Σουέζ και Ουγγαρία, φθινόπωρο 1956:

Αγορά Χωρίς Σύνορα Τόμος 12 (3) 2007: 324-347 Ευάνθης Χατζηβασιλείου* Σουέζ και Ουγγαρία, φθινόπωρο 1956: Η πρόσληψη της κρίσης στην Ελλάδα Περίληψη: Στο άρθρο αυτό θα υποστηριχθεί ότι, όπως ακριβώς συνέβει σε άλλα μικρά κράτη, έτσι και στην Ελλάδα η κρίση έγινε αντιληπτή με βάση τη δική της τρέχουσα πολιτική ημερήσια διάταξη και προτεραιότητες. Σ αυτό το πλαίσιο, το Κυπριακό υπήρξε το ζήτημα που μετέφρασε πολιτικά την κρίση και όρισε τα διακυβεύματά της ως της την Ελλάδα. Η διεθνής ένταση του φθινοπώρου του 1956 έθετε ένα κρυφό, αλλά αμείλικτο ερώτημα για τη χώρα: το ίδιο το ζήτημα του εξωτερικού της προσανατολισμού. Λέξεις Κλειδιά: ελληνική εξωτερική πολιτική, Κυπριακό, Ουγγαρία, Σουέζ * Επίκουρος Καθηγητής, Τομέας Ιστορίας, Φιλοσοφική Σχολή Πανεπιστημίου Αθηνών.

Σουέζ και Ουγγαρία, φθινόπωρο 1956: Η πρόσληψη της κρίσης στην Ελλάδα 325 Εισαγωγή Η διπλή κρίση του φθινοπώρου του 1956 η αγγλογαλλική εισβολή στο Σουέζ και η ταυτόχρονη σοβιετική εισβολή στην Ουγγαρία έχει εκτενώς απασχολήσει τη διεθνή βιβλιογραφία. Η έρευνα επισήμανε ότι οι δύο υπερδυνάμεις α- ντιλήφθηκαν τη σημασία της αμοιβαίας αποτροπής και αυτοπεριορίστηκαν ως προς τις αντιδράσεις τους. Ειδικά οι Αμερικανοί δεν επεδίωξαν να αμφισβητήσουν στην πράξη τον σκληρό πυρήνα της σοβιετικής σφαίρας επιρροής στην Ανατολική Ευρώπη. 1 Ασφαλώς, η κρίση του Σουέζ κατέδειξε την αδυναμία του Λονδίνου να παρεμβαίνει αυτόνομα στην περιφέρεια και επιτάχυνε τη διαδικασία της βρετανικής απο-αποικιοποίησης. 2 Επίσης, εκπονήθηκαν αρκετές μελέτες και για τη στάση μικρότερων δυτικών χωρών, στις οποίες σημειώθηκαν και λαϊκές εκδηλώσεις αποδοκιμασίας της σοβιετικής εισβολής στην Ουγγαρία. 3 Το μείζον πρόβλημα του φθινοπώρου 1956: Η άνοδος της ουδετεροφιλίας Το Κυπριακό πυροδοτούσε εντάσεις που θα μπορούσαν να προκαλέσουν ευρύτερες μεταλλαγές στο δημόσιο βίο. Η απόρριψη της πρώτης προσφυγής στον ΟΗΕ για την Κύπρο τον Δεκέμβριο του 1954, η έναρξη του ένοπλου αγώνα τον Απρίλιο του 1955, η Τριμερής του Λονδίνου και το ταυτόχρονο πογκρόμ στην Πόλη κατά της ελληνορθόδοξης μειονότητας τον Σεπτέμβριο του 1955, είχαν πυροδοτήσει έντονα αντιδυτικά αντανακλαστικά στην κοινή γνώμη. Η ανάδειξη του Κωνσταντίνου Καραμανλή στην πρωθυπουργία, στις 5 Οκτωβρίου 1955, και η πρώτη εκλογική νίκη της ΕΡΕ τον Φεβρουάριο του 1956 φάνηκαν να εκτονώνουν την ένταση. Αλλά αμέσως μετά, η εκτόπιση του Μακαρίου από τους Βρετανούς (9 Μαρτίου) και οι εκτελέσεις αγωνιστών της ΕΟΚΑ με πρώτους τους Μιχάλη Καραολή και Ανδρέα Δημητρίου στις 10 Μαΐου 1956 προκάλεσαν πολιτικό σεισμό στη χώρα. Η Αθήνα και οι μεγαλύτερες πόλεις συγκλονίστηκαν από μαχητικές διαδηλώσεις, στις οποίες πλέον κυριαρχούσαν τα ουδετερόφιλα συνθήματα (π.χ. Άξων Αθηνών-Βελιγραδίου-Καΐρου ) και οι οποίες αντιμετωπίστηκαν δυναμικά από την αστυνομία. Τον Μάιο του 1956, ο υπουργός των Εξωτερικών, Σπύ- 1 Βλ. μεταξύ πολλών άλλων, B. McCauley, «Hungary and Suez, 1956: Τhe Limits of Soviet and American Power», Journal of Contemporary History, Vol. 16, No. 4, 1981, pp. 777-800, J. Young J. Kent, International Relations since 1945: A Global History, Oxford: Oxford University Press, 2004, pp. 259-266. 2 Βλ. ενδεικτικά D. C. Watt, Succeeding John Bull: America in Britain s Place, 1900-1975, Cambridge: Cambridge University Press, 1984, K. Kyle, Suez, London: Weidenfeld and Nicolson, 1991, R. Holland, The Pursuit of Greatness: Britain and the World Role, 1900-1970, London: Fontana, 1991.D.Tal (ed), The 1956 War. Collusion and Rivalry in the Middle East, London: Frank Cass, 2001. 3 Βλ. ενδεικτικά, D. Hellema, «The Relevance and Irrelevance of Dutch Anti-Communism: The Netherlands and the Hungarian Revolution, 1956-57», Journal of Contemporary History, Vol. 30 No. 1, 1995, pp. 169-

326 Αγορά Χωρίς Σύνορα H κρίση του Σουέζ ρος Θεοτόκης, ο οποίος είχε κατηγορηθεί για αντιμακαριακή στάση, αντικαταστάθηκε από τον Ευάγγελο κατέδειξε την αδυναμία του Αβέρωφ-Τοσίτσα. Τον Σεπτέμβριο του 1956, μία από Λονδίνου να παρεμβαίνει τις πρώτες δημοσκοπήσεις που διενεργήθηκαν από αυτόνομα στην περιφέρεια την αμερικανική πρεσβεία στην Ελλάδα, στην περιοχή των Αθηνών, αποτύπωνε τις τρομερές πιέσεις που και επιτάχυνε τη διαδικασία της βρετανικής αποαποικιοποίησηςρας. Στο ερώτημα εάν η Ελλάδα έπρεπε να αποσυρθεί ασκούνταν στον εξωτερικό προσανατολισμό της χώ- από το ΝΑΤΟ στην περίπτωση που οι σύμμαχοι διατηρούσαν την ίδια πολιτική στο Κυπριακό, το 74,16% απάντησε καταφατικά. Υπέρ της παραμονής στη συμμαχία τάχθηκε μόλις το 13% και αρνήθηκε να α- παντήσει το 12,84%. 4 Όπως επισημάνθηκε στη βιβλιογραφία, το Κυπριακό είχε αποσαθρωτικές επιπτώσεις στη σχέση της Ελλάδας με τη δυτική συμμαχία. 5 Η κυβέρνηση Καραμανλή προσπαθούσε να χειριστεί το Κυπριακό μέσα στο πλαίσιο των συμμαχιών της χώρας, γνωρίζοντας φυσικά ότι έξοδος από το ΝΑΤΟ θα εκμηδένιζε οποιαδήποτε προοπτική ευνοϊκής επίλυσης του ζητήματος. Αλλά αυτή η γραμμή με δεδομένο το αντιδυτικό κλίμα στην κοινή γνώμη έδινε λαβή για καταγγελίες εναντίον της ότι δεν χειριζόταν το εθνικό θέμα με επαρκές σθένος. Στην κλιμακούμενη κρίση στη Μέση Ανατολή, η ελληνική διπλωματία είχε ήδη ταχθεί στο πλευρό της Αιγύπτου του Gamal Abdel Nasser. Την άνοιξη του 1956, η κυβέρνηση Καραμανλή εγκαινίασε ένα άνοιγμα προς την Αίγυπτο, ενώ μετά την εθνικοποίηση της Διώρυγας του Σουέζ από τον Nasser, το καλοκαίρι της ίδιας χρονιάς, η Αθήνα ενέμεινε στην ανάγκη να εξευρεθεί ειρηνική λύση. Τον Αύγουστο, παρά την πίεση των Βρετανών, των Γάλλων και των Αμερικανών, η ελληνική κυβέρνηση αρνήθηκε να συμμετάσχει στην προτεινόμενη από τη Βρετανία Διάσκεψη των κρατών που χρησιμοποιούσαν τη Διώρυγα, με το επιχείρημα ότι αφού δεν θα μετείχε η ίδια η Αίγυπτος, μία παρόμοια πρωτοβουλία έχανε το περιεχόμενό της. Η Διάσκεψη συνεκλήθη τον Σεπτέμβριο, χωρίς να α- ποφέρει καρπούς. Παράλληλα, η Ελλάδα αντικατέστησε τους Βρετανούς και Γάλλους πλοηγούς στη Διώρυγα (που αποσύρθηκαν ώστε να κλείσει και να βρεθεί η Αίγυπτος σε μειονεκτική θέση), και έτσι συνέβαλε στην ενίσχυση της θέσης του Nasser. Στις αρχές Σεπτεμβρίου, συνήφθη ελληνοαιγυπτιακή συμφωνία πολιτιστικών ανταλλαγών. Όλα αυτά προκάλεσαν τη βρετανική δυσαρέσκεια. 6 186. 4 E. Hatzivassiliou, Greece and the Cold War: Frontline State, 1952-1967, London: Routledge, 2006, pp. 50-53 και 67-68. 5 T. Couloumbis, Greek Political Reaction to American and NATO Influences, New Haven: Yale University Press, 1966, pp. 93-109. 6 Για τις εξελίξεις στο Κυπριακό, βλ. E. Hatzivassiliou, Britain and the International Status of Cyprus, 1955-59, Minneapolis: Minnesota Mediterranean and East European Monographs, 1997, pp. 43-93, R Holland, Britain and the Revolt in Cyprus, 1954-1959, Oxford: Clarendon Press, 1998, pp. 83-143. Για την αραβική πολιτική της Αθήνας, βλ. E. Hatzivassiliou, «Greece and the Arabs, 1956-1958», Byzantine and Modern Greek

Σουέζ και Ουγγαρία, φθινόπωρο 1956: Η πρόσληψη της κρίσης στην Ελλάδα 327 Στο πεδίο της κοινής γνώμης (πιθανότατα και της ιθύνουσας γνώμης), δεν υπάρχει αμφιβολία για τη συμπάθεια της ελληνικής πλευράς προς την Αίγυπτο ή και προς τις αναδυόμενες χώρες της Ασίας. 7 Η ελληνική κοινή γνώμη έβλεπε με κατανόηση τον αγώνα της Αιγύπτου για την κατοχύρωση της εθνικής της α- νεξαρτησίας αν και δεν είναι σαφές εάν γινόταν πάντοτε αντιληπτό ότι τούτο ο- δηγούσε, με μαθηματική ακρίβεια, στον μαρασμό του ελληνισμού της Αιγύπτου, ο οποίος θεωρείτο εκεί ως εκπρόσωπος της δυτικής επιρροής. Στο εσωτερικό μέτωπο, η κατάσταση ήταν περίπλοκη. Για τον φιλοδυτικό Τύπο, η μετρήσιμη πλέον άνοδος της ουδετεροφιλίας αποτελούσε μείζον πρόβλημα που κινδύνευε να υποθηκεύσει όχι μόνον το Κυπριακό, αλλά συνολικά την ελληνική πολιτική, εσωτερική και εξωτερική. Έτσι, στα τέλη του Σεπτεμβρίου του 1956, η φιλοκυβερνητική Καθημερινή δημοσίευσε «επιστολή παλαιού πολιτικού», στην οποία επισημαινόταν ότι ενδεχόμενη έξοδος από το ΝΑΤΟ θα έ- πληττε την κυπριακή υπόθεση: «Δια να είναι ισχυρός ο αγών των Κυπρίων πρέπει να διατηρηθεί ισχυρά η Ελλάς». Το άρθρο σημείωνε ότι δύο πλευρές φιλοδοξούσαν να ωθήσουν την Ελλάδα εκτός του ΝΑΤΟ: η Βρετανία και οι Έλληνες κομμουνιστές. 8 Μία ενδιαφέρουσα τοποθέτηση παρουσίασε στα μέσα του Οκτωβρίου, με ε- νυπόγραφο άρθρο στο Βήμα. Ο Σέργιος Γυαλίστρας, αντιστράτηγος ε.α. και πρώην υφυπουργός Αεροπορίας στην κυβέρνηση Παπάγου. Αναφέρθηκε στη σύνδεση μεταξύ των ζητημάτων του Σουέζ και της Κύπρου, για να κάνει μία παρατήρηση που έμελλε τις επόμενες εβδομάδες να επιβεβαιωθεί πανηγυρικά: Η κατοχή της υδρογονοβόμβας από τις ΗΠΑ και τη Σοβιετική Ένωση «επιφέρει μοιραίως μίαν αυτόματον προσέγγισιν έστω και αθέλητον μεταξύ των δύο τούτων χωρών. Ο φόβος των αμοιβαίων αντιποίνων καθιστά ήκιστα ενδεχόμενον πόλεμον μεταξύ των». Αλλά ακριβώς γι αυτό, συνέχιζε, οι τοπικοί πόλεμοι γίνονταν πιθανότεροι. Σ ένα τέτοιο, όμως, διεθνές περιβάλλον, η άνοδος του ουδετερόφιλου πνεύματος έκρυβε σοβαρότατους κινδύνους για μία χώρα όπως η Ελλάδα. 9 Οι αντιπολιτευόμενες εφημερίδες διατηρούσαν την έμφασή τους στις επιθέσεις κατά της κυβερνητικής πολιτικής. Η Ελευθερία, η Εστία και η Αυγή στηλίτευαν την «προδοτική» πολιτική της κυβέρνησης στο Κυπριακό, χρησιμοποιώ- Studies, Vol.16, No. 1, 1992, pp. 49-82. 7 Το Σεπτέμβριο και τον Οκτώβριο του 1956, οι αθηναϊκές εφημερίδες δημοσίευαν αναγνώσματα και ταξιδιωτικές εντυπώσεις για δύο κυρίως χώρες: την Αίγυπτο (σειρά άρθρων του Λ. Κορομηλά στην Καθημερινή και του Σ. Ευσταθιάδη στην Αυγή) και τη Λ.Δ. Κίνας, (του Ε. Παπανούτσου στο Βήμα, του Δ. Παπασπύρου στην Ελευθερία, του Χ. Μάνου στην Αυγή), ενώ τα Νέα δημοσίευαν κείμενα της Π. Μπακ για τον Σουν Γιατ-Σεν και στις 29 Οκτωβρίου ξεκίνησε η δημοσίευση, στην ίδια εφημερίδα, άρθρων του καθηγητή Ά. Αγγελόπουλου για τη σύγχρονη Κίνα). Η Ακρόπολις, από την πλευρά της, δημοσίευε άρθρα του Ν. Γκούμα για τη Βουλγαρία και του πρώην υπουργού Λ. Δερτιλή για τη Σοβιετική Ένωση. Υπήρχε δηλαδή ένα αξιοσημείωτο ενδιαφέρον για τον «αναδυόμενο» κόσμο. 8 Επιστολή «παλαιού πολιτευομένου», «Η εθνική πολιτική επί του Κυπριακού», Καθημερινή, 30.9.1956.

328 Αγορά Χωρίς Σύνορα Η κυβέρνηση Καραμανλή ντας, μάλιστα, οι δύο πρώτες, παρόμοιο όρο για να την προσπαθούσε να χειριστεί περιγράψουν: «οκτωβριανοί», με αναφορά στον χρόνο διορισμού της πρώτης κυβέρνησης Καραμανλή το το Κυπριακό μέσα στο προηγούμενο έτος. Ενδεικτικά, στις 5 Σεπτεμβρίου πλαίσιο των συμμαχιών της 1956, με αφορμή ομιλία του πρωθυπουργού, ο οποίος είχε σημειώσει ότι η κυβέρνηση έπραττε το καθή- χώρας, γνωρίζοντας φυσικά ότι έξοδος από το ΝΑΤΟ θα κον της στο Κυπριακό, η Ελευθερία του Πάνου Κόκκα εκμηδένιζε οποιαδήποτε σχολίαζε: «Δεν διηυκρίνισεν όμως έναντι τίνος: του έ- προοπτική ευνοϊκής θνους ή εκείνων, που τον εκάθισαν απίθανον επί επίλυσης του ζητήματος. του πρωθυπουργικού θώκου. Διότι, πράγματι, όλη η έ- ναντι του Κυπριακού και των επιπλοκών του πολιτική των οκτωβριανών αποδεκτών της δοτής εξουσίας απεδείχθη πολιτική εκπληρώσεως ανειλημμένου καθήκοντος». 10 Ως προς τη μεσανατολική κρίση, η Ελευθερία δημοσίευσε στις αρχές Σεπτεμβρίου άρθρο του Nasser που υπερασπιζόταν τη νέα εξωτερική πολιτική της Αιγύπτου. Η εφημερίδα προέβαλε ακόμη την άποψη ότι τον βρετανικό ιμπεριαλισμό στην περιοχή απειλούσαν το Κυπριακό, ο αιγυπτιακός εθνικισμός και η α- ραβική χειραφέτηση. Συνεπώς, η Ελλάδα και η Αίγυπτος είχαν μία κοινότητα στρατηγικών συμφερόντων απέναντι στη Μεγάλη Βρετανία. Για τον λόγο αυτόν, η Αθήνα όφειλε να θέσει διεθνώς το ζήτημα της πρόσφατης άφιξης γαλλικών στρατευμάτων στην Κύπρο, ενέργεια που απειλούσε συνολικά την ειρήνη στην περιοχή. 11 Από την πλευρά της, η Αριστερά πρότεινε την αποχώρηση από τον δυτικό κόσμο και τη σύνταξη με τον Nasser. Στις αρχές Σεπτεμβρίου, καταγγέλοντας τη σιωπή του αστικού πολιτικού κόσμου, της Εκκλησίας και των πνευματικών ιδρυμάτων, ο διευθυντής της Αυγής, ο Βασίλης Εφραιμίδης, εξαπέλυε μία χαρακτηριστική επίθεση: «Η κυβέρνησις εσιώπησε και σιωπά. Είναι συνεπής στην προέλευσιν και τον ρόλον που της ανετέθη να παίξη. Σιωπά διότι τα πάντα στην Κύπρο, στην Ελλάδα και στην Μέση Ανατολή συντελούνται βάσει του προδιαγεγραμμένου σχεδίου των ΣΥΜΜΑΧΩΝ της. Αν ο δήμιος Χάρντιγκ προχωρά το ξερίζωμα του Ελληνισμού και της Ορθοδοξίας στην Κύπρο. Αν γαλλικά στρατεύματα αποβιβάσθηκαν στην Μεγαλόνησο, η κυβέρνησις δεν αισθάνεται την διάθεσιν και την δύναμιν να διαμαρτυρηθή διότι: Και το πρώτο και το δεύτερο ε- ξυπηρετούν την ιμπεριαλιστική τρομοκρατική επίθεσιν και επίδειξιν του μετώπου των αποικιστών στην περιοχή της Μέσης Ανατολής (...) Στην Ανατολική Μεσόγειο συγκρούονται, ο αποικισμός με τον αντιαποικισμό. Η ελευθερία αντιμάχεται την δουλεία. Εγκυμονείται και θα ανακύψη μία νέα κατάστασις πραγμάτων στις περιοχές των θαλασσών που απ τα πανάρχαια χρόνια ήταν το λίκνο του ελληνοαιγυπτιακού (sic) πολιτισμού. Με τον Νασέρ, με τους αποικιακούς λαούς και με την Κύπρο, την Ελλάδα ή με τους Αγγλοαμερικανούς, τους Γαλλότουρκους, 9 Σ. Γυαλίστρας, «Ελλάς-Κύπρος-Σουέζ», Το Βήμα, 12.10.1956. 10 «Το καθήκον», Ελευθερία, 5.9.1956.

Σουέζ και Ουγγαρία, φθινόπωρο 1956: Η πρόσληψη της κρίσης στην Ελλάδα 329 τον ιμπεριαλισμό δηλαδή και τα τσακάλια του, αυτό είναι το δίλημμα. Αυτό είναι το ιστορικό δίλημμα». 12 Δεν θα πρέπει, όμως, να υποτεθεί ότι παρόμοιες εκκλήσεις για αποστασιοποίηση από τη Δύση ακούγονταν μόνον από την Αριστερά. Στα μέσα του Οκτωβρίου μεταδόθηκε στην Αθήνα προκήρυξη του αρχηγού της ΕΟΚΑ, Γεωργίου Γρίβα, ο οποίος ζητούσε τον σχηματισμό κυβέρνησης Εθνικού Μετώπου στην Ελλάδα, ώστε η πολιτική της να υποστηρίζεται από ένα συμπαγέστερο εσωτερικό μέτωπο. Επιπλέον, απαιτούσε η χώρα να επαναξετάσει την εξωτερική πολιτική της: «[Δ]ια τον πολιτικόν όμως κόσμον της Ελλάδος γεννάται ζήτημα επί της μελλοντικής τηρητέας στάσεως έναντι των διαφόρων Διεθνών Οργανισμών, εφόσον ούτοι δεν επιζητούν την εφαρμογήν των αρχών του Δικαίου και της Ηθικής, αλλά γίνονται κονίστρα ανηθίκων παζαρευμάτων όπου επικρατεί η σκοπιμότης και η συναλλαγή». 13 Ο Γρίβας, συνεπώς, ζητούσε την αντικατάσταση της κυβέρνησης και την α- ποχώρηση της Ελλάδας από τη δυτική συμμαχία. Η κυβέρνηση αιφνιδιάστηκε. Αρχικά, ο Αβέρωφ δήλωσε ότι δεν μπορούσε να πιστέψει πως η προκήρυξη ή- ταν γνήσια. Όταν, όμως, το περιεχόμενό της επιβεβαιώθηκε, δήλωσε ότι δεν ή- ταν στις αρμοδιότητες του Διγενή να υπαγορεύει το σχηματισμό ελληνικών κυβερνήσεων ή την πολιτική που θα ακολουθούσαν. Η κεντρώα αντιπολίτευση προσπάθησε να εκμεταλλευθεί πολιτικά την προκήρυξη Γρίβα, χωρίς όμως να στραφεί κατά του ΝΑΤΟ. Ο Γεώργιος Παπανδρέου, αρχηγός του Κόμματος των Φιλελευθέρων, δήλωσε ότι ο Διγενής εξέφραζε «εις ακέραιον τα αισθήματα του έθνους» και δεν ζητούσε έξοδο από συγκεκριμένους οργανισμούς (δηλαδή το ΝΑΤΟ). Ο Γεώργιος Παπανδρέου σημείωνε επίσης ότι έπρεπε να παρέμβει πλέον ο Ρυθμιστής του Πολιτεύματος. Η Φιλελευθέρα Δημοκρατική Ένωσις του Σοφοκλή Βενιζέλου παρατήρησε ότι ο Αβέρωφ, με τις δηλώσεις του, «βάλλει κατά της κυπριακής υποθέσεως», ενώ ο Γεώργιος Καρτάλης, αρχηγός του Δημοκρατικού Κόμματος Εργαζόμενου Λαού (ΔΚΕΛ), δήλωσε ότι ο Γρίβας κατέβαλε την ύστατη προσπάθεια να εμποδίσει το κλείσιμο του Κυπριακού από την κυβέρνηση. Η ΕΠΕΚ, επίσης, επισήμανε τους φόβους του Γρίβα, αλλά σημείωσε ό- τι μόνον η ελληνική κυβέρνηση καθόριζε την εξωτερική πολιτική της χώρας. 14 Αντίθετα, υπέρ της ουσίας της πρότασης Γρίβα έξοδο από το ΝΑΤΟ τάχθηκε ο Ιωάννης Πασαλίδης, πρόεδρος της ΕΔΑ, ο οποίος δήλωσε ότι το επεισόδιο αποδείκνυε πως η κυβέρνηση, δουλικώτατα υποτεταγμένη, βρισκόταν σ αντίθεση με το λαϊκό αίσθημα. Η ΕΔΑ, σημείωνε ο αρχηγός της, είχε ήδη ζητήσει τη δημιουργία εθνικού μετώπου και την αναπροσαρμογή της πολιτικής ως προς το ΝΑΤΟ. 15 11 Γ. Α. Νάσσερ, «Η πολιτική μου» και κύριο άρθρο, «Ο μέγας κίνδυνος», Ελευθερία, 2.9.1956. 12 Β.Ε. [Βασίλης Εφραιμίδης], «Γλωσσοδέτης», Αυγή, 2.9.1956. 13 Το κείμενο στο Βήμα, 19.10.1956.

330 Αγορά Χωρίς Σύνορα Η ελληνική κοινή γνώμη Οι αντιδράσεις του Τύπου στην προκήρυξη Γρίβα έβλεπε με κατανόηση τον ήταν πολύ ενδιαφέρουσες. Η Καθημερινή και το Βήμα υιοθέτησαν απόλυτα αρνητική στάση στις συστάσεις αγώνα της Αιγύπτου για την του. Τα Νέα, με έκδηλη αμηχανία, δεν σχολίασαν καθόλου το γεγονός. 16 Διαφορετική, όμως, ήταν η περί- κατοχύρωση της εθνικής της ανεξαρτησίας αν και δεν πτωση της Ελευθερίας, η οποία στρεφόταν εναντίον είναι σαφές εάν γινόταν των ανδρεικέλων της 6ης Οκτωβρίου. Η εφημερίδα δε πάντοτε αντιληπτό ότι τούτο σημείωνε ότι «είναι αμείλικτος εν τη απλότητί της η οδηγούσε, με μαθηματική λογική των πραγμάτων. Και αν οι οκτωβριανοί προειδοποιημένοι ωμώς και απεριφράστως επιχειρή- ακρίβεια, στον μαρασμό του σουν να την αγνοήσουν και να εκπληρώσουν την α- ελληνισμού της Αιγύπτου. ποστολήν των ως συνθηκολόγων, θα ευρεθούν μίαν η- μέραν στραγγαλισμένοι από την τανάλιαν της, η οποία θα τους έχει πετάξη η- θικά πτώματα εις την κοπροδόχον της ιστορίας». 17 Η Εστία του Κύρου Κύρου πήγαινε ακόμη πιο μακριά. Μετά την προκήρυξη Γρίβα, ζήτησε την παραίτηση της κυβέρνησης και σε αντίθετη περίπτωση την επέμβαση του βασιλιά, ενώ, με αφορμή δηλώσεις του υπουργού των Εξωτερικών για πιθανή συμφωνία σε μηχανισμό για τον καθορισμό του χρόνου του κυπριακού δημοψηφίσματος, απείλησε και ότι στον ορίζοντα διαγραφόταν «νέο Γουδί». 18 Η αντίδραση της Αυγής ήταν επίσης ενδιαφέρουσα. Την ημέρα κατά την ο- ποία επιβεβαιώθηκε το κείμενο της προκήρυξης, ο πρωτοσέλιδος τίτλος της σημείωνε ότι «η κυβέρνησις τίθεται εκτός των πλαισίων του μαχομένου έθνους». Επίσης, σε σχόλιό της ανέφερε ότι υπήρχε «διάστασις μεταξύ των ανθρώπων της 6ης Οκτωβρίου και του Έθνους». Ο Κώστας Βάρναλης, στην πρωτοσέλιδη επιφυλλίδα του, φανταζόταν, σαρκαστικά, υποστηρικτή της κυβέρνησης να απειλεί ότι «αν ήταν εδώ οι Διγενήδες, θα τους είχαμε αναμορφώσει κατά πώς τους α- ξίζει!...». 19 Εξαιρετικά ειρωνικό αν σκεφτεί κανείς ότι ήταν ήδη γνωστό ποιος ήταν αυτός ο «Διγενής» και ποιους είχε «αναμορφώσει» ο ίδιος στην Ελλάδα, και με ποιον τρόπο, την προηγούμενη δεκαετία. Την επομένη, με κύριο άρθρο της, η εφημερίδα τασσόταν υπέρ του αιτήματος για Εθνικό Μέτωπο και «εθνική εξωτερική πολιτική», το οποίο, όπως σημείωνε, προέβαλε η ΕΟΚΑ και ο λαός. 20 Ο τελευταίος αντίκτυπος του επεισοδίου, διαφάνηκε στις 25 Οκτωβρίου του 14 Το Βήμα, 19.10.1956 και Ελευθερία, 20.10.1956. 15 Αυγή, 19.10.1956. 16 Το Βήμα, και Καθημερινή 18.10.1956 και Τα Νέα, 19.10.1956. 17 «Απλά λόγια», Ελευθερία, 21.10.1956. Την 6η Οκτωβρίου 1955 σχηματίστηκε η πρώτη Κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Καραμανλή. 18 Βλ. τα κύρια άρθρα και τα σχόλια της Εστίας, «Να εκδιωχθή αμέσως», «Η... ηρωική απάντησις» και «Ενώ διαγράφεται το Γουδί!...», 18, 19 και 22.10.1956 αντίστοιχα.

Σουέζ και Ουγγαρία, φθινόπωρο 1956: Η πρόσληψη της κρίσης στην Ελλάδα 331 1956, όταν ο Κωνσταντίνος Ευσταθόπουλος, παλαιός συνεργάτης του Γρίβα α- πό την εποχή της Χ δημοσίευσε στη Βραδυνή σχετικό άρθρο. Ο Ευσταθόπουλος, στρεφόμενος κατά της κυβέρνησης και της κεντρώας αντιπολίτευσης, αρνήθηκε ότι ο Γρίβας επιδίωκε να υπαγορεύσει την εξωτερική πολιτική της χώρας. Αμέσως μετά, όμως, τόνιζε ότι «η άτιμος και ανήθικος αγγλική κυβέρνησις δεν έχει δικαίωμα να έχη πρεσβείας με απαισίους πράκτορας εις την χώραν αυτήν του θρύλου» και ότι σε περίπτωση νέας ήττας στον ΟΗΕ «η Ελλάς δεν έχει θέσιν μεταξύ των ανηθίκων και παρανόμων οργανισμών». Και αφού έτσι αποδείκνυε ό- τι ουδείς είχε πρόθεση να αναμιχθεί στην εξωτερική πολιτική της χώρας, κατέληγε: «Θαυμάζομεν και εκτιμούμεν την θαρραλέαν πολιτικήν των φίλων Αιγυπτίων, αλλά αισθανόμεθα και εντροπήν, διότι εις την ανδρειωμένην χώραν μας δεν ευρέθη ένας αντάξιος Nasser». 21 Από την Πολωνία στην Ουγγαρία Έως τις τελευταίες ημέρες του Οκτωβρίου, ο ελληνικός Τύπος δεν ανέμενε την έκρηξη διεθνών κρίσεων. Η συζήτηση, με βρετανική πρωτοβουλία, στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ για το Σουέζ είχε προσκρούσει στο σοβιετικό βέτο, και οι αστικές εφημερίδες θεωρούσαν ότι η επικίνδυνη φάση της κρίσης είχε παρέλθει. Η κατάθεση, στα μέσα Οκτωβρίου, της βρετανικής προσφυγής στον ΟΗΕ εναντίον της Ελλάδας για υποκίνηση της τρομοκρατίας στην Κύπρο προκάλεσε ακόμη περισσότερο την ελληνική κοινή γνώμη, αν και επισημάνθηκε ό- τι παράλληλα, καθιστούσε ευκολότερη την εγγραφή και της ελληνικής προσφυγής για το Κυπριακό. 22 Στην περίπτωση της Ανατολικής Ευρώπης, η προσοχή των αστικών εφημερίδων ήταν στραμμένη στην Πολωνία, όπου είχε μόλις αποκατασταθεί και επανέλθει στην εξουσία ο παλαιός ηγέτης Wadysaw Gomuka. 23 Ο αστικός Τύπος θεωρούσε ότι το «γιουγκοσλαβικό παράδειγμα» μπορούσε «να παρασύρη και άλλους δορυφόρους προς ανεξαρτησίαν» 24, και σημείωνε ότι η ελπίδα της Δύσης εντοπιζόταν σε σταδιακή τόνωση της «αυτοτελείας των δορυφόρων», με αιχμή του δόρατος τον Gomuka, τον «Πολωνό Τίτο» 25 ή, κατά την Ελευθερία, «εθνικιστή κομμουνιστή», που συγκρουόταν με τον υπουργό Αμύνης, τον «λαομίσητο Ρώσο στρατάρχη» Konstanty Rokossovsky. 26 Όλες οι φιλοδυτικές εφημερίδες ση- 19 Βλ. την ειδησεογραφία, το σχόλιο «Το μήνυμα» και το άρθρο του Κ. Βάρναλη «Η επέμβασις των Κυπρίων», Αυγή, 20.10.1956. 20 «Εθνικό Μέτωπο», Αυγή, 21.10.1956. 21 Κ. Ευσταθόπουλος, «Το μήνυμα Γρίβα», Βραδυνή, 25.10.1956. 22 Βλ. ιδιαίτερα, Καθημερινή, 13 και 16.10.1956 Το Βήμα, 12 και 16.10.1956. 23 Ο Gomulka που είχε διατελέσει Γενικός Γραμματέας του Κόμματος των Πολωνών Εργατών (Κομμουνιστικό) και Αντιπρόεδρος της κυβέρνησης καθώς και πολλοί από τους συντρόφους του είχαν εκδιωχτεί από το κόμμα το 1949, με την κατηγορία ότι ήταν εθνικιστές που αρνούνταν υπακοή στις επιταγές της Μόσχας.

332 Αγορά Χωρίς Σύνορα Οι αντιπολιτευόμενες μείωναν ότι η αναταραχή αυτή έθετε σε κίνδυνο τη θέση του σοβιετικού ηγέτη Nikita Chruschev. εφημερίδες διατηρούσαν την Η έναρξη της σοβιετικής επιχείρησης στην Ουγγαρία, στις 24 Οκτωβρίου του 1956, ήρθε σε μεγάλο έμφασή τους στις επιθέσεις κατά της κυβερνητικής βαθμό ως έκπληξη για τον αστικό Τύπο. Ενδεικτική πολιτικής. Η Ελευθερία, η ήταν η αμήχανη στάση του απέναντι στον πρωθυπουργό, Imre Nagy, που αφ ενός είχε αναδειχθεί ως Εστία και η Αυγή στηλίτευαν την προδοτική αντισταλινικός και αφ ετέρου είχε καλέσει (σ αυτή τη πολιτική της κυβέρνησης φάση) τα σοβιετικά στρατεύματα να επιβάλλουν την στο Κυπριακό. τάξη. Οι εφημερίδες Η Βραδυνή και Τα Νέα τον χαρακτήρισαν «τιτοϊστή». 27 Στις επόμενες ημέρες, οι φιλοδυτικές εφημερίδες έκαναν λόγο για χιλιάδες θύματα (με τους αριθμούς όμως να ποικίλλουν ανά εφημερίδα), εξήραν την απίστευτον γενναιότητα του ουγγρικού λαού, ενώ δεν παρέλειψαν να πανηγυρίσουν την εισδοχή μη κομμουνιστών υ- πουργών στην ουγγρική κυβέρνηση. Η Καθημερινή και η Ακρόπολις, μάλιστα, α- ναρωτιόταν εάν αλήθευε η φήμη ότι είχε σκοτωθεί σε σύγκρουση με επαναστάτες ο γνωστός Ούγγρος ποδοσφαιριστής συνταγματάρχης Ferenc Puskas (φήμη που, όπως αποδείχθηκε, ήταν ψεύτικη). 28 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον προκαλούν οι όροι που χρησιμοποίησαν οι φιλοδυτικές εφημερίδες για να περιγράψουν τα γεγονότα. Επρόκειτο για «εξέγερση» και «επανάσταση», ενώ η σοβιετική απάντηση συνιστούσε «επέμβαση». Όμως, δεν χαρακτηρίστηκε ως «εισβολή», πιθανότατα επειδή ο Ερυθρός Στρατός ήταν ήδη παρών στην Ουγγαρία. 29 Αντίθετα, η Αυγή ερμήνευσε την ανάδειξη του Gomulka ως «πλήρη αποκατάσταση της σοσιαλιστικής νομιμότητας». Στις 23 Οκτωβρίου, η εφημερίδα θεωρούσε τις πολωνικές εξελίξεις ως νίκη του «νέου φιλελευθέρου πνεύματος που έπνευσε στον σοσιαλιστικό κόσμο μετά το 20ό Συνέδριο». Αλλά η έναρξη των συγκρούσεων στην Ουγγαρία ήρθε ως δυσάρεστη έκπληξη για την εφημερίδα της ΕΔΑ. Στις 25 Οκτωβρίου ανέφερε ότι η «αντεπανάστασις στην Ουγγαρία κατεστάλη». Επίσης, στην ειδησεογραφία σημείωνε ότι «φασιστικά αντιδραστικά στοιχεία» είχαν προσπαθήσει να εκμεταλλευθούν τους «πόθους του ουγγρικού λαού». Τέλος, παρέθετε το ουγγρικό κυβερνητικό ανακοινωθέν όπου γινόταν λόγος για ανατρεπτική απόπειρα από «αντεπαναστατικές συμμορίες» και «ληστοσυμμορίτας». Στις επόμενες ημέρες, η Αυγή επέμεινε ότι η τάξη είχε α- ποκατασταθεί και ότι η Δύση με ψευδολογίες προσπαθούσε να εκμεταλλευθεί προπαγανδιστικά την κατάσταση. Ο πρώτος που προσέφερε μία πλήρη και συνεκτική ανάλυση της κρίσης ήταν ο πρώην μόνιμος υφυπουργός Εξωτερικών, Παναγιώτης Πιπινέλης, από τις στήλες της Βραδυνής, στις 26 Οκτωβρίου. Γνωστός realpolitiker, δεν απέδιδε τα γε- 24 Καθημερινή, 17 και 23.10.1956. 25 Το Βήμα, 16 και 21.10.1956 «Τίτο της Πολωνίας», Ακρόπολις, 21.10.1956. 26 Ελευθερία, 24.10.1956.

Σουέζ και Ουγγαρία, φθινόπωρο 1956: Η πρόσληψη της κρίσης στην Ελλάδα 333 γονότα σε κάποιο «ένστικτο ελευθερίας» (όπως θα κάνουν οι φιλελεύθερες ε- φημερίδες), αλλά στις εσωτερικές αντιθέσεις που εκδηλώνονταν, στο οικονομικό πεδίο, στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης. Τα μεγαλεπήβολα πενταετή σχέδια και το άγχος της εκβιομηχάνισης, σημείωνε, προκάλεσαν αναποτελεσματικότητα στη διοίκηση και υποσιτισμό των μαζών. «Αι μάζαι εκαλούντο εν ονόματι του οραματισμού ενός καλυτέρου μέλλοντος να δέχωνται οικειοθελώς και επί δεκαετηρίδας τας στερήσεις και την ελεεινότητα του παρόντος». Αυτό όμως, μπορούσε να γίνει μόνον υπό καθεστώς απροκάλυπτης δικτατορίας. Όταν ήλθε η αποσταλινοποίηση, η καρδιά του κομμουνιστικού εγχειρήματος επλήγη. Ο λεγόμενος «εθνικός κομμουνισμός» δεν είχε ακόμη εδραιωθεί. Ωστόσο, όπως σημείωνε ο Πιπινέλης, η εμφάνισή του «ανοίγει τας πλέον απιθάνους δυνατόττητας εις την εξέλιξιν του μεγάλου αυτού δράματος». Για την Ελλάδα, συνέχιζε ο Πιπινέλης, οι εξελίξεις ήταν θετικές, καθώς η αποστασιοποίηση των δορυφόρων από τη Μόσχα μπορούσε να αποκαταστήσει την ισορροπία των δυνάμεων στην Ευρώπη. Η Αθήνα έπρεπε να επιδιώξει «πιστή και σαφή υπογράμμιση της Ατλαντικής αλληλεγγύης» καθώς και «ύφεση εις τας σχέσεις μας προς τους Δορυφόρους». 30 Πάντως, όσο εντυπωσιακή και αν είναι το 1956! η συνηγορία προς μία πολιτική ύφεσης, το σημαντικότερο στοιχείο ήταν άλλο: Ο Πιπινέλης έψεγε την κυβέρνηση ότι δεν διαφύλαττε τον δυτικό προσανατολισμό της χώρας. Στους επόμενους μήνες, θα αναφέρει στους Βρετανούς ότι η κυβέρνηση είχε αλλοπρόσαλλη πολιτική. 31 Σε επίπεδο σύνταξης, τα πρώτα σχόλια για την κρίση ήρθαν από την Καθημερινή, και μάλιστα αρκετά ενωρίς, στις 25 Οκτωβρίου, όταν προέβαλε τη θέση ότι τα κομμουνιστικά καθεστώτα δεν στηρίζονταν παρά μόνον «εις τας λόγχας του Κρεμλίνου». 32 Με αφορμή την επέτειο της 28ης Οκτωβρίου, στο κύριο άρθρο της, η εφημερίδα αναφέρθηκε στον πόθο της απελευθέρωσης από τους Βρετανούς (στην Κύπρο) από τους Γάλλους (στην Αλγερία) και από τους Σοβιετικούς στην Ανατολική Ευρώπη. 33 Στην περίπτωση του Βήματος, το ίδιο συμπέρασμα έβγαινε αβίαστα από τα πρωτοσέλιδα και την ειδησεογραφία του. Σ ένα αιχμηρό άρθρο του, ο Άγγελος Τερζάκης σημείωνε ότι ο πνευματικός κόσμος, πάντοτε έτοιμος να στηλιτεύσει αδυναμίες της Δύσης, έδειχνε μία ακατανόητη απροθυμία να καταγγείλει την κατάπνιξη της ουγγρικής εξέγερσης. Ωστόσο, ό- φειλε να τοποθετηθεί. Οι Ούγγροι δεν είχαν λιγότερα δικαιώματα από τους Αιγυπτίους. 34 Και τα Νέα σχολίασαν τα γεγονότα της Ανατολικής Ευρώπης συνδέοντάς τα με το Κυπριακό και με τον πόλεμο του 1940-41. Σε κύριο άρθρο, στην 27 Τα Νέα και Βραδυνή, 25.10.1956 28 Καθημερινή, 27.10.1956 Ακρόπολις, 28.10.1956. 29 Βλ. την ειδησεογραφία της Καθημερινής, του Βήματος και της Ελευθερίας, 25, 26 και 27.10.1956. 30 Π. Πιπινέλης, «Η ανεξαρτητοποίησις των δορυφόρων ευννοεί πλήρως την θέσιν της Ελλάδος», Βραδυνή, 26.10.1956. 31 Βλ. σχετικά, Ε. Hatzivassiliou, Britain and the International Status of Cyprus, op.cit., p. 92.

334 Αγορά Χωρίς Σύνορα Στα μέσα του Οκτωβρίου επέτειο της 28ης Οκτωβρίου, αναφερόταν ότι οι λαοί μεταδόθηκε στην Αθήνα στην Βόρεια Αφρική, στην Κύπρο, στην Ανατολική Ευρώπη, επιζητούσαν την ελευθερία τους. Αγώνας στον προκήρυξη του αρχηγού της οποίο οι Έλληνες είχαν προμαχήσει ήδη από το 1940. ΕΟΚΑ, Γεωργίου Γρίβα, ο 35 Από την πλευρά της, η Ελευθερία είχε ξαναδώσει οποίος ζητούσε τον την έμφαση στο Κυπριακό και στις καταγγελίες εναντίον της κυβέρνησης. Στις 25 Οκτωβρίου προέβαλλε σχηματισμό κυβέρνησης «Εθνικού Μετώπου» στην την αντίδραση των κομμάτων της αντιπολίτευσης στις Ελλάδα, ώστε η πολιτική δηλώσεις του Αβέρωφ σχετικά με τον καθορισμό μηχανισμού για την άσκηση του δικαιώματος της αυτο- της να υποστηρίζεται από ένα συμπαγέστερο διάθεσης και την επομένη, σε κύριο άρθρο της, σημείωνε ότι η κυβέρνηση «επρόδιδε τους μαχομένους εσωτερικό μέτωπο. Κυπρίους». 36 Πάντως, στις 28 Οκτωβρίου, σημείωνε Επιπλέον, απαιτούσε η ότι ο πόθος της ελευθερίας ήταν ακατάλυτος και ότι χώρα να επαναξετάσει την η σοβιετική αυτοκρατορία διένυε σοβαρή κρίση. 37 Ο δε εξωτερική πολιτική της. Πέτρος Χάρης αφιέρωσε την επιφυλλίδα του στον ε- θνικό ποιητή της Ουγγαρίας. 38 Στις 30 Οκτωβρίου, η Ελευθερία επισήμανε ότι ο κομμουνισμός δεν αποτελούσε τη λύση του κοινωνικού προβλήματος. «[Η ουγγρική επανάσταση] είναι το σημαντικότερον μετά την μπολσεβικικήν επανάστασιν του 1917 γεγονός των νεωτέρων χρόνων. Η μπολσεβικική, απέδειξεν ότι μία καλώς οργανωμένη και ανενδοίαστος μειοψηφία η οποία μπορεί να επιβληθή επί χιλιαπλασίας σχεδόν μάζης. Η ουγγρική, α- πέδειξεν ότι ένα έθνος και ως ανοργάνωτος μάζα ημπορεί όταν το αποφασίση να ανατινάξη εις τον αέρα όλας τας περιτέχνους μεθόδους επιβολής και συγκρατήσεως των μειοψηφιών επί της εξουσίας. Μήνυμα προς όλους τους τυράννους είναι η ουγγρική επανάστασις». 39 Η Εστία δεν σχολίασε αμέσως την ουγγρική κρίση. Στις 27 Οκτωβρίου, ημέρα Σάββατο και ενόψει της εθνικής επετείου, η εφημερίδα επανερχόταν στις ε- πικρίσεις εναντίον της κυβέρνησης, την οποία, πέραν του Κυπριακού, κατηγορούσε ότι επιδίωκε την κατάργηση ή υποβάθμιση της εορτής της 28ης Οκτωβρίου (επειδή μετέφερε τον επίσημο εορτασμό της επετείου στη Θεσσαλονίκη.). Η εφημερίδα, επίσης, σ ένα ιδιαίτερα φορτισμένο συναισθηματικά άρθρο, α- πευθυνόταν στον νεκρό Γεώργιο Β. «Πού είσαι, καϋμένε Γεώργιε!... Πού είσαι να ιδείς πού κατάντησαν την νικητρίαν Ελλάδα του 1940!...». 40 Το άρθρο έκανε ένα σαφή, για τον βασιλικό κόσμο, παραλληλισμό με το γνωστό άρθρο «Σιώπα 32 «Αι νέαι εκδηλώσεις», Καθημερινή, 25.10.1956. Ανάλογο σχόλιο διατύπωσε η Ακρόπολις, «Ούτε θα ε- γεννώντο, ούτε θα ζήσουν...», 27.10.1956. 33 «Το ένστικτον», και «Αποκαλυπτήρια», Καθημερινή, 28.10.1956. 34 Άγγελος Τερζάκης, «Ανεξήγητα...», Το Βήμα, 31.10.1956. 35 «Πρωτοπόρος», Τα Νέα, 29.10.1956. 36 «Ο μηχανισμός», Ελευθερία, 26.10.1956.

Σουέζ και Ουγγαρία, φθινόπωρο 1956: Η πρόσληψη της κρίσης στην Ελλάδα 335 Γεώργιε» που είχε δημοσιεύσει τον Σεπτέμβριο του 1941 ο δοσίλογος υπουργός Σωτήριος Γκοτζαμάνης και είχε αποτελέσει κυριολεκτικά κόκκινο πανί για τους Έλληνες μοναρχικούς. 41 Έτσι, η Εστία έκανε, εμμέσως, έναν από τους αγαπημένους της παραλληλισμούς μεταξύ των «Κουΐσλιγκ» του 1941-44 και των κυβερνήσεων της ΕΡΕ, υπονοώντας ότι οι τελευταίες πρόδιδαν και τον συντηρητικό κόσμο και το έθνος. Αυτή η εκδήλωση συναισθηματικής προσήλωσης σ ένα από τα σύμβολα του ελληνικού μοναρχισμού, είναι ιδιαίτερα σημαντική για να αποτιμήσει ο αναγνώστης τα σχόλια και τις εκκλήσεις της εφημερίδας κατά τις επόμενες ημέρες. Σχόλια για την κρίση στην Ανατολική Ευρώπη δημοσίευσε η Εστία μόλις στις 30 και 31 Οκτωβρίου, όταν σημείωσε ότι το μέγα ερώτημα για τους Σοβιετικούς ήταν το εάν θα αποδέχονταν τον τιτοϊσμό και στους δικούς τους συμμάχους. 42 Τέλος, η Αυγή δεν σχολίασε καθόλου την ουγγρική κρίση, η οποία άλλωστε, κατ αυτήν, είχε τερματιστεί. Παρουσίασε μόνον, στις 30 Οκτωβρίου περίληψη ενός άρθρου του ηγέτη του Κομμουνιστικού Κόμματος της Ιταλίας Palimiro Toliatti, ο οποίος χαρακτήριζε λυπηρά τα γεγονότα. Με αφορμή την επέτειο της 28ης Οκτωβρίου, η εφημερίδα της ΕΔΑ δημοσίευσε κύριο άρθρο όπου και πάλι έθετε το Κυπριακό. Ο αγώνας του 1940-45, σημείωνε, δεν είχε υλοποιήσει τους οραματισμούς των αγωνιστών, δηλαδή «την πλήρη ανεξαρτησία της πατρίδος, την απαλλαγήν της από κάθε ξενική εξάρτησιν, την απελευθέρωσιν των 500 χιλιάδων υπόδουλων αδελφών της Κύπρου». Συνέχιζε δε τονίζοντας ότι «το πνεύμα του 1940-41 δεν πέθανε. Ζη στην Κύπρο όπου συνεχίζεται ο άνισος και σκληρός αγών του πατριωτικού της λαού κατά της αγγλικής τυραννίας. Ζη σ ολόκληρη την Ελλάδα όπου το έθνος σύσσωμο αντιτάσσει και πάλι το «ΟΧΙ» στους νεοβαρβάρους του Eden και του Harding, στους διαφόρους «μεσολαβητάς» και στους ετεροδίκους στραγγαλιστάς της ανεξαρτησίας του». 43 Δύο ημέρες αργότερα, η Αυγή κατηγορούσε και αυτή την κυβέρνηση ότι ε- πιδίωκε την κατάργηση της εορτής της 28ης Οκτωβρίου μία ακόμη ένδειξη των περίεργων συμπλεύσεων μεταξύ της ίδιας και της Εστίας και σημείωνε ότι το πνεύμα του 1940-45 «είναι εντελώς αντίθετο με την πολιτική της υποτελείας, της επαισχύντου ετεροδικίας, των ευνοουμένων και των επεμβάσεων. Αλλά το πνεύμα αυτό δεν σβήνει από την Ελλάδα τόσον εύκολα όσο νομίζουν οι νεοσυναγερμικοί συνθηκολόγοι». 44 37 «Ελεύθερα», Ελευθερία, 28.10.1956. 38 Π. Χάρης, «Αλέξανδρος Πεταίφι: ο εθνικός ποιητής της Ουγγαρίας», Ελευθερία, 1.11.1956. 39 «Το μέγα μήνυμα», Ελευθερία, 30.10.1956. 40 «Πού είσαι Γεώργιε!...», Εστία, 27.10.1956. 41 Βλ. σχετικά Ι. Δ. Μιχαηλίδης, Σωτήριος Γκοτζαμάνης: ο άνθρωπος, ο πολιτικός, ο μύθος, Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 2001, σελ. 71-72 καθώς και το κείμενο του «Σιώπα Γεώργιε» στις σελ. 137-140.

336 Αγορά Χωρίς Σύνορα Στην περίπτωση της Ανατολικής Ευρώπης, η προσοχή των αστικών εφημερίδων ήταν στραμμένη στην Πολωνία, όπου είχε μόλις αποκατασταθεί και επανέλθει στην εξουσία ο παλαιός ηγέτης Wadysaw Gomuka. Η εισβολή στην Αίγυπτο και η νέα έκκληση για αποχώρηση της Ελλάδας από το ΝΑΤΟ Η έναρξη της ισραηλινής επίθεσης κατά της Αιγύπτου, που αναφέρθηκε στα φύλλα της 30ης Οκτωβρίου και η εμφανής πρόθεση των Αγγλογάλλων να εισβάλουν στο Σουέζ περιέπλεκαν τα πράγματα. Δυτικές δυνάμεις χρησιμοποιούσαν την Κύπρο ως ορμητήριο για μία κυνικότατη επίθεση εναντίον μίας αραβικής χώρας, της οποίας ο αγώνας αντιμετωπιζόταν με συμπάθεια από το ελληνικό κοινό. Και όλα αυτά α- μέσως μετά τα γεγονότα της Ουγγαρίας ενδεικτικός, ο τίτλος του χρονογραφήματος του Δημήτρη Ψαθά στα Νέα στις 31 Οκτωβρίου («Κουλουβάχατα»). Ενώπιον της νέας κατάστασης, οι φιλοδυτικές εφημερίδες στηλίτευσαν έντονα τη βρετανική πολιτική, αλλά παράλληλα ζητούσαν από την Ουάσιγκτον να λάβει «θαρραλέα στάσιν» για να δείξει ότι υπήρχε μία διαφορετική εκδοχή της δυτικής πολιτικής. 45 Ωστόσο, υπήρχε μία αστική εφημερίδα, η Εστία, η οποία δεν θεωρούσε ότι οι ΗΠΑ αποτελούσαν κάποιο είδος ελπίδας. Και την 31η του Οκτωβρίου, ο κοφτερός κονδυλοφόρος του Κύρου Κύρου στην Εστία έφερε στο προσκήνιο τον εφιάλτη των αστών. Η Βρετανία και η Γαλλία, «προ του νέου ρεκόρ των οποίων ωχριούν αι ατιμίαι του Μουσσολίνι», είχαν επιχειρήσει μία «ληστρική επιδρομή» «εν πλήρει γνώσει των Αμερικανών» και τούτο έθετε νέα ζητήματα. «Αρκεί όμως και αυτό που έγινεν έως τώρα, δια να εξετάσουν όσαι εκ των χωρών του Δυτικού κόσμου πιστεύουν ακόμη εις τας ηθικάς αρχάς, υπέρ των οποίων εθυσιάσθησαν κατά τον τελευταίον πόλεμον, εάν είναι πλέον δυνατόν να εξακολουθήσουν συνεργαζόμεναι με τους ληστάς του Λονδίνου και των Παρισίων. Την ιδίαν δε, βεβαίως, υποχρέωσιν έχει και η Ελλάς αναθεωρούσα τας σκέψεις της, τουλάχιστον, ως προς το ΝΑΤΟ εφ όσον ένα πολύτιμον τμήμα του εθνικού της εδάφους, είναι και αυτήν την στιγμήν το τραγικόν θύμα των ληστρικών αυτών επιχειρήσεων. Διότι διεκήρυξε μεν ηλιθίως και προ τριημέρου μόλις, η Κυβέρνησις του Οκτωβρίου, δια του Βασιλικού Διαγγέλματος, ότι είμεθα αναποσπάστως συνδεδεμένοι με τους Δυτικούς Συμμάχους μας, απεδείχθη όμως ήδη, ότι οι δεσμοί με τους ληστοσυμμορίτας του ιμπεριαλισμού, αποβαίνουν συνεχώς και περισσότερον επικίνδυνοι!». 46 Η μαχητική έκκληση της Εστίας για αποχώρηση από τον δυτικό κόσμο προκάλεσε ρίγη τρόμου σ όλον τον αστικό Τύπο. Η Καθημερινή και το Βήμα προσπάθησαν να αντισταθούν σ αυτό το κάλεσμα για 42 «Η πραγματική σημασία των εξεγέρσεων στους δορυφόρους», Εστία, 30.10.1956 «Αι διαφοραί ουγγρικής και πολωνικής επαναστάσεως», Εστία, 31.10.1956. 43 «Το Όχι», Αυγή, 28.10.1956.

Σουέζ και Ουγγαρία, φθινόπωρο 1956: Η πρόσληψη της κρίσης στην Ελλάδα 337 ουδετερότητα, που γινόταν από ένα από τα παλαιότερα αθηναϊκά έντυπα, με α- κλόνητες αντικομμουνιστικές περγαμηνές. Οι δύο εφημερίδες επισήμαναν ότι η Δύση εκφραζόταν από τις ΗΠΑ, όχι από τη Βρετανία ή τη Γαλλία. Την 1η Νοεμβρίου, η Καθημερινή σημείωνε ότι η συμμετοχή στον δυτικό κόσμο δεν συνεπαγόταν την έγκριση πραξικοπηματικών ενεργειών όπως αυτές των Αγγλογάλλων. Και επιπλέον, «μήπως φαντάζεται η Εστία ότι θα αγκυροβολήση εις τον λιμένα της ευτυχίας η Ελλάς, αν, εγκαταλείπουσα τους ληστοσυμμορίτας της Δύσεως, κατευθυνθή ολοταχώς προς τους αγγέλους της Ανατολής;» 47. Την ίδια ημέρα, το Βήμα σχολίαζε ότι «να φύγωμεν δια να πάμε όμως πού; Εις τον Ανατολικόν μήπως Συνασπισμόν, τον οποίον εγκαταλείπουν δι ηρωικών και πρωτοφανούς βιαιότητος α- γώνων οι Λαοί που τον απαρτίζουν, και του οποίου οι τριγμοί καλύπτουν κάθε άλλην διεθνή πραγματικότητα, ή εις το νεφέλωμα της τρίτης δυνάμεως η οποία α- ποδεικνύεται εν τη πράξει ανύπαρκτος; (...) Η Κύπρος δεν επιτρέπεται να μεταβληθή εις πρόσχημα ανιέρων ή ανοήτων απλώς τυχοδιωκτισμών». 48 Οι δύο φιλελεύθερες εφημερίδες, ωστόσο, ήταν πολύ πίσω από τις εξελίξεις. Ήδη, με την έκκληση της Εστίας έσπευδε να ταχθεί ένας άλλος πολιτικός χώρος. Τη σκυτάλη πήρε τώρα η Διοικούσα Επιτροπή της ΕΔΑ, με απόφασή της που δημοσιεύθηκε στην πρώτη σελίδα της Αυγής την 1η του Νοεμβρίου. Οι Έλληνες, τόνιζε η ηγεσία της Αριστεράς, τάσσονταν στο πλευρό του αιγυπτιακού λαού. Η βρετανική επίθεση στο Σουέζ αποτελούσε «την συνέχισιν, την προέκτασιν και την διεύρυνσιν της τακτικής της αιματηρής βίας, που οι Άγγλοι ιμπεριαλισταί α- σκούν στην Κύπρο Φανερώνει ακόμη ότι η ειλικρινής επιδίωξις της αυτοδιαθέσεως της Κύπρου είναι απολύτως ασυμβίβαστη με την πολιτική που θεωρεί σαν πραγματοποιήσιμη την αυτοδιάθεσιν αυτή μέσα στα πλαίσια των συμμαχιών της Ελλάδος. Γιατί, όταν έχουμε συμμάχους αποικιστάς, αυτοί προορίζουν την Κύπρο για ορμητήριο ληστρικών επιδρομών και δεν παραιτούνται θεληματικά α- πό την κυριαρχία των». 49 Στις επόμενες ημέρες, η Αυγή απαιτούσε από την κυβέρνηση να αναλάβει πρωτοβουλίες στον ΟΗΕ και να μην αρκεστεί στην απλή καταδίκη της αγγλογαλλικής επίθεσης. 50 Σε δύο ορμητικές επιφυλλίδες του, ο Κώστας Βάρναλης κατήγγειλε το Λονδίνο και το Παρίσι. «Η ανθρωπότητα, έγραφε, ξεσηκώθηκε και γεμάτη οργή και μίσος και σιχασιά, φτύνει κατάμουτρα τους μεγάλους απατεώνες και ληστές του κόσμου, τους Αγγλογάλλους», ενώ αναφερόταν ευθέως σε «προδοτική» πολιτική της κυβέρνησης Καραμανλή επειδή επέλεγε την παραμονή στον δυτικό κόσμο. «Ο λαός απαιτεί, έγραφε ο Βάρναλης, να βγει απ τα συρματοπλέγματα των ληστοσυμμαχιών, μα το κράτος κάνει ό,τι μπορεί να τον κρατάει κλεισμένονε μέσα (...) Αλλά χειρότεροι και σιχαμερότεροι κι από τους προβοκά- 44 «Οι συνθηκολόγοι και το 1940», Αυγή, 30.10.1956. 45 Βλ. μεταξύ άλλων, «Η καταχθονία δύναμις» και «Πρωτοφανής γκαγκστερισμός», Ακρόπολις, 31.10.1956 και 1,11.1956 «Οι κίνδυνοι» και «Ο ρόλος της Αγγλίας», Καθημερινή, 31.10.1956. 46 «Οι λησταί της Δύσεως», Εστία, 31.10.1956. Η έμφαση στο πρωτότυπο. Στις 2 Νοεμβρίου, η εφημερίδα

338 Αγορά Χωρίς Σύνορα Σ ένα αιχμηρό άρθρο του, ο Άγγελος Τερζάκης σημείωνε ότι ο πνευματικός κόσμος, πάντοτε έτοιμος να στηλιτεύσει αδυναμίες της Δύσης, έδειχνε μία ακατανόητη απροθυμία να καταγγείλει την κατάπνιξη της ουγγρικής εξέγερσης. τορες είναι οι προδότες του λαού των. Και προδότες είναι οι κάθε λογής συνεργάτες του εχθρού, που τον βοηθάνε να υποδουλώση τους ομοεθνείς τους για να τους κάνει μεθαύριο ο νικητής εχθρός δημίους». 51 Πόλεμος στον βορρά, πόλεμος στον νότο: Αρχές Νοεμβρίου 1956 Στις επόμενες ημέρες, η προσοχή της κοινής γνώμης στράφηκε περισσότερο στην κρίση του Σουέζ, η ο- ποία ήταν, υπό μία έννοια, κοντινότερη απ αυτή της Ουγγαρίας. Εδώ τα πράγματα ήταν αρκετά δύσκολα για τον φιλοδυτικό Τύπο, η ελπίδα του οποίου η α- μερικανική παρέμβαση φαινόταν να μην είναι εφικτή, αν μη τι άλλο επειδή την Τρίτη 6 Νοεμβρίου διεξάγονταν οι αμερικανικές προεδρικές εκλογές και κανείς δεν περίμενε την Ουάσιγκτον να αναλάβει πρωτοβουλίες. Βέβαια, στο τέλος οι Αγγλογάλλοι έφυγαν από το Σουέζ λόγω της αμερικανικής οικονομικής πίεσης. Αυτή, όμως, ασκήθηκε παρασκηνιακά. Επομένως δεν έλυσε το πρόβλημα του φιλοδυτικού Τύπου, που εντοπιζόταν στο πεδίο των εντυπώσεων. Αντίθετα, δημοσίως γεννήθηκε η αίσθηση ότι την αγγλογαλλική αποχώρηση προκάλεσε η δημόσια παρέμβαση των Σοβιετικών και η απειλή για χρήση πυρηνικών εναντίον της Βρετανίας και της Γαλλίας. Ωστόσο, αυτά εξισορροπήθηκαν από τη δεύτερη εισβολή στην Ουγγαρία, στις 4 Νοεμβρίου 1956, την ίδια ημέρα με τη διενέργεια των αγγλογαλλικών αποβάσεων στο Σουέζ. Στις 4 Νοεμβρίου 1956, στο κυριακάτικο φύλλο της, η Καθημερινή σχολίαζε τις αμερικανικές προεδρικές εκλογές, σημειώνοντας ότι, ανεξάρτητα του ποιος επρόκειτο να εκλεγεί ο Dwight Eisenhower ή ο υποψήφιος των Δημοκρατικών Adlai Stevenson οι ΗΠΑ όφειλαν να ασκήσουν την ηγεσία του ελευθέρου κόσμου με έμπρακτες πρωτοβουλίες. Στο ίδιο φύλλο, η Ελένη Βλάχου καταφερόταν εναντίον της βρετανικής πολιτικής, ενώ ο Χριστόφορος Χρηστίδης, συνεργάτης της εφημερίδας και σχολιαστής γνωστός για τις σκληρές αντιλήψεις του, σημείωνε ότι τους Έλληνες διακατείχε οργή, καθώς ο ιμπεριαλισμός του Λονδίνου και των Παρισίων είχε προσφέρει στους Σοβιετικούς οδό διαφυγής από το πρόβλημα της Ουγγαρίας. Συμφέρον της Ελλάδας ήταν να αποκομίσει οφέλη τοις μετρητοίς. Δεν εξηγούσε, ωστόσο, ποια θα μπορούσε να είναι αυτά τα οφέλη. 52 Πάντως, τις επόμενες ημέρες, η εφημερίδα τόνισε την σοβιετική εισβολή στην Ουγγαρία, που εξισορροπούσε τις εντυπώσεις. 53 χαρακτήριζε κυνική και ηλιθία την πολιτική του αμερικανού υπουργού Εξωτερικών John Foster Dulles. 47 «Οι ληστοσυμμορίται», Καθημερινή, 1.11.1956. 48 «Εν όψει των υπερτάτων κινδύνων ο λαός να πυκνώση τους στοίχους του», Το Βήμα, 1.11.1956. 49 Απόφαση ΔΕ ΕΔΑ, Αυγή, 1.11.1956. 50 «Οφείλει να αναλάβη πρωτοβουλία στον ΟΗΕ» και «Πόντιος Πιλάτος», Αυγή, 2.11.1956.

Σουέζ και Ουγγαρία, φθινόπωρο 1956: Η πρόσληψη της κρίσης στην Ελλάδα 339 Τις πρώτες ημέρες του Νοεμβρίου, το Βήμα σημείωνε ότι η Ελλάδα έπρεπε να επιδείξει σύνεση, καθώς ήταν άδηλο πώς θα τελείωνε αυτή η περιπέτεια. Όφειλε, συνεπώς, να συντηρήσει τις δυνάμεις της και να διατηρήσει ανέπαφον το Κυπριακό. 54 Στις 7 Νοεμβρίου, με έντονη την αίσθηση ότι η αγγλογαλλική α- ποχώρηση από το Σουέζ οφειλόταν στη σοβιετική παρέμβαση (και όχι και σε α- μερικανική πίεση), η εφημερίδα σχολίαζε ότι οι Σοβιετικοί προσπαθούσαν να συσκοτίσουν την υπόθεση της Ουγγαρίας. «Εάν η Μόσχα ήταν πράγματι ειλικρινής, όφειλε να συμμορφωθεί με τα ψηφίσματα και τις αρχές του ΟΗΕ όχι μόνον στο Σουέζ, αλλά και στη Βουδαπέστη». 55 Τα Νέα και η Ακρόπολις, επίσης, θεώρησαν ότι η Ελλάδα καλώς καταδίκασε την αγγλογαλλική επίθεση, αλλά δεν έπρεπε να εμπλακεί στην κρίση που εξελισσόταν δίπλα της. 56 Η Ελευθερία έστρεψε τα βέλη της εναντίον των Αγγλογάλλων, χωρίς όμως να ξεχνά και την κυβέρνηση. Οι ΗΠΑ, κατά την εφημερίδα, δεν ήταν σε θέση να α- ντιδράσουν, ενώ η Ελλάδα όφειλε να μην εμπλακεί σε περιπέτειες και να εκμεταλλευθεί την ευκαιρία, «διότι γύρω της ο ορίζων ζοφούται. Δια να αξιοποιήση όμως την ευκαιρίαν και να προφυλαχθή από τον κίνδυνον, πρέπει να έχη μίαν Κυβέρνησιν ικανήν, αντιπροσωπευτικήν ολοκλήρου της εθνικής παρατάξεως, α- φατρίαστον, τιμίαν έναντι του λαού, ψύχραιμον, αδέσμευτον έναντι των ξένων και εμφορουμένην από το πολύτιμον αίσθημα της εθνικής αξιοπρεπείας. Και είναι δυστυχώς γνωστόν ότι η Κυβέρνησης της 6ης Οκτωβρίου ουδεμίαν από τας προϋποθέσεις αυτάς συγκεντρώνει». 57 Δύο ημέρες αργότερα, η εφημερίδα σημείωνε ότι δύο ήταν τα κυρίαρχα στοιχεία των κρίσεων: πρώτον, η ωμή ανταρσία κυβερνήσεων (Βρετανίας, Γαλλίας και Σοβιετικής Ένωσης) κατά του διεθνούς νόμου και της διεθνούς ηθικής και δεύτερον, η άπελπις ανταρσία λαών (αιγυπτιακού, ουγγρικού) για την απελευθέρωσή τους. Ο διεθνής ορίζοντας άλλαζε. Η σοβιετική αυτοκρατορία «τρίζει», και «[δ]εν υπάρχει πλέον ΝΑΤΟ. Η Ελλάδα όφειλε να «ανοίξη τα μάτια της» και να δείξει τόλμη και φαντασία στη νέα εποχή που άρχιζε, κάτι που δεν μπορούσε να κάνει η κυβέρνηση Καραμανλή, της οποίας η ηγεσία «επεστρατεύθη από τους δρόμους για να εξασφαλίση την παραμονήν της Ελλάδος ως αφώνου δορυφόρου». 58 Αντιδυτική και αντιαμερικανική ήταν η αρθρογραφία της Εστίας, η οποία θεώρησε ότι οι μεγάλοι ένοχοι για την τραγωδία της Ουγγαρίας ήταν ο Eisenhower «και ο απεχθής επί των Εξωτερικών υπουργός του» που αφού είχαν ομιλήσει για 51 Κώστας Βάρναλης, «Ληστές και προβοκάτορες» και του ίδιου, «Αντίθεση λαού και ηγεσίας», Αυγή, 2 και 3.11.1956. 52 «Η έννοια της ψήφου» Ε.[ Ε. Βλάχου], «Επίκαιρα: Πόλεμοι» και Χ. Χρηστίδης, «Οι απώτεροι σκοποί της επιθέσεως των Αγγλογάλλων κατά της Αιγύπτου», Καθημερινή, 4.11.1956. 53 «Ανακούφισις», και Ε [Ε. Βλάχου], «Επίκαιρα: Αποκάλυψις», Καθημερινή, 7.11.1956. 54 «Να διατηρήσωμεν ζωντανόν και ανέπαφον το Κυπριακόν», Το Βήμα, 2.11.1956. Βλ. και το σαρκαστικό άρθρο του Π. Παλαιολόγου, «Ήντεν, ο ειλικρινής», Το Βήμα, 2.11.1956.

340 Αγορά Χωρίς Σύνορα Δυτικές δυνάμεις απελευθέρωση της Ανατολικής Ευρώπης, δεν έκαναν χρησιμοποιούσαν την Κύπρο τίποτε τη στιγμή της κρίσης. «Αλλ ας ελπίσωμεν ότι υπάρχει και Θεός, ως αποδεικνύουν τα τελευταία περί του κ. Dulles τηλεγραφήματα...» μία εξαιρετικά ως ορμητήριο για μία κυνικότατη επίθεση μικρόψυχη αναφορά στην ανακοίνωση ότι ο Αμερικανός υπουργός των Εξωτερικών έπασχε από καρκίνο. 59 εναντίον μίας αραβικής χώρας, της οποίας ο αγώνας Η Αυγή βρέθηκε ξανά σε δύσκολη θέση λόγω της αντιμετωπιζόταν με σοβιετικής ενέργειας στην Ουγγαρία. Στις 3 Νοεμβρίου, αναφερόταν σε νέα αντεπανάσταση στην Ουγγα- συμπάθεια από το ελληνικό κοινό. ρία, η οποία λάμβανε βοήθεια με αερογέφυρα (!), ε- νώ «μεταφέρονται πολεμοφόδια και ομάδες φυγάδων φασιστών» από τη Δυτική Γερμανία έμμεση προβολή του φαντάσματος του νεοναζισμού. Στις 4 του μηνός, η Αυγή δημοσίευε έκκληση της Ελληνικής Επιτροπής δια την Διεθνή Ύφεσιν και την Ειρήνην προς τα κράτη-μέλη του ΟΗΕ που συνέδεε το Κυπριακό με το ζήτημα του Σουέζ, αλλά δεν ανέφερε την Ουγγαρία. Στις 6 Νοεμβρίου, αναφέροντας τη νέα σοβιετική εισβολή, η εφημερίδα έκανε λόγο για συντριβή της αντεπανάστασης και προέβαλε «θηριωδίες των αντεπαναστατών». Αλλά, φυσικά, αυτά εξισορροπούνταν από την προβολή του ζητήματος του Σουέζ και του σοβιετικού ρόλου στην ανάσχεση της αγγλογαλλικής ε- πίθεσης. H Αυγή επέμενε, ωστόσο, ότι η «ουδετερότης [των ΗΠΑ] καλύπτει την επίθεσιν», χαρακτήριζε τη δυτική συμμαχία ως όργανο των «αποικιστών» και ζητούσε να ακολουθήσει η Ελλάδα «ανεξάρτητη ελληνική πολιτική». 60 Η αποτίμηση των κρίσεων Στο τέλος του πρώτου δεκαπενθημέρου του Νοεμβρίου του 1956, ο φιλοδυτικός Τύπος ασχολούνταν με τις φήμες για αποστολή Ρώσων εθελοντών στην Αίγυπτο, καθώς και σοβιετικών πολεμικών αεροσκαφών (το ζήτημα απασχόλησε και την κυβέρνηση, που έκανε σαφές ότι δεν θα έδινε άδεια διέλευσης από τον ελληνικό εναέριο χώρο). Οι εφημερίδες ανέφεραν, επίσης, τις αντισοβιετικές εκδηλώσεις στη Δυτική Ευρώπη, με πρώτη την εισβολή διαδηλωτών στα γραφεία του γαλλικού Κομμουνιστικού Κόμματος. Ωστόσο, ήταν σαφές πως είχε φθάσει η ώρα της εξαγωγής των συμπερασμάτων. Η Αυγή στηλίτευσε τις φασιστικές διαδηλώσεις στη Δυτική Ευρώπη εναντίον της εισβολής στην Ουγγαρία (ενώ τις προηγούμενες ημέρες είχε έντονα προβάλει, ως δημοκρατικές, τις εκδηλώσεις αποδοκιμασίας της εισβολής στο Σουέζ). Επίσης, στράφηκε εναντίον της ανάμιξης του ΟΗΕ στο Ουγγρικό, με το ε- πιχείρημα ότι επρόκειτο για εσωτερική υπόθεση της χώρας. Η κύρια γραμμή της 55 «Σημειώματα», Το Βήμα, 7.11.1956. 56 Βλ. «Να μην εμπλακή», Τα Νέα, 2.11.1956 «Οι κίνδυνοι από το Σουέζ: η θέσις της Ελλάδος και του Κυ-

Σουέζ και Ουγγαρία, φθινόπωρο 1956: Η πρόσληψη της κρίσης στην Ελλάδα 341 εφημερίδας εντοπίστηκε στην επισήμανση του ρόλου της Σοβιετικής Ένωσης στην κρίση του Σουέζ. Η σοβιετική παρέμβαση είχε σώσει τον αιγυπτιακό λαό και την ειρήνη. Ενδεικτικό αυτής της θριαμβολογίας ήταν άρθρο, και πάλι, του Κώστα Βάρναλη: «Αλλά τη φιλότιμη προσπάθειά τους [των ιμπεριαλιστών] την εχάλασε η Άσπρη Αρκούδα! Μούγκρισε ολόρθη στους πάγους. Φτάνω! Δεν επιτρέπω να ελευθερωθούν οι πασάδες!». 61 Βασικό επιχείρημα της Αυγής ήταν ό- τι διεξαγόταν μία εκστρατεία αντισοβιετικής υστερίας από τον δυτικό Τύπο στο σύνολό του. Έτσι, στις 8 του μηνός σημείωνε ότι η «λύσσα με την οποία ο ελεύθερος κόσμος τους στρέφεται κατά της Σοβιετικής Ενώσεως, παραποιώντας τα γεγονότα της Ουγγαρίας, μαρτυρεί τους σκοπούς των: να μειώσουν την ηθική ακτινοβολία της δυνάμεως, που έφραξε τον δρόμο στην εμπρηστική τους πορεία». 62 Ανάλογο σχόλιο με έμφαση στη λέξη-κλειδί της λύσσας δημοσίευσε δύο ημέρες ο Κώστας Βάρναλης: «Άντε πήγαινε... στο Λυσσιατρείο να κοιταχτείς». 63 Η βασική τοποθέτηση της Αυγής εμφανίστηκε στο φύλλο της 13ης Νοεμβρίου 1956. Επανέλαβε ότι ένα αντισοβιετικό παραλήρημα είχε καταλάβει τον δυτικό Τύπο, καθώς και τον ελληνικό, ο οποίος απλώς εξυπηρετούσε την «αγγλική» πολιτική και έκανε «αντιπερισπασμό υπέρ των δολοφόνων του αιγυπτιακού και του κυπριακού λαού». 64 Εδώ όμως, η εφημερίδα έκανε ένα μεγάλο λάθος τακτικής. Σ αυτή την εποχή, δεν ήταν καλή ιδέα να αναφερθεί σε τοποθέτηση των φιλοδυτικών ελληνικών εντύπων υπέρ των δολοφόνων του κυπριακού λαού, κάτι το οποίο δεν ήταν και αλήθεια. Αυτό της κόστισε ορισμένες εντονότατες επιθέσεις. Ο φιλοδυτικός Τύπος επέμεινε ότι η κρίση του Σουέζ αποκάλυπτε την ηθική χρεωκοπία των Αγγλογάλλων, αλλά παράλληλα αναδείκνυε τον ηγετικό ρόλο των ΗΠΑ. Όλες οι φιλοδυτικές εφημερίδες φιλοκυβερνητικές ή αντιπολιτευτικές συνέκλιναν σ αυτή την κεντρική διαπίστωση. Τον τόνο έδωσε το Βήμα. Στις 8 Νοεμβρίου, ο Παύλος Παλαιολόγος τόνιζε ότι υπήρχε μία βασική διαφορά «του κόσμου με την ελεύθερη ψυχή από τον άλλον που προσδέθηκε στο κόκκινο άρμα». Οι πρώτοι κατάγγειλαν με όμοιο τρόπο τις δύο εισβολές, ενώ οι δεύτεροι (για τους οποίους χρησιμοποιούσε και περιφρονητικούς χαρακτηρισμούς όπως δουλάκια ) δεν είχαν πει λέξη για την Ουγγαρία 65 και ο Ευάγγελος Παπανούτσος αναφερόταν με όμοια καταγγελτικό τρόπο στην πολιτική των Αγγλογάλλων και των Σοβιετικών. 66 Την προηγουμένη, στην εβδομαδιαία επιφυλλίδα του, ο Άγγελος Τερζάκης, ο οποίος είχε ήδη στηλιτεύσει τη σοβιετική πριακού», Ακρόπολις, 3.11.1956. 57 «Αποθέωσις του κυνισμού», Ελευθερία, 2.11.1956. 58 «Βαθεία κρίσις», Ελευθερία, 4.11.1956. 59 «Οι μεγάλοι ένοχοι», Εστία, 5.11.1956. 60 «Τον δικό της δρόμο», Αυγή, 6.11.1956. 61 Κ. Βάρναλης, «Κυβέρνησις ελευθέρας Αιγύπτου», Αυγή, 10.11.1956.

342 Αγορά Χωρίς Σύνορα Δημοσίως γεννήθηκε η εισβολή στην Ουγγαρία, είχε καταδικάσει και την εισβολή στην Αίγυπτο, 67 ενώ ακολούθησε ο Ηλίας Βε- αίσθηση ότι την νέζης με άρθρο του, στο οποίο εξήρε τον ηρωισμό της αγγλογαλλική αποχώρηση ουγγρικής νεότητας στην επιδίωξη της ελευθερίας προκάλεσε η δημόσια της. 68 Η αποτίμηση της εφημερίδας παρουσιάστηκε παρέμβαση των Σοβιετικών στο κύριο άρθρο της 11ης του μηνός. «Αποικιοκράται του Λονδίνου και αποικιοκράται της Μόσχας συ- και η απειλή για χρήση πυρηνικών εναντίον της νηντήθησαν και εταυτίσθησαν εις κοινήν μεθοδολογίαν εν τη επιδιώξει των πολιτικών των σκοπών (...) Βρετανίας και της Γαλλίας. Εκέρδισεν όμως ( ) η Ελευθερία, διότι η κρίσις α- πέδειξεν ότι ο Ελεύθερος Κόσμος, αν περικλείη εις τους κόλπους του ανάξια και τυχοδιωκτικά μέλη, ξένα προς τας επιδιώξεις του μετώπου της ελευθερίας, έχει όμως ΗΓΕΤΗΝ [δηλαδή τις ΗΠΑ]». 69 Ανάλογη στάση τήρησαν και τα Νέα. Θεώρησαν ότι οι ΗΠΑ αναλάμβαναν πλέον την πρωτοβουλία των κινήσεων, ενώ ο Δημήτρης Ψαθάς περιέγραψε τα συναισθήματα έντονης χαράς με τα οποία υποδέχθηκε ο μέσος Έλληνας την είδηση της βρετανικής ήττας. Σε κάθε περίπτωση, ήταν θετικό το ότι απέτυχε η αγγλογαλλική Αντάντ Κολονιάλ. 70 Στις 12 Νοεμβρίου, η εφημερίδα, προβάλλοντας και τις ελληνικές ελπίδες για το Κυπριακό, διατύπωνε το μείζον συμπέρασμά της: «Ο ελεύθερος κόσμος, του οποίου η εμπιστοσύνη προς την ηγετικήν ικανότητα της Αμερικής είχε κλονισθή κατά τα τελευταία έτη, αρχίζει και πάλιν να πιστεύη εις τας Ηνωμένας Πολιτείας, λόγω του αποφασιστικού υπέρ της Ελευθερίας και της Ειρήνης ρόλου τον οποίον τελευταίως ανέλαβον». 71 Αυτή ήταν και η γραμμή της Καθημερινής, η οποία προέβαλε την επανεκλογή του προέδρου Eisenhower και την σθεναρή αντίδρασή του στην αγγλογαλλική πολιτική ως σημείο αναφοράς του δυτικού κόσμου. 72 Στις 11 Νοεμβρίου, η Ελένη Βλάχου γνωστή θαυμάστρια του βρετανικού πολιτικού συστήματος ε- ξέφρασε την απογοήτευσή της για την πολιτική του Λονδίνου. «Είναι τα συμπτώματα του εκφυλισμού τόσο φανερά, τόσο έκδηλα, ώστε μέσα στον θυμό και την αγανάκτηση, να γλιστράη ειλικρινής η λύπη. Η Αγγλία, οι Άγγλοι, να έχουν καταντήση εκεί;». 73 Και η Ακρόπολις προέβαλε την προσδοκία της αμερικανικής ηγεσίας. 74 Στο βασικό της συμπέρασμα, στο φύλλο της 11ης Νοεμβρίου, η εφημερίδα σημείωνε ότι η Σοβιετική Ένωση εκπροσωπούσε τη «στυγνοτέρα τρομοκρατική δικτατορία 62 «Νίκη των λαών», Αυγή, 8.11.1956. 63 Κ. Βάρναλης, «Ουγγαρολύσσα», Αυγή, 14.11.1956. 64 «Αντιπερισπασμός», Αυγή, 13.11.1956. 65 Π. Παλαιολόγος, «Οι Ελεύθεροι και οι άλλοι», Το Βήμα, 8.11.1956. 66 Ε. Παπανούτσος, «Πάλι αίμα και ντροπή», Το Βήμα, 8.11.1956. 67 Ά. Τερζάκης, «Το μάθημα του Φάουστ», Το Βήμα, 7.11.1956. 68 Η. Βενέζης, «Ρίγος τρόμου», Το Βήμα, 20.11.1956.

Σουέζ και Ουγγαρία, φθινόπωρο 1956: Η πρόσληψη της κρίσης στην Ελλάδα 343 που εγνώρισαν οι αιώνες», αλλά διέθετε στην Ελλάδα μία Πέμπτη Φάλαγγα, την ΕΔΑ, που χαιρέτισε με τον Τύπο της την επέμβαση στην Ουγγαρία. Από την άλλη πλευρά, σημείωνε, η Αίγυπτος είχε σωθεί χάρη στην επέμβαση του ΟΗΕ και των Αμερικανών, αλλά η όλη υπόθεση καταδείκνυε τους κινδύνους της ουδετερότητας. «Και πιθανώτατα [η Αίγυπτος] δεν θα ήτο δυνατόν να υποστή την βάναυσον επίθεσιν, αν ανήκεν εις την οικογένειαν της Ατλαντικής Συμμαχίας. ΟΗΕ, συνεπώς, Ηνωμέναι Πολιτείαι και ΝΑΤΟ, αποτελούν και δια την Ελλάδα τας α- γκύρας σωτηρίας, επί των οποίων δύναται να βασισθή εις πάσαν μελλοντικήν τρικυμίαν». 75 Τη γραμμή ενός αδιάλλακτου αντικομμουνισμού προέβαλε η Βραδυνή. Έχοντας ταχθεί εναντίον της αγγλογαλλικής επίθεσης στην Αίγυπτο, επιτέθηκε τώρα με εξαιρετικά έντονο τρόπο εναντίον των φιλοσοβιετικών Ελλήνων, που δεν είχαν συγκινηθεί από το δράμα της Ουγγαρίας. Αναρωτιόταν, μάλιστα, εάν το αίμα που έτρεχε στις φλέβες των φιλοσοβιετικών, εκτός από κόκκινο, ήταν και ελληνικό. 76 Στις 14 Νοεμβρίου δε, με αφορμή την επίθεση της Αυγής που είχε χαρακτηρίσει τον φιλοδυτικό Τύπο ως συνεργάτη των δολοφόνων του κυπριακού λαού, κλιμάκωσε την επίθεσή της. Σ ένα σκληρότατο κύριο άρθρο θύμισε το αίμα των Δεκεμβριανών, και επισήμανε ότι οι κομμουνιστές στις άλλες δυτικές χώρες είχαν καταδικάσει την επέμβαση στην Ουγγαρία. Στην Ελλάδα δεν είχε γίνει τίποτε τέτοιο, επειδή οι Έλληνες κομμουνιστές δεν ήταν «ιδεολόγοι», αλλά «κτήνη», «σφαγείς επί μισθώ». 77 Η απίθανη βιαιότητα του άρθρου προκάλεσε την άρνηση του Ηλία Ηλιού να απαντήσει σε σχετικές ερωτήσεις της εφημερίδας λίγες ημέρες αργότερα. 78 Η Ελευθερία ακολούθησε, σε γενικές γραμμές, την ίδια κατεύθυνση, αλλά με έντονες αντικυβερνητικές κορυφώσεις. Έτσι, στις 8 Νοεμβρίου, σε κύριο άρθρο της, σημείωνε ότι οι δύο κόσμοι είχαν δώσει εξετάσεις. Η πολιτική της Βρετανίας και της Γαλλίας ήταν «απεχθής» και «τυχοδιωκτική», αλλά βρήκε μπροστά της την αντίθεση της κοινής γνώμης της Δύσης. Η κοινή γνώμη της Ουγγαρίας αποδείχθηκε ενεργός παράγοντας, αλλά «σφαγιάστηκε» από τα σοβιετικά τεθωρακισμένα, «επηνδρωμένα με ανθρώπινα ρομπότ δια να δείξουν εις το Ουγγρικόν έθνος τα πολιτιστικά ύψη του σοβιετικού σοσιαλισμού που εώρταζε χθες την 39ην επέτειον της εμφανίσεώς του». Συνεχιζοντας η ίδια εφημερίδα τονίζει ότι «έδωσαν εξετάσεις κατά τας ημέρας αυτάς οι δύο κόσμοι και τα δύο καθεστώτα. Και απεδείχθη ότι εις τον ελεύθερον κόσμον είναι δυνατόν να αναχαιτισθούν από την πίεσιν της κοινής γνώμης τυχοδιώκται κυβερνήται. Διότι ε- ξακολουθεί να λειτουργή εις αυτόν η δημοκρατία. Ενώ εις τον κομμουνιστικόν 69 «Η Ελευθερία τελικώς κερδίζει και μαζί με αυτήν και η Ελλάς», Το Βήμα, 11.11.1956. 70 Δ. Ψαθάς, «Ηντενισμοί», Τα Νέα, 8.11.1956. 71 «Η νέα προοπτική», Τα Νέα, 12.11.1956. 72 «Ο Αϊζενχάουερ», Καθημερινή, 8.11.1956. 73 Ε [Ε. Βλάχου], «Επίκαιρα: Σκέψεις», Καθημερινή, 11.11.1956.