ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΕΙΣ KΡΑΝΩΝ ΣΤΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑΣ, ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΙΛΛΥΡΙΑΣ ΧΡΙΣΤΙΝΑ Χ. ΛΑΒ ΙΩΤΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 2012-1 -
Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Μουστάκα Αλίκη Ηµεροµηνία Έγκρισης: 02.02.2012 «Η έγκριση της Μεταπτυχιακής Εργασίας από το Τµήµα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Α. Π. Θ. δεν υποδηλώνει αναγκαστικά ότι αποδέχεται το Τµήµα τις γνώµες του συγγραφέα». - 2 -
- 3 -
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ-ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.......8 ΕΙΣΑΓΩΓΗ. 21 Ι. ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΚΟΠΕΙΑ 1. ΜΑΚΕ ΟΝΙΑ 1.1. Θρακοµακεδονικά Φύλα.. 23 1.1.1. έρρωνες....24 1.1.1.1 Ιστορικό πλαίσιο....24 1.1.1.2 Νοµισµατική Μαρτυρία........24 1.1.2. Ορρεσκιοί 25 1.1.2.1 Ιστορικό Πλαίσιο...25 1.1.2.2 Νοµισµατική Μαρτυρία......25 1.2. Θρακοµακεδόνες υνάστες...27 1.2.1. Ιστορικό Πλαίσιο.....27 1.2.2. όκιµος........ 27 1.2.3. Βαστάρης.....28 1.2.4. Μόσσης......29 1.3. Πόλεις Αποικίες.. 29 1.3.1. Λητή.... 29 1.3.1.1. Ιστορικό Πλαίσιο.29 1.3.1.2. Νοµισµατική Μαρτυρία.29 1.3.2. Σκιώνη...30 1.3.2.1. Iστορικό Πλαίσιο.30 1.3.2.2 Νοµισµατική Μαρτυρία.....32 1.4. Μακεδονικό Βασίλειο.... 34 1.4.1. Αλέξανδρος Α....34 1.4.1.1 Ιστορικό Πλαίσιο...34 1.4.1.2 Νοµισµατική Μαρτυρία. 36 1.4.2. Περδίκκας Β.41-4 -
1.4.2.1 Ιστορικό Πλαίσιο..41 1.4.2.2 Νοµισµατική Μαρτυρία...42 1.4.3. Αρχέλαος..46 1.4.3.1 Ιστορικό Πλαίσιο......46 1.4.3.2 Νοµισµατική Μαρτυρία...47 1.4.4. Αµύντας Β 51 1.4.4.1 Ιστορικό Πλαίσιο. 51 1.4.4.2 Νοµισµατική Μαρτυρία..51 1.4.5. Παυσανίας....54 1.4.5.1 Ιστορικό Πλαίσιο.54 1.4.5.2 Νοµισµατική µαρτυρία...54 1.4.6. Αλέξανδρος Γ..57 1.4.6.1 Ιστορικό Πλαίσιο...57 1.4.6.2 Νοµισµατική Μαρτυρία...59 1.4.7. Αλέξανδρος..67 1.4.8. Κάσσανδρος....68 1.4.8.1 Ιστορικό Πλαίσιο....68 1.4.8.2 Νοµισµατική Μαρτυρία.69 1.4.9. ηµήτριος Πολιορκητής.72 1.4.9.1 Ιστορικό Πλαίσιο 72 1.4.9.2 Νοµισµατική Μαρτυρία....73 1.4.10. Interregnum.....76 1.4.11. Αντίγονος Γονατάς.76 1.4.11.1 Ιστορικό Πλαίσιο.76 1.4.11.2 Νοµισµατική Μαρτυρία.. 78 1.4.12. Πύρρος...82 1.4.12.1 Ιστορικό Πλαίσιο....82 1.4.12.2 Νοµισµατική Μαρτυρία.... 83 1.4.13. ηµήτριος Β Αιτωλικός..84 1.4.13.1 Ιστορικό Πλαίσιο 84 1.4.13.2 Νοµισµατική Μαρτυρία. 85-5 -
1.4.14. Αντίγονος Γ «ο ώσων».86 1.4.14.1 Ιστορικό Πλαίσιο 86 1.4.14.2 Νοµισµατική Μαρτυρία 86 1.4.15. Φίλιππος Ε..87 1.4.15.1 Ιστορικό Πλαίσιο..87 1.4.15.2 Νοµισµατική Μαρτυρία...89 1.5. Αυτόνοµη Νοµισµατοκοπία επί Φιλίππου Ε & Περσέα 1.5.1. Ιστορικό Πλαίσιο..93 1.5.2. Νοµισµατική Μαρτυρία...93 2. ΘΡΑΚΗ 2.1. Ορθαγόρ(ε)ια, Ορθαγορία....96 2.1.1. Ιστορικό Πλαίσιο...96 2.1.2. Νοµισµατική Μαρτυρία........97 2.2. Μαρώνεια...100 2.2.1. Ιστορικό Πλαίσιο.....100 2.2.2. Νοµισµατική Μαρτυρία.. 100 2.3. Μεσάµβρια (Μεσηµβρία)...102 2.3.1. Iστορικό Πλαίσιο 102 2.3.2. Νοµισµατική Μαρτυρία....103 3. ΙΛΛΥΡΙΑ 3.1 Γένθιος.106 3.1.1 Ιστορικό Πλαίσιο... 106 3.1.2 Νοµισµατική Μαρτυρία....106 ΙΙ. ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΚΟΠΩΝ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟΥΣ ΤΥΠΟΥΣ ΤΩΝ ΚΡΑΝΩΝ.. 108-6 -
ΙΙΙ. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...115 IV. ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ. 118 V. ΠΙΝΑΚΕΣ ΧΑΡΤΕΣ....125-7 -
AA: Archäologischer Anzeiger A : ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΛΤΙΟ ΑΕ: ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΦΗΜΕΡΙΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΕΜΘ: ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑ ΚΑΙ ΘΡΑΚΗ AJN: AMERICAN JOURNAL OF NUMISMATICS AJPh: AMERICAN JOURNAL OF PHILOLOGY AM: ATHENISCHE MITTEILUNGEN ANSMN: AMERICAN NUMISMATIC SOCIETY. MUSEUM NOTES ANSNNM: AMERICAN NUMISMATIC SOCIETY. NUMISMATIC NOTES AND MONOGRAPHS BMC: A CATALOGUE OF THE GREEK COINS IN THE BRITISH MUSEUM JNG: JAHRBUCH FÜR NUMISMATIK UND GELDGESCHICHTE JHS: JOURNAL OF HELLENIC STUDIES JNFA: JOURNAL OF NUMISMATIC FINE ARTS LIMC: LEXICON ICONOGRAPHICUM MYTHOLOGIAE CLASSICAE NC: NUMISMATIC CHRONICLE Νοµ. Χρον.: ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ ΝumAntClas: Numismatica e anticità classiche OlBer: Bericht über die Ausgrabungen in Olympia ΠΑΕ: ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΤΗΣ ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ PCPhS: Proceedings of the Cambridge Philological Society RN: REVUE NUMISMATIQUE RΒelgNum: REVUE NUMISMATIQUE ET SIGILOGRAPHIQUE BELGE SAN: JOURNAL FOR THE SOCIETY OF ANCIENT NUMISMATICS SNG : SYLLOGE NUMMORUM GRAECORUM ZfN : ZEITSCHRIFT FÜR NUMISMATIK ZPE: ZEITSCHRIFT FÜR PAPYROLOGIE UND EPIGRAPHIK - 8 -
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αdams 1984. W. L. Αdams, Cassander, Macedonia, and the Policy of Coalition, 323-301 B.C., Ann Arbor, 1984. Ανδρόνικος 1984. Μ. Ανδρόνικος, Βεργίνα. Οι βασιλικοί τάφοι και άλλες αρχαιότητες, Αθήνα, 1984. Anson 1911.. L. Anson, Numismata Graeca. Greek Coin Types Classified for Immediate Identification, part II, War, London, 1911 Ashton 1998 R. Ashton, The Coins of the Macedonian Kings, Lysimachos and Eupolemos in the Museums of Fethiye and Afyon, στο Andrew Burnett, Ute Wartenberg and Richard Witschonke (ed), Coins of Macedonia and Rome: essays in honor of Charles Hersh, London, 1998,19-48. Babelon 1914.E. Babelon, Traité des monnaies grecques et romaines III, Paris, 1914 BMC Macedonia B. V. Head, Catalogue of Greek Coins, Macedonia et., London, 1879. Βοκοτοπούλου 1980 Ι. Βοκοτοπούλου, Πίλος Λακωνικός στο «ΣΤΗΛΗ»: Τόµος εις µνήµη Νικολάου Κοντολέοντος, Αθήνα, 1980, 236-241. Βorza 1989.E. N. Borza, The Philhellenism of Archelaus στο Αρχαία Μακεδονία V, Ανακοινώσεις κατά το Πέµπτο ιεθνές Συµπόσιο, Θεσσαλονίκη, 10-15 Οκτωβρίου 1989, Τόµος 1, Θεσσαλονίκη, 1993, 237-244. Borza 1990.. Ε. Borza, In the shadow of Olympus: the emergence of Macedon, Princeton, 1990. Brett 1950. A. B. Brett, Athena ΑΛΚΙ ΗΜΟΣ of Pella, ANSMN 4, 1950, 55-72. Chambers 1954... M. Chambers, The First Regnal Years of Antigonos Gonatas, AJPh, 1954, 385-394. Chryssanthaki Nagle 2004..... Chryssanthaki Nagle K., Le monnayage d Orthagoreia, RN, 2004, 49-62. Γκατζόλης 1998. Χ. Γκατζόλης, ύο «ελληνιστικοί» θησαυροί από τη Μακεδονία, στο Το νόµισµα στο µακεδονικό χώρο, Ε Επιστηµονική Συνάντηση, Θεσσαλονίκη, 1998, Οβολός 4, Θεσσαλονίκη, 2000, 103-126. Dahmen 2010..K. Dahmen, The Numismatic Evidence στο J. Roisman I. Worthington (eds), A Companion to Ancient Macedonia, Maiden, 2010, 41-64. Delev 2007. P. Delev, Tribes, poleis and Imperial Aggression in the Lower Strymon Area in the 5th c. BC The Evidence of Herodotus, στο Α. Ιακωβίδου (εκδ.), Η Θράκη στον - 9 -
Ελληνορωµαϊκό Κόσµο, Πρακτικά του 10 ου ιεθνούς Συνεδρίου Θρακολογίας, Κοµοτηνή Αλεξανδρούπολη, 18-23 Οκτωβρίου 2005, Αθήνα, 2007, 110-119. Dimitrov 1979.. K. Dimitrov, Circulation de monnaies Macédoniennes et monnaies des Diadoques à Seuthopolis pendant la haute époque hellénistique, στο T. Hackens et R. Weiler (eds), Actes du 9 e Congrès international de numismatique, Berne, Septembre 1979, Louvain-la-Neuve, Luxembourg, 1982, 227-231. Dimitrov 1987... K. Dimitrov, Studies of the Numismatic Material found at Seuthopolis: Problems, Research Methods and Basic Conclusions, ANSMN 32, 1987, 1-10. Dintsis 1983.... P. Dintsis, Über die Bezeichnung ΚΩΝΟΣ im Reglement von Amphipolis, στο ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑ IV, Ανακοινώσεις κατά το Τέταρτο ιεθνές Συµπόσιο, Θες/νικη, 21-25 Σεπτεµβρίου 1983, Θεσσαλονίκη, 1986, 171-182. Dintsis 1986.....P.Dintsis, Hellenistische Helme, Roma, 1986. Ehrhardt 1973. C. Ehrhardt, The Coins of Cassander, Journal of Numismatic Fine Arts II, 2, Boston, 1973, 25-32. Errington 1990. R. M. Errington, A history of Macedonia, University of California, 1990. Evans 1880.. A. Evans, Οn some recent discoveries of Illyrian coins, Numismatic Chronicle, 1880, 269-300. Feytmans Καλλιπολίτης 1948-1949 D. Feytmans B. Καλλιπολίτης, Νεκρόπολις κλασσικών χρόνων εν Κοζάνη, ΑΕ 1948-1949, 85-111. Figueira 2008.T. Figueira, Colonisation in the Classical Period στο G. Tsetskhladze (ed.), An Account of Greek Colonies And other Settlements Overseas, volume two, Leiden-Boston, 2008, 427-524. Franke 1956.. P. R. Franke, «Literaturüberblicke der griechischen Numismatik. Epirus. Makedonien», JNG 7, 1956, 75-138. Franke 1972 P. R. Franke, Η Μακεδονία και τα νοµίσµατά της, Νοµισµατικά Χρονικά 1, 1972, 22-36. Franke-Hirmer 1964 Franke P. R. - Hirmer M., Die griechische Münze, München, 1964. Furtwängler 2004 A. Furtwängler, Beobachtungen zur Chronologie antigonidischer Kupfermünzen im 3. Jh. V. CHR., Οβολός 7, Το νόµισµα στο θεσσαλικό χώρο, 2004, 277-290. Gaebler 1897...H. Gaebler, Zur Münzkunde Makedoniens. Die autonome Münzprägung der Makedonen, Amphraxier und Botteaten, ZfN 30, 1897, 169-192. - 10 -
Gaebler 1906.. H. Gaebler, Die antiken Münzen Nord Griechenlands III. 1, Makedonia und Paionia, Berlin, 1906. Gaebler 1925... H. Gaebler, Zur Münzkunde Makedoniens: VI. Die Prägung der Stadt Olynthos und des chalkidischen Bundes. Dia Lage von Orthagoria, ΖfN 35, 1925, 193-216. Gaebler 1935... H. Gaebler, Die antiken Münzen Nord Griechenlands III. 2, Makedonia und Paionia, Berlin, 1935. Gaius Plinius Secundus, Naturalis Historia. Gardner 1880..P. Gardner, Ares as the Sun God, and solar symbols on the coins of Macedon and Thrace στο ΝC, series II, vol.xx, 1880, 49-61. Gardner-Casson 1918/19......E. A. Gardner- S. Casson, «Macedonia II. Antiquities found in the British Zone 1918-1919», BSA 23, 1918/19, 10-41. Griffith 1956 G.T. Griffith, ΜΑΚΕ ΟΝΙΚΑ: Notes on the Macedonians of Philip and Alexander, PCPhS 184, n.s.4, 1956, 3-10. Hammond 1983... N. G. L. Hammond, The Lettering and the Iconography of Macedonian Coinage, στο W. G. Moon, (ed.), Ancient Greek Art and Iconography, Madison, 1983, 245-258. Hammond 1995.... B. C. Hammond, A history of Macedonia. Volume 2: 550-336, Amsterdam, 1995. Hammond-Walbank 1988. N. G. L. Hammond- F. W. Walbank, A History of Macedonia: Volume III: 336-167 B.C., Oxford, 1988. Hanson 1991.. V. D. Hanson, Hoplites : the classical Greek battle experience, London, 1991. Hatzi 2008... G. Hatzi, The Archaeological Museum of Olympia, J. Latsis Public Benefit Foundation, Athens, 2008. Hatzopoulos 1996...M. Hatzopoulos, Macedonian institutions under the kings, Volume I-II, Athens, 1996. Hatzopoulos 2001. M. Hatzopoulos, L'organisation de l armée macédonienne sous les Antigonides. Problèmes anciens et documents nouveaux, Athènes, 2001. Head 1911.B. Head, Historia Numorum, 2 nd edition, Oxford, 1911. Ηeichelheim 1943...F. W. Ηeichelheim, Numismatic Evidence of the Battle of Lysimacheia, AJPh 1943, 332 k.;e Hersh 1996...C. Hersh, Τρία αδηµοσίευτα βασιλικά µακεδονικά νοµίσµατα της δεκαετίας του 360 π.χ., Νοµισµατικά Χρονικά 15 (1996), 12-18. - 11 -
Hill 1907....G. F. Hill, Sources for Greek history between the Persian and Peloponnesian wars, Oxford, 1907. Hind 1998....J. Hind, Megarian colonisation in the Western half of the Black Sea, στο G. R. Tsetskhladze (ed), The Greek Colonisation of the Black Sea Area: historical interpretation of archaeology, 1998, 131-152. Hind 2001. J. Hind, Centaurs, Satyrs and Nymphs on the early Silver Coins of Thasos and the Tribes of Mount Pangaion, NC 167, 2001, 279-282. Hockey-Jonston 1992 M. Hockey A. Jonston S. La Niece A. Middleton J. Swaddling, An Illyrian Helmet in the British Museum, BSA 87, 1992, 281-291. Hoffman 1975 R. J. Hoffman, Perdikkas and the outbreak of the Peloponnesian War στο Greek, Roman and Byzantine Studies 16 (1975), 359-427. Isaak 1986. B. Issak, The greek settlements in Thrace until the Macedonian Conquest, Leiden, 1986. Juhel 2009.... P. Juhel, The Regulation Helmet of the Phalanx and the Introduction of the Concept of Uniform in the Macedonian Army at the End of the Reign of Alexander the Great, Klio, 91 (2), 2009, 342-355. Κaradima-Psoma 2005.. C. Κaradima- S. Psoma, The excavation coins of Maroneia: A preliminary report, στο Α. Ιακωβίδου (εκδ.), Η Θράκη στον Ελληνορωµαϊκό Κόσµο, Πρακτικά του 10 ου ιεθνούς Συνεδρίου Θρακολογίας, Κοµοτηνή Αλεξανδρούπολη, 18-23 Οκτωβρίου 2005, Αθήνα, 2007, 291-298. Καραµήτρου-Μεντεσίδου 1988... Γ. Καραµήτρου Μεντεσίδη, Η Νεκρόπολη της Αιανής Κοζάνης, ΑΕΜΘ 2, 1988, 19-25. Karayotov 1994... I. Karayotov, The Coinage of Mesambria, Volume I, The Gold and Silver coins of Mesambria, Sozopol, 1994. Karayotov 2009...... I. Karayotov, The Coinage of Mesambria, Volume II, the Bronze Coins of Mesambria, Sozopol, 2009. Κατάλογος Σίνδου. Ι. Βοκοτοπούλου, Α. εσποίνη, Β. Μισαηλίδου- εσποτίδου, Μ. Τιβέριος, ΣΙΝ ΟΣ, Αθήνα, 1985. Κοροµηλά 2001.Μ. Κοροµηλά, Οι Έλληνες στη Μαύρη Θάλασσα από την Εποχή του Χαλκού ως τις αρχές του 20ου αιώνα, Αθήνα, 2001. Kraay 1976.....C. M. Kraay, Archaic and Classical Greek Coins, London, 1976. - 12 -
Κremydi-Sicilianou 2007..... S. Κremydi-Sicilianou, ΜΑΚΕ ΟΝΩΝ ΠΡΩΤΗΣ ΜΕΡΙ ΟΣ: Evidence for a coinage under the Antigonids, RN 2007, 91-100. Κroll 1993...J. H. Κroll, The Athenian Agora, Volume XXVI, The Greek Coins, Baltimore, Maryland, 1993. Kukahn 1936....E. Kukahn, Der Griechische Helm, Μarburg, 1936. Kunze 1937/38... E. Kunze, Bericht über die Ausgrabungen in Olympia, vol. II, Berlin, 1937-1938. Kunze 1961/2.... E. Kunze, Die Ausgrabungen in Olympia. Laufbahn und Nordwall des Stadions, Α 17, 1961/2, 107-124. Kunze1938/39.... E. Kunze, Bericht über die Ausgrabungen in Olympia, vol. III, Berlin, 1938-1939. Lacroix 1999..L. Lacroix, À propos de quelques Héros de la légende Troyenne selon le Témoignage des monnaies Grecques, στο M. Amandry S. Hurter (eds), Travaux de numismatique grecque offerts à Georges Le Rider, London, 1999, 207-214. Λαζαρίδης 1972.... Λαζαρίδης, Μαρώνεια και Ορθαγορία, Αρχαίες Ελληνικές Πόλεις 16, Αθήνα, 1972. Lazarov 1998... M. Lazarov, Notizen zur griechischen Kolonisation am westlichen Schwarzen Meer, στο G. R. Tsetskhladze (ed), The greek Colonisation of the Black Sea Area: historical interpretation of archaeology, 1998, 85-96. Le Rider 1977. G. Le Rider, Monnayage d argent et d or de Philippe II frappé en Macédoine de 359 à 294, Paris, 1977. Le Rider 2003.... G. Le Rider, Alexandre le Grand : monnaie, finances et politique, Paris, 2003. Liampi 1986.....K. Liampi, Zur Chronologie der sogenannten anonymen makedonischen Münzen des späten 4. Jhs. V. Chr. στο JNG 36, 1986, 41-66. Liampi 1990...... Κ. Liampi, Der Makedonische Schild als Propagandisches Mittel in der Hellenistischen Zeit, Μελετήµατα 10, 1990,157-171. Λιάµπη 1993. Κ. Λιάµπη, Κυκλοφορία των όψιµων αρχαϊκών και πρώιµων κλασικών µακεδονικών και «θρακοµακεδονικών» νοµισµάτων σε «θησαυρούς», στο Αρχαία Μακεδονία V, Ανακοινώσεις κατά το 5 ο ιεθνές Συµπόσιο, Θεσσαλονίκη, 10-15 Οκτωβρίου 1989, Θεσσαλονίκη, 1993, 789-808. Liampi 1996 Κ. Liampi, The circulation of bronze Macedonian royal coins in Thessaly, στο C. Mattusch, Α. Brauer and S. Knudse, From the parts to the whole. Acta of the - 13 -
13th International Bronze Congress, held at Cambridge, Massachusetts, May 28 - June 1, 1996, 220-225. Liampi 1998α.... Κ. Liampi, A Hoard of Bronze Coins of Alexander the Great, στο R. Ashton & S. Hurter (eds), Studies in Greek Numismatics in Memory of Martin Jessop Price, London, 1998, 247-253. Liampi 1998β... Κ. Liampi, Der Makedonische Schild, Bonn, 1998. Liampi 1998γ.... Κ. Liampi, «The coinage of King Derdas and the History of the Elimiote Dynasty», στο A. Burnett, U. Wartenberg, R. Witschonke (eds), Coins of Macedonia and Rome: Essays in Honour of Charles Heersh, London, 1998, 5-11. Lorber 2008.. C. C. Lorber, Weight Standards of Thracian Toreutics and Thraco-Macedonian Coinages, RBN 154, 2008, 1-29. Λυκιαρδοπούλου Ψωµά 2000.... M. Λυκιαρδοπούλου Σ. Ψωµά, «Η αργυρή βασιλική νοµισµατοκοπία των Τηµενιδών της Μακεδονίας από τα τέλη της βασιλείας του Περδίκκα Β έως το θάνατο του Περδίκκα Γ (413-360). Τεχνολογία κατασκευής, ανάλυση µετάλλου, ιστορική προσέγγιση», Οβολός 4, 2000, 321-338. Makaronas-Miller 1974. C. Makaronas S. Miller, The Tomb of Lyson and Kallikles. A painted hellenistic tomb., Archaeology, vol. 27, n. 4, 1974, 248-259. Mamroth 1930.. A. Mamroth, Die Silbermünzen des Königs Philippos V von Makedonien, ZfN 40, 1930, 277-303. Mamroth 1935... A. Mamroth, Die Bronzermünzen des Königs Philippos V von Makedonien, ZfN 42, 1935, 219-251. Mansel 1968.. A. M. Mansel, Side nin D oĝu Şehir Kapisinda Buluman Silâh Kabartmalari, Belleten, XXX, 1968, 351-375. Μarkle 1999. M. Μarkle, A Shield monument from Veria and the Chronology of Macedonian Shield, Hesperia 68.2, 1999, 219-254. Mathisen 1979... R. W. Mathisen, The Shield/ Helmet Bronze Coinage of Macedonia. Α Preliminary Analysis, Journal of the Society for Ancient Numismatics, X, 1979, 2-6. Mathisen 1981... R. W. Mathisen, Antigonos Gonatas and the Silver Coinages of Macedonia circa 280-270 B.C., ANSMN, 26, 1981, 79-124. Μay 1946. J.M.F.May, Macedonia and Illyria (217-167 b.c.), JRS 36, 1946, 48-56. - 14 -
Μέγας Αλέξανδρος....... Τσαγκάρη (επ.), Μέγας Αλέξανδρος. Από τη Γη της Μακεδονίας έως τα Πέρατα της Οικουµένης (κατάλογος έκθεσης), Αθήνα, 2010. Meiggs - Lewis 1988.. R. Meiggs D. Lewis (eds), A selection of Greek historical inscriptions to the end of the fifth century B.C., New York, 1988. Merker 1960...I. L. Merker, The Silver Coinage of Antigonos Gonatas and Antigonos Doson, ANSMN 9, 1960, 39-52. Miller 1986.. M. C. J. Miller, The Macedonian Pretender Pausanias and his coinage, ANCW 13 (1986), 23-27. Miller 1993.... S. Miller, The tomb of Lyson and Kallikles : a painted Macedonian tomb, Mainz am Rhein, 1993. Μισαηλίδου εσποτίδου 1990-1995 Β. Μισαηλίδου εσποτίδου, Από το Νεκροταφείο της Νέας Φιλαδέλφειας, ΑΑΑ, 23-28, 1990-1995, 68-70. Μitten-Doeringer 1968.. D. G. Mitten S. F. Doeringer, Master Bronzes from the Classical World, Mainz on Rhine, 1968. Moore 1984.... N. J. Moore, The Lifetime and Early Posthumous Coinage of Alexander the Great from Pella, Ann Arbor, 1984. Moret 1975... J. Moret, L' Ilioupersis dans la céramique italiote: les mythes et leur expression figurée au IVe siècle, Rome, 1975. Mørkholm 1991..O. Mørkholm, Early Hellenistic coinage: from the accession of Alexander to the Peace of Apamea (336-188 B.C.), Cambridge, 1991. Μουστάκα 2000... Α. Μουστάκα, «Πελοπόννησος και Μακεδονία. Παρατηρήσεις στα λεγόµενα κράνη ιλλυρικού τύπου», στο ΜΥΡΤΟΣ: Μελέτες στη Μνήµη της Ιουλίας Βοκοτοπούλου, Θεσσαλονίκη, 2000, 393-410. Μπέσιος Παππά 1995 M. Μπέσιος Μ. Παππά, Πύδνα,1995. Μπέσιος 2010...Μ. Μπέσιος, Πιερίδων Στέφανος. Πύδνα, Μεθώνη και οι αρχαιότητες της Βόρειας Πιερίας, Κατερίνη, 2010. Newell 1927. E. T. Newell, The coinages of Demetrius Poliorcetes, London, 1927 Ognenova-Marinova, Stoyanov 2005..L. Ognenova-Marinova, T. Stoyanov, The chalkidian helmets and the origin of the North Thracian ceremonial armour στο Stephanos Archaeologicos in honorem professoris Ludmili Getov, Sofia, 2005, 519-539. - 15 -
Οικονόµος 1918..Γ. Π. Οικονόµος, Νοµίσµατα του Βασιλέως Κασσάνδρου, Α 4 (1918), 1921, 1-29. Panagopoulou 2000... E. Panagopoulou, Antigonos Gonatas: coinage, money and the economy, London, 2000. Παντερµαλής 2004.. Παντερµαλής, «Οι ανασκαφές στο ίον το 2004 και τα ευρήµατα της εποχής των Φιλαλέξανδρων Βασιλέων» στο ΑΕΜΘ 18, 2004 (2006), 277-282. Παπαδοπούλου 1964 Φ. Παπαδοπούλου, Μια άγνωστη νεκρόπολη της Χαλκιδικής, Α 19 (1964), Α Μελέτες, 84-112. Πασχίδης 1998.... Π. Πασχίδης, Ποσειδώνες και Αντίγονοι. Παρατηρήσεις στη νοµισµατική µαρτυρία για τη ναυτική δύναµη του Αντίγονου Γονατά και του Αντίγονου ώσωνα, Αρχαιογνωσία 9, 1995-6 (1998), 235-257. Perlman 1965.. S. Perlman, The coins of Philip II and the Alexander the Great and their Pan-Hellenic Propaganda, NC 5 (seventh series), 1965, 57-67. Πέτσας 1966... Φ. Μ. Πέτσας, Ο τάφος των Λευκαδίων, Αθήνα, 1966. Pflug 1988.Η. Pflug, Antike Helme, Bonn, 1988. Picard 1927.. C. Picard, Les Trésors ioniques. (IV. Monuments figurés : Sculpture), Fouilles de Delphes, 4, 2, 1927. Picard 1992... Ο. Picard, Ό ρόλος της Μακεδονίας στην εξέλιξη του νοµίσµατος, Επιστηµονική Επετηρίς της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1992, 133-39. Picard 2000..Ο. Picard, To Νόµισµα στο Μακεδονικό Χώρο, Οβολός 4 (2000), 2000, 15-23. Πούλιος 1988.. Β. Πούλιος, «Τα νοµίσµατα της Μακεδονίας από τον 6 ο αι. ως το 148 π.χ.» στο Αρχαία Μακεδονία, Κατάλογος Έκθεσης, Αθήνα, 1988, 53-60. Πούλιος 2001.. Β. Πούλιος, Συµβολή στη µελέτη της χάλκινης Νοµισµατοκοπίας των Αντιγονιδών από τον Αντίγονο Γονατά έως τους πρώτους χρόνους του Φιλίππου Ε. Η περίπτωση πέντε «θησαυρών» από την Ανατολική Μακεδονία, Α 56, 2001, 237-293. Price 1979..... M.J. Price, The Coinage of Philip II, NC 1979, 230-241. Price 1982 M.J. Price, Alexander s Reform of the Macedonian Regal Coinage, στο NC 142 (1982), 180-190. Price 1991. M.J. Price, The coinage in the name of Alexander the Great and Philip Arrhidaeus: a British Museum catalogue, Zurich, 1991. - 16 -
Psoma 1999.. S. Psoma, Monnaies de poids réduit d Alexander I et de Perdiccas II de Macédoine, ZPE 128, 1999, 273-280. Psoma 2000. S. Psoma, Τα ς παλαια ς πεντεδραχµίας. Un stratagème de Polyen et le monnayage d argent des rois de Macédoine de 413 à 360 av. notre ère, RN 2000, 123-136. Psoma 2006.. S. Psoma, The Lete Coinage Reconsidered, in P. van Alfen (ed.), Agoranomia: Studies in Money and Exchange presented to John H. Kroll, New York, 2006, 61-86. Psoma 2009...... S. Psoma, Tas sitarchias kai tous misthous ([Arist.], Oec. 1351b). Bronze currencies and cash-allowances in mainland Greece, Thrace and the Kingdom of Macedonia, Revue Belge de Numismatique et de Sigillographie, 155, 2009, 3-38. Psoma-Karadima-Terzopoulou 2008.S. Psoma, C. Karadima & D.Terzopoulou, The coins from Maroneia and the classical City at Molyvoti. A contribution to the history of Aegean Thrace, Athens, 2008. Raymond 1953. D. Raymond, Macedonian Regal Coinage to 413 BC, NNM 126, N.Y., 1953. Rey 1928.. L. Rey, La nécropole de Mikra-Karaburum près de Salonique, Albania 4 (1932), 67-76. Rhodes-Osborne 2003.. P. J. Rhodes & R. Osborne (eds), Greek Historical Inscriptions 404-323 B.C., 2003. Robert 1940... L. Robert, Une ville de Thrace dans une inscription de Delphes, Hellenica I, 1940, 81-94. Robinson-Clement, Olynthus IX.. D. M. Robinson P. Clement, The Chalcidic mint and the excavation coins found in 1928-1934, Olynthus IX, Baltimore, 1938. Roisman Worthington 2010... J. Roisman I. Worthington (eds), A Companion to Ancient Macedonia, Maiden, 2010. Ρωµιοπούλου Τουράτσογλου 2002.. Κ. Ρωµιοπούλου Γ. Τουράτσογλου, ΜΙΕΖΑ. Νεκροταφείο υστεροαρχαϊκών πρώιµων ελληνιστικών χρόνων, Αθήνα, 2002. Schönert-Geiss 1987...Ε. Schönert-Geiss, Griechisches Münzwerk. Die Münzprägung von Maroneia, vol.2, Berlin, 1987. Σισµανίδης 1987....... Κ. Σισµανίδης, Το αρχαϊκό νεκροταφείο της Αγίας Παρασκευής Θεσσαλονίκης, Πρώτη παρουσίαση και πρώτες εκτιµήσεις, Αµητός, Τιµητικός τόµος για τον καθηγητή Μανόλη Ανδρόνικο, Β, 1987, 787-811. Six 1898. G. Six, Monnaies Grecques, Inédites et Incertaines, NC, 1898, 193-246. - 17 -
Smith 2000... M. N. Smith, The Archaic Coinage of Lete, in B. Kluge and B. Weisser (eds), XII Internationaler Numismatischer Kongress, Berlin, 1997, v.1, Berlin, 2000, 217-221. SNG Alpha Bank Sylloge Nummorum Graecorum, Grèce : the Alpha Bank collection, v. 1: Macedonia I : Alexander I Perseus, Athens, 2000. SNG ANS... SNG, The Collection of the American Numismatic Society, part 7: Macedonia I: Cities, Thraco-Macedonia Tribes, Paeonian kings, New York, 1987. SNG Italia.. SNG, Italia, Milano, vol. VI, 1: Macedonia Thracia, Milan, 1999. Snodgrass 2003.A.M. Snodgrass, Τα επιθετικά και αµυντικά όπλα των αρχαίων Ελλήνων, επιµ. Π. Φάκλαρης- µτφ. Β. Σταµατοπούλου, Θεσσαλονίκη, 2003. Σταϊνχάουερ 2001.. Γ. Σταινχάουερ, Ο Πόλεµος στην Αρχαία Ελλάδα, Αθήνα, 2001. Stoyanov 2005..T. Stoyanov, A bronze helmet of chalkidian type from Golyamo Shivachevo, Sliven District. Notes on the chalkidian helmets in Thrace στο Stephanos Archaeologicos in honorem professoris Ludmili Getov, Sofia, 2005, 646-653. Svoronos 1919....J. N. Svoronos, L hellénisme primitif de la Macédoine prouvé par la numismatique et l or du Pangée, Paris Athènes, 1919. Τarn 1913.....W.W. Tarn, Antigonos Gonatas, Oxford, 1913. Thompson 1982. M. Thompson, The Coinage of Philip II and Alexander III, στο B. Barr-Sharrar E. Borza (eds), Macedonia and Greece in Late Classical and Early Hellenistic Times, Washington,1982, 113-121. Tiverios 2008.. Μ. Tiverios, Greek Colonisation of the Northern Aegean στο G. Tsetskhladze (ed.), An Account Of Greek Colonies And Other Settlements Overseas, volume two, Leiden-Boston, 2008, 1-154. Τουράτσογλου 2010...Ι. Τουράτσογλου, Συµβολή στην οικονοµική ιστορία του βασιλείου της Αρχαίας Μακεδονίας (6 ος - 3 ος π.χ.), Αθήνα, 2010. Τριαντάφυλλος 1975....... Τριαντάφυλλος, Αρχαιότητες και µνηµεία Θράκης, Α 30 (1975), Χρονικά, 1983, 294-303. Τριαντάφυλλος 1987...... Τριαντάφυλλος, Η Θράκη του Αιγαίου πριν από τον ελληνικό αποικισµό, Θρακική Επετηρίδα 7, 1987-1990, 297-322. Troxell 1997..... H. A. Troxell, Studies in the Macedonian Coinage of Alexander the Great, New York, 1997. - 18 -
Τsangari 2009.. D. Τsangari, Coins of Macedonia in the Alpha Bank Collection, Athens, 2009. Tσατσοπούλου 1987.. Τ. Tσατσοπούλου, H ελληνική παρουσία στο B. Aιγαίο. Oι αποικίες της Σαµοθράκης, Θρακική Eπετηρίδα 7, 1987-1990, 323-334. Τσιµπίδου Αυλωνίτη 2005. Μ. Τσιµπίδου Αυλωνίτη, Μακεδονικοί Τάφοι στον Φοίνικα και στον Άγιο Αθανάσιο Θεσσαλονίκης, Αθήνα, 2005. Valassiadis 2005...... Valassiadis C., A Contibution to Cassander s Bronze Coinage στο C. Alfaro, C. Marcos and P. Otero (eds), Actas del XIII Congreso International de Numismatica Madrid 2003, vol. I, 405-413, Madrid, 2005. Vocotopoulou 1982.... J. Vocotopoulou, Phrygische Helme, AA 93, 1982, 497-520. Voutiras 1998 E. Voutiras, Athéna dans les cités de Macédoine, Kernos 11, 1998, 111-129. Wartenberg 2002... U. Wartenberg, A Small Group of Tetradrachms of Alexander I of Macedon (CH 9.9), στο A. Meadows, U. Wartenberg (eds), Coin Hoards Volume IX. Greek Hoards, London, 2002, 85-86. Waurick 1988.....G. Waurick, Helme der hellenistischen Zeit und ihre Vorläufer στο Römisch-Germanisches Zentralmuseum Mainz (ed.), Antike Helme. Sammlung lipperheide und andere Bestände des Antikenmuseums Berlin, Mainz, 1988, 151-180. Webb 1998.. P.A. Webb, The Functions of the Sanctuary of Athena and the Pergamon Altar (the Heroon of Telephos) in the Attalid Building Program στο K. Hartswick & M. Sturgeon (eds), ΣΤΕΦΑΝΟΣ. Studies in Honour of Brunilde Sismondo Ridgway, Philadelphia, 1998, 241-254. West 1923... A. B. West, The Early diplomacy of Philip II of Macedon illustrated by his coins, NC 3, 5 th series, 1923, 169-210. Westermark 1989. U. Westermark, Remarks on Regal Macedonian Coinage c. 413-359 B. C. στο G. Le Rider (ed), Numismatic Studies in Memory of C. M. Kraay and O. Mørkholm, Louvain-La-Neuve, 1989, 301 315. Westermark 1993.. U. Westermark, The staters of Archelaus: A die study στο M. J. Price, A. Burnett, R. Bland (eds), Essays in honor of Robert Carson and Kenneth Jenkins, London, 1993, 17-30. Westermark 1996. U. Westermark, Influences from South Italy on Early Macedonian Bronze Coins, στο W. Leschhorn, A.V.B. Miron, A. Miron (eds), Hellas und der griechische Osten. Studien zur Geschichte und Numismatik der griechischen Welt, - 19 -
Festschrift für Peter Robert Franke zum 70. Geburtstag, Saarbrücken, 1996, 291-299. Wroth 1891..W. Wroth, Greek Coins Acquired by the British Museum in 1890, NC 1891, 117-134. Wroth 1905... W. Wroth, Selected Greek Coins in the British Museum, NC 1905, 324-341. Χρυσοστόµου- Χρυσοστόµου 2001 Π. Χρυσοστόµου Α. Χρυσοστόµου, Ανασκαφή στη υτική Νεκρόπολη του Αρχοντικού Πέλλας κατά το 2001, ΑΕΜΘ 15, 2001,477-488. Χρυσοστόµου-Χρυσοστόµου 2007 Π. Χρυσοστόµου Α. Χρυσοστόµου, «Τάφοι πολεµιστών των αρχαϊκών χρόνων από τη δυτική νεκρόπολη του Αρχοντικού Πέλλας», στο Αρχαία Μακεδονία VII. Η Μακεδονία από την εποχή του Σιδήρου έως το θάνατο του Φιλίππου Β. Ανακοινώσεις κατά το Έβδοµο ιεθνές Συµπόσιο, Θεσσαλονίκη 14-18 Οκτωβρίου 2002, Θεσσαλονίκη, 113-132. Ψωµά 2000. Σ. Ψωµά, Σταθµητικοί κανόνες στη Χαλκιδική κατά τον 5 ο και 4 ο αι. π.χ., Οβολός 4, Αθήνα, 2000, 25-36. Ψωµά 2002.. Σ. Ψωµά, Το βασίλειο των Μακεδόνων πριν από τον Φίλιππο Β : Νοµισµατική και Ιστορική Προσέγγιση, στο Η Ιστορική ιαδροµή της Νοµισµατικής Μονάδας στην Ελλάδα, 2002, 25-45. Yourukova 1976.........Y. Youroukova, Coins of the Ancient Thracians, BAR Suppl. Series 4, 1976. Yourukova 1999 Y. Yourukova, Sur le monnayage des tribus Thraces, στο M. Amandry & S. Hurter (eds), Travaux de numismatique grecque offerts à Georges Le Rider, London, 1999, 435-439. Zervos 1982. O. Zervos, Debate. The Earliest Coins of Alexander the Great, στο NC 142 (1982), 166-179. - 20 -
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αντικείµενο της παρούσας εργασίας είναι η συγκέντρωση και µελέτη των αρχαϊκών, κλασικών και ελληνιστικών κοπών της Μακεδονίας, της Θράκης και της Ιλλυρίας, που απεικονίζουν κράνος ως κύρια παράσταση σε µια από τις δύο όψεις τους. Στο πλαίσιο µιας µεταπτυχιακής εργασίας είναι αναγκαίο να περιοριστούµε στην απεικόνιση των κρανών µόνο όταν αυτά αποτελούν το κύριο διακοσµητικό θέµα του εµπροσθότυπου ή του οπισθότυπου και όχι όταν τίθενται ως παραπληρωµατικά στοιχεία µιας παράστασης ή έστω και δηλωτικά νοµισµατοκοπείων. Βασικός στόχος της εργασίας είναι η τυπολογική κατάταξη των κρανών των εξεταζόµενων κοπών -που συνήθως δεν αποτελεί αντικείµενο ενδιαφέροντος των νοµισµατικών δηµοσιεύσεων- και η αναζήτηση χρονολογηµένων παραλλήλων τους. Θα αναζητηθεί, επίσης, η σύνδεσή τους µε ιστορικά γεγονότα, όπου αυτό είναι εφικτό, και θα επιχειρηθεί η διερεύνηση της εικονογραφικής επιλογής του κράνους µε βάση το θρησκευτικό, πολιτικό ή άλλο περιεχόµενό της. Η παρουσίαση θα ακολουθήσει γεωγραφική σειρά, ξεκινώντας από τη Μακεδονία, της οποίας οι κοπές θα εξεταστούν σε τέσσερεις ενότητες µε βάση την εκδούσα αρχή: θρακοµακεδονικά φύλα, θρακοµακεδόνες δυνάστες, πόλεις και βασιλική µακεδονική νοµισµατοκοπία. Ακολούθως θα παρουσιαστούν οι κοπές των τριών θρακικών πόλεων και, τέλος, µια µοναδική κοπή της Ιλλυρίας, η παρουσίαση της οποίας σχετίζεται άµεσα µε το τέλος της βασιλικής µακεδονικής νοµισµατοκοπίας. Κάθε κοπή παρουσιάζεται στο πλαίσιο του νοµισµατοκοπείου ή της αρχής που την εξέδωσε, µε σύντοµη περιγραφή του ιστορικού πλαισίου και της σύγχρονής της νοµισµατικής παραγωγής. Μετά την ολοκλήρωση της παρουσίασης των κοπών παρατίθεται ταξινόµησή τους µε βάση τον τύπο του απεικονιζόµενου κράνους. Στα συµπεράσµατα αποδίδονται τα πορίσµατα της παρούσας εργασίας και κυρίως κάποιοι προβληµατισµοί που προκύπτουν σε σχέση µε τη µελέτη της στρατιωτικής εικονογραφίας. Τέλος, παρατίθενται οι πίνακες των νοµισµάτων και των παραλλήλων τους φυσικών αντικειµένων. - 21 -