"Εγώ και το φαγητό: µιά σχέση αγάπης και µίσους (διάλεξη, 2004) διάλεξη, ανοιχτή για το κοινό, από τους ψυχοθεραπευτές ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΠΑΤΡΙΝΙΟΥ και ΠΕΤΡΟ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΔΕΥΤΕΡΑ, 1 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2004, στο Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης η διάλεξη αυτή ήταν η Α' Φάση ενός ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΑΥΤΟΓΝΩΣΙΑΣ ΚΑΙ ΒΙΩΜΑΤΙΚΗΣ ΔΡΑΣΗΣ, το οποίο είχε τον τίτλο "Ανθρώπινες Σχέσεις και Προσωπική Ανάπτυξη", και συνδιοργάνωσαν: το Α' ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΔΙΑΜΕΡΙΣΜΑ του ΔΗΜΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, και η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Σηµείωση: Το παρακάτω κείµενο γράφτηκε από τον Πέτρο Θεοδώρου και τη Χριστίνα Πατρινιού, στη διάρκεια της 3ετούς συνεργασίας τους, στα πλαίσια του φορέα ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ (2003-2006) Χαιρετισµός και από τους δύο συντονιστές. Αναφορά στο πρόγραµµα και στη σηµασία του, στη δοµή της διάλεξης. Σύντοµη εισαγωγική άσκηση.
2 (ΜΕΡΟΣ Ι, ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΠΑΤΡΙΝΙΟΥ) Στη σύγχρονη εποχή η διαδικασία του φαγητού - όπως τόσα και τόσα άλλα - έχει µεταλλαχθεί σε κάτι γρήγορο, παράπλευρο, συµπληρωµατικό στους φρενήρεις ρυθµούς της καθηµερινότητας. Ετσι, το φαγητό έχει χάσει την αληθινή του σηµασία και ουσία. Εµείς, πιά, δεν συνειδητοποιούµε τι τρώµε, πώς τρώµε, πότε και πού. Τα εστιατόρια fast food ενισχύουν ακόµα περισσότερο την έτσι κι αλλιώς δυσλειτουργική µας σχέση µε το φαγητό και δεν µας βοηθούν καθόλου να συνειδητοποιούµε το πώς είµαστε εµείς όταν τρώµε. Πχ πεινούµε πραγµατικά όταν τρώµε; Τρώµε όταν στεναχωριόµαστε, όταν νιώθουµε µοναξιά, αγωνία; Πραγµατικά, λίγα πράγµατα για το φαγητό µπορεί κάποιος να συνειδητοποιήσει όταν έχει εντάξει και τη διαδικασία αυτή σε έναν αγώνα δρόµου, σε µιά ατέρµονη προσπάθεια να "προλάβει τις υποχρεώσεις" του. Πολλές φορές, επίσης, το φαγητό παίρνει ασυνείδητα τη θέση µιάς "ασπίδας" που πολλοί από µας νιώθουµε την ανάγκη να έχουµε στις ανταλλαγές µας µε άλλους ανθρώπους ή και µε τον ίδιο µας τον εαυτό. Η ελλειπής αυτοεκτίµηση, η αποµάκρυνση από τον εαυτό, η αποξένωση από τις ανάγκες και τις επιθυµίες µας, µπορεί κάλλιστα να έχει ως αποτέλεσµα την ασυνείδητη µετατροπή του φαγητού σε ένα υποκατάστατο ευρείας χρήσης (όπως θα σας πεί σχετικά και ο Πέτρος, παρακάτω). Μιά από αυτές είναι να µην σχετίζοµαι πραγµατικά µε τους ανθρώπους, αλλά µόνο µε το φαγητό, γιατί µόνο µ' αυτό µπορώ να αισθανθώ ασφαλής και ήρεµος και, πάνω από όλα, αποδεκτός.
3 Μιά άλλη διάσηµη χρήση υποκατάστατου - ιδιαίτερα δηµοφιλής στις γυναίκες - είναι τα γλυκά. Είναι έντονα ελκυστικά, έως ακαταµάχητα για κάποιους από εµάς, ειδικά όταν τα ψυχολογικά µας "κενά" δεν γεµίζουν. Τότε, έρχεται η γλυκειά και παραπλανητική γεύση της ζάχαρης και της σοκολάτας, ως ο µόνος δρόµος για να νιώσουµε να γεµίζουν τα "κενά" µας από τη θλίψη ας πούµε ενός χωρισµού, από το άγχος της µοναξιάς. Βέβαια, "γεµίζουν" µόνο πρόσκαιρα, γιατί οι πραγµατικές αιτίες τους δεν ξορκίζονται µε ένα λαχταριστό γλυκό. Ωστόσο, αντιµετωπίζονται µε την ανάπτυξη ενός ώριµου "εγώ" που θα είναι ικανό να αντέχει τις δυσκολίες που επιφυλάσσει σε όλους η ζωή. Ενα άλλο πολύ σηµαντικό θέµα στον τρόπο που διαχειριζόµαστε τη λήψη τροφής, είναι το µοντέλο συµπεριφοράς που µάθαµε στη βρεφική και παιδική ηλικία από τους σηµαντικούς "Αλλους", και ειδικά, τον πιό σηµαντικό, τη µητέρα µας. Ο τρόπος που οι µαµάδες ταίζουν τα µωρά τους, χαράζεται στη µνήµη µας. Αργότερα, στην ενήλικη ζωή µας, σε στρεσογόνες καταστάσεις, αυτή η µνήµη ανασύρεται. Ας πάρουµε πχ µιά µαµά η οποία ταίζει το µικρό παιδί της παρά το γεγονός ότι αυτό δεν πεινάει πιά, η οποία γεµίζει το στόµα του µε τροφή, ενώ αυτό διαµαρτύρεται και θυµώνει για την αδιαφορία της. Είναι πολύ πιθανό, αυτό το µωρό, ως ενήλικας πιά, να γεµίζει ασυνείδητα το στόµα του µε φαγητό όποτε θυµώνει ή θέλει να φωνάξει. Είναι πράγµατι αξιοθαύµαστο το πόσο ευφάνταστα ο οργανισµός χρησιµοποιεί ολιστικά συµβολικούς τρόπους για να πετύχει κάτι στο παραπάνω θέµα. Κι αυτό το "κάτι" και η επιτυxία του είναι η αναπαραγωγή ενός µοντέλου "από τα παλιά": "όταν θυµώνω τρώω, γεµίζω το στόµα µου µε φαγητό". Ερευνες έχουν δείξει ότι περισσότερο µητέρες αγοριών έχουν την τάση να επιδεικνύουν αδιαφορία προς τις πραγµατικές ανάγκες των αρσενικών παιδιών τους. Καλύπτουν αυτή τη αδιαφορία µε ένα υπερβολκό ενδιαφέρον, έλεγχο και ενασχόληση µε τη διατροφή του µικρού αγοριού. Συνήθως, όπως αποδεικνύεται εκ των υστέρων, τέτοιες γυναίκες έχουν προβληµατική σχέση µε τον σύντροφο ή και τον πατέρα τους, και, φυσικά, χρησιµοποιούν το φαγητό ως υποκατάστατο πολλαπλών χρήσεων. Κάλλιστα, ένα παιδί που καταπιέζεται και ελέγχεται διατροφικά από τη µητέρα του, µπορεί, ως ενήλικας, να γίνει ανορεκτικός ή βουλιµικός. Να χρησιµοποιεί δηλαδή το φαγητό αυτοκαταστροφικά και µε µε επιθετικότητα, αδυνατίζοντας δραµατικά ή παχαίνοντας πολύ.
4 Και στις δύο περιπτώσεις - ασυνείδητα - προσπαθεί να εξαφανίσει τον εαυτό και το "εγώ" του, τις επιθυµίες και τις ανάγκες του. Πολλά έχουν ειπωθεί από τους ειδικούς για τα άτοµα που έχουν αναπτύξει κάποια µορφή διατροφικής διαταραχής. Το τι κρύβεται στο οικογενειακό και κοινωνικό ιστορικό αυτών των ατόµων αντανακλά πολλές φορές µιά ελλιπή σχέση µε γονείς - ιδιαίτερα τη µητέρα - και κατ' επέκταση µε τον εαυτό. Βέβαια, σε καµµία περίπτωση κανείς δεν ισχυρίζεται ότι η σχέση µε το φαγητό και η τελετουργία του θα οδηγεί πάντα και σε ακραίες συµπεριφορές όπως η ανορεξία και η βουλιµία. Αν όµως λάβουµε υπ' όψιν ότι λίγο πολύ όλοι µας ασχολούµαστε λιγότερο ή περισσότερο µε το φαγητό και το χρησιµοποιούµε ως υποκατάστατο, εύκολα µπορεί κάποιος να καταλάβει ότι µιά τέτοια πορεία, κάποιες φορές, σε κάποια άτοµα, είναι πολύ πιθανή. Κλείνοντας αυτό το κοµµάτι της διάλεξης, θα ήθελα να σας τονίσω την έννοια της "χρυσής τοµής" και της καθαρής - ψύχραιµης µατιάς στα πράγµατα. Σχεδόν όλοι έχουµε µιά σχέση έντονη µε το φαγητό, είτε γιατί το σκεφτόµαστε συνέχεια και είναι "σύντροφός" µας, είτε γιατί δεν το σκεφτόµαστε όσο "πρέπει", όπως και αν αυτό ορίζεται για τον καθένα από εµάς, µε αποτέλεσµα να ξεχνούµε να φάµε.
5 Και στις δύο περιπτώσεις το φαγητό παίζει έντονο και καταλυτικό ρόλο στην ευρύτερη συµπεριφορά µας και η σχέση που έχουµε µαζί του λέει πολλά για µας σε κάποιον που ασχολείται ειδικότερα µε την αυτογνωσία. Αυτό όµως σε καµµία περίπτωση δεν σηµαίνει ότι σήµερα, εδώ, σας λέµε µε εύσχηµο τρόπο ότι όλοι "έχετε πρόβληµα". Απλά, σας λέµε πώς να µάθετε ίσως περισσότερα για τον εαυτό σας παρατηρώντας τι κάνετε µε αυτόν τον κεντρικό ρόλο στη ζωή όλων µας. Ισως έτσι αυξηθούν οι πιθανότητες βελτίωσης της ποιότητας ζωής του καθένα από µας και των αγαπηµένων του. (ΜΕΡΟΣ ΙΙ, ΠΕΤΡΟΣ ΘΕΟΔΩΡΟΥ) Οι διατροφικές µας συνήθειες λοιπόν αντανακλούν ένα σηµαντικό κοµµάτι της προσωπικότητάς µας καθώς και τρόπους επαφής µας µε το περιβάλλον. Ολα αυτά βέβαια δεν σηµαίνουν ότι πάντα κάτι κρύβεται πίσω από τη συµπεριφορά µου στο φαγητό ή, τουλάχιστον, ότι πρέπει διαρκώς να ψάχνω αυτό το κρυµµένο νόηµα. Ας πούµε ότι χθες έφαγα 7 αντί για 3 σοκολατάκια. Η ότι ενώ χαρακτηρίζοµαι ψηλός και έχω συνηθισµένο βάρος, διαπιστώνω ότι πήρα 1-2 κιλά. Πρέπει να θορυβηθώ αµέσως ότι «κάτι δεν πάει καλά µ εµένα»; Πρέπει να χάσω τον ύπνο µου προγραµµατίζοντας δίαιτες; Οχι, ασφαλώς και δεν εννοούµε κάτι τέτοιο. Ισα - ίσα, πιό πολύ θάπρεπε να ανησυχώ αν είµαι ανίκανος να ευχαριστηθώ τα επιπλέον σοκολατάκια που κατανάλωσα περιστασιακά.... αν όµως, άσχετα από τα πάρα πολλά ή πολύ λίγα κιλά µου οι διατροφικές µου συνήθειες µε κάνουν να νοιώθω δυστυχισµένος,... αν λόγω κιλών χάνω ποιότητες που έχω ορίσει ως σηµαντικές για µένα, πχ έρωτα, σεξ, ευκινησία, κλπ,... αν ζω σε έναν διαρκή τρόµο µήπως και παραβώ τους κανόνες υγιεινής διατροφής που έχω ασπαστεί,... αν το πώς βλέπω ο ίδιος την εικόνα µου δεν έχει καµµιά απολύτως σχέση µε αυτό που βλέπουν όλοι οι άλλοι γύρω µου σε µένα, ε, τότε, ίσως θα µπορούσα να ΚΑΝΩ κάτι για όλα αυτά. Και δεν µιλώ σε επίπεδο του να «βρω» ή απλά να καταλάβω τι συµβαίνει για να «γνωρίσω» τον εαυτό
6 µου. Οχι, εννοώ το ΚΑΝΩ µε την έννοια του ΠΡΑΤΤΩ κάτι για µιά καλύτερη ποιότητα ζωής, αν και εφόσον την επιθυµώ. Και ας δούµε τώρα για λίγο επάνω σε ποιά βαση µπορούµε να τοποθετήσουµε αυτό το «κάτι». Κάποια από τα σηµεία που στηρίζουµε τη δουλειά µας µε τη Χριστίνα ως φιλοσοφία και µεθοδολογία είναι η υποκειµενική πραγµατικότητα, η προσωπική ευθύνη, η ολιστική µατιά στα πράγµατα, το θέµα των ρόλων και του εαυτού, το εδώ και τώρα, η επίγνωση, η διακοπή της εµπειρίας, η προσωπική ανάπτυξη. Τι εννοώ µε όλα αυτά; Ας τα δούµε αµέσως. Ξεκινούµε από την άποψη του ότι ζω µε έναν τρόπο µοναδικό. Η εµπειρία της κάθε στιγµής µου είναι αποκλειστικά δική µου και το ίδιο έγκυρη και σεβαστή µε τη δική σας, και τη δική σας, και τη δική σας εµπειρία. Ο κόσµος για µένα τοποθετείται στην υποκειµενική µου εµπειρία, στο κύλισµά της την κάθε στιγµή, ο κόσµος µου ΕΙΝΑΙ αυτό που βιώνω, κι αυτό είναι µοναδικό και κατα-δικό µου όσο κι αν προσπαθήσω να σας το περιγράψω. Πχ, όσο και αν τώρα σας µιλώ για 6 ώρες για το πόσο και πώς τώρα πεινώ επειδή µέσα από το άγχος
7 µου για τη σηµερινή παρουσίαση ξέχασα να φάω, µόνον εγώ αισθάνοµαι τη συγκεκριµµένη δική µου τρύπα στο στοµάχι να µε δαγκώνει όπως µε δαγκώνει, να, έτσι κάπως, και όχι αλλιώς, τη δική µου ζαλάδα που σηµαίνει αστάθεια και αναγούλα, τη δική µου αγωνία µήπως παραπατήσω ή δεν µιλώ αρκετά δυνατά ή δεν αντέξω ως το τέλος της διάλεξης, την καρδιά µου να χτυπά όπως χτυπά, την αναπνοή µου να προσπαθεί να στηρίξει τη φωνή µου, κλπ. Αυτή η εµπειρία είναι δική µου και είµαι ο µόνος πραγµατικά γνώστης των διαστάσεων και των ποιοτήτων της, και είµαι ο µόνος που της προσδίδει ένα νόηµα και αποφασίζει τι να κάνει γι αυτό. Πχ εντάξει η πείνα µου, ταυτόχρονα όµως χαίροµαι που µιλώ σε σας, κι έτσι δε µε νοιάζει η ενόχληση. Η, τελικά δεν νοιώθω καλά και θα σταµατήσω για ένα λεπτό για να πιώ νερό ή να φάω ένα κουλουράκι. Κι αν τελικά πω, «σήµερα δεν νοιώθω καλά», ποιός µπορεί πραγµατικά να µου αµφιβητήσει την αίσθηση αυτή; Και βέβαια, µέχρις εδώ έχουµε τη µία όψη του νοµίσµατος. Γιατί, αντίστροφα, αυτή η αίσθηση δεν υπάρχει στο κενό, ανήκει σε µένα, στο πρόσωπο, στον εαυτό µου, ως µόνος ιδιοκτήτης της έχω την αποκλειστική της ευθύνη και κανείς δεν µπορεί να µε αναγκάσει να κάνω κάτι αν δεν το επιθυµώ ή το επιλέξω (εκτός αν µε παραβιάσει). Πεινώ. Ποιός όµως πεινά; Το στοµάχι µου; Φταίει η γυναίκα µου ή η δουλειά µου που «µου» προκαλούν άγχος και τρώω ό,τι βρω µπροστά µου; Φταίει το «σώµα» µου που δεν αρέσω στον ή στην τάδε και πρέπει να το «φτιάξω» (φουσκώνοντας ή ξεφουσκώνοντας το) έτσι ώστε να έχω ελπίδες να κερδίσω λίγη σηµασία; «Είµαι εγώ που φωνάζω και είµαι εγώ που κλαίω, µ' ακούς;» λέει ο Οδ. Ελύτης. Και «εγώ» σηµαίνει ύλη, πνεύµα, σκέψεις, αισθήσεις, συναισθήµατα, ένα ολόκληρο µοναδικό και µεταβαλλόµενο σύστηµα στη δική του αδιάκοπη συνέχεια και εµπειρία της ζωής του, ένα σύστηµα που είναι κάτι περισσότερο από το απλό αριθµητικό άθροισµα των µερών του, που µπορεί να αρθρώσει θαρραλέα «εγώ είµαι». Πραγµατικά, όταν πεινώ µπορεί να µου χαλάσει όλη η διάθεση σε µιά βραδιά που περίµενα πολύ, ή, αν έχω φάει απρόσεχτα υπερβολική και κακή τροφή στην ταβέρνα, τώρα που δεν µπορώ να κοιµηθώ, βλαστηµώ την ώρα και τη στιγµή που βγήκα. Και, άλλωστε, πόσες φορές άραγε τρώµε κάτι χωρίς να νιώθουµε τη λαχτάρα, την πείνα γι αυτό; (όπως κάνουν πχ συχνά οι γυναίκες, σύµφωνα µε στοιχεία ερευνών). Ολα τα µέρη του συστήµατος αυτού εµπεριέχουν και αντίθετα στοιχεία. Ας πούµε, στο συναίσθηµα, είµαι ικανός και να αγαπώ και να µισώ. Μπορώ να φερθώ τρυφερά αλλά µπορώ να φερθώ και βίαια. Μπορώ να είµαι και υποµονετικός, αλλά εν δυνάµει και ενθουσιώδης.
8 Κι ακόµη, όλα τα µέρη αυτού του συστήµατος αλληλεπιδρούν µεταξύ τους. Πχ σκέφτοµαι µε τον έναν ή µε τον άλλον τρόπο επηρεασµένος από το υλικό µου κοµµάτι, και λέω «έχω έλκος και γι αυτό δεν βγαίνω µε παρέες». Κάτι τέτοιο, αυτόµατα συνεπάγεται και µιά άλλη σχέση µου µε ό,τι συναισθήµατα µου γεννούσε η ανάγκη και η απόλαυση µιάς παρέας σ' ένα τραπεζάκι, ας πούµε το καλοκαίρι, πίνοντας ένα ποτηράκι παγωµένο ούζο, του οποίου τη δροσιά και το άρωµα επιλέγω τώρα να στερούµαι απόλυτα. Η λέω «έτσι που είναι το σώµα µου ποιός θα µε κοιτάξει;» και µπαίνω σε µιά κατάσταση αυτοκαταδίκης όπου το δικαίωµα και η ανάγκη µου για ουσιαστικό σύντροφο γίνεται κάτι απαγορευµένο, επικίνδυνο, µαταιωτικό, κι εγώ στις σχέσεις µου θυµώνω, φοβάµαι, ντρέποµαι, σφίγγοµαι. Ετσι, όπως είπε και η Χριστίνα, µπορεί να χρειάζοµαι τόσο πολύ έναν σύντροφο αλλά παραµένω κλειδωµένος στην αυτοεικόνα µου, τρώω για να ευχαριστηθώ από κάπου, και η εικόνα µου χαλάει κι άλλο ενώ εγώ γύρευα απλά λίγη παρηγοριά. Αυτό το σύστηµα, κάνει αυτονόητα το καλύτερο που µπορεί να κάνει την κάθε στιγµή, µέσα από µιά διαδικασία αδιάκοπης δηµιουργικής προσαρµογής στις εκάστοτε συνθήκες. Αν κάποτε αρνήθηκα το «φαγητό» (µε οποιαδήποτε διάστασή του, υλική ή και συµβολική ως «πρέπει»), αν το φοβήθηκα ή αν κατέφυγα σ αυτό, ήταν γιατί εκείνη τη στιγµή δεν µπορούσα να κάνω τίποτα καλύτερο. Ισως να µπορούσα στη σκέψη µου ή στη φαντασίωσή µου ή στην επιθυµία µου να «ήµουν» αλλιώς. Ελα όµως που ήµουν όπως ήµουν... Οµως, αλήθεια, ΤΩΡΑ πώς είµαι; Υπάρχουν άραγε λόγοι να εξακολουθώ να βλέπω το «φαγητό» όπως τότε; Τι µπορώ ΤΩΡΑ να κάνω; Ας πούµε ότι δεν µου αρέσει η εικόνα µου γιατί έχω περιττά κιλά. Αποφασίζω να κάνω δίαιτα, να φτιάξω το σώµα µου. Παίρνω δύναµη από τη µελλοντική µου εικόνα. Ενθουσιάζοµαι, ορµώ «στο» σώµα µου αποφασιστικά. Πηγαίνω στο γυµναστήριο. Τα πράγµατα πάνε καλά, όντως, νιώθω το σώµα µου να «αλλάζει». Κι ύστερα; Περνά ο καιρός. Κουράζοµαι να ζω µε στερήσεις, αισθάνοµαι ότι κάποιος «µου παίρνει» την ευχαρίστηση του φαγητού. Οι «δουλειές» µου ξαναγίνονται πρωταγωνίστριες στη ζωή µου. Η ευφορία µετά το γυµναστήριο λόγω των ανοιχτών πόρων στο δέρµα και της κυκλοφορίας των ενδορφινών γίνεται ουδέτερη µνήµη στο µυαλό µου και νεκρώνεται ως σωµατική συνολική αίσθηση. Ναι, θέλω να τελειώσει πιά η δίαιτα, που τη θεωρούσα σαν µιά περίοδο ιδιαίτερη και ξεχωριστή, µετά από την οποία τα πράγµατα θα ήταν όπως και πριν, µε µόνη διαφορά, εµένα αδύνατο, στο κέντρο
9 τους. Δηλαδή να τρέχω µε τον ίδιο αυτοµατισµό από το πρωί ως το βράδυ, να έχω τα ίδια παραµερισµένα συναισθήµατα, τις ίδιες συντεταγµένες στο περιβάλλον µου, µόνο που θα είµαι «ωραίος» και θα µου κάνουν ρούχα που έχω χρόνια να τα βάλω. Στ αλήθεια πίστευα φιλότιµα ότι µπορούσα να αλλάξω ένα µόνο κοµµάτι στη ζωή µου χωρίς καµµιά άλλη συνέπεια στα υπόλοιπα, να αλλάξω ρόλο στο ίδιο έργο. Κι έτσι, εδώ, συνήθως σπάνε οι δίαιτες. Ας υποθέσουµε όµως ότι τελικά τα καταφέρνω και δεν διακόπτω για πολλοστή φορά τη δίαιτα. Τα πράγµατα ξαναγίνονται όπως ήταν, έχω ξανά δικαίωµα στην απόλαυση του φαγητού. Συχνότατα, αφού τίποτα βαθύτερο και ουσιαστικότερο δεν άλλαξε στη ζωή µου, ξαναοδηγούµαι στο ίδιο «στυλ» ζωής και ΟΧΙ µόνον διατροφής. Ετσι, αρχίζω και πάλι να τρώω όπως και πριν. Σιγά - σιγά όµως το σώµα µου «ξεφεύγει» - το άτιµο! - και πάλι, µιά κακόβουλη δύναµη αδράνειας το «τραβάει» σε µιά εικόνα µου που καλά γνωρίζω και µε δυσαρεστεί. Με φρίκη βλέπω ότι τα πράγµατα είναι πάλι όπως τα ήξερα αλλά είµαι ΚΑΙ εγώ όπως µε ήξερα, καθόλου αδύνατος, και πάλι. Ματαιώνοµαι. Θυµώνω. Παλεύω µ εµένα, σαν τον Δον Κιχώτη µε τους ανεµόµυλους, κι ακόµα χειρότερα, ο εαυτός µου που «µε» ξαναπαρασέρνει είναι ένας εχθρός αόρατος, θαρρείς και ένα άγνωστο κοµµάτι µου θέλει το κακό µου. Βάζω νέο στόχο, ύστερα από µερικούς µήνες, να ξαναρχίσω την όλη προσπάθεια, κλπ. Τι γίνεται εδώ; Υπάρχει εχθρός; Ποιός «µε» παρασέρνει και «µε» ακυρώνει; Κατά µία έννοια, ναι, µάλλον υπάρχει κάτι που ΕΓΩ ζω ως εχθρό, µόνο που δεν έρχεται απ έξω, ζεί στο αρχηγείο, σ' εµένα τον ίδιο, που ΗΔΗ τον εµ-περιέχω, και δεν έχω µάθει να τον βλέπω. Είναι τα αποξενωµένα µου κοµµάτια, δηλαδή... τα κόµπλεξ µου,... τα µέρη µου που πενθούν και πονούν,... τα θυµωµένα µέρη µου που κατά την κοινωνικοποίησή µου έµαθα να κρατώ σιωπηλά,... οι ξεχασµένες µου ανάγκες,... ανάγκες αλλονών που µεταµφίεσα σε δήθεν δικές µου, ή... οι παλιές µου ανάγκες που κάποτε µε καθόριζαν αλλά τώρα µε συνοδεύουν χωρίς λόγο γιατί οι συνθήκες άλλαξαν και φαίνεται να µην το καταλαβαίνω, κι ακόµη... είναι οι ρόλοι που έχω µάθει και «παίζω» άκριτα,... είναι η επιθυµία µου για ρόλους που δεν έχω αποκτήσει ακόµη,... είναι ό,τι κανόνες και «πρέπει» έχω άκριτα καταπιεί αµάσητους όταν δεν γινόταν αλλιώς,
10... είναι ό,τι ιδέα σχηµάτισα για τον εαυτό µου που τώρα µε στοιχειώνει σαν αόρατο βάρος. Πχ δεν γεννήθηκα µε ελλειπή αυτοεκτίµηση, δεν γεννήθηκα για να αποφεύγω κάποια συναισθήµατα αγκαλιάζοντας στη θέση τους το φαγητό. Κάπως έγιναν όλα αυτά, και κάπως συνεχίζουν να γίνονται. Δεν εννοώ ότι οι απαντήσεις ΕΙΝΑΙ στο παρελθόν ή µόνο στις πεποιθήσεις και στις ιδέες µας για τη ζωή. Ούτε πως αρκεί να ερευνήσω ως αρχαιολόγος την ιστορία µου για να αλλάξω το παρόν µου, ή να στέκοµαι κάθε πρωί µπροστά στον καθρέφτη και να επαναλαµβάνω φωναχτά ασκήσεις του τύπου «µπορείς, ναι, µπορείς», ή «είσαι καλά, πολύ καλά»... Ισως δεν υπάρχουν καν απαντήσεις. Υπάρχουν όµως σίγουρα δυνατότητες. Και βρίσκονται στην κατανόηση της εµπειρίας, στο ίδιο το βίωµά µου, τώρα. Είναι στο ΠΩΣ αρνούµαι να ενσωµατώσω τις παρελθοντικές µου εµπειρίες στο παρόν µου, το χθές στο σήµερα, στο ΠΩΣ ΤΩΡΑ επιµένω να ρυθµίζω τη ζωή µου σε σχέση µε την ιστορία µου και ΟΧΙ µε τις παροντικές µου ανάγκες και, κυρίως, δυνατότητες. Το παρελθόν βέβαια είναι σηµαντικό κοµµάτι όλης αυτής της «διαπλοκής». Ωστόσο δεν υπάρχει ως πραγµατικότητα πιά, το ζω µόνο ΜΕΣΑ απο το ΠΑΡΟΝ µου.
11 Και αν ΤΩΡΑ αποτυγχάνω να αλλάξω την ποιότητα της ζωής µου, είναι γιατί κάθε φορά ίσως ξεκινώ µε τις ίδιες και τις ίδιες ελλείψεις για όλα αυτά τα ΠΩΣ, ελλείψεις που κανένα γυµναστήριο και κανένα διαιτολόγιο δεν µπορεί να µου αναπληρώσει, όσο κι αν κάθε φορά συµπυκνώνω όλες µου τις ανεκπλήρωτες ανάγκες πχ στο να «αδυνατίσω», ή σε ένα ταξίδι που είµαι απολύτως βέβαιος ότι θα µε «ανεβάσει», ή σε ένα ακόµη εξοχικό ή αυτοκίνητο. Η πορεία µου µε στόχο µιά καλύτερη για µένα ποιότητα ζωής είναι όπως µία ευθεία που χρειάζεται 2 σηµεία για να υπάρχει. Δεν µπορεί να υπάρξει το πέρα άκρο της αν δεν είναι καθορισµένο το προς τα εδώ άκρο. Δεν µπορώ να κάνω δίαιτα µόνο φανταζόµενος τον εαυτό µου αδύνατο ξεχνώντας πώς είµαι τώρα. Κι ακόµη, είναι αναγκαίο να ορίσω σε ΟΛΟ µου το σύστηµα και ΌΧΙ µόνο στο µυαλό µου τι ΣΗΜΑΙΝΕΙ για µένα ως σύνολο εσωτερικών ποιοτήτων και συναισθηµάτων το να είµαι όπως είµαι και το να γίνω αδύνατος. Με άλλα λόγια, αν δεν νοιώσω τι σηµαίνει και πόσο µε πονά να µην έχω πχ σεξουαλική ζωή λόγω βάρους, αποκλείεται να κάνω κάτι γι αυτό, όσο κι αν το σκέφτοµαι. Και είµαι σίγουρος πως κάθε φορά που κάνατε µιά πετυχηµένη διατροφική αλλαγή προς οποιαδήποτε κατεύθυνση, µε διάρκεια, αν ψάξετε, θα δείτε ότι συνοδευόταν και από ευρύτερες και ουσιαστικές αλλαγές, εκείνο τον καιρό, στη ζωή σας. Ηδη είπαµε, ότι είµαι ένα δυναµικό σύστηµα που αποτελείται από πολλά µέρη που αλληλεπιδρούν µεταξύ τους. Αυτό όµως δεν συµβαίνει στο κενό, γίνεται πάντα σε µία ακόµη διαρκή αλληλεπίδραση µε το περιβάλλον µου. Και εγώ και ό,τι µε περιστοιχίζει υπάρχουµε σε ένα ενιαίο και αδιάσπαστο πεδίο. Δεν είµαι «εγώ ΚΑΙ ο κόσµος», είµαι «εγώ ΜΕΣΑ στον κόσµο». Κάθε µου µετακίνηση σηµαίνει µεταβολή των δυνάµεων που ασκούνται προς και από κάθε κατεύθυνση. Κάθε µου µετακίνηση επιδρά σε ΟΛΟ µου το σύστηµα, και ταυτόχρονα επιδρά στο ευρύτερο πεδίο. «Δηλαδή», µπορεί τώρα να σκεφτείτε, «µας λες ότι µόνο αν 'ξέρουµε' όλον τον εαυτό µας και ό,τι χρειαζόµαστε µπορούµε να αναπτυχθούµε - ή, έστω, να πετύχουµε αλλαγές επιθυµητές στη διατροφή µας;». Οχι. Δεν υπάρχει ο «πλήρης» άνθρωπος. Δεν υπάρχει αυτός που «βρήκε» ολοκληρωτικά τον εαυτό του κι ούτε αυτό είναι προϋπόθεση που σαν χάπι θα αντικαταστήσει το γυµναστήριο και το διαιτολόγιο. Κι εδώ θέλω να πω ότι συχνά, στη δουλειά µας, συναντούµε ανθρώπους που για να µην έρθουν σε επαφή µε κάποια συναισθήµατα επεξεργάζονται ΜΟΝΟΝ εγκεφαλικά κάτι που τους απασχολεί, ας πούµε τη διατροφή τους.
12 Αν έτσι ενεργώ, έχω την ψευδαίσθηση ότι κάνω πολλή και ουσιαστική δουλειά, ενώ στην πραγµατικότητα µελετώ µόνον το πλαίσιο του προβλήµατος, την «εκφώνησή» του. Δεν υπάρχει λοιπόν αυτός που «γνώρισε» τον εαυτό του. Υπάρχει όµως ο άνθρωπος που ψάχνει το ΠΩΣ βιώνει τη ζωή του, το ΠΩΣ χτίζεται η εµπειρία αυτής της συνεχούς και µεταβαλλόµενης διαδικασίας, ώστε να δει προς τα πού και µε ποιό τρόπο µπορεί να την επηρεάσει για να βιώνει καλύτερες γι αυτόν ποιότητες καθηµερινά. Αυτός ο άνθρωπος υπάρχει και είναι εν δυνάµει ο καθένας µας, εσείς, εγώ, όποιος κάνει χρήση του αναφαίρετου δικαιώµατος να αναπτύσσει τη ζωή του τολµώντας, εξερευνώντας τις αντιθέσεις και τις δυνατότητές του, αντέχοντας το ρίσκο, την προσωρινή αβεβαιότητα αλλά και την ευλογία του «καινούριου», του µόνου ουσιαστικά «θρεπτικού» υλικού για την προσωπική µας ανάπτυξη. Ποιά όµως είναι αυτή η διαδικασία ζωής και εµπειρίας; Πώς διαταράσσεται έτσι που να επηρεάζει και το πώς και το τι τρώµε ακόµη; Στον καθένα µας υπάρχει ένας διαρκής κύκλος σε επίπεδο ψυχο-φυσιολογίας. Ο κύκλος αρχίζει από τις αισθήσεις. Κάθοµαι και διαβάζω, γράφω, ετοιµάζω το µέρος µου σε αυτή τη διάλεξη. Είµαι εντελώς απορροφηµένος σε αυτό που κάνω, τίποτα άλλο δεν υπάρχει για µένα αυτή την ώρα. Σε µιά στιγµή αισθάνοµαι ένα τσίµπηµα στο στοµάχι µου. Αδιαφορώ. Το τσίµπηµα γίνεται ενόχληση. Παράλληλα ξεραίνεται το στόµα µου, ζαλίζοµαι, βιώνω ένα σύνολο αισθήσεων που αποκαλείται «πείνα». Οι αισθήσεις είναι πιά στην επίγνωσή µου. Δεν είµαι παιδί, δεν είµαι στο έλεός τους, κάτι µπορώ να κάνω, µιά που η επίγνωσή µου φέρνει στο προσκήνιο την ανάγκη µου ώστε να τη φροντίσω και να νοιώσω καλύτερα. Οσο αποκτώ επίγνωση της πείνας µου το σώµα µου αντιδρά. Σκέφτοµαι τη διαδροµή ως το ψυγείο όπου υπάρχει το τυρί που µ αρέσει. Η αναπνοή µου αλλάζει, µια γενικότερη ενεργειακή κινητοποίηση πληµµυρίζει το σώµα µου. Αν δεν υπήρχε αυτή η ενέργεια δεν θα µπορούσα να φροντίσω την ανάγκη µου. Σηκώνοµαι. Πηγαίνω προς το ψυγείο. Οι σελίδες µπροστά µου έχουν ξεθωριάσει, τραβήχτηκαν στο φόντο. Κεντρική µορφή είναι το ψυγείο και στη φαντασία µου το κοµµάτι τυρί που θέλω να µασουλήσω. Ανοίγω το ψυγείο, κόβω ένα κοµµάτι τυρί, το βάζω στο στόµα µου, το διαλύω, το καταστρέφω µε τα δόντια µου. Κάτι πικρίζει. Ξέχασα να αφαιρέσω ένα κοµµάτι φλούδα. Το φτύνω σε µιά χαρτοπετσέτα. Η γεύση πληµµυρίζει το στόµα µου. Είναι όλο απόλαυση η µάσηση, καθώς διασπώ το «έξω» σε ό,τι θα κάνω µέρος µου καταπίνοντάς το, αφού απέβαλλα τη µη αφοµοιώσιµη φλούδα. (Αν την κατάπινα κι αυτήν, ή αν επρόκειτο για ένα χαλασµένο κοµµάτι τροφής, πιθανότατα θα βαρυστοµάχιαζα ή και θα αρρώσταινα).
13 Κάποτε χορταίνω. Δεν θέλω άλλο να φάω. Ξαναπηγαίνω στο γραφείο µου. Καθώς αποµακρύνοµαι από το ψυγείο η όλη εµπειρία ξεθωριάζει, βουλιάζει στο φόντο, αναδύονται και πάλι οι ανοιχτές σελίδες µου που µε περιµένουν. Κάθοµαι στην καρέκλα. Το µυαλό µου ήδη δουλεύει µε ενθουσιασµό, φαντάζεται αυτή τη στιγµή της διάλεξης, ψάχνει, στήνει το κείµενο. Αυτός ο κύκλος επαφής µ' εµένα και το περιβάλλον, αυτή η ροή της εµπειρίας µου, είναι διαρκής και συµβαίνει σε πολλά επίπεδα, καθώς ο οργανισµός µου ενορχηστρώνει και ιεραρχεί τις διάφορες ανάγκες του. Ζώντας την κάθε στιγµή, έχω:... απόσυρση από την εµπειρία που µόλις ολοκληρώθηκε,... αισθήσεις που µου δίνουν µηνύµατα από τον εσωτερικό και εξωτερικό κόσµο,... επίγνωση,... κινητοποίηση ενέργειας,... διέγερση,... δράση,... επαφή,... απόσυρση.
14 Η οµαλή και ανεµπόδιστη εξέλιξη αυτού του κύκλου, σε όλα του τα στάδια, είτε µιλούµε για φαγητό είτε για άλλες ανάγκες σωµατικές ή συναισθηµατικές, είναι συνυφασµένη µε µιά δυναµική αίσθηση ισορροπίας και ανάπτυξης. Κάθε επαφή µε την ανάγκη µου, µ' εµένα, µε το περιβάλλον µου, είναι καθαρή, σαφής, σφύζει από ενέργ εια, καθώς τα διάφορα στάδια του κύκλου εξελίσσονται ανεµπόδιστα. Πεινώ, νιώθω την πείνα µου, απολαµβάνω την πρόσληψη τροφής, ικανοποιούµαι µέχρι να ξαναπεινάσω. Αντίθετα, η διακοπή του σε οποιοδήποτε σηµείο, συνεπάγεται διαταραχή ή και αρρώστια. Η ανάγκη είναι συγκεχυµένη, σα να µην είναι δική µου, δεν ξέρω καν αν είναι η κυρίαρχη αυτή τη στιγµή, δεν γνωρίζω το µέγεθος και την υφή της αφού µπερδεύεται µε άλλες ανάγκες µου (πχ τώρα πεινώ ή χρειάζοµαι κάποιον δίπλα µου;). Ο κύκλος διακόπτεται, δεν ρέει, λείπει η ικανοποίηση. Η επαφή µ' εµένα και το περιβάλλον είναι άτονη, θολή, στο κάθε στάδιο του κύκλου. Αν ας πούµε ποτέ δεν ξεκουράζοµαι και δεν απολαµβάνω ό,τι ήδη έκανα, τότε διακόπτω στο τελευταίο στάδιο τον ενεργειακό µου κύκλο. Αφού δεν νιώθω τον κορεσµό, δεν θα «ακούσω» πότε το σώµα µου θα ξαναπεινάσει, δεν θα ξεχωρίσω αν τώρα θέλω ύπνο, χάδι, αγκαλιά ή σεξουαλική ένταση. Δεν «λαµβάνω» τα επόµενα µηνύµατα από τις αισθήσεις µου αφού οι προηγούµενοι κύκλοι της εµπειρίας µου δεν κλείνουν ποτέ. Αν διακόπτω τον κύκλο στη µέση του, αν ας πούµε κινητοποιούµαι αλλά διακόπτω τη δράση, τότε ξοδεύω την ενέργειά µου σε άσκοπες µικροκινήσεις που δεν ικανοποιούν την ανάγκη που µε κινητοποίησε. Συµµαζεύω αντί να βγώ, µαγειρεύω αντί να τρώω. Κι ακόµη, ας µην ξεχνούµε ότι όλοι µας βοµβαρδιζόµαστε διαρκώς από στερεότυπα, από κοινωνικά «πρέπει», από επιθυµίες κοντινών µας προσώπων στις οποίες φοβόµαστε να αντισταθούµε για να µην τα «στεναχωρήσουµε». Ολα αυτά είναι πολύ βολικό - αλλά και καταστροφικό - να τα κάνουµε «δικά µας», ακόµα κι αν διαφωνούµε. Ετσι, διακόπτω καταστροφικά τον αυθόρµητο κύκλο επαφής µου µε τον εαυτό και το περιβάλλον ακολουθώντας ανάγκες διαφορετικές από τις δικές µου και, για παράδειγµα:... φτάνω να ταυτίζω την εσωτερική σιωπή και γαλήνη που ενίοτε χρειάζοµαι, µε ανεπιθύµητη µελαγχολία, επειδή βλέπω στην τηλεόραση να προβάλλεται µία κραυγαλέα, κενή και επιφανειακή συνήθως «διασκέδαση»... φτάνω να ταυτίζω την ευτυχία µε συνεχή δράση χωρίς να αναρωτιέµαι ποτέ τι ζητώ την κάθε στιγµή της µέρας µου,... περιορίζω την εσωτερική µου ζωή σε ένα ελάχιστο εµβαδόν µε αγχωτική και ακατάπαυστη κίνηση,
15 όπου «απαγορεύεται» να νοιώσω «χάλια», επιτρέπεται να εκνευρίζοµαι µε όλους και µε όλα, αλλά απαγορεύεται ουσιαστικά να θυµώνω µε ό,τι πραγµατικά µε ενοχλεί,... χάνω τη γεύση µου,... χάνω το σηµείο κορεσµού,... ακουµπώ χωρίς να αγγίζω,... κοιτώ χωρίς πραγµατικά να βλέπω,... παύω να «είµαι παρών στον εαυτό µου». Μίλησαµε προηγουµένως για αποξενωµένα κοµµάτια του εαυτού. Τώρα ίσως µπορείτε να το αντιληφθείτε καλύτερα. Οταν πχ έχω µάθει ότι όποτε χρειάζοµαι κάποιον να µε φροντίζει αυτό σηµαίνει κίνδυνο, µαταίωση, δυσάρεστες συνέπειες, άρνηση, κλπ, τότε, αποκόβοµαι από αυτήν την ανάγκη µου, αποξενώνοµαι από ένα ολόκληρο κοµµάτι µου. Δεν «λαµβάνω» τα µηνύµατά του, δεν το «βλέπω», δεν υπάρχει για µένα, δεν ανεβαίνει στην επίγνωσή µου. Η ενέργεια της ανάγκης µου ωστόσο παράγεται, µε πιέζει, µε ενοχλεί, τη βιώνω σαν να έρχεται από έξω, σαν εχθρό µου, σαν κάτι που δεν ξέρω και δεν µπορώ να αντιµετωπίσω. Πόσο εύκολα µπορώ να µεταµορφώσω αυτήν την ανάγκη σε λυσσαλέα πείνα για µιά λαχταριστή σοκολάτα!!! Μπορώ όµως να ευαισθητοποιηθώ σε αυτήν την ανάγκη σταδιακά, ξεκινώντας αρχικά από τη σχέση µου µε τη σοκολάτα πολυδιάστατα, εξερευνώντας, ξεφλουδίζοντας σιγά σιγά το «κρεµµύδι», ως την καρδιά της ανάγκης µου, ενσωµατώνοντας και πάλι σε µένα αυτό το κοµµάτι µου. Ετσι, για µας, η έννοια της «θεραπείας» δεν έχει πιά τη διάσταση της «αποκατάστασης» µιάς αρρώστιας ως προς ένα οποιοδήποτε αµφιβόλου εγκυρότητας κριτήριο «υγείας», αλλά περισσότερο τη διάσταση της προσωπικής ανάπυξης ενός δυναµικού που ήδη εµπεριέχει ο καθένας µας. Στα εργαστήριά µας δεν υπάρχει «θεραπεία» µε την ψυχιατρική έννοια του όρου. Οποιος συµµετέχει, ανάλογα µε το πώς και πόσο επιθυµεί ο ΙΔΙΟΣ να δουλέψει, αυξάνει τις πιθανότητες γι αυτό το healing process, γι αυτήν την επουλωτική διαδικασία σε πράγµατα που ΟΛΟΙ τα έχουµε µέσα µας και θα έχουµε ακόµη και µετά από 40 ώρες εργαστήρια, µόνο που τότε ίσως να τα αντέχουµε καλύτερα και λειτουργικότερα για µας, από τη στιγµή που θα τα έχουµε «ενσωµατώσει» στην αίσθηση του εαυτού µας. Κάπως έτσι, µε τέτοιες γενικότερες αρχές, δουλεύουµε µε τη Χριστίνα, ανάλογα µε τις προσεγγίσεις µας ο καθένας, στα εργαστήρια και στις οµάδες αυτογνωσίας της ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ. Η Χριστίνα χρησιµοποιεί το ψυχόδραµα, εγώ τη θεραπεία Gestalt. Οπως είναι φυσικό διαφορές υπάρχουν. Ωστόσο κρίναµε ότι οι κοινοί άξονες είναι πολύ περισότεροι και πολύ σηµαντικότεροι, κι έτσι αποφασίσαµε να φτιάξουµε αυτόν τον φορέα, τη ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ, που πλαισιώνει τις κοινές µας δράσεις (σε επίπεδο βέβαια ατοµικής ψυχοθεραπείας
16 δουλεύουµε ξεχωριστά). Είναι πολλές οι παρεξηγήσεις και οι επιφυλάξεις σε αυτόν τον χώρο στην Ελλάδα. Θεωρούµε, όπως ήδη αναφέραµε, ότι η συγκεκριµµένη κίνηση του Α' Δηµοτικού Διαµερίσµατος του Δήµου Θεσσαλονίκης είναι πάρα πολύ σηµαντική. Τόσο στο να συµβάλλει στο ξεκαθάρισµα του σχετικού τοπίου, όσο και στο να εγκαινιάσει, ένα νέο πλαίσιο παροχών στον πολίτη. Προτού κλείσουµε µε κάποιες λεπτοµέρειες για τη διαδικασία συµµετοχής στη 2η Φάση, θα θέλαµε, εδώ, να σας προτείνουµε µιά µικρή, σύντοµη, και πολύ ασφαλή άσκηση. Για παράδειγµα, είπαµε ότι ο ψυχο-φυσιολογικός κύκλος της εµπειρίας της ζωής ξεκινά από τις αισθήσεις, από την επίγνωση «εµού του ιδίου». Ας πω για µένα, τώρα. Σας µιλώ. Τα πόδια µου ακουµπούν στο πάτωµα. Σας βλέπω. Αισθάνοµαι ότι πολλοί από εσάς πιθανά βαριούνται. Θέλω να κάνω πιό έντονο το µήνυµα. Βηµατίζω. Κουνώ τα χέρια µου. Τα βλέπω, νιώθω το «νεύρο» στο σώµα µου. Δεν είµαι µόνο τα λόγια µου. ΕΙΜΑΙ ΟΛΟ το µήνυµά µου σε εσάς. Το σώµα µου «δουλεύει» γι αυτή τη στιγµή. Βλέπω ότι ίσως κεντρίζω το ενδιαφέρον σας. Χαίροµαι. Η
17 αισθητηριακή µου εµπειρία µε κάνει να νοιώθω ζωντανός. Εσείς, τώρα. Με ακούτε. Κάθεστε. Κάτι νοιώθετε στο δεξί σας πόδι. Μουδιάζει. Σας ενοχλεί. Αλλάζετε θέση στα πόδια σας. Γέρνετε στο ένα πλευρό ή το άλλο. Ξαφνικά θυµάστε τι δύσκολη που είναι η αυριανή σας µέρα. Σφιγγετε τα δάχτυλα. Νιώθετε την πίεση. Κάτι θέλετε να κάνετε. Αναστενάζετε. Σκέφτεστε ότι το αύριο που θα είναι µάλλον δύσκολο δεν ήρθε ακόµη. Τα δάχτυλά σας χαλαρώνουν. Ισως προσέχετε αλλιώς τα λόγια µου. Τώρα τα βρίσκετε κάπως πιό ενδιαφέροντα και αποφασίζετε να µε προσέξετε. Η βεβαιώνεστε πιά πως βαριέστε και σκέφτεστε συνειδητά τι θα κάνετε φεύγοντας από εδώ. Και στις 2 περιπτώσεις χαίρεστε που βρήκατε τρόπο να περάσει εδώ η ώρα. Και ούτω καθεξής. Σε µιά εποχή αυτοµατισµού είναι βέβαια δύσκολο να συγκεντρωθούµε στο κύλισµα της αισθητηριακής εµπειρίας µας καθώς προχωρεί το παρόν, και ασφαλώς κανείς δεν είπε ότι πρέπει να το κάνουµε διαρκώς για να είµαστε σε επαφή µε τον εαυτό µας. Είναι όµως πάρα πολύ αναζωογονητικό αλλά και χρήσιµο, συχνά µας οδηγεί σε εκπλήξεις και αποκαλύψεις. Εµείς, εδώ, αν θέλετε και συµφωνείτε, µπορούµε να προχωρήσουµε σε µιά τέτοια µικρή και σύντοµη άσκηση, βασισµένη στο σηµερινό µας θέµα, το φαγητό. Είστε σύµφωνοι; (Ακολουθούν οι οδηγίες της άσκησης, η πραγµατοποίησή της, η αναφορά στις διαδικασίες συµµετοχής στη Β Φάση του προγράµµατος, συζήτηση).