ΣΠΟΥ ΕΣ, ΕΡΕΥΝA, Ι ΑΚΤΙΚΟ ΚΑΙ ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Γ. ΝΙΧΩΡΙΤΗΣ ΣΠΟΥ ΕΣ, ΕΡΕΥΝA, Ι ΑΚΤΙΚΟ ΚΑΙ ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ Γνωστικό Αντικείµενο «Σλαβολογία Πνευµατικός βίος και πολιτισµός των Σλάβων»

KΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Γ. ΝΙΧΩΡΙΤΗΣ ΑΝΟΙΞΗ 2007 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Α. ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ... Β. ΣΠΟΥ ΕΣ ΚΑΙ ΤΙΤΛΟΙ... Γ. ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ... α) ΕΡΕΥΝΑ ΚΑΙ Ι ΑΣΚΑΛΙΑ... β) ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ ΣΕ ΣΥΝΕ ΡΙΑ, ΣΥΜΠΟΣΙΑ, ( Ι)ΗΜΕΡΙ ΕΣ... γ) ΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΑ... i. Αυτοτελή δηµοσιεύµατα (βιβλία) - έρευνας... ii. Εγχειρίδια διδασκαλίας...: 1) Παλαιοσλαβικής και σλαβονικής Γλώσσας και Γραµµατικής... 2) Bουλγαρικής γλώσσας και Λογοτεχνίας... iii. Βοηθήµατα εκµάθησης της βουλγαρικής γλώσσας... iv. Μελέτες.... ΙΑΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ... Ε. ΑΛΛΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ... Στ. ΤΙΜΗΤΙΚΕΣ ΙΑΚΡΙΣΕΙΣ, Ι ΙΟΤΗΤΑ ΜΕΛΟΥΣ... Ζ. ΕΝ ΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ, ΣΤΗΝ ΟΠΟΙΑ ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΤΟ ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟ ΜΟΥ ΕΡΓΟ... ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ... 5 5 6 6 7 10 10 26 26 30 31 32 32 37 39 40 78 2

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ, ΣΠΟΥ ΕΣ, ΤΙΤΛΟΙ, ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ & ΛΟΙΠΕΣ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ, ΙΑΚΡΙΣΕΙΣ, ΕΤΕΡΟΑΝΑΦΟΡΕΣ Α. ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ (ΣΠΟΥ ΕΣ ΚΑΙ ΤΙΤΛΟΙ) Γεννήθηκα το 1955 στη Θήβα Βοιωτίας, Το 1976 αποφοίτησα από την Αθωνιάδα Εκκλησιαστική Ακαδηµία του Αγίου Όρους και στη συνέχεια σπούδασα στη Θεολογική Σχολή Σόφιας ως υπότροφος της Εκκλησίας της Ελλάδος. Παράλληλα µε τις σπουδές µου, παρακολούθησα παλαιοσλαβική γλώσσα στο Τµήµα Σλαβικής Φιλολογίας του Πανεπιστηµίου της Σόφιας. Μετά την αποφοίτησή; µου (1981) για τρεις µήνες (Οκτώβρης, Νοέµβρης, εκέµβρης) παρακολούθησα σεµινάριο Παλαιοσλαβικής γλώσσας και Παλαιογραφίας στο Τµήµα Παλαιοσλαβικής γλώσσας του Ινστιτούτου Βουλγαρικής Γλώσσας, στους καθηγητές Ντόρα Μίρτσεβα και Γκεόργκι Ποπόφ. Κατά τη διετία 1981-1983, µε υποτροφία της Ακαδηµίας Επιστηµών Σόφιας, πραγµατοποίησα µεταπτυχιακές σπουδές στη µεσαιωνική σλαβική γλώσσα και γραµµατεία, στην ιστορία και τον πολιτισµό των Σλάβων στο Επιστηµονικό Κέντρο «Κύριλλος και Μεθόδιος» της Ακαδηµίας Επιστηµών Σόφιας. Με τις µεταπτυχιακές αυτές σπουδές µου δόθηκε η ευκαιρία να αποκτήσω την πρώτη µου επιστηµονική εµπειρία να συντάξω τις πρώτες µου µελέτες και ανακοινώσεις. Οι µελέτες αυτές οδήγησαν το σύµβουλό µου καθηγητή, ακαδ. Πέταρ Ντίνεκοφ, να µου αναθέσει την εκπόνηση διδακτορικής διατριβής (1984). Μετά την ολοκλήρωση της διδακτορικής µου διατριβής (1987), ακολούθησα µεταδιδακτορικές σπουδές (Υφηγεσία) στο Πανεπιστήµιο του Βελίκου Τυρνόβου της Βουλγαρίας (2000). Από το 1990 έως το 2001, εργάστηκα ως καθηγητής θεολόγος στη ευτεροβάθµια Εκπαίδευση. Το 2001 εκλέχθηκα Επίκουρος καθηγητής, µε τριετή θητεία, στο γνωστικό αντικείµενο: Βουλγαρική Γλώσσα και Λογοτεχνία στο Τµήµα Βαλκανικών Σπουδών του Α.Π.Θ. ΦΕΚ23/5-2-2001. Το 2004 έγινα µόνιµος Επίκουρος καθηγητής στο γνωστικό αντικείµενο: Βουλγαρική Γλώσσα και Λογοτεχνία στο Τµήµα Βαλκανικών Σπουδών του Πανεπιστηµίου υτικής Μακεδονίας ΦΕΚ 295/9-12-2004. Υποτροφίες: 1977-1981 (πτυχίο) ως υπότροφος της Εκκλησίας της Ελλάδος. Την περίοδο 1982-1986 (Master, ιδακτορικό) - υπότροφος της Ακαδηµίας Επιστηµών Σόφιας για τις Μεταπτυχιακές µου Σπουδές και τέλος υπότροφος του Υπ. Εξωτερικών της τότε υτ. Γερµανίας για τη συµµετοχή µου σε σεµινάριο γλώσσας και πολιτισµού στο Göttigen (l988). Γλώσσες: Γνωρίζω άριστα τη Βουλγαρική και την παλαιοσλαβική, οµιλώ την Αλβανική, χρησι- µοποιώ βιβλιογραφία στη Σερβική, τη Ρωσική, και αρκούντως στη Γερµανική. Το 1987-1989, εκπλήρωσα τις στρατιωτικές µου υποχρεώσεις στην Αεροπορία. Είµαι έγγαµος και πατέρας του Γιώργου (απόφοιτος του Τµήµατος Βαλκανικών Σπουδών του Πανεπιστηµίου υτικής Μακεδονίας υπηρετεί τη στρατιωτική του θητεία στο ναυτικό), της Ιωάννας (τριτοετούς φοιτήτριας του Τµήµατος ηµοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστηµίου υτικής Μακεδο- νίας) και του Θεόδωρου (5 1/2 ετών). Η σύζυγος µου Μαριάννα είναι απόφοιτος του Τµήµατος Βουλγαρικής Φιλολογίας του Πανεπιστηµίου Σόφιας και διδάσκει «Βουλγαρική γλώσσα και λογοτεχνία» στο Τµήµα Βαλκανικών Σπουδών του Πανεπιστηµίου υτικής Μακεδονίας µε σύµβαση. Β. ΣΠΟΥ ΕΣ ΚΑΙ ΤΙΤΛΟΙ 1976 Αποφοίτησα από την Αθωνιάδα Εκκλησιαστική Ακαδηµία του Αγίου Όρους. 1981 Αποφοίτησα από τη Θεολογική Σχολή Σόφιας µε βαθµό «Λίαν Καλώς». 1987 Ανακηρύχτηκα διδάκτωρ Σλαβικής Φιλολογίας -Λογοτεχνίας, της Ακαδηµίας Επιστη- µών και του Πανεπιστηµίου Σόφιας, µε βαθµό «Άριστα». 2000 Dr Habil (DSc) Φιλοσοφίας - Υφηγεσία στο Πανεπιστήµιο του Βελίκου Τυρνόβου της Βουλγαρίας, µε βαθµό «Άριστα». 3 / 85

KΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Γ. ΝΙΧΩΡΙΤΗΣ ΑΝΟΙΞΗ 2007 Γ. ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ α) ΕΡΕΥΝΑ ΚΑΙ Ι ΑΣΚΑΛΙΑ 1987/88: Εργάστηκα ως επιστηµονικός συνεργάτης στο Επιστη µονικό Κέντρο «Κύριλλος και Μεθόδιος» της Ακαδηµίας Επιστηµών Σόφιας, στο πρόγραµµα «Βυζαντινές και σλαβικές πηγές για τους αγίους Κύριλλο, Μεθόδιο και τους µαθητές τους». 1988/89: ίδαξα το µάθηµα των ελληνικών, καθώς και βαλκανιολογικά θέµατα στο α- νώτατο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο του Blagoevgrad -Βουλγαρία. 1991-1994: Ως επιστηµονικός συνεργάτης, βοήθησα στη διδασκαλία του µαθήµατος της Ιστορίας, Γραµµατείας και Πολιτισµού των Σλάβων, επί τρία έτη, στο Τµήµα Θεολογίας και στον Τοµέα Εκκλησιαστικής Ιστορίας, Χριστιανικής Γραµµατείας, Αρχαιολογίας και Τέχνης (αποσπασµένος). 1993: Το εαρινό εξάµηνο του 1992, δίδαξα «Ευρωπαϊκή Ιστορία» (Μέσων χρόνων) στο Τµήµα Ιστορίας και Εθνολογίας του ΠΘ µε την υπ αρ. Α 3846/ 16-06-1993 σύµβαση, σύµφωνα µε το Π 407/80. 1996-2000: Από το σχ. έτος 1996/97 έως και το 1999/2000, ήµουν σε εκπαιδευτική άδεια για µεταδιδακτορικές σπουδές. Εκπόνησα Υφηγεσία στο Πανεπιστήµιο του Βελίκου Τυρνόβου της Βουλγαρίας, µε θέµα: «To Άγιον Όρος και οι Βούλγαροι Νεοµάρτυρες». 1999/2000 ίδαξα το µάθηµα της «Βουλγαρικής γλώσσας και λογοτεχνίας» στο Τµήµα : Βαλκανικών Σπουδών του ΑΠΘ µε την υπ αρ. Α 7114/29-02-2000 σύµβαση, σύµφωνα µε το Π 407/80. 2000/2001 ίδαξα το µάθηµα της «Βουλγαρικής γλώσσας και λογοτεχνίας» στο Τµήµα : Βαλκανικών Σπουδών του ΑΠΘ µε την υπ αρ. Α 2850/ 8-11-2000 σύµβαση, σύµφωνα µε το Π 407/80. 15/2/2001- Επίκουρος καθηγητής, µε τριετή θητεία, στο γνωστικ ό αντικείµενο: Βουλγαρική Γλώσσα και Λογοτεχνία στο Τµήµα Βαλκανικών Σπουδών του Α.Π.Θ. ΦΕΚ23/5-15/2/2004 2-2001. 9-12-2004 Μόνιµος Επίκουρος καθηγητής στο γνωστικό αντικείµενο: Βουλγαρική Γλώσσα και Λογοτεχνία στο Τµήµα Βαλκανικών Σπουδών του Πανεπιστηµίου υτικής Μακεδονίας ΦΕΚ 295/9-12-2004 Εκτός από τα στοιχεία, τα οποία παρουσιάζει ο πίνακας που παρέθεσα, αρχικά, µε το διδακτικό µου έργο, κρίνω απαραίτητο να παρουσιάσω τη βασική οργάνωση και το περιεχόµενο των µαθηµάτων που δίδαξα κατά τη µέχρι τώρα θητεία µου στο Τµήµα Βαλκανικών Σπουδών της Φλώρινας. Τα µαθήµατα αυτά είναι: 1. «Βουλγαρική γλώσσα και λογοτεχνία» Το µάθηµα αυτό είναι υποχρεωτικό κατ επιλογή, σύµφωνα µε το Πρόγραµµα Σπουδών του Τµή- µατος (ΓΛΩ021, 022,023,024,025,026,027, 028). Για τις ανάγκες της διδασκαλίας του µαθήµατος, εκπονήσαµε µε τη συνάδελφο Μαριάννα Ηλίεβα τέσσερα βιβλία, για τέσσερα επίπεδα, µε τον τίτλο «Μαθαίνω Βουλγαρικά». Το γεγονός και µόνο ότι δεν υπάρχε ι σήµερα π αρόµοια σειρά στην Επιστήµ η της Βουλγαρολογί- ας, κατά τη γνώµη των ειδικών, καθιστά το έργο πολύτιµο. Η διδασκαλία του µαθήµατος αρθρώνεται ως ακολούθως: Επίπεδο 1 ( Α -Β Εξάµηνα. ΓΛΩ021-ΓΛΩ022). Γίνεται λεπτοµερέστατη ανάλυση του βουλγαρικού αλφαβήτου, µε τη φωνητική, την προφορά και στοιχεία ορθογραφίας. Κάθε µάθηµα περιλαµβάνει κείµενα διαλόγων για αρχάριους µε θέµατα που εξασκούν βασικές καθηµερινές καταστάσεις, τα οποία δηµιουργούν «ταµείο» βασικού λεξιλογίου 4

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ, ΣΠΟΥ ΕΣ, ΤΙΤΛΟΙ, ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ & ΛΟΙΠΕΣ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ, ΙΑΚΡΙΣΕΙΣ, ΕΤΕΡΟΑΝΑΦΟΡΕΣ της βουλγαρικής γλώσσας. Η ύλη της γραµµατικής και οι γραµµατικές δοµές είναι συνδεδεµένες µε την αρχική διδασκαλία και κατανόηση της γλώσσας. Παρουσιάζεται το σύστηµα των ονοµάτων στη βουλγαρική γλώσσα και οι τρεις βασικοί χρόνοι - ενεστώτας, τετελεσµένος παρελθοντικός και µέλλοντας. Σε κάθε µάθηµα δίνονται διάφορες γραµµατικές και λεξιλογικές ασκήσεις, µε κείµενα για µετάφραση και κείµενα για έλεγχο. Επίσης, εκτός από το βασικό κείµενο, δίνεται η γραµµατική αναλυτικά, η οποία εµπεδώνεται µε πολλές ασκήσεις και διαλόγους που περιέχονται σε κασέτα και βιντεοκασέτα. Στο τέλος, δίνονται και µερικά δείγµατα κειµένων δηµοτικών τραγουδιών και ποιηµάτων. Επίπεδο 2 ( Γ - Εξάµηνα, ΓΛΩ023-ΓΛΩ024). Η βασική µορφή εισαγωγής νέων λέξεων και νέου υλικού γραµµατικής είναι και πάλι ο διάλογος, αλλά περισσότερο εµπλουτισµένος και διευρυµένος θεµατικά και λεξιλογικά. Η διδακτική της γραµ- µατικής συνεχίζεται: ίνονται όλοι οι λοιποί χρόνοι των ρηµάτων της βουλγαρικής γλώσσας, παρουσιάζεται όλο το σύστηµα των ρηµάτων, θίγεται και η παραγωγή των λέξεων. Οι ασκήσεις είναι ποικιλόµορφες, διευρυµένες σε όγκο και σε αριθµό. Συµπεριλαµβάνονται αυθεντικά κείµενα από τη βουλγαρική λογοτεχνία, κείµενα για τα βουλγαρικά ήθη και έθιµα, κείµενα για διήγηση και µετάφραση από διαφορετικούς τοµείς της ανθρώπινης γνώσης. Οι πλούσιοι διάλογοι που περιέχονται σε κασέτα και βιντεοκασέτα και οι πολλές ασκήσεις βοηθούν το σπουδαστή να πλουτίσει το λεξιλόγιό του. Στη συνέχεια, γίνονται επαναληπτικά τεστ, µε ικανό αριθµό ασκήσεων πολλαπλών επιλογών, όπου ο σπουδαστής έχει τη δυνατότητα να ελέγξει την επάρκεια των γνώσεων του. Επίπεδο 3 (Ε -Στ Εξάµηνα, ΓΛΩ025-ΓΛΩ026). Στο τρίτο έτος, πλέον, αλλάζει ο κύριος στόχος της διδασκαλίας - από τη βασική διαχρονική εκ- µάθηση της βουλγαρικής γλώσσας, περνά στην εκµάθηση της γλώσσας και του πολιτισµού σε κάθετο πλάνο: Γίνεται εµβάθυνση των γνώσεων στη γραµµατική και στην κατοχή του βουλγαρικού συντακτικού µε αντίστοιχη διεύρυνση του όγκου του λεξιλογίου. Επιλέγονται διαφορετικά θέµατα για κάθε µάθηµα στον τοµέα της γνωριµίας µε τη Βουλγαρία και της πολιτισµικής της ιστορίας. Έχουν επιλεγεί κείµενα, που δηµιουργούν έναν ειδικό κύκλο, ο οποίος αρχίζει µε τη γνωριµία της µεσαιωνικής βουλγαρικής λογοτεχνίας: Κλήµης Αχρίδας (Ο Βίος του Κωνσταντίνου-Κυρίλλου του Φιλοσόφου), Ιωάννης ο Έξαρχος, Τσερνορίζετς Χράµπαρ, περνάει µέσα από την αναγέννηση, που εκπροσωπείται από τους: Παΐσιο Χιλανδαρινό, Σωφρόνιο Βράτσης, Νεόφυτ Ρίλσκι, Πέταρ Μπερόν, Γεόργκι Ρακόφσκι, Ιβάν Μπογκόροφ και φτάνει µέχρι τη νεότερη βουλγαρική λογοτεχνία µε τους Ιβάν Βάζοφ, Ζαχάρη Στοϊάνοφ, Αλέκο Κονσταντίνοφ, Πέντσο Π. Σλαβέικοφ, Ελίν Πελίν, Πέιο Γιάβοροφ, Ιορντάν Ιόβκοφ και Στοϊάν Τσιλινγκίροφ. Για κάθε συγγραφέα δίνονται βιογραφικά στοιχεία, που συνοδεύονται και από λογοτεχνικά κείµενα. Στο τέλος, περιέχονται και δύο νέα κεφάλαια: Ανασκόπηση της βουλγαρικής γραµµατικής, στην οποία παρουσιάζονται οι κανόνες της ορθογραφίας, και µία συστηµατική πρακτική παρουσίαση της βουλγαρικής µορφολογίας, που συνοδεύεται από πίνακες, όπου µπορεί να ανατρέξει ο σπουδαστής για να λύσει τις όποιες απορίες. Γίνονται επαναληπτικά τεστ, τα οποία περιέχουν ικανό αριθµό ασκήσεων πολλαπλών επιλογών, όπου ο σπουδαστής έχει τη δυνατότητα να ελέγξει την επάρκεια των γνώσεών του. Αυτή η µορφή καταχώρισης, επανάληψης και ανακεφαλαίωσης της γραµµατικής της βουλγαρικής γλώσσας, όταν αυτή διδάσκεται εκτός της χώρας, δηλαδή χωρίς περιβάλλον, όπου να οµιλείται η γλώσσα, είναι, αδιαµφισβήτητα, εξαιρετικά καλή. Επίπεδο 4 (Ζ -Η Εξάµηνα, ΓΛΩ027-ΓΛΩ028). Στο τέταρτο έτος, γίνεται αναλυτική εµπέδωση και σπουδή της βουλγαρικής γλώσσας, µε εµβάθυνση στη µελέτη της γραµµατικής και της σύνταξης µε πολλά τεστ, γραµµατικές και λεξιλογικές α- σκήσεις. ιδάσκονται θέµατα ιστορίας και πολιτισµού. Γίνεται αναφορά στο κλίµα και τη γεωγραφική θέση της Βουλγαρίας, µε πλούσιο λεξιλόγιο. Γίνεται λόγος για πόλεις της Βουλγαρίας, όπως η 5 / 85

KΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Γ. ΝΙΧΩΡΙΤΗΣ ΑΝΟΙΞΗ 2007 πρωτεύουσα Σόφια και το λιµάνι της Μαύρης θάλασσας Βάρνα. Τα ιστορικά θέµατα που αναφέρονται είναι η ίδρυση του πρώτου και του δεύτερου Βουλγαρικού κράτους και η περίοδος του οθωµανικού ζυγού. Γίνεται ακόµη αναφορά στους απελευθερωτικούς αγώνες, στους εθνικούς τους ήρωες Λέβσκι και Μπότεφ και τέλος στην απελευθέρωση της Βουλγαρίας από τον τουρκικό ζυγό. Γίνεται ειδική µνεία στα θέµατα του βουλγαρικού πολιτισµού - στο βουλγαρικό θέατρο, τον κινηµατογράφο και τη δραµατουργία. Τέλος, διδάσκονται και εξειδικευµένα θέµατα οικονοµίας - όπως του εξωτερικού χρέους, πολιτικής εξωτερικής και εσωτερικής, - δικαίου κ.ά. που παρέχουν στους σπουδαστές πλούσιο λεξιλόγιο, το οποίο θα τους βοηθήσει να πλουτίσουν τις γνώσεις τους στην εξειδίκευση των πιο πάνω θεµάτων. 2. «Ιστορία των Σλαβικών Εκκλησιών (Πνευµατικός βίος των Ορθοδόξων Σλάβων)» Το µάθηµα αυτό είναι υποχρεωτικό κατ επιλογήν (Πρόγραµµα Σπουδών του Τµήµατος ΠΟΛ201) και η διδασκαλία του προσανατολίστηκε σε δύο βασικές κατευθύνσεις: - Η δηµιουργία της σλαβικής γραφής και οι άγιοι Επτάριθµοι: Κύριλλος, Μεθόδιος και οι µαθητές τους. - Οι θρησκευτικές αντιλήψεις των Σλάβων, πριν αυτοί ασπαστούν το Χριστιανισµό. Πιο συγκεκριµένα, το µάθηµα παρουσιάζει την ακόλουθη οργάνωση: I. Βουλγαρική Εκκλησία: - Α ΒΟΥΛΓΑΡΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ - Β ΒΟΥΛΓΑΡΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ - ΠΕΡΙΟ ΟΣ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ - ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΕΡΙΟ ΟΣ II. Ρωσική Εκκλησία: - ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟ ΟΣ - ΕΘΝΟΓΕΝΕΣΗ - ΕΚΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ - ΤΕΧΝΕΣ ΚΑΙ ΓΡΑΜΜΑΤΑ - ΎΣΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟ ΟΣ - ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΕΡΙΟ ΟΣ III. Σερβική Εκκλησία: - ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟ ΟΣ - ΠΕΡΙΟ ΟΣ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ - ΝΕΟΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟ ΟΣ - ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΕΡΙΟ ΟΣ IV. Η σχισµατική Εκκλησία των νοτίων επαρχιών του Σερβικού Πατριαρχείου. - ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΟΥ ΣΧΙΣΜΑΤΟΣ - ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΚΑΝΟΝΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ. 3. «Εισαγωγή στη Σλαβική παλαιογραφία» Το µάθηµα αυτό είναι ελεύθερης επιλογής (Πρόγραµµα Σπουδών του Τµήµατος ΠΟΛ201) και η διδασκαλία του προσανατολίστηκε στις εξής κατευθύνσεις: Ι. Παλαιοσλαβική γλώσσα και γραµµατική 1. Η ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΗ ΙΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΚΥΡΙΛΛΟΥ ΚΑΙ ΜΕΘΟ ΙΟΥ. 2. ΠΑΛΑΙΟΣΛΑΒΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ: - ΓΛΑΓΟΛΙΤΙΚΑ - ΚΥΡΙΛΛΙΚΑ 3. ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΜΝΗΜΕΙΑ. 4. ΤΑ ΑΡΧΑΙΑ ΣΛΑΒΙΚΑ ΑΛΦΑΒΗΤΑ. 6

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ, ΣΠΟΥ ΕΣ, ΤΙΤΛΟΙ, ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ & ΛΟΙΠΕΣ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ, ΙΑΚΡΙΣΕΙΣ, ΕΤΕΡΟΑΝΑΦΟΡΕΣ - ΓΛΑΓΟΛΙΤΙΚΟ - ΚΥΡΙΛΛΙΚΟ 5. ΦΩΝΗΤΙΚΗ 6. ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ 7. ΠΑΡΑΛΛΑΓΕΣ ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΟΣΛΑΒΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΙΙ. Εκκλησιαστική σλαβονική γλώσσα και γραµµατική 1. ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΣΛΑΒΟΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ. 2. ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΤΗΣ ΣΛΑΒΟΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ ΗΜΗΤΡΙΑ Η (1850) ΙΙΙ. Παλαιοσλαβικά και εκκλησιαστικά σλαβονικά κείµενα 1. ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΠΑΛΑΙΟΣΛΑΒΙΚΑ, ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΑ ΣΛΑΒΟΝΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ 2. ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΑ ΣΛΑΒΟΝΙΚΑ. β) ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ ΣΕ ΣΥΝΕ ΡΙΑ, ΣΥΜΠΟΣΙΑ ( Ι)ΗΜΕΡΙ ΕΣ 1. Σόφια, 9-11 Οκτωβρίου 1983. ιεθνές συµπόσιο: «Πηγές για τη ζωή και το έργο των Θεσσαλονικέων αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου και των πιο στενών τους συνεργατών». ιοργανωτές: Το επιστηµονικό κέντρο «Κυρίλλου και Μεθοδίου» της Ακαδ. Επιστηµών, µαζί µε την Εθνική Βιβλιοθήκη «Κυρίλλου και Μεθοδίου» Σόφιας. Θέµα της εισήγησης: «Άγνωστα αντίγραφα της ελληνικής Α- κολουθίας και του Εκτενούς βίου του αγίου Κλήµεντος Αχρίδος». Βλ. Πρακτικά - Kirillo-Metodievski Studii, III, Sofia, 1986, σ. 66-72 µε παράρτηµα 40 σελ. φωτογρ. υλικού. 2. Ιερά Μονή Ρίλας, 18-22 Σεπτεµβρίου 1984. ιεθνές συνέδριο:«0 ρόλος των Μοναστηριών στην πολιτιστική ιστορία των λαών της Βαλκανικής». ιοργανωτές: Η Ακαδηµία Επιστηµών, µαζί µε το Τµήµα Ιστορίας του Πανεπιστηµίου Σόφιας. Θέµα της εισήγησης: «Νέες πληροφορίες για άγνωστους Σλάβους λόγιους, χειρόγραφα και απόγραφα µνηµείων της πρώιµης σλαβικής γραµµατείας από τα Αθωνίτικα µοναστήρια». Εκδόθηκε στη σειρά - Kirillo-Metodievski Studii, III, Sofia, 1986, σ. 194-201. 3. Σόφια, 11-16 Ιουνίου 1985. ιεθνές συµπόσιο: «1100 έτη από τη µακαρία Κοίµηση του αγίου Μεθοδίου - Φωτιστού των Σλάβων». ιοργανωτές: Το Πατριαρχείο Βουλγαρίας, µαζί µε τη Θεολογική Σχολή και το Εκκλησιαστικό, Ιστορικό Ινστιτούτο Σόφιας. Θέµα της εισήγησης: «Το Άγιον Όρος - Άθως και η διατήρηση της Κυριλλο-Μεθοδιανής παράδοσης». - Meždunaroden sympozium, 1100 godini ot blaženata končina na sv. Metodij, 2, Sofia, 1989, σ. 226-236. 4. Σόφια, 23 Μαΐου - 3 Ιουνίου 1986. εύτερο ιεθνές συνέδριο Βουλγαρολογίας - Συµπόσιο, Κύριλλο-Μεθοδιολογίας. ιοργανωτές: Το Βουλγαρικό κράτος - Ακαδηµία Επιστηµών, το Υπουργείο Πολιτισµού και το Πανεπιστήµιο Σόφιας. Θέµα εισήγησης: «Η Αθωνιτική λόγια παράδοση στη διάδοση των πηγών των αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου». Βλ. Πρακτικά - Dogladi, 21, Kirilo- Metodievistika, Sofija, 1989, σ. 202-208. 5. Σόφια, 24-28 Νοεµβρίου 1986. ιεθνές συνέδριο: «1100 έτη από την άφιξη των µαθητών των Θεσσαλονικέων αδελφών, αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου στη Βουλγαρία». ιοργανωτές: Το Πατριαρχείο Βουλγαρίας, µαζί µε τη Θεολογική Σχολή και το Εκκλησιαστικό-ιστορικό Ινστιτούτο Σόφιας. Θέ- µα εισήγησης:«ο Βυζαντινός υµνολογικός κύκλος προς τιµήν του αγίου Κλήµεντος Αχρίδος». 6. Βελίκο Τύρνοβο, 20-22 Μαΐου 1987. ιεθνές συνέδριο: «Οι Τουρκικές επιδροµές και η τύχη των βαλκανικών λαών, όπως αντικατοπτρίζεται στα ιστορικά και λογοτεχνικά µνηµεία της περιόδου 14ου-18ου αι.». ιοργανωτής: Το Πανεπιστήµιο Βελίκου Τυρνόβου. Θέµα εισήγησης:«αθωνίτες νεο- µάρτυρες θανατωθέντες από τους Τούρκους -πηγές». Βλ. Πρακτικά - Turskite zavoevanija i sǎdbata na Bǎlkanskite narodi otrazeni ν istoriteski i literaturni pametnici ot XIV-XVIII v., Beliko Tărnovo, 1992, σ. 352-367. 7. Σόφια, 14-16 Απριλίου 1988. ιεθνές συµπόσιο: «Οι ορθόδοξοι Χριστιανικοί λαοί κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας 14ος-19ος αι.» ιοργανωτές: Το Πατριαρχείο Βουλγαρίας, µαζί µε τη Θεολογική Σχολή και το Εκκλησιαστικό-ιστορικό Ινστιτούτο Σόφιας. Θέµα εισήγησης: «Το Άγιο Όρος- ΆΘως και οι Βούλγαροι Νεοµάρτυρες -πηγές». 7 / 85

KΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Γ. ΝΙΧΩΡΙΤΗΣ ΑΝΟΙΞΗ 2007 8. Σόφια, 14-22 Σεπτεµβρίου 1988. έκατο διεθνές συνέδριο Σλαβολογίας. ιοργανωτής: Η διεθνής επιτροπή σλαβολόγων της Βουλγαρίας, µε πρόεδρο τον ακαδηµαϊκό P. Dinekov (σύµβουλος καθηγητής της διατριβής µου). Θέµα εισήγησης: «Η ΑΘωνιτική Νοτιοσλαβική λόγια παράδοση και το Κελί του Αγίου Αντωνίου της Κερασιάς». 9. Θεσσαλονίκη, 26-28 Νοεµβρίου 1988. ιεθνές συνέδριο: «Η κληρονοµιά των αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου στους Σλάβους: Με την ευκαιρία της χιλιετηρίδας του εκχριστιανισµού των Ρώσων». ιοργανωτές: Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, Υπουργείο Μακεδονίας Θράκης. Θέµα εισήγησης: «Άγνωστα στιχηρά των Αίνων του αγίου Μεθοδίου για τον άγιο ηµήτριο Θεσσαλονίκης». Βλ. «Unknown stihera to St. Demetrius bu St. Methodius». - The Legacy of saints Cyril and Methodius to Kiev and Moscow, Thessaloniki, 1992,σ. 79-86. 10. Έτροπολέ Βουλγαρίας, 8-13 Οκτωβρίου 1990. ιεθνές συµπόσιο: Προς τιµήν του αγίου Ναούµ Αχρίδας: Με την ευκαιρία της «1080-τηρίδας από την Κοίµηση του αγίου Ναούµ». ιοργανωτές: Η Ακαδηµία Επιστηµών Σόφιας και το Επιστηµονικό Κέντρο "Κυρίλλου και Μεθοδίου". Θέµα εισήγησης: «Ο Βυζαντινός υµνολογικός κύκλος προς τιµήν του αγίου Ναούµ». 11. Θεσσαλονίκη, 11-14 Νοεµβρίου 1991. Πανελλήνιο Θεολογικό συνέδριο: "Το Άγιο Πνεύµα". ιοργανωτής: Ι. Μητρόπολη Θεσσαλονίκης. Θέµα εισήγησης: «Η διδασκαλία των αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου περί εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύµατος». Πρβλ. Πρακτικά συνεδρίου, Θεσσαλονίκη 1992, σ. 495-509. 12. Θεσσαλονίκη, 28-30 Μαΐου 1993. Ι ' Πανελλήνιο ιστορικό συνέδριο. ιοργανωτής: Ελληνική Ιστορική Εταιρεία. Θέµα εισήγησης: «Πτυχές Βυζαντινής επίδρασης στην ιστορική σκέψη των Βουλγάρων 9ος-14ος αι.» - Βλ. ΒΥΖΑΝΤΙΑΚΑ, 14ος, Θεσσαλονίκη, 1994, 269-285. 13. Θεσσαλονίκη, 14-17 Οκτωβρίου 1993. ιεθνές συµπόσιο: "Μνήµη αγίων Γρηγορίου του Θεολόγου και Μεγάλου Φωτίου αρχιεπισκόπων Κωνσταντινουπόλεως". ιοργανωτής: Α.Π.Θ. -Κέντρο Βυζαντινών Μελετών, υπό την αιγίδα του Οικουµενικού Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολοµαίου. Θέµα εισήγησης: "Ο Φώτιος στη βουλγαρική παράδοση και γραµµατεία". Βλ. Πρακτικά συνεδρίου, Θεσσαλονίκη 1995, σ. 613-629. 14. Θεσσαλονίκη, 18-19 Φεβρουαρίου 1994. ιεθνές συµπόσιο: «Σχέσεις Ελλήνων και Βουλγάρων στην εκπαίδευση, την παιδαγωγική και τον πολιτισµό. Μέσα 18ου µέσα 19ου αιώνα.» ιοργανωτής: ΑΠΘ -Παιδαγωγικό Τµήµα, καθηγητής Νικόλαος Τερζής. Θέµα ανακοίνωσης: «Πώς χαρακτηρίζονται οι Έλληνες στη βουλγαρική γραµµατεία ως το τρίτο τέταρτο του 19ου αιώνα». 15. Θεσσαλονίκη, 27-29 Μαΐου 1994. ΙΕ Πανελλήνιο ιστορικό συνέδριο. ιοργανωτής: Ελληνική Ιστορική Εταιρεία. Θέµα εισήγησης: «Η ιστορική εξέλιξη των αγιολογικών κειµένων των Αγίων Επταρίθµων και η "Σιγή της Βυζαντινής Γραµµατείας" κατά τον 9ο-10ο αι.» - Βλ. ΒΥΖΑΝΤΙΑΚΑ, 15ος, Θεσσαλονίκη, 1995, σ. 413-442. 16. Θεσσαλονίκη, 11-14 Νοεµβρίου 1994. ΙΕ' Πανελλήνιο Θεολογικό Συνέδριο: «Ο Μέγας Φώτιος». ιοργανωτής: Ι. Μητρόπολη Θεσσαλονίκης. Θέµα εισήγησης: «Η σλαβική µετάφραση της Α- κολουθίας του Φωτίου». (Η αναβίωση της τιµής και προσκύνησης του αγίου Φωτίου στη Χερσόνησο της Βαλκανικής το 19ο αι., ανασταλτικός παράγοντας της διάδοσης του Καθολικισµού στην περιοχή). Βλ. Πρακτικά συνεδρίου, Θεσσαλονίκη 1995, σ. 336-411. 17. Θεσσαλονίκη, 27-29 Μαΐου 1995. ΙΣ Πανελλήνιο ιστορικό συνέδριο. ιοργανωτής: Ελληνική Ιστορική Εταιρεία. Θέµα εισήγησης: «Η χρήση των όρων Makedonska Redakcia και Makedonski rǎkopis στους σύγχρονους καταλόγους των σλαβικών χειρογράφων». Βλ. ΒΥΖΑΝΤΙΑΚΑ, 17ος, (1997) σ. 229-247. 19. Βελίκο Τύρνοβο, 20-22 Αυγούστου 1995. ιεθνές συνέδριο: «Σύγχρονοι προβληµατισµοί της Βουλγαρολογίας και της Σλαβολογίας». ιοργανωτής: Το Πανεπιστήµιο - Βελίκου Τυρνόβου. Θέµα εισήγησης: «Ο Γκαµπρόβου Ονούφριος». Πρακτικά συνεδρίου, Βελίκο Τύρνοβο 1995, σ. 231-238. 20. Κοµοτηνή, 14 Οκτωβρίου 1995. Εκδήλωση µε θέµα: «Άγιον Όρος κα ι Θράκη». ιοργανωτής: Μορφωτικός Όµιλος Κοµοτηνής. Θέµα εισήγησης: «Ο ρόλος τον Αγίου Όρους στη διάδοση της τιµής και προσκύνησης της αγίας Παρασκευής των Επιβατών στον κόσµο της Βαλκανικής». Παράρτηµα Θρακικής Επετηρίδας, 5 (2001) σ. 169-184. 21. Θεσσαλονίκη, 16-19 Νοεµβρίου 1995. ιεθνές συνέδριο: "Έλληνες συνεχιστές του θρησκευ- 8

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ, ΣΠΟΥ ΕΣ, ΤΙΤΛΟΙ, ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ & ΛΟΙΠΕΣ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ, ΙΑΚΡΙΣΕΙΣ, ΕΤΕΡΟΑΝΑΦΟΡΕΣ τικού και πολιτιστικού έργου των αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου στον κόσµο των Σλάβων". ιοργανωτές: Ελληνική Εταιρεία Σλαβικών Μελετών και ήµος Θεσσαλονίκης. Θέµα εισήγησης: «Άγνωστη ελληνική ακολουθία προς τιµήν του Αρχιεπισκόπου Αχριδών Κωνσταντίνου Καβάσιλα». 22. Κοµοτηνή, 24-26 Μαΐου 1996. Ελληνοσερβικό συνέδριο µε θέµα: «Η ελληνική και η σερβική παιδεία κατά τον 18ο και 19ο αιώνα». ιοργανωτές: Τµήµα Ιστορίας και Εθνολογίας - ΠΘ και Φιλολογική Σχολή Βελιγραδίου. Θέµα εισήγησης: «Η επίδραση του Αγίου Όρους στην παιδεία των Ορθοδόξων Σέρβων κατά το 18ο-19ο αι.». 23. Θεσσαλονίκη, 31 Μαΐου - 2 Ιουνίου 1996. ΙΖ Πανελλήνιο ιστορικό συνέδριο. ιοργανωτής: Ελληνική Ιστορική Εταιρεία. Θέµα εισήγησης: «Ρωσικά Τσαρικά έγγραφα ελέους της Ι. Μ. Βατοπαιδίου». ΒΥΖΑΝΤΙΑΚΑ, 17 (1997) σ. 499-517. 24. Βελίκο Τύρνοβο, 19-21 Οκτωβρίου 1996. ιεθνές συνέδριο αφιερωµένο στα 1050 έτη από την κοίµηση του Αγίου Ιωάννου της Ρίλας. ιοργανωτής: Το Πανεπιστήµιο Βελίκου Τυρνόβου. Θέµα εισήγησης: «Η αθωνιτική λόγια παράδοση στη διάδοση της βουλγαρικής αγιολογίας». Duhovna Kultura, LXXXVII, 2 (1997) σ. 5-13. 25. Βελίκο Τύρνοβο, 20-22 Αυγούστου 1996. ιεθνές συνέδριο: "Σύγχρονοι προβληµατισµοί της Βουλγαρολογίας και της Σλαβολογίας". ιοργανωτής: Το Πανεπιστήµιο - Βελίκου Τυρνόβου. Θέµα εισήγησης: «Η επίδραση τον Αγίου Όρους στην παιδεία των Βουλγάρων κατά τον 18ο-19ο αι.». Πρακτικά συνεδρίου, Βελίκο Τύρνοβο 1997, σ. 349-368. 26. Σόφια, 23-25 Νοεµβρίου 1996. ιεθνές συνέδριο µε θέµα: «Ο άγιος Κλήµης Αχρίδος - βίος και πολιτεία» αφιερωµένο στα 1080 έτη από την κοίµηση του. ιοργανωτής: Το επιστηµονικό κέντρο "Κυρίλλου και Μεθοδίου" της Ακαδ. Επιστηµών Σόφιας. Θέµα εισήγησης: «Ανέκδοτα απόγραφα του συντόµου βίου του αγίου Κλήµη». 27. Μπάνσκο Βουλγαρίας, 27 Φεβρουαρίου - 1 Μαρτίου 1997. ιεθνές συνέδριο µε θέµα: «ώρα και θησαυροί - Πνευµατική διαδοχή των Βαλκανίων». ιοργανωτής: Το Πανεπιστήµιο του Μπλαγκόεβγκραντ. Θέµα εισήγησης: «Τα Αγιορείτικα µοναστήρια ως κέντρα αποδοχής δώρων». 28. Θεσσαλονίκη, 31 Μαΐου - 2 Ιουνίου 1996. ΙΗ Πανελλήνιο ιστορικό συνέδριο. ιοργανωτής: Ελληνική Ιστορική Εταιρεία. Θέµα εισήγησης: «Η επίδραση του Αγίου Όρους στην παιδεία των Βουλγάρων 18ο-19ο αι.» Βλ. Πρακτικά Συνεδρίου, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 122-146. 29. Βελίκο Τύρνοβο, 20-22 Αυγούστου 1997. ιεθνές συνέδριο: «Σύγχρονοι προβληµατισµοί της Βουλγαρολογίας και της Σλαβολογίας». ιοργανωτής: Το Πανεπιστήµιο - Βελίκου Τυρνόβου. Θέµα εισήγησης: «Η µορφή των Ελλήνων στη βουλγαρική γραµµατεία τον 18ο-19ο αι.». 30. Θεσσαλονίκη, 16-19 Οκτωβρίου 1997. ιεθνές συνέδριο: «Θεσσαλονίκη Μεγάλη Μοραβία». ιοργανωτές: Ελληνική Εταιρεία Σλαβικών Μελετών. Θέµα εισήγησης: «Νέα στοιχεία στην Κυριλλοµεθοδιανή παράδοση». Βλ. Πρακτικά, Θεσσαλονίκη 1999, σ. 225-251. 31. Καστοριά, Ιερά µονή αγίων Αναργύρων, 21 Νοεµβρίου 1998. Ηµερίδα µε θέµα «Ορθοδοξία και Βαλκάνια». ιοργανωτής: Σύνδεσµος πολιτιστικών συλλόγων ήµου Αγίων Αναργύρων. Θέµα ανακοίνωσης: «Η Ορθοδοξία στη Βουλγαρία από τον εκχριστιανισµό µέχρι σήµερα» (Μνεία ιστορικών γεγονότων που µας αφορούν). 32. Σόφια, 26-28 Οκτωβρίου 2000. ιεθνές συνέδριο µε θέµα: Tradicija, Priemstvenost, Novatorstvo «Παράδοση, διαδοχή και καινοτοµία», αφιερωµένο στη µνήµη του ακαδηµαϊκού Πέταρ Ντίνεκοφ µε αφορµή την 90-τηρίδα του: ιοργανωτής: Το επιστηµονικό κέντρο "Κυρίλλου και Μεθοδίου" της Ακαδ. Επιστηµών Σόφιας. Θέµα εισήγησης: Το Αγιορείτικο Κελί του «Αγίου Νικολάου» της Σκήτης των Ιβήρων, ως Κέντρο αλείψεως -προετοιµασίας Βουλγάρων Νεοµαρτύρων. Βλ. Πρακτικά. Σόφια 2001, σ. 132-145. 33. Βελίκο Τύρνοβο, 10-11 Οκτωβρίου 2002. Συµπόσιο προς τιµήν των 70 ετών του καθηγητή Τότιου Κόεφ. ιοργανωτής: Το Πανεπιστήµιο του Βελίκου Τυρνόβου. Θέµα εισήγησης: «Οι Αθωνίτες Άγιοι ως εκφραστές της αγιορείτικης παράδοσης». Πρακτικά, Βελίκο Τύρνοβο 2005, σ. 101-110. 34. Tiranë 16, 17, 18 November 2000, «2000 Years of Christan Art and Culture in Albanija». ιοργανωτές: Η Αρχιεπισκοπή Αλβανίας και η Αλβανική Ακαδηµία Επιστηµών. Θέµα εισήγησης: Tradita Qirilo-Methodiane ne Shqiperi (H Κυριλλο-Μεθοδιανή παράδοση στην Αλβανία). Πρακτικά, Tiranë 2005, σ. 87-93. 35. Σόφια, 21-22 Σεπτεµβρίου 2001. ιεθνές συνέδριο µε θέµα: «Βουλγαρολογία 2001». ιοργα- 9 / 85

KΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Γ. ΝΙΧΩΡΙΤΗΣ ΑΝΟΙΞΗ 2007 νωτές: Η Βιβλιοθήκη της Ακαδηµίας Επιστηµών Σόφιας - η επιτροπή της αλλοδαπής Βουλγαρολογίας και το Πανεπιστήµιο Σόφιας. Θέµα εισήγησης: «Το Τµήµα Βαλκανικών Σπουδών του ΑΠΘ και η βουλγαρολογία ως αντικείµενο διδασκαλίας». - Πρακτικά συνεδρίου, Σόφια 2001, σ. 121-124. 36. Σόφια, 8-10 Νοεµβρίου 2001. ιεθνές συνέδριο αφιερωµένο, στη µνήµη του καθηγητού Στέφανου Κοζουχάροφ µε θέµα: «Υµνήσωµεν αξίως». ιοργανωτής: Το Ινστιτούτο Βουλγαρικής Λογοτεχνίας της Ακαδ. Επιστηµών Σόφιας. Θέµα εισήγησης: «Νέα στοιχεία, στην Αθωνιτική λόγια Βαλκανική παράδοση». 37. Φλώρινα 9-10 Μαρτίου 2002. ιεθνές συνέδριο µε θέµα:«ορθοδοξία και Βαλκάνια στον 21ο αιώνα». ιοργανωτές: Η Ι. Μ. Φλώρινας, η ιαβαλκανική Ένωση Ορθοδόξων Νεολαιών και το Τµή- µα Βαλκανικών Σπουδών Φλώρινας. Θέµα εισήγησης: «Η επίδραση του Αγίου Όρους στις Σλαβικές χώρες». 38. Βελίκο Τύρνοβο, 13-14 εκεµβρίου 2002. Συµπόσιο προς τιµήν των 70 ετών των καθηγητών G. Dančev i Angel Davidov. ιοργανωτής: To Πανεπιστήµιο του Βελίκου Τυρνόβου. Θέµα εισήγησης: Atonskata knižovna tradicia v razprostranenieto na počitta na sv. Petka Epivadska-Tǎrnovska. (Η αθωνιτική λόγια παράδοση στη διάδοση της τιµής και προσκύνησης της αγίας Παρασκευής της Επιβατηνής). Βλ. Πρακτικά, 2004, σσ. 152-175. 39. Μόσχα, 16-17 Ιουνίου 2003. ιεθνές συνέδριο µε θέµα: Istoria i agiografija nerazdelenija Cerkvi «Η ιστορία και η αγιολογία των Εκκλησιών (πριν από το Σχίσµα 1054)». Θέµα εισήγησης: Afonskaja agiografiieskaja tradicija počitanija svv. Sedmočislennikov. (Η αθωνιτική αγιολογική παράδοση των αγίων Επταρίθµων). 40. Βελίκο Τύρνοβο, 29-31 Οκτωβρίου 2003. ιεθνές συνέδριο µε θέµα: Kulturni textove па minaloto nositeli, simvoli i idei, προς τιµήν των 60 ετών του καθηγητή Καζιµίρ ποπ Κωσταντίνοφ. ιοργανωτής: Το Πανεπιστήµιο του Βελίκου Τυρνόβου και η Ακαδηµία Επιστηµών της Βιέννης. Θέ- µα εισήγησης: Οι σχέσεις της Ρωσίας µε την Ι. Μ. ιονυσίου του Αγίου Όρους. Βλ. Πρακτικά, τ. 1, Βελίκο Τύρνοβο 2005, σσ. 221-228. 41. Φλώρινα 17-18 εκεµβρίου 2003. ιηµερίδα µε θέµα: Η καθ ηµάς Ανατολή, προς τιµήν του καθηγητή Κωνσταντίνου εληκωσταντή. ιοργανωτές: Η Παιδαγωγική Σχολή Φλώρινας και το Τµήµα Βαλκανικών Σπουδών. Θέµα εισήγησης: Βούλγαροι λόγιοι του 18ου-19ου αιώνα, που φοίτησαν ή δίδαξαν σε ελληνικά σχολεία. Βλ. Πρακτικά, Φλώρινα 2005, σσ. 225-240. 42. Καστοριά, 14-15 Μαΐου 2004. Επιστηµονικό Συνέδριο µε θέµα «Μακεδονικός αγών - Παύλος Μελάς». ιοργανωτές: Ιερά Μητρόπολη, Νοµαρχία και ήµος Καστοριάς και µε τη συµµετοχή των ήµων Ορεστίδος, Αγ. Αναργύρων, Κορεστίων και Ίωνος ραγούµη. Θέµα ανακοίνωσης: Η βαλκανική διάσταση του Μακεδονικού αγώνα, (µία άλλη θεώρηση). Βλ. Πρακτικά, Καστοριά 2005, σσ. 43. Ζέραβνα της Βουλγαρίας, 2-5 Σεπτεµβρίου 2004. ιεθνές επιστηµονικό συνέδριο στη Ζέραβνα της Βουλγαρίας, µε θέµα: Το Μικρό Άγιον Όρος της πόλεως Σλίβεν (Σελίµνου). Θέµα εισήγησης: Νέα ευρήµατα στην αγιορείτικη υµνολογική παράδοση των Βουλγάρων αγίων. 44. Βελίκο Τύρνοβο, 14-16 Οκτωβρίου 2004. Στο VIII ιεθνές επιστηµονικό συνέδριο Tǎrnovska Knižovna škola στo Τύρνοβο της Βουλγαρίας. Θέµα εισήγησης: Die südslavische Schrifttradition auf Athos (Die Zelle des "Heiligen Antonius" in Kerassja). 45. Στάρα Ζαγόρα της Βουλγαρίας, 18-19 Οκτωβρίου 2004. ιεθνές συνέδριο προς τιµήν του αειµνήστου καθηγητού Μπόνιο Άγγελοφ. Θέµα εισήγησης: Ανέκδοτο αντίγραφο του σύντοµου βίου του αγίου Κλήµεντος Αχρίδος. 46. Πρεσλάφ της Βουλγαρίας, 14-16 Νοεµβρίου 2004. VIII ιεθνές επιστηµονικό συνέδριο Preslavska Knižovna škola. Θέµα εισήγησης: Ανέκδοτο αντίγραφο του Εκτενούς βίου του αγίου Κλή- µεντος Αχρίδος. 47. Σόφια, 9-10/5-2005. Στο διεθνές συνέδριο Kyrillo-Methodievski čtenija, που διοργάνωσε το Τµήµα Σλαβικής Φιλολογίας του πανεπιστηµίου Σόφιας. Θέµα εισήγησης: Στιγµές τελετουργικής παρουσίας των αγίων Επταρίθµων στην Ελλάδα. 48. Θεσσαλονίκη, 2-6-2005. Στην ηµερίδα «Κυρίλλου και Μεθοδίου Οικουµενικά µηνύµατα», που διοργάνωσαν ο ήµος Θεσσαλονίκης (αντιδηµαρχία πολιτισµού) και η Εταιρεία Σλαβικών Μελετων, Θεσσαλονίκη. Παρουσίασης ενός Οδοιπορικού από την ιεραποστολική δράση των αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου, µε προβολή φωτογραφιών και εικόνων. 10

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ, ΣΠΟΥ ΕΣ, ΤΙΤΛΟΙ, ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ & ΛΟΙΠΕΣ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ, ΙΑΚΡΙΣΕΙΣ, ΕΤΕΡΟΑΝΑΦΟΡΕΣ 49. NIŠ Σερβίας, 3/5-6-2005. IV διεθνές επιστηµονικό συνέδριο «NIŠ I BYZANTIJA». Συµµετείχα Θέµα εισήγησης: Ο Αγιορείτης ζωγράφος οσίθεος, από το Ιππέκιον της Σερβίας(19 ος αι.). 50. Σόφια, 27-9 έως 2-10-2005. ιεθνές συνέδριο Problemi na Kyrillo-Methodievskoto delo na Βǎlgarskata Κultura prez IX-X vek, που διοργάνωσε η Ακαδηµία Επιστηµών Σόφιας. Θέµα εισήγησης: Νέα στοιχεία στην Κυριλλο-Μεθοδιανή παράδοση στην Ελλάδα. 51. Ιερά Μονή οσίου Ναούµ Αχρίδος, 19-22/10-2005. Στο διεθνές συνέδριο Sveti Naum Ochridski Život i delo που διοργάνωσε το Πανεπιστήµιο των Σκοπίων και η Ι. Μ. του Οσίου Ναούµ, µε αφορµή τα 1100 έτη από την ίδρυσή της, συµµετείχα µε θέµα:ο άγιος Ναούµ στη ελληνική λειτουργική παράδοση. 52. Θεσσαλονίκη, 11-13/11-2005. Β διεθνές συµπόσιο «Άγιον Όρος Πνευµατικότητα, Ορθοδοξία & τέχνη» Θεσσαλονίκη. Θέµα εισήγησης: Η επίδραση του Αγίου Όρους στο πνευµατικό βίο των Σλάβων (Νεοµαρτυρολογικά). 53. Σόφια, 17-11 έως 19-11-2005. Στο διεθνές συνέδριο Toposi i prostranstvo na Βǎlgarskata Literature prez Vǎzraždaneto XIX vek. (Οι τόποι και η διάδοση της Βουλγαρικής Λογοτεχνίας κατά την αφύπνιση 19 ος ᾱι.) που διοργάνωσε το Ινστιτούτο Λογοτεχνίας της Ακαδηµία Επιστηµών Σόφιας. Θέµα εισήγησης: Τα ελληνικά σχολεία στα οποία φοίτησαν Βούλγαροι Λόγιοι τον 19 ου αι. 54. Σόφια, 9-10/5-2005. Στο διεθνές συνέδριο Kyrillo-Methodievski čtenija, που διοργάνωσε το Τµήµα Σλαβικής Φιλολογίας του πανεπιστηµίου Σόφιας. Θέµα εισήγησης: Στιγ- µές τελετουργικής παρουσίας των αγίων Επταρίθµων στην Ελλάδα. 55. Μόσχα 1-4 Οκτωβρίου 2006. ιεθνές Επιστηµονικό Θεολογικό Συνέδριο «Ρωσία και Άγιον Όρος. χιλιετία πνευµατικής ενότητας». Συµµετείχα µε θέµα: Ὁ Φιλάρετος ὁ Βατοπαιδινός καί τό μεταφραστικό του ἔργο. 56. Μπατισλάβα 8-11 Φεβρουαρἰου 2007. ιεθνές Επιστηµονικό Συνέδριο µε θέµα: «Ο ρόλος της γυναίκας στη σύγχρονη εποχή». Συµµετείχα µε θέµα: Η γυναίκα στον Χριστιανισµό. ιοργανωτής το ρωσικό Ίδρυµα «Η ενότητα των ορθοδόξων λαών». 57. NIŠ, Σερβίας, 03-05-2007. VI ιεθνές επιστηµονικό συνέδριο «NIŠ I BYZANTIJA». Συµµετείχα Θέµα εισήγησης: «Οι µορφές των αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου και των µαθητών τους στην Καστοριά και τα Σιάτιστα». 58. Αθήνα 17 Ιανουαρίου 2007 Επιστηµονική ηµερίδα -«ΟΙ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΓΕΡΜΑΝΙΚΗΣ ΠΡΟΕ ΡΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΕ ΤΟ Α ΕΞΑΜΗΝΟ ΤΟΥ 2007» ιοργανωτές: Ευρωπαϊκός Οργανισµός Στρατηγικού Σχεδιασµού ήµος Αθηναίων. Υπό την αιγίδα της γερ- µανικής πρεσβείας. Συµµετείχα µε θέµα: «Το πρόβληµα της λαθροµετανάστευσης στην Ε.Ε». γ) ΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΑ i. Αυτοτελή δηµοσιεύµατα (βιβλία έρευνα) 1. Atonskata knižovna tradicija v razprostranenieto na Kyrillo-metodievskite izvori. - Kyrilo-Metodievski Studii, 7, 1990, 272 σ. -«Η Αθωνιτική λόγια παράδοση στη διάδοση των πηγών των αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου», Σόφια, 1990, 272 σ. H εργασία αυτή υποβλήθηκε ως διδακτορική διατριβή το 1987 στο Eπιστηµονικό κέντρο 11 / 85

KΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Γ. ΝΙΧΩΡΙΤΗΣ ΑΝΟΙΞΗ 2007 «Kυρίλλου και Mεθοδίου» της Aκαδηµίας Eπιστηµών Σόφιας, υποστηρίχθηκε ενώπιον της ειδικής για θέµατα γραµµατείας - λογοτεχνίας Πανεπιστηµιακής και Aκαδηµαϊκής επιτροπής µε εισήγηση του ακαδ. Π. Nτίνεκοφ και εκδόθηκε ως έβδοµος τόµος στη σειρά των εκδόσεων της Aκαδηµίας Eπιστηµών Σόφιας Kirilo-Metodievski Studii. ιαιρείται σε τέσσερα κεφάλαια και σ αυτή διερευνάται η θέση και η ιστορική πορεία του Aγίου Όρους στη διατήρηση και διάδοση της σλαβικής - Kυριλλοµεθοδιανής παράδοσής του κατά την πρώιµη περίοδο. Mε αφορµή ορισµένα νέα ανέκδοτα αντίγραφα της πρώιµης σλαβικής και βυζαντινής γραµµατείας, στο παρόν πόνηµα γίνεται αναφορά στο συγκεκριµένο ρόλο που διαδραµάτισε το Άγιον Όρος στην επίδραση επί της παλαιοσλαβικής και παλαιοβουλγαρικής γραµµατείας της πρώτης περιόδου (10ος -14ος αιώνας). Γι αυτό το λόγο στο A κεφ. καταγράφεται όλη η διαδικασία της δηµιουργίας και πλήρωσης των αθωνιτικών βιβλιοθηκών και παρακολουθείται η οδός εξαγωγής των χειρογράφων τους και της µελέτης τους. Aπαριθµούνται τα ονόµατα των ερευνητών, που κατά καιρούς εργάστηκαν στο Άγιον Όρος και µελετάται η παρουσία της Kυριλλο-Mεθοδιανής γραφής και γραµµατείας. Πραγµατοποιείται µία λεπτοµερέστατη ανασκόπηση του συνολικού ρόλου του Aγίου Όρους γι αυτό το συγκεκριµένο σκοπό: γεωγραφική και ιστορική παρουσίαση, βιβλιοθήκες, ερευνητές, αντίγραφα έργων των σχολών Mοραβίας, Πλίσκο-Πρεσλάβας, Aχρίδος, Προτυρνόβου και Tυρνόβου και των µεταγενεστέρων φιλολογικών σχολών της Bουλγαρίας. Στο τέλος αυτού του κεφαλαίου παρατίθενται και νέα στοιχεία για τη µεταγενέστερη περίοδο, τα οποία δεν αποτελούν αντικείµενο µελέτης στην παρούσα εργασία: Ά- γνωστος Σέρβος λόγιος του 15ου αι., που εργάστηκε στη M. Λαύρα, άγνωστα αντίγραφα σλαβικής ακολουθίας της αγίας Παρασκευής της Eπιβατηνής και του Aρσενίου αρχιεπισκόπου Σερβίας, άγνωστο εργαστήριο αντιγραφής και σύνταξης χειρογράφων (scriptorium), που αποδεικνύει τη βυζαντινοσλαβική συνεργασία των λογίων στον τοµέα της γραµµατείας και είναι άµεσα επηρεασµένο από το πνευµατικό κίνηµα του Hσυχασµού του Aγίου Όρους το 14ο αιώνα, κ.ά. Στο τέλος του κεφαλαίου αυτού δεσµεύοµαι να αποδείξω κατά πόσο είναι εφικτός ο όρος atonska tradicija, δηλ. να παρουσιάσω το δηµιουργικό συγγραφικό ρόλο του Aγίου Όρους από το 10ο ως το 14ο αι. κ.ά. Με βάση ορισµένα νέα ανέκδοτα αντίγραφα από αγιολογικές πηγές για τους αγίους Kύριλλο και Mεθόδιο, γίνεται λεπτοµερέστατη ανάλυση των κειµένων της χειρόγραφης παράδοσης, για να αποδειχτεί η ισχύς του όρου Atonska tradicija - «Aθωνιτική παράδοση». Ένα από τα αντιπροσωπευτικότερα πρώτα υµνολογικά έργα της πρώιµης σλαβικής γραµµατείας είναι και η ακολουθία του αγίου Kυρίλλου. Tο κείµενο αυτό έχει απασχολήσει τους ερευνητές για περισσότερο από 125 έτη µε προβληµατισµούς, όπως ο συγγραφέας και ο χρόνος της συγγραφής του, η διάδοσή του, η ιστορική του εξέλιξη κ.ά. Στο B κεφ. µε αφορµή ένα νέο αγιορείτικο αντίγραφο της ακολουθίας του αγίου Kυρίλλου από τη M. Λαύρα πραγµατεύοµαι τα αναφερθέντα προβλήµατα, καταλήγοντας ότι η ακολουθία συντάχθηκε στη Mοραβία και όχι στη Bουλγαρία, όπως ισχυρίζονται µερικοί, από τον άγιο Mεθόδιο. Γίνεται παρουσίαση της πρώιµης Kυριλλο-Mεθοδιανής υµνολογίας. Εκτίθεται η θέση του υµνολογικού έργου του αγίου Mεθοδίου, όπως συγγραφή ακολουθίας προς τον άγιο ηµήτριο, συγγραφή ακολουθίας προς τον αδελφό του Kύριλλο και άλλα υµνολογικά κείµενα. Εκτίθενται οι προβληµατισµοί αναφορικά µε την εξέλιξη της πρώιµης σλαβικής υµνολογίας και σκιαγραφούνται τα αποτελέσµατα της βυζαντινο-σλαβικής συνεργασίας των λογίων στη M. Λαύρα στον τοµέα της σλαβικής γραµµατείας το πρώτο µισό του 14ου αι., όπως µας καταµαρτυρεί το σλαβικό χφ Z-53 της Bιβλιοθήκης της Mονής. Στη συνέχεια εξετάζεται η σχέση του αντιγράφου µε τα άλλα τρία αγιορείτικα από τη µία πλευρά και σε σχέση µε τα άλλα µη αγιορείτικα αντίγραφα από την άλλη. Στην προσπάθεια να αποδειχτεί η µεταξύ τους εξάρτηση καταλήγουµε στα εξής: Στο Άγιον Όρος έφεραν την Aκολουθία οι πρώτοι Σλάβοι µοναχοί (απόφοιτοι πιθανότατα της σχολής της Aχρίδος ή της Πρεσλάβας), για τον εορτασµό της µνήµης του αγίου. Eδώ συνεχίστηκε η διάδοσή της, εντός και εκτός του Όρους, πολύ περισσότερο δε, όταν, στα τέλη του 10ου αι., έπαυσαν να λειτουργούν και τα φιλολογικά κέντρα της Πλισκο- Πρεσλάβας και της Aχρίδας. Kατά την περίοδο του B Bουλγαρικού κράτους του Tυρνόβου, τα αγιορείτικα απόγραφα της Aκολουθίας χρησιµοποιήθηκαν ως πρότυπα για τη δηµιουργία και νέων αντιγράφων. 12

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ, ΣΠΟΥ ΕΣ, ΤΙΤΛΟΙ, ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ & ΛΟΙΠΕΣ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ, ΙΑΚΡΙΣΕΙΣ, ΕΤΕΡΟΑΝΑΦΟΡΕΣ Η κειµενολογική ανάλυση των απογράφων του έργου υποδεικνύει ότι όλα τα νοτιοσλαβικά απόγραφα είναι άµεσα επηρεασµένα από την αγιορείτικη χειρόγραφη παράδοσή της. Kατ αυτόν τον τρόπο ο όρος atonska tradicija για τη διάδοση της ακολουθίας του αγίου Kυρίλλου καθίσταται αποδεκτός και φανερός στη δοµή και στη σύνθεση της Aκολουθίας, όπως στο κείµενο έτσι και στη µελωδική του σύνθεση (ειρµός και ήχος). Τη χαρακτηρίζει η επέµβαση του αντιγραφέα, που κάνει διορθώσεις στο κείµενο, παρεµβαίνοντας στη δοµή και τη σύνθεση. H αγιορειτική χειρόγραφη παράδοση µάς δίνει την εξής εικόνα: Xειρόγραφα, όπως το αντίγραφο της I. M. Παντελεήµονος, για το οποίο υπάρχουν µαρτυρίες ότι γράφτηκε στο Άγιο Όρος, αποτελούν το πρωτότυπο (αρχέτυπο) µεταγενεστέρων νοτιοσλαβικών απογράφων. Tο ίδιο ισχύει και µε τα άλλα αντίγραφα, στα οποία παρατηρείται άµεση σχέση µε το πρωτότυπο και χρησιµεύει ως διαδοχή των άλλων. Tο γεγονός αυτό οφείλεται στη δηµιουργικότητα των συγγραφέων των αντιγράφων, ο ρόλος των οποίων δεν ήταν η δουλική αντιγραφή του αρχετύπου (πρωτογράφου) αλλά η προσωπική τους συµµετοχή και επιλεκτικότητα: π.χ. µόνο το χειρόγραφο της Λαύρας είναι δείγµα ενός µελωδικού συ- µπιλήµατος µεταξύ της ακολουθίας του αγίου Kυρίλλου και του αγίου Aυξεντίου που γιορτάζει - τι- µάται την ίδια ηµέρα. O λόγιος συντάκτης αυτής της παραλλαγής παίρνει τον ειρµό της ακολουθίας του Kυρίλλου και τα Θεοτοκία του Aυξεντίου επιλέγοντας τα τροπάρια των ακολουθιών δηµιουργεί το πρωτότυπο αντίγραφο της Λαύρας. H φιλολογική κατάρτιση του συντάκτη επιβεβαιώνεται και από τη σωστή και ορθογραφηµένη απόδοση του κειµένου, το οποίο αποκαθιστά σε πολλά σηµεία. Η προσωπική επέµβαση στο κείµενο συναντάται και στο δηµιουργό του αντιγράφου της I. M. Zωγράφου. Tο ίδιο συµβαίνει και µε τα λοιπά. Tέλος επιβεβαιώνεται και στη διάδοση και διατήρηση τροπαρίων και Kοντακίων του αγίου Kυρίλλου στη χειρόγραφη παράδοση. Για τους Θεσσαλονικείς αγίους δεν υπάρχουν µεµονωµένα ανεξάρτητα κείµενα προς τιµήν τους στην ελληνική κατά την πρώιµη περίοδο 9ου-10ου αιώνα. Aυτό είναι λογικό, γιατί απουσίαζαν τα σηµεία µαρτυρίας της αγιότητάς τους, δηλαδή ο τάφος και τα λείψανά τους, σε αντίθεση µε τους µαθητές τους Kλήµη και Nαούµ, που υπήρχαν. H τιµή και η προσκύνηση των αγίων Nαούµ και Kλήµη υπερέβη το στενό σλαβο-βουλγαρικό χαρακτήρα. Mε την ίδρυση της αρχιεπισκοπής Aχρίδος και την καθιέρωση της ελληνικής γλώσσας στην τελετουργική ζωή δηµιουργήθηκε και η ανάγκη συγγραφής αγιολογικών κειµένων. Tα πρώτα αγιολογικά κείµενα των Eλλήνων αρχιεπισκόπων Aχρίδος γράφτηκαν προς τιµήν των αγίων Kλήµεντος και Nαούµ, οι οποίοι ήταν προστάτες της αρχιεπισκοπής. Tο πρώτο έργο της περιόδου αυτής είναι ο εκτενής βίος του αγίου Kλήµεντος Aχρίδος. Στο βίο αυτό ο Θεοφύλακτος αφιερώνει τα δεκατρία πρώτα κεφάλαια στην περίοδο της Mοραβίας και Πανονίας, καταγράφοντας µε κάθε λεπτοµέρεια και αφηγηµατικότητα το θάνατο του αγίου Kυρίλλου, καθώς επίσης και τον αγώνα του Mεθοδίου και των µαθητών του να ιδρύσουν και να εδραιώσουν τη Bυζαντινή ορθόδοξη παράδοση στη σλαβική Eκκλησία της Mοραβίας. Συµπληρώνεται έτσι το κενό αυτό κοµµάτι της Bυζαντινής γραµµατείας, σχετικά µε την τιµή και προσκύνηση των αγίων Kυρίλλου και Mεθοδίου. Tο έργο αυτό αποτελεί βασική πηγή, στην οποία καταγράφεται το ιστορικό γεγονός της µεταφοράς, διάδοσης και εδραίωσης του ιεραποστολικού έργου των Θεσσαλονικέων αδελφών, από τους µαθητές τους Kλήµη, Nαούµ, Aγγελάριο κ.ά. από τη Mοραβία στη Bουλγαρία. Eπιπλέον, αντλούνται πληροφορίες για τη ζωή και το συγγραφικό-παιδευτικό έργο των αγίων Kλήµεντος και Nαούµ Aχρίδος και για την πρώτη ιστορική εξέλιξη της Bουλγαρικής Eκκλησίας. Oι επιστήµονες που έχουν ασχοληθεί µε το έργο αυτό έχουν µελετήσει το κείµενο του βίου από το χειρόγραφο της Mόσχας, το οποίο ήταν το µόνο χειρόγραφο που είχε διασώσει πλήρως το βίο. Στη συλλογή, όµως, των ελληνικών χειρογράφων της I. M. Bατοπαιδίου και συγκεκριµένα στο 1134 χφ συναντάται και άλλο απόγραφο, που περιέχει ολόκληρο το βίο. Eπίσης, στην Oυρµπάνα της Aµερικής βρέθηκε και άλλο πλήρες απόγραφο του βίου, όπως και ένα νέο σπάραγµα του έργου στη βιβλιοθήκη της Bουλής στην Aθήνα. Έχοντας στη διάθεσή µας δύο ανέκδοτα αντίγραφα που περιέχουν το πλήρες κείµενο του εκτενούς βίου του αγίου Kλήµεντος, καθώς επίσης και ένα άλλο ανέκδοτο σπάραγµα του βίου, στο Γ κεφ. της εργασίας µας, µετά από λεπτοµερέστατη κειµενολογική ανάλυση των αγιορειτικών αντιγράφων σε σχέση µε τα άλλα, καταλήγουµε στα εξής: Aπό τα τρία χφφ, που περιέχουν όλο το βίο του 13 / 85

KΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Γ. ΝΙΧΩΡΙΤΗΣ ΑΝΟΙΞΗ 2007 αγίου Kλήµεντος, τα δύο είναι αγιορείτικα γιατί και για το χειρόγραφο της Aµερικής αποδεικνύεται η εξάρτησή του κειµενολογικά από το χειρόγραφο του Bατοπαιδίου. Aυτό ήταν πολύ φυσικό, διότι το χειρόγραφο αυτό ήταν κτήµα της Mεγίστης Λαύρας, σύµφωνα µε µία υποσηµείωση του χειρογράφου. Eπίσης, από τα 6 αντίγραφα που περιέχουν µέρος του κειµένου, τα τέσσερα είναι αθωνίτικα. Όλα αυτά σκιαγραφούν το δηµιουργικό ρόλο του Aγίου Oρους που αποδίδεται παραστατικά στο σχήµα της σελ. 136 του βιβλίου. O όρος «Aθωνιτική παράδοση» στη διάδοση του εκτενούς βίου ισχύει και έχει ποσοτικό και ποιοτικό χαρακτήρα. Ως προς το πρώτο, µία µικρή αρίθµηση των αντιγράφων αρκεί. Aπό τα τρία πλήρη, τα δύο είναι αγιορείτικα και από τα έξι σπαράγµατα τα τέσσερα. Ως προς τον ποιοτικό χαρακτηρισµό έχουµε να πούµε τα εξής: O λόγιος που δηµιούργησε το απόγραφο των Iβήρων επέλεξε το συγκεκρι- µένο τµήµα του βίου που αναφέρεται στο Filioque (κεφ. 8-13) και το συµπεριέλαβε σε συλλογή ειδικών µελετών αντιλατινικού περιεχοµένου. Tέτοια είναι και τα άλλα αγιορείτικα χειρόγραφα I. M. ιονυσίου 274 και 280 και της Bουλής το υπ αρ. 83. Tα δύο αγιορείτικα χειρόγραφα, µαζί µε τον πλήρη βίο καταχωρούν και την ακολουθία του αγίου, κάτι που δε συµβαίνει στα υπόλοιπα χειρόγραφα. Tην αγιορειτική παράδοση του βίου τη συνέχισε το 18ο αι. και ο καθηγητής της Aθωνιάδος Σχολής Aθανάσιος ο Πάριος, ο οποίος δηµιούργησε µία νέα παραλλαγή του βίου στη σύγχρονή του ελληνική γλώσσα. Eπίσης, καταχωρούνται νέα στοιχεία που πιστοποιούν τη συγγραφή του βίου του αγίου Kλήµεντος από το Θεοφύλακτο και παραλληλίζεται το κείµενο του βίου µε τους εκτενείς βίους των αγίων Kυρίλλου και Mεθοδίου, και επισηµαίνεται στο έργο του Θεοφυλάκτου η παρουσία αναχρονισµών, οι οποίοι και επεξηγούνται κ.ά. Στο. κεφ., µε αφορµή δύο νέα απόγραφα της ακολουθίας του αγίου Kλήµεντος Aχρίδος (1134 Bατοπαιδίου και Nο 2 Oυρµπάνας), προσπάθησα ν αναλύσω την ιστορική διάδοση του κειµένου. Σήµερα, στην επιστήµη σώζονται έξι υµνολογικοί κανόνες προς τιµήν του αγίου Kλήµεντος Aχρίδος µε τη βοήθεια των ακροστιχίδων αποδεικνύεται ότι αποδίδονται στους Aρχιεπισκόπους Aχριδών ηµήτριο Xωµατιανό (τρεις κανόνες ακολουθίας και έναν Παρακλητικό) και Kωνσταντίνο Kαβάσιλα (ένας Kανόνας). Eπίσης, σώζεται και ένας ανώνυµος Kανόνας. Πολλά είναι και τα τροπάρια, τα οποία πλαισιώνουν την ακολουθία στα διάφορά της απόγραφα. Όλον αυτόν τον πλούτο οι επιστήµονες τον χαρακτηρίζουν ως µία ακολουθία που αποτελεί κοινό έργο των αρχιεπισκόπων Aχρίδος Θεοφυλάκτου,. Xωµατιανού, K. Kαβάσιλα και µεταγενέστερα του Γρηγορίου. Mελετώντες αυτό το έργο, ακόµη στην αρχή, µας γεννήθηκε η απορία, πώς δικαιολογείται τόσοι συγγραφείς, οι οποίοι έζησαν σε διαφορετική χρονική περίοδο να συντάξουν µόνο µία συγγραφή, ένα έργο, µία ακολουθία. H απάντηση µάς δόθηκε πολύ γρήγορα. Mε τη βοήθεια µιας πρώιµης σλαβικής µετάφρασης της Aκολουθίας του 13ου αι., αποδεικνύεται η συγγραφή κανόνος και στιχηρών τροπαρίων από το Θεοφύλακτο Bουλγαρίας. Mε τη συνδροµή και των άλλων αντιγράφων, καταλήξαµε στο συµπέρασµα ότι δεν πρόκειται για µια ακολουθία αλλά για περισσότερες, οι οποίες έχουν συνταχτεί από διαφορετικούς συγγραφείς σε διαφορετικό χρόνο και έχουν διαφορετική αιτία συγγραφής. Συγκεκριµένα: O Θεοφύλακτος Bουλγαρίας, παράλληλα µε τη συγγραφή του βίου προς τιµήν του αγίου Kλήµεντος, συνέταξε και ακολουθία για τον άγιο, δηµιουργώντας έτσι µία νέα εορτή του αγίου, την 25η Nοεµβρίου, ηµέρα εορτασµού του αγίου Kλήµεντος πάπα Pώµης. Ως ενδεικτικό απόγραφο αυτής της ακολουθίας είναι το αντίγραφο της εκδόσεως της Mοσχόπολης. O ηµήτριος Xωµατιανός συ- µπλήρωσε το έργο του Θεοφυλάκτου στη συγγραφή βίου και στη συγγραφή ακολουθίας, µε αφορµή την ανακοµιδή των Λειψάνων του αγίου Kλήµεντος µε ηµέρα εορτασµού την 27η Iουλίου, ηµέρα της πανσέπτου Kοιµήσεως του αγίου. Tα υµνολογικά κείµενα του Xωµατιανού σώζονται σε πέντε απόγραφα, δύο από τα οποία είναι αγιορείτικα.tο υµνολογικό βυζαντινό έργο προς τιµήν του αγίου Kλήµεντος Aχρίδος συµπλήρωσε µεταγενέστερα και ο αρχιεπίσκοπος Aχριδών Kωνσταντίνος Kαβάσιλας, συντάσσοντας κανόνα προς τιµήν του αγίου, που έχει ενταχθεί στην ακολουθία του Xωµατιανού στην έκδοση της Mοσχόπολης. Mε τη βοήθεια της πρώιµης σλαβικής µετάφρασης των βυζαντινών υµνολογικών κειµένων προς τιµήν του αγίου πληροφορούµαστε και για τη συγγραφή ορισµένων τροπαρίων από τον µετέπειτα αρχιεπίσκοπο Aχριδών κ. Γρηγόριο προς τιµήν του αγίου. Aργότερα, αυτό το υµνολογικό έργο το συνεχίζουν ο υρραχίου Kοσµάς µε τη συγγραφή «µεγαλυναρίων» προς τιµήν του αγίου, καθώς επίσης και ο Aθανάσιος ο Πάριος µε τη συγγραφή ορισµένων στιχηρών µε αφορµή τη µετακοµιδή της τιµίας κάρας του αγίου στην Iερά Mονή του Tιµίου Προδρόµου 14

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ, ΣΠΟΥ ΕΣ, ΤΙΤΛΟΙ, ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ & ΛΟΙΠΕΣ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ, ΙΑΚΡΙΣΕΙΣ, ΕΤΕΡΟΑΝΑΦΟΡΕΣ Bεροίας. Tέλος, αναφορικά µε το 4ο κεφ., αρκεί µόνο να αναφερθεί ότι για πρώτη φορά γίνεται τέτοιου είδους επεξεργασία των υµνολογικών κειµένων του αγίου Kλήµεντος, γεγονός που µας δίνει τη δυνατότητα να αντικαταστήσουµε τον όρο «Eλληνική ακολουθία» του αγίου Kλήµεντος Aχρίδος µε τον όρο «Bυζαντινός υµνολογικός κύκλος» προς τιµήν του αγίου Kλήµεντος. Αυτός αποτελείται από: 1) AΚΟΛΟΥΘΙΑ ΤΟΥ ΘΕΟΦΥΛΑΚΤΟΥ, 2) AΚΟΛΟΥΘΙΑ ΤΟΥ XΩΜΑΤΙΑΝΟΥ ΜΑΖΙ ΜΕ ΠΑΡΑΚΛΗΤΙΚΟ ΚΑΝΟΝΑ, 3) KΑΝΟΝΑ (ΠΑΡΑΚΛΗΤΙΚΟΥ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ) ΑΠΟ ΤΟΝ K. KΑΒΑΣΙΛΑ, 4) MΙΚΡΟ EΣΠΕΡΙΝΟ ΑΠΟ ΤΟΝ ΓΡΗΓΟΡΙΟ, 5) MΕΓΑΛΥΝΑΡΙΑ ΑΠΟ ΤΟ ΥΡΡΑΧΙΟΥ KΟΣΜΑ, 6) ΣΤΙΧΗΡΑ ΑΠΟ ΤΟΝ AΘΑΝΑΣΙΟ ΤΟΝ ΠΑΡΙΟ, Kαι σε αυτήν την περίπτωση το Άγιον Όρος διαδραµάτισε πρωτεύοντα ρόλο. O όρος «Atonska tradicija» ισχύει και χαρακτηρίζεται από επιλεκτικότητα (βλ. Aκολουθία Xωµατιανού σε Bατοπαίδι και Λαύρα) και λειτουργικότητα (Bλ. το δέσιµο του βίου και της ακολουθίας σε φυλλάδα). Tο 1901 ο Kαλλίστρατος, αδελφός της I. M. Zωγράφου, µετέφρασε στην εκκλησιαστική σλαβική γλώσσα την ακολουθία του αγίου Kλήµεντος - Έκδοση Mοσχόπολης. Παραστατική σκιαγράφηση της αγιορειτικής παράδοσης στη διάδοση του κειµένου έχει αποδοθεί στα σχήµατα στις σελ.179-180 του βιβλίου. Aπό τα τέσσερα κεφάλαια της εργασίας νοµίζω ότι ο όρος «Atonska tradicija» θα πρέπει να ερευνηθεί και σε άλλες πηγές των αγίων Kυρίλλου και Mεθοδίου. Tο γεγονός και µόνο ότι έργα, όπως η ακολουθία του αγίου Mεθοδίου, το Eγκώµιον του αγίου Kυρίλλου, καθώς και άλλα έργα των µαθητών των αγίων, σώζονται σε µεµονωµένα αγιορείτικα αντίγραφα, καθιστούν πειστικά τα ανωτέρω. H ισχύς του όρου αυτού θα πρέπει να διευρυνθεί και σε άλλους τοµείς του πνευµατικού βίου του Άθωνος, όπως στην τέχνη, στην ποίηση και σε άλλες πτυχές του πολιτισµού των ορθοδόξων Σλάβων. Για να επιτευχθεί αυτός ο σκοπός και για να έχουµε µία πλήρη εικόνα της AΘΩNITIKHΣ ΠOΛITIΣTIKHΣ ΠAPA OΣHΣ στη διάδοση του Oρθοδόξου ελληνικού πολιτισµού στον κόσµο των Σλάβων, θα πρέπει να καταλογογραφηθούν οι συλλογές των σλαβικών χειρογράφων του Aγίου Όρους και κατόπιν να συνταχθεί ειδικός κατάλογος των Aγιορειτικών σλαβικών χειρογράφων, τα οποία φιλοξενούνται ανά τον κόσµο και αφού µελετηθούν, τότε και µόνο τότε θα µπορέσουµε, επακριβώς να σκιαγραφήσουµε την ακαδηµαϊκή προβολή του Aγίου Όρους στο πνευµατικό «γίγνεσθαι» των ορθοδόξων Σλάβων. ΒΙΒΙΟΚΡΙΣΙΕΣ: Sv. Nikolova. Starobălgaristikata v izsledvanjata na mlad grăcki učen. Bălgaristika, 5 (1987) 69-72. Iv. Želev Dimitrov. Nov pregled kăm atonskite manastiri i starobălgarskata knižnina, săhranjavana tam. Ralaeobulgarica, XVI (1992), 1, 114-117. I. Tarnanidis. Cyrillomethodianum, XVII-XVIII (1993-1994)239-242. 2. Sveta gora Aton i Bǎlgarskoto Novomǎčeničestvo, Sofia 2001, 430 σ. «Tο Άγιον Όρος και οι Bούλγαροι Nεοµάρτυρες». Eκδ. Oίκος Aκαδηµίας Eπιστηµών Σόφιας. Σόφια 2001 Σ αυτή την εργασία, η οποία υποβλήθηκε ως δεύτερη διδακτορική διατριβή (µεταδιδακτορική - υφηγεσία,) στην ειδική επιστηµονική επιτροπή σε θέµατα Φιλοσοφίας και διαιρείται σε πέντε κεφάλαια, διερευνάται η ιστορική πορεία της συµβολής του Aγίου Όρους στην ανάπτυξη του πνευµατικού βίου των λαών της Bαλκανικής και µελετάται επισταµένως το θέµα αντίστασης στο Iσλάµ. Πιο συγκεκριµένα, µε τη συνδροµή νέων πηγών δηλώνεται ο συγκεκριµένος ρόλος που διαδραµάτισε το Ά- γιον Όρος στην προετοιµασία νεοµαρτύρων και ειδικά στους Bουλγάρους. 15 / 85

KΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Γ. ΝΙΧΩΡΙΤΗΣ ΑΝΟΙΞΗ 2007 Eιδικότερα στο A κεφ. µελετάται η ιστορικο-πολιτισµική και η θεολογική πλευρά του προβλή- µατος για τους νεοµάρτυρες. O λόγος που επέβαλε αυτή τη διεξοδική παρουσίαση είναι επειδή απουσιάζει στη βουλγαρική βιβλιογραφία. Kαταγράφεται, περιληπτικά, ο προσηλυτισµός του Iσλάµ, αναφέρονται οι αιτίες και οι αφορµές µαρτυρίων των νεοµαρτύρων. Eκτίθεται η διδασκαλία του αγίου Nικοδήµου του Aγιορείτη για τους νεοµάρτυρες και γίνεται αναφορά στη σύνταξη των µαρτυρολογίων των νεοµαρτύρων. Στο B κεφ. καταγράφεται και ερευνάται η επίδραση του Aγίου Όρους στην παιδεία των Bουλγάρων κατά το 18ο και 19ο αι. Kαταγράφονται διεξοδικά όλοι οι δυνατοί δεσµοί σχέσεις και επαφές του Όρους, που συντέλεσαν στην αναβάθµιση της εκπαίδευσης των Bουλγάρων, όπως φαίνεται από την ίδρυση σχολείων από αγιορείτες µοναχούς, από την εκπαίδευση δασκάλων, αγιογράφων, µουσικών, κληρικών, µητροπολιτών κ.ά. Στο ίδιο κεφάλαιο ερευνάται ο συγκεκριµένος ρόλος που διαδραµάτισαν τα µοναστικά κέντρα του Άθω και αναφέρονται οι τρόποι αντίστασης που προέβαλαν στη διάδοση του Iσλάµ και συγκεκριµένα µέσω της ανάδειξης νεοµαρτύρων. Kατοχυρώνεται η θέση ότι η ανάδειξη νεοµαρτύρων στο Όρος δεν ήταν τυχαία και αυθόρµητη, αλλά οργανωµένη. Aυτή η οργανωµένη αγιορείτικη αντίσταση εναντίον των κατακτητών και αφοµοιωτών µπορεί δικαίως να ονοµαστεί «Aγιορειτικό κίνηµα (σχολή) νεοµαρτύρων» µε εµφανείς τρόπους εκδήλωσης. Aγιορείτες δάσκαλοι-πνευµατικοί, έξω από το Άγιο Όρος, µε τη θεολογική τους δραστηριότητα διατηρούν ζωντανή την εθνική συνείδηση και βοηθούν τους εξισλαµισµένους να επανέλθουν στην πίστη τους µε την αποδηµία στο Άγιο Όρος. Mεταξύ των φηµισµένων αλειπτών γερόντων είναι: O Aκάκιος Kαυσοκαλυβίτης, ο πατριάρχης Kων/πόλεως Nήφων, ο Bησσαρίων από τη σκήτη της Aγίας Άννης, ο Γρηγόριος από τη Mονή Γρηγορίου, ο Nικηφόρος Iβηροσκητιώτης, ο γέροντας Aκάκιος Iβηροσκητιώτης κ.ά. Eπίσης, στο Άγιον Όρος δηµιουργήθηκε αγιολογική και υµνολογική παράδοση των νεοµαρτύρων, σύνταξη βίων και ακολουθιών, µε αρκετούς γνωστούς συγγραφείς, όπως τον ιεροµόναχο Iωνά (µαθητή του οσίου Aκακίου του Kαυσοκαλυβίτη), που έγραψε και επεξεργάστηκε ένα µεγάλο µέρος των βίων των νεοµαρτύρων και των αντίστοιχων ακολουθιών. Ένας άλλος γνωστός δηµιουργός είναι ο Nικόδηµος ο Aγιορείτης, που συγκέντρωσε όλα αυτά τα κείµενα, έγραψε ο ίδιος ορισµένα και τα εξέδωσε σε ένα βιβλίο. Έργο του είναι και η ακολουθία για όλους τους νεοµάρτυρες. Σύγχρονος του Nικοδήµου είναι ο Oνούφριος ο Iβηρίτης. Άλλοι είναι οι Xριστόφορος Προδροµίτης, Iάκωβος Nεοσκητιώτης, ο µοναχός Θεόφιλος, ο ιεροδιδάσκαλος Γερµανός ο Eσφιγµενίτης, συνοδός δύο νεο- µαρτύρων και συντάκτης των υµνογραφικών τους κειµένων. Λίγο αργότερα δρουν γνωστοί αγιορείτες δηµιουργοί, όπως ο Aθανάσιος ο Πάριος, ο Mακάριος Nοταράς, ο Nικηφόρος ο Xίος, οι οποίοι συγκεντρώνουν βίους και ακολουθίες νεοµαρτύρων, συγγράφουν οι ίδιοι ορισµένα κείµενα και τα εκδίδουν σε ταξινοµηµένες συλλογές στη Bενετία, κατά το τέλος του 18ου αιώνα. Oι συγγραφείς που αναφέρθηκαν, όπως και η δηµιουργία και διάδοση των αγιογραφικών και υ- µνογραφικών κειµένων προς τιµήν των αγιορειτών νεοµαρτύρων στο Άγιον Όρος, δίνουν τη δυνατότητα να εισαχθούν στην επιστήµη δύο νέοι όροι: «Aθωνιτικός αγιολογικός και υµνολογικός κύκλος προς τιµήν των νεοµαρτύρων». Ως παράδειγµα µπορούν να αναφερθούν πολλά χφφ: το υπ αρ. 129 της Mονής Eσφιγµένου, το υπ αρ. 252 της Σκήτης Kαυσοκαλυβίων, το υπ αρ. 161 της Mονής Γρηγορίου κ.ά., όπως και µερικές ακόµα χειρόγραφες συλλογές µε βίους και ακολουθίες µαρτύρων. Kατά τη διάδοση των αγιολογικών κειµένων των νεοµαρτύρων δεν αναφέρεται η εθνική τους προέλευση. Tο εθνικό στοιχείο αποκτά σηµασία µόνο ως διακριτικό γνώρισµα σε περίπτωση συνωνυ- µίας, π.χ. ο Iωάννης ο Bούλγαρος, Kωνσταντίνος ο Ρώσος, ο Kωνσταντίνος ο Aγαρηνός κ.ά. Γι αυτό το λόγο, στη συνέχεια, γίνεται αναφορά σε εκείνους, για τους οποίους υπάρχουν σίγουρες πληροφορίες για την καταγωγή τους. Σεβαστός αριθµός αγιορειτών Nεοµαρτύρων ήταν ξενόγλωσσοι: Nικόδηµος ο Aλβανός, οι Pώσοι Παχώµιος καί Kωνσταντίνος, οι Bούλγαροι Iωάννης, αµασκηνός, Oνούφριος, Iγνάτιος, Προκόπιος, Παρθένιος κ.ά. Στο Γ κεφ. για πρώτη φορά µελετάται το θέµα «το Άγιο Όρος στην ανάδειξη Bουλγάρων νεο- µαρτύρων». Mελετάται διεξοδικά η ιστορική εξέλιξη της βουλγαρικής αγιολογίας στην αγιορειτική 16

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ, ΣΠΟΥ ΕΣ, ΤΙΤΛΟΙ, ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ & ΛΟΙΠΕΣ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ, ΙΑΚΡΙΣΕΙΣ, ΕΤΕΡΟΑΝΑΦΟΡΕΣ παράδοση. Στο σύνολο των αγιορειτών νεοµαρτύρων περιλαµβάνεται ένας ικανός αριθµός Bουλγάρων. Tο Άγιον Όρος δεν αδιαφόρησε στην αφοµοιωτική πολιτική των Tούρκων απέναντι στο βουλγαρικό λαό. Γίνεται ιστορική ανασκόπηση του θέµατος των Bουλγάρων νεοµαρτύρων. Σε αυτή τη βάση δίνονται σύντοµα βιογραφικά στοιχεία πέντε Bουλγάρων νεοµαρτύρων: Iωάννου, Iγνατίου, Oνουφρίου, Προκοπίου και αµασκηνού. Στο κεφ., το οποίο είναι και το αξιολογότερο, ερευνώνται, αναλυτικά, όλες οι µαρτυρίες που παρουσιάζουν την εξελικτική πορεία του προβλήµατος. Mελετώνται άγνωστες και ανέκδοτες πηγές, όπως: Nέα ακολουθία προς τιµήν του αγίου Προκοπίου, Παρακλητικός κανόνας, ανέκδοτη σλαβική παραλλαγή του βίου του αγίου Oνουφρίου, νέα στιχηρά στη σλαβική γλώσσα, καθώς και ανέκδοτη νέα σλαβική µετάφραση της ακολουθίας του αγίου κ.ά. Πραγµατοποείται ολοκληρωµένη ιστορικο-φιλολογική και θεολογική παρουσίαση όλων των έργων. Oι όροι «Aθωνιτικός αγιολογικός κύκλος» και «Aθωνιτικός υµνολογικός κύκλος» συµπεριλαµβάνουν και τους Bουλγάρους νεοµάρτυρες. Tο πιο χαρακτηριστικό από όλα τα κείµενα είναι η σλαβική παραλλαγή του βίου του αγίου Oνουφρίου, στην οποία ο ίδιος ο νεοµάρτυρας έχει γράψει ένα µέρος. Συγκεκριµένα, είναι ένας «Oδηγός υποψηφίων νεοµαρτύρων» και περιέχει το τυπικό της άσκησης, το οποίο συνιστά να ακολουθήσει κάθε υποψήφιος προς το µαρτύριο, καθώς επίσης συνιστά και τα ανάλογα κείµενα, στα ο- ποία πρέπει να εντρυφήσουν οι υποψήφιοι. Στην ίδια παραλλαγή του βίου συναντάµε επίσης και άλλες πληροφορίες, που δεν αναφέρονται στα ελληνικά κείµενα. Συγκεκριµένα, αναφέρεται ότι ενώ ο άγιος ήθελε να µαρτυρήσει στον τόπο καταγωγής του, το Bελίκο Tύρνοβο, ο εξόριστος τότε πατριάρχης Γρηγόριος ο E τον προέτρεψε να µαρτυρήσει στη Xίο. O οσιοµάρτυς Oνούφριος, που πριν αποκτήσει το µέγα σχήµα, ονοµαζόταν Mανασσής, «δι ιδίων εξόδων» παραγγέλλει το 1818 (έτος του µαρτυρίου του) µια εικόνα των τριών νεοµαρτύρων της Σκήτης των Iβήρων - Iγνατίου, Aκακίου και Eυθυµίου - στο ζωγράφο οσίθεο από το Iππέκιον (Πέτς) της Σερβίας. H εικόνα αυτή είναι ένα µικρό αριστούργηµα µε σκηνές από το µαρτύριο των νεοµαρτύρων αυτών. Λίγα έτη αργότερα, στην ίδια Σκήτη, έργο του ιδίου ζωγράφου είναι και µία εικόνα του νεοµάρτυρος Oνουφρίου. O Oνούφριος είχε προσωπική γνωριµία µε το Σέρβο ζωγράφο και η φιλοτέχνηση της ιεράς του µορφής είναι σαν πορτραίτο: «Iστορουµένης της σεβασµίας ταύτης εικόνος δι εξόδων του ιεροδιακόνου Mανασσή από Γα- µπρόβου, µετονοµασθείς Oνούφριος, εµαρτύρησε εις Xίον διά ξίφους τό 1818». Στις γωνίες αναφέρει: «Xειρ οσιθέου µοναχού από Πέκι της Σερβίας 1818». Oι βίοι των Bουλγάρων νεοµαρτύρων συντάχθηκαν στα ελληνικά και πολύ σύντοµα διαδόθηκαν στον κόσµο των Σλάβων σε σλαβική µετάφραση. Oι µορφές τους φιλοτεχνήθηκαν ως επί το πλείστον από αγιορείτες ζωγράφους και διαδόθηκαν στην υπόδουλη Bαλκανική, αναζωπυρώνοντας έτσι το ε- θνικό φρόνηµα των ορθοδόξων Σλάβων ενάντια στον κατακτητή, που πάσχιζε να το εξαλείψει και αυτόµατα να τους αποκόψει από την εθνική τους ορθόδοξη κοινότητα. Tο γεγονός αυτό επαναλαµβάνεται σήµερα σε Bοσνία, Kοσσυφοπέδιο, Σκόπια και Bουλγαρία. Aυτές είναι οι εγκαιροφλεγείς βόµβες, τις οποίες άφησε φεύγοντας πριν από έναν αιώνα ο Tούρκος κατακτητής και προσπαθεί τώρα να τις πυροδοτήσει. Στο E κεφ., µελετάται ο ρόλος που διαδραµάτισαν ορισµένα κέντρα στο Άγιον Όρος στην ανάδειξη Bουλγάρων νεοµαρτύρων. Συγκεκριµένα, ερευνάται η συµβολή του Kελιού του Aγίου Nικολάου της σκήτης των Iβήρων. Mελετάται η παρουσία αλειπτών γερόντων, όπως του Γέροντος Nικηφόρου, του Γέροντος Aκακίου, του συνοδού στο µαρτύριο Γρηγορίου, του συντάκτου των βίων τους και των ακολουθιών τους Oνουφρίου Iβηρίτου, του Σέρβου ζωγράφου οσιθέου και περισσότερο του πατριάρχου Γρηγορίου του E εµπνευστού και ιδεολόγου της όλης κινήσεως, όπως µαρτυρούν οι σλαβικές πηγές. Mελετάται, επίσης, η αγιορειτική παράδοση εικονογραφίας για τους αγίους µε τη µελέτη νέων εικόνων. Περιγράφονται και οι λειψανοθήκες των αγίων. Kαταχωρείται, επίσης, και η επίδραση του µαρτυρίου του αγίου Iγνατίου στη διαµόρφωση της προσωπικότητας του εθνεγέρτη, επαναστάτη και εθνικού ήρωα του βουλγαρικού λαού του «Bασίλ Λέφσκι»- ιεροδιακόνου Iγνατίου. 17 / 85

KΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Γ. ΝΙΧΩΡΙΤΗΣ ΑΝΟΙΞΗ 2007 O ρόλος του Αγίου Όρους στη δηµιουργία και προσφορά νεοµαρτύρων στη ζωή της Bουλγαρικής Eκκλησίας δεν εξαντλείται εδώ. Στο Άγιον Όρος τιµάται η µνήµη και αυτών ακόµη των Bουλγάρων νεοµαρτύρων, που δεν είχαν την τύχη να βιώσουν στο Όρος. O άγιος Nικόδηµος ο Aγιορείτης συµπεριλαµβάνει στο βιβλίο του Nέον Mαρτυρολόγιον και µερικές ελληνικές µεταφράσεις µεσοβουλγαρικών βίων νεοµαρτύρων. Oι εικόνες τους, επίσης, φιλοτεχνήθηκαν στα αγιορειτικά σκηνώµατα. Πρέπει να ληφθεί, επίσης, υπόψη ότι στους αγιορείτες αγιογράφους συγκαταλέγονται και Bούλγαροι ζωγράφοι, µε αξιολογότερους τον όσιο Ποιµένα και το Σαµοκοβίου Zαχαρία, που φιλοτεχνούν εικόνες Bουλγάρων νεοµαρτύρων στο Όρος και στη Bουλγαρία. Στο δεύτερο µέρος της εργασίας παρατίθενται όλα τα κείµενα στο πρωτότυπο και σε νεοβουλγαρική µετάφραση, η οποία για πρώτη φορά πραγµατοποιείται στις ακολουθίες, ενώ οι βίοι για πρώτη φορά µεταφράζονται πλήρως. Βιβλιοκρισίες: 1. Regina Kojčeva, Bǎlgaristika, 3 (2001) 102-104. 2. Ralica Lozanova, V-k, Kultyra Култура 38 (2199), XLV, 2 Noemvri 2001, σ. 1. 3. Nicolaj Aretov, Etudes Balkaniques, 1 (2002) 147-149. 4. K. Nichoritis, Etudes Balkaniques, 4 (2002) 151-152 - Απάντηση. 3. Οι Άγιοι Κύριλλος και Μεθόδιος (Οι αγώνες τους για την ένταξη των Σλάβων στον Βυζαντινό πολιτισµό και τα ελληνικά γράµµατα). Εκδόσεις Ηρόδοτος, Θεσσαλονίκη 2000, 240 σ. Στον τόµο αυτό περιλαµβάνονται επτά µελέτες, καρπός της ερευνητικής ενασχόλησής µου σε θέ- µατα γραµµατείας, λογοτεχνίας και πολιτισµού των Σλάβων. i) Ο Φώτιος στη βουλγαρική παράδοση και γραµµατεία, σσ. 19-46. Γίνεται λόγος για τη συµβολή του Μ. Φωτίου στην ένταξη των Σλάβων στο Βυζαντινό πολιτισµό. Καταγράφονται οι φάσεις του ανταγωνισµού ανάµεσα στη Ρώµη και τη Νέα Ρώµη. Στην άµεση συµβολή του Φωτίου και την έµµεση. Άµεση είναι η προσωπική του εποπτεία του έργου και έµµεση η άφιξη, των µαθητών τών αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου στη Βουλγαρία το 886, που ήταν πνευµατικά εγγόνια του ιδίου του Φωτίου. Oριακό σταθµό των δύο αυτών επιδράσεων αποτελεί το έτος 881-882. Tότε, πιθανότατα, πραγ- µατοποιήθηκε στην Kωνσταντινούπολη η συνάντηση του Φωτίου µε το Mεθόδιο και µε ορισµένους από τους µαθητές του. O Mεθόδιος άφησε στο Bυζάντιο, ως τελευταίο δώρο, δύο από αυτούς, έναν πρεσβύτερο και ένα διάκονο, εφοδιασµένους µε τις σλαβονικές µεταφράσεις των ιερών κειµένων, για να βοηθήσουν στη διοργάνωση νέων ιεραποστολών προς τους Σλάβους. H επίδραση του Φωτίου στο Bόρη και την πνευµατική ζωή της Bουλγαρίας αρχίζει να αποδίδει καρπούς. O ίδιος ο ηγεµόνας των Bουλγάρων εγκαταλείπει την εξουσία, ενδύεται το µοναχικό χιτώνα και συνεχίζει µε περισσή φροντίδα και ζήλο να αγωνίζεται για τη διατήρηση και ανάπτυξη του Xριστιανισµού στη χώρα του. Γνωστό είναι το παράδειγµα της τύφλωσης του γιου του Bλαδίµηρου, όταν ο τελευταίος, ως ηγεµόνας, επιχείρησε να επαναφέρει στη χώρα την ειδωλολατρία. Tο Bλαδίµηρο διαδέχεται στο θρόνο ο απόφοιτος της Mαγναύρας Συµεών, κατά τους χρόνους του οποίου η σλαβική γραµµατεία γνώρισε µεγάλη άνθηση και δίκαια ονοµάστηκε «χρυσούς αιών» των γραµµά- 18

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ, ΣΠΟΥ ΕΣ, ΤΙΤΛΟΙ, ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ & ΛΟΙΠΕΣ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ, ΙΑΚΡΙΣΕΙΣ, ΕΤΕΡΟΑΝΑΦΟΡΕΣ των και της τέχνης της Bουλγαρίας. Στο συγγραφικό έργο των Θεσσαλονικέων αδελφών είναι εµφανής η άµεση επιρροή του πνεύµατος του Φωτίου. O Σέρβος ερευνητής Nτζόρτζε Tριφούνοβιτς παρατηρεί στο συγγραφικό έργο του αγίου Kυρίλλου, και συγκεκριµένα στο Λόγο της «Mετακοµιδής των λειψάνων του αγίου Kλήµεντος πάπα Pώµης», την επίδραση του έργου του Φωτίου «Συνθήκη». Eπίσης το συγγραφικό ύφος του Φωτίου κατά τον ανωτέρω ερευνητή συνοδεύει τον Kύριλλο σε όλα του τα έργα. Σήµερα, στον κόσµο της σλαβολογίας, έχει υποστηριχθεί επιστηµονικά ότι το τµήµα της εισαγωγής του Eκτενούς Bίου του αγίου Mεθοδίου, που καταλαµβάνει το 1/4 του όλου έργου, ήταν αρχικά αυτοτελές έργο, το οποίο αργότερα χρησιµοποίησε ο βιογράφος του. Kάποιοι µελετητές υποστηρίζουν ότι είναι έργο του αγίου Kυρίλλου, ενώ κάποιοι άλλοι ότι είναι έργο του Mεθοδίου. Συγκεκριµένα, κατά την Kληµεντίνα Iβανόβα - είναι τµήµα του ενθρονιστηρίου του λόγου. Aν συγκριθούν προσεκτικά αυτό το τµήµα του βίου µε τα έργα του Φωτίου και συγκεκριµένα µε την επιστολή του Bόρη, θα βρεθούν πολλές οµοιότητες. Στην πρώιµη σλαβική γραµµατεία συναντάται και ένα άλλο έργο παρόµοιο µε την επιστολή του Φωτίου προς το Bόρη. Tο έργο αυτό περιέχεται στο Klocov Sbornik (συλλογή) και φέρει τον τίτλο «Aνώνυµη οµιλία». Kατά τον Tσέχο ερευνητή Nτόσταλ, είναι έργο του Mεθοδίου και απευθύνεται, προς τον ηγεµόνα Σφετοπούλκ. Στην πρώιµη ρωσική γραµµατεία και, συγκεκριµένα, στο βραχύ χρονικό Povest vremenyx ljet, συναντάται ένα παρόµοιο έργο που φέρει τον τίτλο «Oµιλία του Φιλοσόφου», και κατά το Pώσο α- καδ.. Λιχατσόφ απευθύνεται προς τον εκχριστιανισθέντα ηγεµόνα. Kατά το Pώσο, επίσης, ερευνητή Λβοφ, το έργο αυτό έχει τον ίδιο χαρακτήρα µε τα προαναφερθέντα έργα και, µε γλωσσολογικά κριτήρια, ανάγεται στην εποχή των Θεσσαλονικέων αδελφών. Tην επίδραση των έργων του Φωτίου τη συναντάµε σε συλλογές εγκυκλοπαιδικού χαρακτήρος της πρώιµης βουλγαρικής γραµµατείας. H προς Bόρη επιστολή του Φωτίου µε τίτλο: «Tι έστιν έργον άρχοντος» έχει, επίσης, ευρέως διαδοθεί στη σλαβική χειρόγραφη παράδοση. Σήµερα, σώζονται εννιά απόγραφα. Tα έξι από αυτά περιέχουν όλο το κείµενο, ενώ τα υπόλοιπα, µέρος αυτού. H σλαβική αυτή µετάφραση εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1644 στην Kyrillovoj knige στη Mόσχα. Tο έργο µεταγενέστερα εκδόθηκε σε λατινική µετάφραση το 1651 στο Λονδίνο, το 1718 στα γαλλικά και το 1779 στα ρωσικά. Σήµερα, στη βουλγαρική βιβλιογραφία το όνοµα του Φωτίου έχει γίνει συνώνυµο µε το όνοµα του Bόρη και τα ονόµατα των φωτιστών των Σλάβων. Tο όλο έργο του Φωτίου στον κόσµο των Σλάβων δε δύναται να εκτιµηθεί, εάν δε µελετηθεί σφαιρικά. O Pώσος ακαδηµαϊκός. Λιχατσώφ, καθώς, επίσης, και ο Iταλός P. Πίκιο, µελετώντας τη γραµµατεία και τον πολιτισµό γενικά του σλαβικού χώρου τον χωρίζουν σε δύο τµήµατα και δύο κόσµους διαφορετικούς γενικά: στο Slavia Orthodoxa και Slavia Romana ή Catholica. Eίναι ευνόητο, αλλά αξίζει να σηµειωθεί, ότι η βάση του όλου πνευµατικού οικοδοµήµατος των Oρθοδόξων Σλάβων είναι ο Φώτιος, µε όλο του το πρόγραµµα για τον εκπολιτισµό των Σλάβων. ii) H ιστορική εξέλιξη των αγιολογικών κειµένων των Aγίων Eπταρίθµων και η «Σιγή της Bυζαντινής Γραµµατείας» κατά τον 9ο -10ο αι., σσ. 47-77. H έλλειψη ελληνικών αγιολογικών και υµνολογικών κειµένων προς τιµήν των αγίων Kυρίλλου και Mεθοδίου κατά τον 9ο-10 αι. αποδεικνύει, κατά τη γνώµη ορισµένων Σλάβων, κυρίως, ερευνητών, τη µη ελληνική καταγωγή των Θεσσαλονικέων αδελφών. Στο παρόν πόνηµα, πριν ο πλούτος της ελληνικής παράδοσης σχετικά µε τους αγίους Eπταρίθµους, επιχειρείται µία ιστορική ανασκόπηση αναφορικά µε τη συγγραφή και την αιτία δηµιουργίας των σλαβικών πηγών, που γράφτηκαν κατά τον 9ο-10ο αι. για τους Θεσσαλονικείς αδελφούς. H εξιστόρηση αυτή θα βοηθήσει να γίνει κατανοητός ο λόγος της σιγής των βυζαντινών πηγών. H ανάδειξη των Θεσσαλονικέων αδελφών Kυρίλλου και Mεθοδίου σε αγίους είχε τοπικό χαρακτήρα. Tιµήθηκαν από το στενό τους περιβάλλον, δηλ. τους µαθητές τους. Oι µαθητές τους µαζί µε τη διάδοση του σλαβικού βιβλίου διέδωσαν και την τιµή των α- γίων αδελφών. Στην Eλλάδα δεν τιµήθηκαν, διότι έλειπε ο τάφος τους και τα λείψανά τους, δηλ. οι άµεσες µαρτυρίες της αγιότητάς τους. ε συµβαίνει το ίδιο και µε τους µαθητές τους Kλήµη και 19 / 85

KΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Γ. ΝΙΧΩΡΙΤΗΣ ΑΝΟΙΞΗ 2007 Nαούµ, που τιµήθηκαν πλουσιοπάροχα στην ελληνική αγιολογική και υµνολογική παράδοση, διότι υπήρχαν οι άµεσες µαρτυρίες της αγιότητός του, τάφος, λείψανα, εικόνες κ.ά. Σχετικά µε τις σλαβικές πηγές µπορούν να ειπωθούν τα εξής: H Πρώιµη περίοδος (Mοραβίας - Bουλγαρίας 9ος-10ος αι.), ήταν η περίοδος που ζούσαν οι µαθητές των αγίων Kυρίλλου και Mεθοδίου και οι πηγές ήταν αυθεντικές. Kατά τη δεύτερη µεσοβουλγαρική ή νοτιοσλαβική περίοδο (11ος-14ος αι.) οι πηγές αυτές δε διαδόθηκαν στους νότιους Σλάβους, αλλά αντικαταστάθηκαν από σύντοµα Συναξάρια (παραλλαγές), στα οποία αναφέρονται ιστορικές ανακρίβειες, για τις οποίες δε γίνεται µνεία στις πρώιµες αυθεντικές πηγές. Tέτοια στοιχεία ανακριβή αναφέρουν ότι στην καταγωγή τους ήταν «Bούλγαροι» ή ότι «ο πατέρας τους ήταν Έλληνας και η µητέρα του Bουλγάρα, και την έλεγαν Mαρία» κ.ά. υστυχώς, τα κείµενα αυτά έχουν επηρεάσει, µερικώς, και τα έργα των αρχιεπισκόπων Aχριδών, που συντάχτηκαν προς τιµήν των µαθητών των αγίων. Στους Pώσους και στους λοιπούς Σλάβους της ανατολής (11ος-19ος αι.) διαδόθηκαν τα αγιολογικά τους έργα και στις δύο τους µορφές, πολύ περισσότερο, όµως, διασώθηκαν τα έργα της πρώιµης περιόδου, σε αντίθεση µε τους Σλάβους της Bαλκανικής, που διέδωσαν και διατήρησαν τη µεταγενέστερη νοτιοσλαβική και βουλγαρική παραλλαγή των έργων. Eλληνική παράδοση H ελληνική παράδοση αρχίζει µε τον αρχιεπίσκοπο Aχριδών Θεοφύλακτο (το 1080 περίπου) και τελειώνει µε το σύγχρονό µας, αείµνηστο υµνογράφο της Mεγάλης του Xριστού Eκκλησίας, Γεράσι- µο Mικραγιαννανίτη. Συνολικά έχουµε 18 υµνολογικούς κανόνες και 6 βίους: 1. ύο ακολουθίες προς τιµήν των αγίων Eπταρίθµων και δύο προς τιµήν των αγίων Kυρίλλου και Mεθοδίου, που περιέχουν οκτώ κανόνες και δύο βίους. 2. ύο ακολουθίες για τον άγιο Kλήµη, που περιέχουν έξι κανόνες και δύο βίους. 3. Mία ακολουθία για τον άγιο Nαούµ, µε τέσσερις κανόνες και δύο βίους. Kάθε άλλο παρά ευκαταφρόνητος αριθµός, τη στιγµή που η Σλαβική παράδοση της περιόδου αυτής παρουσιάζεται ανύπαρκτη. iii) Σλαβικές µαρτυρίες για τη διδασκαλία των αγίων Kυρίλλου και Mεθοδίου για το Filioque, σσ. 79-92. Αποτελεί απάντηση στο ερώτηµα σε ποιο βαθµό η ορθόδοξη στάση των αγίων Kυρίλλου και Mεθοδίου έναντι των υποστηρικτών του Filioque αποτέλεσε αιτία και αφορµή διώξεως από µέρους των Φράγκων και Bαυαρών στην ιεραποστολική τους δράση στη Mοραβία. Σήµερα, οι περισσότεροι σλαβολόγοι, και µάλιστα οι καταγόµενοι από τις σλαβικές χώρες, ισχυρίζονται ότι βασική αιτία των διώξεων που υπέστησαν οι δύο αδερφοί αποτέλεσε η διάδοση του σλαβικού αλφαβήτου. Tελευταία έχει εκφραστεί και η θέση ότι αιτία δίωξης απετέλεσε η επιβολή του Bυζαντινού Tυπικού στη λατρευτική ζωή. Στην παρούσα µελέτη, µε τη βοήθεια νέων µαρτυριών από σλαβικές πηγές του 9ου αι., θεωρείται ως βασική αιτία και λόγος της δίωξης, η σθεναρή στάση τους απέναντι στο Filioque. Eπί των ηµερών του αγίου Kυρίλλου, ο κύριος αγώνας της ιεραποστολής συνίσταται στην προσπάθεια της καθιέρωσης του σλαβικού αλφαβήτου, πράγµα που επιτεύχθηκε µε την έγκριση του πάπα και την άνοδο του Mεθοδίου στον αρχιερατικό θρόνο. Mετά την αγία Kοίµηση του Kυρίλλου, ο ιεραποστολικός αγώνας του αγίου Mεθοδίου, ως αρχιεπισκόπου πλέον, είναι πιο πολύπλοκος. Yπέστη τα πάνδεινα, εξορίστηκε, κλήθηκε σε δικαστήρια, συκοφαντήθηκε, δικάστηκε, κλείστηκε σε φυλακές, υπέφερε πολλά και όλα αυτά για τη γλώσσα και το τυπικό; Το Bυζαντινό τυπικό επηρέασε αρνητικά τον κλήρο των Bαυαρών, αλλά η βασική αιτία της διώξεως των µαθητών και του ιδίου του Mεθοδίου απετέλεσε το Filioque. H ορθόδοξη αυτή στάση του Mεθοδίου οδήγησε τον πάπα Iωάννη τον H να τον αποκαλέσει «...γενναίο θεραπευτή της ορθοδόξου πίστεως». iv) Aνέκδοτα στιχηρά του αγίου Mεθοδίου για τον άγιο ηµήτριο Θεσσαλονίκης, σσ. 93-109. Γιατί, πάνσοφε ( ηµήτριε), 20