήγηση που δίδεται στο άτομο στην προσπάθειά του αυτή. Σήμερα χρησιμοποιείται ο όρος «εξέλιξη» ή «ανάπτυξη» της σταδιοδρομίας για να καταδείξει την έννοια της συνεχούς εξέλιξης που εμπεριέχεται στην επαγγελματική πορεία του ανθρώπου (Κάντας και Χαντζή, 1991. Κωστάκος, 1983. Μαλικιώση-Λοϊζου, 1998). Κατ αυτή την έννοια, η Συμβουλευτική Σταδιοδρομίας μπορεί να οριστεί ως η συνεχιζόμενη-πρόσωπο με πρόσωπο-αλληλεπίδραση μεταξύ συμβούλου και ατόμου σχετικά με θέματα που αφορούν στη σταδιοδρομία ή την εργασία (Swanson, 1995). Οι επαγγελματικές επιλογές παίζουν σημαντικό ρόλο στη ζωή του ανθρώπου και συνδέονται με τις ικανότητές του, τα ενδιαφέροντά του και γενικά με τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς του. Η επιλογή επαγγέλματος προσδιορίζει το βαθμό και τον τρόπο ζωής. Εξαιτίας ακριβώς της σημαντικότητας των επαγγελματικών επιλογών, αναπτύχθηκε η Επαγγελματική Συμβουλευτική πριν από οποιονδήποτε άλλο κλάδο της Συμβουλευτικής. Επαγγελματική Συμβουλευτική είναι «η καθοδήγηση και στήριξη του ατόμου στην προσπάθειά του να επιλέξει το επάγγελμα που του ταιριάζει ή να επιλύσει ψυχολογικά προβλήματα που συνδέονται με το επάγγελμα (Κάντας και Χαντζή, 1991). Είναι η Συμβουλευτική που προσφέρει βοήθεια στον άνθρωπο προκειμένου να επιτύχει στον επαγγελματικό τομέα. 3

ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΕΠΙΤΥΧΙΑ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΕΞΕΥΡΕΣΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ (ΣΥΝΤΑΞΗ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟΥ ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗΣ ΜΕ ΕΡΓΟΔΟΤΕΣ) Κάποιος που μπαίνει σήμερα στην αγορά εργασίας θα πρέπει να είναι προετοιμασμένος να αλλάξει αρκετές φορές αντικείμενο εργασίας ή ακόμα και επάγγελμα. Η συνεχής αναβάθμιση των γνώσεων και των ικανοτήτων και η διεύρυνση της επαγγελματικής εμπειρίας αφορούν σήμερα ολοένα και περισσότερους εργαζομένους. Ταυτόχρονα ο επαγγελματικός προσανατολισμός, η συμβουλευτική και η υποστήριξη δεν απευθύνονται πλέον μόνο στον άνεργο, αλλά και στον εργαζόμενο που θα πρέπει να διαχειριστεί την επαγγελματική του σταδιοδρομία κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο, ώστε να είναι σε θέση να ανταποκρίνεται στις συνεχώς μεταβαλλόμενες απαιτήσεις της αγοράς εργασίας. Τι πρέπει λοιπόν να κάνει ο άνεργος και πολύ περισσότερο ο νεοεισερχόμενος στην αγορά εργασίας, προκειμένου να αξιοποιήσει τις δυνατότητές του και να καταφέρει να βρει κάποιας μορφής απασχόληση, που να τον καλύπτει όχι μόνο από την πλευρά των απολαβών, αλλά και από την πλευρά της ικανοποίησης των προσωπικών του στόχων και φιλοδοξιών. Αυτό που περιγράφεται ως αναζήτηση και τελικά εξεύρεση εργασίας περιλαμβάνει ή θα έπρεπε να περιλαμβάνει έννοιες όπως: επαγγελματικός προσανατολισμός προγραμματισμός και διαχείριση επαγγελματικής σταδιοδρομίας ανάπτυξη προσωπικής στρατηγικής αξιολόγηση γνώσεων και ικανοτήτων αναβάθμιση προσόντων απόκτηση και ενδυνάμωση κοινωνικών δεξιοτήτων Αν και η επιλογή του μελλοντικού επαγγέλματος είναι σημαντικό και καθοριστικό γεγονός για όλους τους νέους, εντούτοις η συμβουλευτική και η υποστήριξη, τουλάχιστον κατά τις πρώτες προσπάθειες ένταξης στην αγορά εργασίας, αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα μιας επιτυχημένης σταδιοδρομίας. Η ένταξη στην αγορά εργασίας και η επιτυχημένη επαγγελματική σταδιοδρομία δεν είναι θέμα συμπτώσεων, αλλά αποτέλεσμα συστηματικού σχεδιασμού και προγραμματισμού και απαιτεί από την πλευρά του ανέργου ειδικές γνώσεις και ικανότητες. Άλλωστε οι σύγχρονες προσεγγίσεις στον τομέα της επαγγελματικής επιλογής και ανάπτυξης θέλουν το νέο να διαχειρίζεται ο ίδιος την επαγγελματική του σταδιοδρομία, προγραμματίζοντας ενεργά το επαγγελματικό του μέλλον και όχι παραμένοντας θεατής των εξελίξεων στην αγορά εργασίας (Καραλής, 2003). ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ Ο προγραμματισμός της επαγγελματικής σταδιοδρομίας και η ανάπτυξη προσωπικής στρατηγικής για την εξεύρεση εργασίας είναι ίσως τα πρώτα βήματα που πρέπει να κάνει ο άνεργος και ιδιαίτερα ο νεοεισερχόμενος στην αγορά εργασίας. Η ανάπτυξη αυτής της προσωπικής στρατηγικής περιλαμβάνει την αξιολόγηση της παρούσας κατάστασης, την επιλογή των μελλοντικών στόχων και, στη συνέχεια, τον προσδιορισμό των τακτικών κινήσεων και των βημάτων που απαιτούνται, προκειμένου να επιτευχθούν οι στόχοι που έχει θέσει ο άνεργος. 4

Η εκτίμηση της παρούσας κατάστασης απαιτεί τη συστηματική αξιολόγηση των γνώσεων, των ικανοτήτων, των προτεραιοτήτων, των χαρακτηριστικών της προσωπικότητας, των κλίσεων και των ενδιαφερόντων μας. Στόχος μας είναι να δούμε τι ακριβώς είμαστε σε θέση να κάνουμε και, επομένως, να προσδιορίσουμε το είδος της εργασίας για το οποίο θεωρούμε ότι έχουμε τα απαιτούμενα προσόντα (Δημητρόπουλος, 2002). Ανεξάρτητα από τα προσόντα που έχουμε, πρέπει να σταθμίσουμε προσεκτικά τις διαθέσιμες εναλλακτικές λύσεις και να θέσουμε τους στόχους μας σε συνάρτηση και με τα αντικειμενικά δεδομένα. Αμέσως μετά θα πρέπει να καθορίσουμε τα βήματα που απαιτούνται για την υλοποίηση των στόχων που έχουμε θέσει. Η επιλογή του είδους της εργασίας είναι προσωπικό θέμα και εξαρτάται άμεσα από τις προτεραιότητες που το κάθε πρόσωπο ξεχωριστά θέτει (ιδιωτικός ή δημόσιος τομέας, υπάλληλος ή ελεύθερος επαγγελματίας, οικονομικές απολαβές, ωράριο, συχνότητα μετακινήσεων, προοπτικές εξέλιξης, είναι μερικοί από τους παράγοντες που καθορίζουν την επιλογή) (Κάντας, 1993). Το πρώτο πράγμα που πρέπει να κάνουμε ξεκινώντας την προσπάθειά μας για αναζήτηση εργασίας, είναι να προετοιμάσουμε τον προσωπικό μας φάκελο (ένα είδος προσωπικού αρχείου), ώστε να είμαστε διαρκώς σε ετοιμότητα να αξιοποιήσουμε εκμεταλλευτούμε τις πιθανές ευκαιρίες για απασχόληση. Αυτός ο «προσωπικός φάκελος» περιλαμβάνει: Βιογραφικό σημείωμα Τεκμηρίωση βιογραφικού σημειώματος με δικαιολογητικά, βεβαιώσεις και γενικά επίσημα έγγραφα Συστατικές επιστολές Είναι βέβαιο πως το περιεχόμενο του προσωπικού μας φακέλου θα χρειαστεί να το εκθέσουμε αρκετές φορές κατά την περίοδο που αναζητούμε εργασία. Αυτός είναι και ο λόγος που ο φάκελος θα πρέπει πάντοτε να είναι ενημερωμένος για κάθε δραστηριότητά μας και να μην παρουσιάζει ελλείψεις, ειδικά όσον αφορά την τεκμηρίωση του βιογραφικού σημειώματος. Είναι επίσης σημαντικό να ενεργοποιήσουμε στην κατεύθυνση αυτή τον προσωπικό μας κύκλο γνωριμιών (και όχι απλά το συγγενικό και φιλικό μας περιβάλλον). Πιθανόν αρκετοί από τους γνωστούς μας να μην γνωρίζουν πως αναζητούμε εργασία ή να μην γνωρίζουν το είδος της εργασίας που προσπαθούμε να βρούμε. Η ακριβής ενημέρωσή τους για την εκπαιδευτική και επαγγελματική μας κατάσταση θα μας δώσει την ευκαιρία να διευρύνουμε τις πιθανές πηγές απασχόλησης. Σίγουρα οι «μικρές αγγελίες» αποτελούν, εκτός από μια πιθανή πηγή εξεύρεσης εργασίας, μια καλή ευκαιρία για να ενημερωνόμαστε διαρκώς για τις εξελίξεις στην αγορά εργασίας και για τις απαιτήσεις των επιχειρήσεων που αναζητούν εργαζομένους. Οι Υπηρεσίες υποστήριξης και προώθησης στην απασχόληση, του δημόσιου κυρίως (αλλά τελευταία και του ιδιωτικού) τομέα, μπορούν να αποτελέσουν πηγές ενημέρωσης και πληροφόρησης για νέες θέσεις εργασίας. Η τακτική επικοινωνία και ενημέρωση από τις Υπηρεσίες αυτές μπορεί να συμβάλει αποτελεσματικά στην προσπάθειά μας για αναζήτηση εργασίας. Επιπλέον τα Γραφεία Διασύνδεσης και Σταδιοδρομίας που λειτουργούν στα περισσότερα ιδρύματα της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης (ΑΕΙ και ΊΈΙ), έχουν στόχο την υποστήριξη των αποφοίτων στην προσπάθειά τους για εξεύρεση εργασίας και περιλαμβάνουν: ενημέρωση για τις υπάρχουσες θέσεις εργασίας, τεχνική υποστήριξη των ανέργων (π.χ. σύνταξη βιογραφικού σημειώματος), πληροφόρηση για 5

μεταπτυχιακές σπουδές και προγράμματα κατάρτισης, παροχή στοιχείων και πληροφοριών για επιχειρήσεις μέσω βάσεων δεδομένων. Αντίστοιχες υπηρεσίες λειτουργούν και στα περισσότερα Κέντρα Επαγγελματικής Κατάρτισης (ΚΕΚ) και Ινστιτούτα Επαγγελματικής Κατάρτισης (ΙΕΚ), με στόχο την προώθηση των αποφοίτων τους στην απασχόληση. Τα Κέντρα Συμβουλευτικής-Προσανατολισμού (ΚΕΣΥΠ) του Υπουργείου Παιδείας, έχουν στόχο την πληροφόρηση και τον επαγγελματικό προσανατολισμό των μαθητών και των αποφοίτων της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Εκτός από τους παραπάνω «κλασικούς» τρόπους αναζήτησης εργασίας, μπορούμε να εκμεταλλευτούμε και τις δυνατότητες που μας δίνει η τεχνολογία και ιδιαίτερα το Internet με τη δημοσιοποίηση των θέσεων εργασίας. ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΚΑΙ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Το βιογραφικό σημείωμα περιέχει όλες εκείνες τις πληροφορίες που αφορούν τα προσωπικά στοιχεία, την εκπαίδευση και την επαγγελματική εμπειρία ενός ατόμου. Ακριβώς επειδή η προσέγγιση ενός εργοδότη δεν είναι και τόσο εύκολη υπόθεση, συνήθως το βιογραφικό σημείωμα είναι το μόνο μέσο που έχει στη διάθεσή του ο άνεργος που ενδιαφέρεται να διεκδικήσει κάποια θέση, προκειμένου να κάνει σε πρώτη φάση γνωστά τα προσόντα του. Επομένως, συντάσσοντας το βιογραφικό μας σημείωμα πρέπει να έχουμε ως στόχο το να μπορέσει αυτός που θα το διαβάσει να σχηματίσει μια πλήρη εικόνα για τις γνώσεις και τις ικανότητές μας σε σύντομο χρονικό διάστημα. Φυσικά, ένα πλήρες βιογραφικό σημείωμα δεν αρκεί για να προσληφθεί κάποιος. Εκείνο που τελικά καθορίζει ή όχι την πρόσληψη είναι το κατά πόσο οι γνώσεις και τα προσόντα μας καλύπτουν τις απαιτήσεις της συγκεκριμένης θέσης, καθώς επίσης και η γενικότερη παρουσία μας κατά τη συνέντευξη επιλογής. 'Ένα καλό όμως βιογραφικό σημείωμα είναι απαραίτητο, προκειμένου να μας καλέσουν για συνέντευξη, ενώ ταυτόχρονα μπορεί να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις ώστε να δώσουμε τη συνέντευξη με ευνοϊκότερους όρους (Μάραντος, 2000). ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟΥ ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΟΣ Στο σημείο αυτό θα πρέπει να καταστήσουμε σαφές πως δεν υπάρχει ένας συγκεκριμένος τύπος βιογραφικού σημειώματος κατάλληλος για κάθε περίπτωση. Το είδος, η έκταση και το περιεχόμενό του εξαρτώνται σε σημαντικό βαθμό από: τις σπουδές και την επαγγελματική μας σταδιοδρομία. Με την έννοια αυτή, δεν υπάρχει κάποια προκαθορισμένη και γενικά αποδεκτή έκταση για το βιογραφικό σημείωμα ούτε είναι απόλυτα προσδιορισμένο το περιεχόμενό του ή ο τρόπος καταγραφής του. Παρ' όλα αυτά υπάρχουν ορισμένα χαρακτηριστικά που έχουν επικρατήσει και που καλό είναι να τηρούνται κατά τη σύνταξη του βιογραφικού σημειώματος. Το βιογραφικό μας σημείωμα μπορεί να χαρακτηριστεί «επιτυχημένο», όταν έχουμε καταφέρει να τονίσουμε τα θετικά μας σημεία και να υποβαθμίσουμε τα αρνητικά μας. Η εμφάνιση του βιογραφικού σημειώματος είναι ένα στοιχείο που άμεσα ή έμμεσα αξιολογείται. Πιο συγκεκριμένα ένα βιογραφικό σημείωμα πρέπει να είναι: Απλό, δίνοντας τη δυνατότητα σε αυτόν που το διαβάζει να σχηματίσει σε σύντομο χρονικό διάστημα μια ολοκληρωμένη εικόνα για τις γνώσεις και τις ικανότητές μας. 6

Πλήρες, με την έννοια ότι παρουσιάζονται όλες οι πληροφορίες που μας αφορούν και επομένως δεν χρειάζονται επιπλέον διευκρινίσεις. Σαφές, δηλαδή να μην περιέχει δυσνόητα σημεία και χρονικά κενά (Καραλής, 2003). Η ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟΥ ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΟΣ 'Όπως έχουμε ήδη αναφέρει, δεν υπάρχουν συγκεκριμένες προδιαγραφές σχετικά με το τι είναι καλό να περιέχει το βιογραφικό μας σημείωμα, καθώς επίσης και σχετικά με τη σειρά που παρουσιάζονται αυτές οι πληροφορίες. Παρ' όλα αυτά, έχει επικρατήσει η διάρθρωση του βιογραφικού σημειώματος να βασίζεται σε ορισμένες βασικές ενότητες, οι κυριότερες από τις οποίες είναι: Προσωπικά στοιχεία Σπουδές ή Εκπαίδευση -Επιμόρφωση Ξένες γλώσσες Επαγγελματική εμπειρία Μελέτες-Δημοσιεύσεις Ειδικές γνώσεις Άλλες πληροφορίες ή Άλλες δραστηριότητες Ενδιαφέροντα Συστάσεις O ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗΣ ΣΤΗΝ ΕΠΙΛΟΓΗ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΥ Η συνέντευξη επιλογής είναι ίσως η κρισιμότερη διαδικασία στην προσπάθειά μας για εξεύρεση εργασίας, Εφόσον το βιογραφικό σημείωμα που υποβάλαμε δημιούργησε μια πρώτη θετική εντύπωση, η συνέντευξη έχει έναν και μόνο στόχο από την πλευρά του μελλοντικού εργοδότη: να διαπιστωθεί κατά πόσο οι γνώσεις, τα ενδιαφέροντά μας και κυρίως η προσωπικότητά μας ταιριάζουν με τις απαιτήσεις της συγκεκριμένης θέσης, καθώς επίσης και με τους στόχους και τις επιδιώξεις της εταιρείας ή του οργανισμού. Αν και οι συνεντεύξεις αποτελούν στη χώρα μας τη βασική μέθοδο επιλογής εργαζομένων, σε αρκετές περιπτώσεις συνδυάζονται και με άλλες μεθόδους, όπως είναι, για παράδειγμα, η συμπλήρωση ειδικών τεστ. Τα τεστ αυτά είναι μια σειρά από προσεκτικά επιλεγμένες ερωτήσεις ή/και προβλήματα που στόχο έχουν τη σκιαγράφηση της προσωπικότητας του υποψηφίου σε σχέση με την προσφερόμενη θέση εργασίας. Οι συνεντεύξεις επιλογής προσωπικού γίνονται είτε από ένα πρόσωπο είτε από επιτροπή (Μπίλλης, 1999). Αν και δεν υπάρχουν έτοιμες «συνταγές» για τη συμπεριφορά και τις απαντήσεις μας κατά τη διάρκεια της συνέντευξης, εντούτοις υπάρχουν ορισμένα βήματα και ορισμένες τεχνικές που καλό είναι να γνωρίζουμε. Η ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗΣ Τα βήματα και οι ενέργειες που πρέπει να γίνουν από την πλευρά του υποψηφίου πριν από τη συνέντευξη περιλαμβάνουν: Προσεκτική ανάγνωση και ανάλυση του βιογραφικού σημειώματος που έχουμε υποβάλει (αυτός είναι και ο λόγος που πρέπει να έχουμε σε αρχείο τα βιογραφικά σημειώματα που έχουμε κατά 7

καιρούς αποστείλει σε εταιρείες ή οργανισμούς). 'Όσο λοιπόν κι αν φαίνεται παράξενο, το πρώτο πράγμα που πρέπει να κάνουμε προκειμένου να προετοιμαστούμε για τη συνέντευξη, είναι να διαβάσουμε το βιογραφικό μας σημείωμα προσεκτικά. Στόχος αυτής της «επανάληψης» είναι να προσπαθήσουμε να εντοπίσουμε τα αδύνατα σημεία μας (και ιδιαίτερα σε σχέση με την προσφερόμενη θέση), καθώς επίσης και τα σημεία για τα οποία είναι πολύ πιθανόν να μας ζητηθούν κάποιες διευκρινίσεις ή επιπλέον πληροφορίες. Η συλλογή στοιχείων και πληροφοριών για την επιχείρηση ή τον οργανισμό στον οποίο ενδιαφερόμαστε να προσληφθούμε είναι επίσης σημαντική, γιατί συνεισφέρει αφενός στο να προσανατολιστούμε και να προετοιμαστούμε καλύτερα σε σχέση με τις πιθανές ερωτήσεις που θα αντιμετωπίσουμε και αφετέρου στο να δώσουμε την εικόνα ενός προσώπου πληροφορημένου και με ενδιαφέρον για τη συγκεκριμένη θέση. Επιπλέον είναι σημαντική η συστηματική ανάλυση των απαιτήσεων της προσφερόμενης θέσης και η εκτίμηση του κατά πόσο αυτές ταιριάζουν με τις γνώσεις, τις ικανότητες αλλά και τα ενδιαφέροντά μας. Παράλληλα, θα πρέπει να μελετήσουμε προσεκτικά εκείνες τις κινήσεις που θα αναδείξουν τα συγκριτικά μας πλεονεκτήματα και θα καλύψουν κατά τον καλύτερο τρόπο ενδεχόμενες αδυναμίες μας. Ένα άλλο στοιχείο της προετοιμασίας μας είναι η διερεύνηση των ερωτήσεων που πιθανόν να γίνουν στη διάρκεια της συνέντευξης και η διαμόρφωση των κατά περίπτωση κατάλληλων απαντήσεων. 'Ένα άλλο ζήτημα που παίζει ιδιαίτερο ρόλο στην εικόνα που θα σχηματίσει ο συνεντευκτής για μας είναι η εξωτερική μας εμφάνιση. Το ντύσιμο και η γενικότερη παρουσία μας παίζουν σημαντικό ρόλο, τουλάχιστον για τη δημιουργία αυτής της πρώτης εντύπωσης. 'Έτσι λοιπόν, η εξωτερική εμφάνιση του υποψηφίου πρέπει να είναι φροντισμένη και να ταιριάζει με τις απαιτήσεις της θέσης εργασίας και με το γενικότερο κλίμα που επικρατεί στον οργανισμό ή την εταιρεία. Σε κάθε περίπτωση πάντως, καλό είναι να αποφεύγονται οι εμφανισιακές ακρότητες, ιδιαίτερα όταν βρίσκονται σε ασυμφωνία με το γενικότερο περιβάλλον όπου γίνεται η συνέντευξη. Ιδιαίτερη, επίσης, σημασία έχουν και οι αντιδράσεις μας που δεν διατυπώνονται με λόγια, αλλά γίνονται αντιληπτές με κινήσεις του σώματος. Η μη λεκτική επικοινωνία είναι εξίσου σημαντική με τη λεκτική και πολλές φορές η ερμηνεία των κινήσεων ή των αντιδράσεων του συνομιλητή μας μπορεί να μας οδηγήσει σε ενδιαφέροντα συμπεράσματα. Λέγοντας «μη λεκτική επικοινωνία», εννοούμε τη στάση του σώματος, το βλέμμα, και γενικότερα εκείνες τις κινήσεις και τις αντιδράσεις που μπορεί να αποτελέσουν ενδείξεις για τις σκέψεις μας ή τα συναισθήματά μας. Ο έλεγχος των αντιδράσεων αυτών δεν είναι πάντοτε εύκολος, πάντως σε κάθε περίπτωση προσπαθούμε να αποφύγουμε νευρικές κινήσεις (π.χ. τη συνεχή αλλαγή της στάσης του σώματος), γιατί μπορεί να ερμηνευτούν από το συνεντευκτή ως ενδείξεις ανασφάλειας ή αναξιοπιστίας. Αντίστοιχα, η παρατήρηση από την πλευρά μας των μη λεκτικών αντιδράσεων του συνεντευκτή μπορεί να μας οδηγήσει σε χρήσιμα συμπεράσματα σχετικά με την αποτελεσματικότητα των απαντήσεών μας και τη γενικότερη εικόνα που έχουμε δώσει (Καραλής, 2003). Ορισμένα σημεία που θα μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε καλύτερα τη συμπεριφορά μας στη διάρκεια της συνέντευξης, είναι τα ακόλουθα: Κατά τη διάρκεια της συνέντευξης ακούμε το συνομιλητή μας και, το κυριότερο, φροντίζουμε να γίνει αντιληπτό ότι δίνουμε προσοχή στις απόψεις του ή στις ερωτήσεις που διατυπώνει. 8

Το περιεχόμενο των απαντήσεών μας έχει πάντοτε άμεση σχέση με τις ερωτήσεις. Σε καμία περίπτωση δεν αντιδικούμε με το συνεντευκτή και δεν χάνουμε την ψυχραιμία μας, ανεξάρτητα από το είδος και το περιεχόμενο των ερωτήσεων. Όπου είναι δυνατόν εστιάζουμε την απάντησή μας στις ανάγκες της εταιρείας ή του οργανισμού και όχι στις προσωπικές μας ανάγκες. Επιπλέον οι κυριότεροι παράμετροι στις οποίες βασίζεται η αξιολόγηση των υποψηφίων και τα επιμέρους ζητήματα που εξετάζει ο συνεντευκτής, συνήθως είναι τα παρακάτω: Προσωπικά στοιχεία Ηλικία Υγεία Οικογενειακή κατάσταση Τόπος διαμονής Δυνατότητα μετακίνησης Άλλες ασχολίες Σπουδές Συνάφεια των σπουδών με το αντικείμενο εργασίας Διακρίσεις ή δυσκολίες κατά τη διάρκεια των σπουδών Συχνότητα επιμόρφωσης Αντικείμενα επιμόρφωσης ή εξειδίκευσης Άλλες γνώσεις (ξένες γλώσσες, Η/Υ κ.λπ.) Επαγγελματική εμπειρία Συνολικός χρόνος προϋπηρεσίας Συνάφεια της προηγούμενης εργασιακής εμπειρίας σε σχέση με τις προδιαγραφές της προσφερόμενης θέσης Εξέλιξη στις προηγούμενες θέσεις Ικανότητες που προκύπτουν με βάση την επαγγελματική εμπειρία Δυνατότητα επίτευξης στόχων Συχνότητα αλλαγής εργασιακού περιβάλλοντος Γνώμες προηγούμενων εργοδοτών Διαπροσωπικές σχέσεις -Προσωπικότητα Συνεργασία με συναδέλφους Ομιλία, έκφραση Ικανότητα διοίκησης Επικοινωνιακές δεξιότητες Σταθερότητα στις επιλογές Προσαρμοστικότητα ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ ΜΕ ΑΥΞΗΜΕΝΗ ΖΗΤΗΣΗ Η ραγδαία εξάπλωση των νέων τεχνολογιών σε συνδυασμό με τη διεθνοποίηση της οικονομίας και την ταχύτητα απαξίωσης των γνώσεων, έχουν αλλάξει ριζικά το τοπίο του κόσμου της εργασίας τα τελευταία χρόνια, ανατρέποντας τη σταθερότητα και τη διάρκεια, που σε μεγάλο βαθμό χαρακτήριζαν μέχρι πρόσφατα την απασχόληση. Η ανεργία αναδεικνύεται σε ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα της εποχής μας, πλήττοντας μάλιστα σε μεγαλύτερο βαθμό συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες και 9

ιδιαίτερα τους νέους. Η μείωση των ευκαιριών για απασχόληση έχει ως αποτέλεσμα το μεγαλύτερο ποσοστό των νέων, που ολοκληρώνουν την προετοιμασία για την επαγγελματική τους ζωή, να διαπιστώνουν πως είναι εξαιρετικά δύσκολο να βρουν την εργασία που προτιμούν, ώστε να ενταχθούν στην αγορά εργασίας με τους όρους που σχεδίαζαν. Στο πλαίσιο των αλλαγών που περιγράψαμε προηγουμένως, νέα επαγγέλματα αναδεικνύονται, ενώ αρκετά παραδοσιακά επαγγέλματα φαίνεται πως με την πάροδο του χρόνου εξαφανίζονται ή αλλάζουν περιεχόμενο. Ειδικότητες που μέχρι σήμερα γνωρίζαμε πως εξασφάλιζαν μόνιμη απασχόληση αρχίζουν να εμφανίζουν κρίση. Επίσης έχει διαφανεί έντονη η τάση μεταξύ των σύγχρονων επαγγελματιών να έχουν ενταχθεί στη διά βίου μάθηση και εκπαίδευση μέσω της οποίας αποκτούν νέες ικανότητες και αναπτύσσουν καινούργιες, στην προσπάθειά τους να αναπτύσσουν συνεχώς την καριέρα τους (Παπαϊωάννου, 1990) Στον διεθνή χώρο και κατά συνέπεια και στη χώρα μας μερικοί από τους τομείς που σημειώνουν ραγδαία άνοδο είναι αυτοί των υπηρεσιών, των τεχνικών επαγγελμάτων, των τηλεπικοινωνιών και των επαγγελμάτων που σχετίζονται με τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και επικοινωνίας. Αυτά φυσικά περιλαμβάνουν ένα ευρύ φάσμα επαγγελμάτων. Ενδεικτικά, όσον αφορά τις υπηρεσίες, αύξηση παρουσιάζεται σε όσες σχετίζονται με το τουρισμό και με κοινωνικά επαγγέλματα (ψυχολόγος, κοινωνικός λειτουργός). Ιδιαίτερα με την όλο και αυξανόμενη ένταξη των γυναικών στον χώρο εργασίας, υπηρεσίες που αφορούν τη φροντίδα των παιδιών και των ηλικιωμένων αρχίζουν να έχουν όλο και μεγαλύτερη ζήτηση. Επίσης υπηρεσίες στον τομέα ανάπτυξης των ανθρωπίνων πόρων των επιχειρήσεων. Όσον αφορά τα τεχνικά επαγγέλματα, η επανάσταση και η ζήτηση συνεχίζουν να βρίσκονται στον τομέα της πληροφορικής με έμφαση όμως στην εξειδίκευση και όχι μόνο στις γενικές γνώσεις πληροφορικής. Επίσης τα τεχνικά επαγγέλματα, όπως τεχνικοί ηλεκτρονικών υπολογιστών, ηλεκτρολόγοι, ξυλουργοί, υδραυλικοί και μηχανικοί αυτοκινήτων, γνωρίζουν ιδιαίτερη αύξηση. Πιο αναλυτικά ποια είναι τα επαγγέλματα που προβλέπεται να παρουσιάσουν αυξημένη ζήτηση στη χώρα μας κατά τα επόμενα χρόνια; Σύμφωνα με τα συμπεράσματα της μελέτης του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, με τίτλο «Σπουδές και Απασχόληση» (2001), τα επαγγέλματα αυτά -ταξινομημένα σε κατηγορίες οικονομικής δραστηριότητας- είναι τα ακόλουθα: Γεωργία, Κτηνοτροφία Τεχνολόγος θερμοκηπίων -ανθοκομίας Ιχθυολόγος -υδατοκαλλιεργητής Τεχνολόγος αρχιτεκτονικής τοπίου και ανθοκομίας Τεχνολόγος βιολογικής και οικολογικής γεωργίας Τεχνικός ανθοκομίας Τεχνίτης επιχειρηματικής γεωργίας Τεχνίτης ζωοτεχνικής Τεχνίτης μελισσοκόμος Τεχνίτης ζωοτροφών Τεχνίτης γαλακτοκόμος Τεχνίτης τροφίμων και εμπορίας γεωργικών προϊόντων Τεχνίτης ανθοκηπουρός Τεχνίτης θερμοκηπίων Κατασκευές, Επεξεργασία υλικών Τεχνολόγος Ηλεκτρολόγος 10

Σχεδιαστής Πληροφορικός Τεχνίτης θερμοϋδραυλικών εγκαταστάσεων Μαρμαροτεχνίτης Σχεδιαστής τεχνικών έργων με Η/Υ Τρόφιμα, Ποτά, Φάρμακα Διαιτολόγος Τεχνολόγος διατροφής και διαιτολογίας Τεχνολόγος τροφίμων Μάγειρας Μηχανολογία Τεχνολόγος Μηχανολόγος Τεχνολόγος οχημάτων Ψυκτικός Τεχνίτης υδραυλικός Τεχνικός ανελκυστήρων Τεχνίτης μηχανών και αυτοκινήτου Τεχνίτης βιομηχανικών εγκαταστάσεων Τεχνίτης αμαξωμάτων Τεχνίτης μεταλλικών κατασκευών Τεχνίτης επιπλοποιίας Πληροφορική, Τηλεπικοινωνίες Πληροφορικός Ηλεκτρολόγος Μηχανικός -Πληροφορικός Μηχανικός Πληροφορικής Μηχανικός Πληροφορικός με ειδίκευση στα δίκτυα Τεχνολόγος αυτοματισμού Τεχνολόγος διαχείρισης πληροφοριών Τεχνολόγος επιχειρησιακού σχεδιασμού και πληροφοριακών συστημάτων Τεχνολόγος πληροφορικής πολυμέσων Τεχνολόγος Ηλεκτρολόγος Τεχνολόγος Ηλεκτρονικός Τεχνολόγος Πληροφορικός Τεχνολόγος πληροφορικής και δικτύων Ειδικός γεωγραφικών συστημάτων Τεχνικός ιατρικής πληροφορικής Τεχνικός αυτοματισμών Τεχνικός βιομηχανικού λογισμικού Τεχνικός δικτύων Τεχνικός τηλεπληροφορικής Τεχνίτης Ηλεκτρονικός Τεχνίτης Ηλεκτρολόγος Τεχνίτης Ηλεκτρολόγος εγκαταστάσεων κτιρίων Τεχνίτης Ηλεκτρολόγος αυτοκινήτων Τεχνίτης ραδιοτηλεόρασης Τεχνίτης Η/Υ και δικτύων Τεχνίτης Ηλεκτρονικός μηχανών και συσκευών Τεχνίτης Ηλεκτρονικός επικοινωνιών 11

Τεχνίτης σχεδιαστής τεχνικών έργων με χρήση Η/Υ Γραφικές Τέχνες Μηχανικός γραφικών τεχνών και σχεδίασης συστημάτων Τεχνολόγος γραφικών έργων Τεχνικός γραφίστας ηλεκτρονικής σχεδίασης εντύπου Τεχνίτης γραφικών τεχνών Οικονομία, Διοίκηση Μηχανικός οικονομίας και διοίκησης Μηχανικός παραγωγής και διοίκησης Οικονομολόγος τεχνολογίας και συστημάτων παραγωγής Οικονομοδιοικητικός -Μηχανολόγος Οικονομοδιοικητικός Πληροφορικός -Οικονομοδιοικητικός Λογιστής Tηλεπληρoφορικός -Οικονομοδιοικητικός Διαχειριστής 'Έργων Στέλεχος υπηρεσιών ασφαλείας Διαφημιστής-Δημόσιες σχέσεις Τουρισμός, Ψυχαγωγία Στέλεχος αγροτουρισμού Στέλεχος οργάνωσης ψυχαγωγίας Ξεναγός Ειδικός διαχείρισης τουριστικών εκδηλώσεων Ειδικός ξενοδοχειακών υπηρεσιών και τροφοδοσίας Αρτοποιός -Ζαχαροπλάστης Βοηθός εστιάτορα Βοηθός ζαχαροπλάστη Βοηθός μάγειρα Σιτιστής Υγεία, Κοινωνική Πρόνοια Νοσηλευτής Τεχνολόγος Οπτικός Νοσοκόμος Αισθητικός Τεχνολόγος ιατρικών εργαστηρίων Τεχνολόγος ιατρικών οργάνων Τεχνολόγος ραδιολογίας -ακτινολογίας Νοσοκόμος -τραυματιολόγος Νοσοκόμος χειρουργείου Ειδικός εφαρμογών αισθητικής Ειδικός ιατρικών συσκευών απεικονίσεων Ειδικός ιατρικών συσκευών ακτινοθεραπείας Φυσικοθεραπευτής-Εργοθεραπευτής-Λογοθεραπευτής Μεταφορές, Ναυτιλία Εμποροπλοίαρχος Μηχανικός Εμπορικού Ναυτικού 12

Εκπαίδευση, Πολιτισμός, Άλλα επαγγέλματα Εκπαιδευτικός τεχνικής εκπαίδευσης -Ηλεκτρονικός Εκπαιδευτικός τεχνικής εκπαίδευσης Ηλεκτρολόγος Ειδικός Παιδαγωγός Κληρικός Τέλος, σταθερή απασχόληση διασφαλίζουν τα στρατιωτικά και αστυνομικά επαγγέλματα. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να αναφέρουμε πως η ζήτηση των επαγγελμάτων διαφέρει ανάλογα με την περιοχή, σε κάθε περίπτωση πάντως η καταγραφή που παραθέσαμε είναι αντιπροσωπευτική των τάσεων που αναμένεται να επικρατήσουν στην αγορά εργασίας το αμέσως προσεχές χρονικό διάστημα. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Δημητρόπουλος, Ε. (1994). Σχολικός Εκπαιδευτικός και Επαγγελματικός Προσανατολισμός και Συμβουλευτική. Αθήνα: Γρηγόρη. Δημητρόπουλος, Ε. (1998). Συμβουλευτική και Συμβουλευτική Ψυχολογία. Αθήνα: Γρηγόρη. Δημητρόπουλος, Ε. (2002). Αναζητώντας Εργασία. Από την εκπαίδευση στην επαγγελματική αποκατάσταση. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Hilton, D. & Fallowfield, L. (1991). Counseling and Communication in Health Care. London: Hilton & Fallowfield. Κάντας, Α. & Χαντζή, Α. (1991). Ψυχολογία της εργασίας: Θεωρίες επαγγελματικής ανάπτυξης, Στοιχεία συμβουλευτικής. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Κάντας, Α. (1993). Οργανωτική-Βιομηχανική Ψυχολογία (μέρος 2). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Καραλής, Θ. (2003). Τεχνικές εξεύρεσης εργασίας. Αθήνα: Μεταίχμιο. Κωστάκος, Γ. (1983). Επαγγελματικός προσανατολισμός, Θεωρία-πράξη. Αθήνα: Gutenberg. Μαλικιώση-Λοϊζου, Μ. (1998). Συμβουλευτική Ψυχολογία. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Μάραντος, Π. (2000). Τεχνικές εύρεσης εργασίας. Αθήνα: Πατάκης. Μπίλλης, Λ. (1999). Αναζήτηση και εξεύρεση εργασίας. Αθήνα: Interbooks. Παιδαγωγικό Ινστιτούτο. (2001). Σπουδές και Απασχόληση. http://www.pi-schools.gr/oldpi/greek/index.html. Παπαϊωάννου, Σ. (1990). Επαγγελματική εκπαίδευση και προσανατολισμός. Αθήνα: Γρηγόρη. 13

Σιδηροπούλου-Δημακάκου, Δ. (1994). Επαγγελματικός Προσανατολισμός. Μια επιστήμη στην υπηρεσία της επαγγελματικής ζωής του ατόμου. Εκπαιδευτική Κοινότητα, 27, 9-11. Swanson, J.L. (1995). The Process and Outcome of Career Counseling. In Walsh, W.B., & Osipow, S.H. (eds.), Handbook of Vocational Psychology, (2 nd ed.). USA: Lawrence Erlbaum Associates. Vaughan, T.D. (1970). Education and Vocational Guidance Today. London: Routledge & Kegan. 14