ΔΙΟΝ ΤΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ ΤΩΝ ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΩΝ ΙΕΡΩΝ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΔΙΟΝ ΤΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ ΤΩΝ ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΩΝ ΙΕΡΩΝ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2008

2 Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Σεμέλη Πινγιάτογλου Ημερομηνία έγκρισης: «Η έγκριση της Μεταπτυχιακής Εργασίας από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ δεν υποδηλώνει αναγκαστικά ότι αποδέχεται το Τμήμα τις γνώμες του συγγραφέα». 2

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 21 Α ΜΕΡΟΣ Ι. Η νομισματοκοπία των Μακεδόνων βασιλέων Γενικό πλαίσιο.. 27 Η νομισματοκοπία Αλέξανδρος Α ( ή 451 π.χ.). 31 Τα νομίσματα από το Δίον Περδίκκας Β (454 ή π.χ.) Τα νομίσματα από το Δίον Αρχέλαος ( π.χ.). 39 Τα νομίσματα από το Δίον Ορέστης (400/ /7 π.χ.) Αέροπος (398/7-395/4 π.χ.)...41 Τα νομίσματα από το Δίον Αμύντας Β (394/3π.Χ.)...43 Τα νομίσματα από το Δίον Παυσανίας ( 394/3 π.χ.)...44 Τα νομίσματα από το Δίον Αμύντας Γ ( /69 π.χ.)..45 Τα νομίσματα από το Δίον Αλέξανδρος Β ( 370/69-368/7)...48 Πτολεμαίος (368/7-365 π.χ.)...48 Τα νομίσματα από το Δίον Περδίκκας Γ ( π.χ.) Τα νομίσματα από το Δίον Φίλιππος Β ( π.χ.)...52 Τα νομίσματα από το Δίον.57 3

4 11. Αλέξανδρος Γ ο Μέγας ( π.χ.) 59 Τα νομίσματα από το Δίον Φίλιππος Γ Αρριδαίος ( /6 π.χ.)...64 Τα νομίσματα από το Δίον Αλέξανδρος Δ ( π.χ.) Κάσσανδρος ( π.χ.)...66 Τα νομίσματα από το Δίον Φίλιππος Δ (297π.Χ.).69 Αντίπατρος Β ( /4 π.χ.)...69 Αλέξανδρος Ε ( /4 π.χ.) Αντίγονος Α Μονόφθαλμος ( π.χ.) Δημήτριος Α Πολιορκητής ( π.χ.)..72 Τα νομίσματα από το Δίον Πύρρος ( π.χ.) 76 Λυσίμαχος ( π.Χ.).76 και τα χρόνια του χάους ( π.χ.)..77 Τα νομίσματα από το Δίον Αντίγονος Β Γονατάς ( π.χ.) 80 Τα νομίσματα από το Δίον Δημήτριος Β ( π.χ.).84 Τα νομίσματα από το Δίον Αντίγονος Γ Δώσων ( π.χ.) Φίλιππος Ε ( π.χ.).87 Τα νομίσματα από το Δίον Περσεύς ( π.χ.)...92 Τα νομίσματα από το Δίον 94 II. Η εικονογραφία των νομισμάτων των Μακεδόνων βασιλέων 95 IΙΙ. Οι επιγραφές στα νομίσματα των Μακεδόνων βασιλέων..111 ΙV. Τα μετρικά συστήματα των Μακεδόνων βασιλέων.114 V. Στατιστική ανάλυση νομισμάτων κατά τόπο εύρεσης, βασιλέα, και κατά τόπο εύρεσης και βασιλέα

5 VI. Συμπεράσματα.122 Β ΜΕΡΟΣ Ι. Κατάλογος νομισμάτων..129 ΙΙ. Εικόνες νομισμάτων 163 III. Πίνακες: Χάρτες (κατάλογος και προέλευση), γενεαλογικά δένδρα, γραφήματα

6 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΑΔ: ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΝ ΔΕΛΤΙΟN ΑΕ: ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΦΗΜΕΡΙΣ ΑΕΜΘ: ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΘΡΑΚΗ AJN: AMERICAN JOURNAL OF NUMISMATICS AJPh: AMERICAN JOURNAL OF PHILOLOGY ΑΜ: ATHENISCHE MITTEILUNGEN ΑΝSMN: AMERICAN NUMISMATIC SOCIETY. MUSEUM NOTES ANSNNM: AMERICAN NUMISMATIC SOCIETY. NUMISMATIC NOTES AND MONOGRAPHS Αρχ.Μακ.: Αρχαία Μακεδονία BMC: A CATALOGUE OF THE GREEK COINS IN THE BRITISH MUSEUM JNG: JAHRBUCH FÜR NUMISMATIK UND GELDGESCHICHTE JHS: JOURNAL OF HELLENIC STUDIES JNFA: JOURNAL OF NUMISMATIC FINE ARTS LIMC: LEXICON ICONOGRAPHICUM MYTHOLOGIAE CLASSICAE NC: NUMISMATIC CHRONICLE ΠΑΕ: ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΤΗΣ ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ RN: REVUE NUMISMATIQUE SNG: SYLLOGE NUMMORUM GRAECORUM ZfN: ZEITSCHRIFT FÜR NUMISMATIK ZPE: ZEITSCHRIFT FÜR PAPYROLOGIE UND EPIGRAPHIK Alföldi M., Antike Numismatik, Ameling W., Bringmann K., Schmidt-Dounas B., Schenkungen hellenistischer Herrscher an griechische Städte und Heiligtümer, Arnold Biucchi C., The Pergamene mint under Lysimachos, στο: Studies in Greek Numismatics in Memory of Martin Jessop Price, 1998, Ashton 1998: Ashton R., The Coins of the Macedonian Kings, Lysimachos and Eupolemos in the Museums of Fethiye and Afyon, στο: Coins of Macedonia and Rome: Essays in Honour of Charles Hersh, 1998, Baege 1913: Baege W., De Macedonum sacris,

7 Bellinger A.R., Berlincourt M.A., Victory as a Coin Type, ANSNNM 149 (1962). Bellinger 1963: Bellinger A.R., Essays on the Coinage of Alexander the Great, Bellinger 1964: Bellinger A. R., Philippi in Macedonia, ANSMN 11 (1964), Bengtson 1991: Bengtson H., Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος, (μτφρ. Α. Γαβρίλη). BMC 1978: Head B., A Catalogue of the Greek Coins in the British Museum, Macedonia etc., ανατύπωση BMC 1981: Gardner P., A Catalogue of the Greek Coins in the British Museum, Peloponnesus, ανατύπωση Böhringer 1972: Böhringer C., Zur Chronologie mittelhellenistischer Münzserien v. Chr., Βοκοτοπούλου Ι., Ανασκαφή Μένδης 1989, στο: ΑΕΜΘ 3, 1989 (1991), Βοκοτοπούλου Ι., Μένδη-Ποσείδι 1990, στο: ΑΕΜΘ 4, 1990 (1992), Βοκοτοπούλου Ι., Ποσείδι 1991, στο: ΑΕΜΘ 5, 1991 (1993), Βοκοτοπούλου Ι., Ποσείδι 1992, στο: ΑΕΜΘ 6, 1992 (1994), Βοκοτοπούλου Ι., Ποσείδι 1993, στο: ΑΕΜΘ 7, 1993 (1995), Βοκοτοπούλου Ι., Ποσείδι 1994, στο: ΑΕΜΘ 8, 1994 (1996), Βοκοτοπούλου Ι., Τσιγαρίδα Ε.-Μπ., Ανασκαφική έρευνα στα Νέα Ρόδα Χαλκιδικής, στο: ΑΕΜΘ 4, 1990 (1992), Βοκοτοπούλου Ι., Τσιγαρίδα Ε.-Μπ., Ανασκαφική έρευνα στα Νέα Ρόδα Χαλκιδικής, στο: ΑΕΜΘ 6, 1992 (1994), Borza 1993: Borza E., The Philhellenism of Archelaus, στο: Αρχαία Μακεδονία V, 1989 (1993), Breitenstein N., Studies in the Coinages of the Macedonian kings, Acta Archeologica 13 (1942), Brett 1950: Brett A. B., Athena Αλκίδημος of Pella, ANSMN 4 (1950),

8 Brown 1981: Brown B., Styles in the Alexander portraits on the coins of Lysimachus, στο: Coins, Culture and History in the Ancient World. Numismatic and other studies in honor of Bluma L. Trell, 1981, Buraselis K., Das hellenistische Makedonien und die Ägäis. Forschungen zur Politik des Kassandros und der drei ersten Antigoniden (Antigonos Monophthalmos, Demetrios Poliorketes und Antigonos Gonatas) im Ägäischen Meer und in Westkleinasien, στο: Münchener Beiträge zur Papyrusforschung und antiken Rechtsgeschichte 73, Βurn A. R., Notes on Alexander s Campaign, JHS 72 (1952), Caccamo-Caltabiano 1999: Caccamo-Caltabiano M., The Identity of the two horsemen on Philip II s coinage, στο: Αρχαία Μακεδονία VI, 1996 (1999), Carney 2002: Carney E., Hunting and the Macedonian elite: Sharing the rivalry of the chase, στο: The Hellenistic World. New Perspectives, 2002, (ed. D. Ogden). Chambers 1954: Chambers M., The first regnal year of Antigonus Gonatas, AJPh 75 (1954), Γκατζόλης 2000: Γκατζόλης Χ., Δύο ελληνιστικοί «θησαυροί» από τη Μακεδονία, ΟΒΟΛΟΣ 4, Το νόμισμα στο μακεδονικό χώρο, 2004, Δασκαλάκης 1960: Δασκαλάκης Α.Β., Ο Ελληνισμός της Αρχαίας Μακεδονίας, Δήμιτσας 1988α: Δήμιτσας Μ., Αρχαία Γεωγραφία της Μακεδονίας, συνταχθείσα κατά τας αρχαίας πηγάς και τα νεώτερα βοηθήματα. Μέρος Δεύτερον: Τοπογραφία, Δήμιτσας 1988β: Δήμιτσας Μ., Η ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΕΝ ΛΙΘΟΙΣ ΦΘΕΓΓΟΜΕΝΟΙΣ ΚΑΙ ΜΝΗΜΕΙΟΙΣ ΣΩΖΟΜΕΝΟΙΣ, Τόμος Α, Dodds E.R., Euripides Bacchae, Δρούγου Σ., Σαατσόγλου-Παλιαδέλη Χ., Βεργίνα. Περιδιαβάζοντας τον αρχαιολογικό χώρο, Δρούγου-Τουράτσογλου 1994: Δρούγου Σ., Τουράτσογλου Ι., Χρονολογημένα Σύνολα Ελληνιστικής Κεραμικής από τη Μακεδονία, στο: Γ Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική, 1994,

9 Düll 1977: Düll S., Die Götterkulte Nordmakedoniens in Römischer Zeit, Εdwards G.R. Thompson M., A Hoard of Gold Coins of Philip and Alexander the Great from Corinth, AJA 74 (1970), Εhrhardt 1973: Ehrhardt C., The Coins of Cassander, JNFA ΙΙ,2 (1973), Εllis 1969: Ellis J. R., Amyntas III, Illyria and Olynthos 393/2-380/79, ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ 9 (1969), 1-8. Εllis 1971: Ellis J. R., Αmyntas Perdikka, Philip II and Alexander the Great, JHS 91 (1971), Faklaris 1994: Faklaris P., Determining the Site of the First Capital of the Macedonians, AJA 98 (1994), Fine 1940: Fine J., The Background of the Social War of B.C., AJPh 61 (1940), Franke P., Die griechische Münze, Franke 1972: Franke P., Η Μακεδονία και τα νομίσματά της, Νομισματικά Χρονικά 1 (1972), Furtwängler A., Zur Geldpolitik Philipps II. und der Antigoniden, στο: Αρχαία Μακεδονία V, 1989 (1993), Furtwängler 2004: Furtwängler Α., Beobachtungen zur Chronologie antigonidischer Kupfermünzen im 3.Jh. v. CHR., ΟΒΟΛΟΣ 7, Το νόμισμα στο θεσσαλικό χώρο, 2004, Gaebler 1935: Gaebler H., Die antiken Münzen Nord-Griechenlands III, Makedonia und Paionia, Girtzy M., Historical Topography of Ancient Macedonia, Greenwalt 1993: Greenwalt W.S., The Iconographical Significance of Amyntas III s mounted hunter stater, στο: Αρχαία Μακεδονία V, 1989 (1993), Greenwalt W. S., The Production of Coinage from Archelaus to Perdiccas III and the Evolution of Argead Macedonia, στο: Ventures into Greek History, 1994, (ed. I. Worthington). Hadley 1974: Hadley R.A., Royal Propaganda of Seleucus I and Lysimachus, JHS 94 (1974),

10 Hammond, 1983: Hammond N.G.L., The Lettering and the Iconography of Macedonian Coinage, Ancient Greek Art and Iconography, 1983, (ed. W.G. Moon). Hammond N.G.L., The Battle of Pydna, JHS 104 (1984), Hammond, 1995α: Hammond N.G.L., Το Θαύμα που δημιούργησε η Μακεδονία, 1995 (μτφρ. Φ.Κ.Βώρος). Hammond 1995β: Hammond N.G.L. Griffith G.T., Ιστορία της Μακεδονίας, Τόμος Β, 1995 (μτφρ. Α. Κοσματόπουλος, Μ. Παιδαράκη, Κ. Σαρακώτση, Φ. Σιδηροπούλου). Hammond 1995γ: Hammond N.G.L. Walbank F. W., Ιστορία της Μακεδονίας, Τόμος Γ, 1995 (μτφρ. Α. Κοσματόπουλος). Hammond 1997α: Hammond N.G.L., The location of Aegae, JHS 117 (1997), Hammond 1997β: Hammond N.G.L., Φίλιππος ο Μακεδών, 1997 (μτφρ. Π. Θεοδωρίδης). Hammond 2005: Hammond N.G.L., Μέγας Αλέξανδρος, ένας ιδιοφυής, 2005 (μτφρ. Π. Θεοδωρίδης). Hatzopoulos M., Macedonian Institutions under the Kings. I. A Historical and Epigraphic Study, στο: ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ 22, Havelock 1965: Havelock C., The Archaic as Survival versus the Archaistic as a New-Style, AJA 69 (1965), Havelock 1980: Havelock C., The Archaistic Athena Promachos in Early Hellenistic Coinages, AJA 84 (1980), Ηeichelheim 1943: Ηeichelheim F.M., Numismatic evidence of the battle of Lysimachia, AJPh 64 (1943), Hersh 1989: Hersh Ch., An unpublished coin of Philip II of Macedonia, from his first issue of bronzes, AJN 1 (1989), Hersh 1991: Hersh Ch., A fifth-century Circulation Hoard of Macedonian Tetrobols, στο: Mnemata: Papers in Memory of Nancy M. Waggoner, 1991, 3-19, pl Hersh 1996: Hersh Ch., Tρία Αδημοσίευτα Βασιλικά Μακεδονικά Νομίσματα της Δεκαετίας του 360 π.χ., Νομισματικά Χρονικά 15 (1996), (μτφρ. Α. Τζαμαλής). 10

11 Hersh Ch., Α 1992 Hoard of bronze coins of Philip II from Beroia in Thrace, στο: Travaux de Numismatique Grecque offerts à Georges Le Rider, 1999, (éd. M. Amandry- S. Hurter). Holt F., Portraits in precious metals: Alexander the Great and Numismatic art, στο: Alexander the Great.Treasures from an epic era of Hellenism, 2004, Hurter S., Alexander the Great, a numismatic itinerary, Νομισματικά Χρονικά 5-6 (1978), Ιατρού Μ., Νομίσματα Ελληνικών πόλεων στο Δίον, στο: Οι Αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία, 1985, Iliadou P., Herakles in Makedonien, Imhoof-Blumer F., Porträtköpfe auf Αntiken Μünzen. Hellenischer und Hellenisierter Völker, Jeffery 1990: Jeffery L.H., The Local Scripts of Archaic Greece, Jones 1999: Melville Jones J.R., Ancient Greek Gold Coinage up to the time of Philip of Macedon, στο: Travaux de Numismatique Grecque offerts à Georges Le Rider, 1999, (éd. M. Amandry- S. Hurter). Kagan 1987: Kagan J., The Decadrachm Hoard: Chronology and Consequences, στο: Coinage and Administration in the Athenian and Persian Empires, BAR 343 (1987), (ed. I. Carradice). Kακριδής, 1986α: Ελληνική Μυθολογία 2, Οι Θεοί, 1986 (επιμ. Ι. Κακριδής). Κακριδής 1986β: Ελληνική Μυθολογία 3, Οι Ήρωες,1986 (επιμ. Ι. Κακριδής). Kανατσούλης 1969: Κανατσούλης Δ., Πότε ο Φίλιππος Β έλαβε τον τίτλον του Βασιλέως, ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ 9 (1969), Kleiner G., Alexanders Reichsmünzen, Kraay 1969: Κraay C.M., Greek Coins, Kraay 1976: Kraay C. M., Archaic and Classical Greek Coins, Κρεμύδη-Σισιλιάνου Σ., Η Νομισματοκοπία της Ρωμαϊκής Αποικίας του Δίου, 1996 (διδ. διατριβή) Κρεμύδη 1997: Κρεμύδη-Σισιλιάνου Σ., Τα οικονομικά του Αλεξάνδρου και η Ασιατική εκστρατεία, στο: Αλέξανδρος και Ανατολή, 1997,

12 Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1998: Κρεμύδη-Σισιλιάνου Σ., Κατάλογος των νομισμάτων, επίμετρο στο: Στεφανίδου-Τιβερίου Θ., Ανασκαφή Δίου. Η οχύρωση, 1998, Κρεμύδη 1999: Κρεμύδη - Σισιλιάνου Σ., Ένας νέος τύπος τετραδράχμου του Αλεξάνδρου Α, στο: Αρχαία Μακεδονία VI, 1996 (1999), Kremydi-Sicilianou S., Multiple Hoards of the Second Century AD from the Sanctuary of Zeus Olympios at Dion (Macedonia), AJN (2004-5), Kroll J., The Athenian Agora XXVI. The Greek Coins, Laubscher H.P., Hellenistische Herrscher und Pan, AM 100 (1985), Le Rider 1977: Le Rider G., Monnayage d argent et d or de Philippe II frappé en Macédoine de 359 à 294, Le Rider 1993: Le Rider G., Les deux monnaies Macédoniennes des années /290, BCH 117 (1993), Le Rider 1996: Le Rider G., La date des premiers stateres d or de Philippe II, στο: ΧΑΡΑΚΤΗΡ. Αφιέρωμα στη Μάντω Οικονομίδου, 1996, Le Rider G., Monnayage et finances de Philippe II, un état de la question, στο: MEΛΕΤΗΜΑΤΑ 23, Le Rider G., Les tétradrachmes macédoniens d Alexandre: réflexions sur leur classement, le nombre des ateliers et les lieux de frappé, στο: Studies in Greek Numismatics in Memory of Martin Jessop Price, 1998, Lesky A., Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, (μτφρ. Α. Τσοπανάκης). Liampi 1986: Liampi K., Zur Chronologie der sogenannten anonymen Μakedonischen Münzen des späten 4. Jhs.v. Chr., JNG 36 (1986), Liampi 1990: Liampi K., Der makedonische Schild als propagandistisches Mittel in der hellenistischen Zeit, στο: ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ 10, 1996, Λιάμπη Κ., Κυκλοφορία των όψιμων αρχαϊκών και πρώιμων κλασικών μακεδονικών και «θρακομακεδονικών» νομισμάτων σε «θησαυρούς», στο: Αρχαία Μακεδονία V, 1989 (1993), Liampi 1998α: Liampi K., Der Makedonische Schild,

13 Liampi 1998β: Liampi K., The coinage of King Derdas and the history of the Elimiote Dynasty, στο: Coins of Macedonia and Rome: Essays in Honour of Charles Hersh, 1998, Liampi 1998γ: Liampi K., A Hoard of Bronze Coins of Alexander the Great, στο: Studies in Greek Numismatics in Memory of Martin Jessop Price, 1998, Liampi 2000: Liampi K., The circulation of bronze Macedonian royal coins in Thessaly, στο: From the Parts to the Whole, Acta of the 13 th International Bronze Congress, held at Cambridge, Massachusetts, May 28-June 1, 1996 (2000), Liddell-Scott 1968: Liddell H.G., Scott R., A Greek-English Lexicon, LIMC II, 1984, λ. Athena (P. Demargne). LIMC III, 1986, λ. Dionysos (C. Gasparri). LIMC IV, 1988, λ. Herakles (J. Boardman). LIMC VI, 1992, λ. Nike (A. Moustaka). LIMC VII, 1994, λ. Perseus (L.J. Roccos), λ. Poseidon (E. Simon). LIMC VIII, 1997, λ. Zeus (M. Tiverios/S. Kremydi-Sicilianou [νομίσματα]). LIMC VIII Supplementum, 1997, λ. Pan (J. Boardman). Lönnqvist K., Studies on the Hellenistic Coinage of Athens: The Impact of Macedonia on the Athenian Money Market in the 3 rd Century B.C., στο: Early Hellenistic Athens. Symptoms of a change, 1997, Λυκιαρδοπούλου 1996: Λυκιαρδοπούλου - Πέτρου Μ., Τα υποβαθμισμένα αργυρά νομίσματα του Αμύντα Γ, στο: Αρχαιομετρικές και Αρχαιολογικές έρευνες στη Μακεδονία και Θράκη. Πρακτικά Β Συμποσίου Αρχαιομετρίας, Θεσσαλονίκη Μαρτίου 1993 (1996), Lykiardopoulou-Petrou M. Economou G., The debased silver coins of Amyntas III, Metallurgy in Numismatics 4 (1998), Λυκιαρδοπούλου-Ψωμά 2000: Λυκιαρδοπούλου Μ.- Ψωμά Σ., Η αργυρή βασιλική νομισματοκοπία των Τημενιδών της Μακεδονίας, Οβολός 4, Το νόμισμα στο μακεδονικό χώρο, 2000, Μακαρόνας 1937: Μακαρόνας Χ., Νέαι ειδήσεις εκ Δίου του Πιερικού. Η θέσις του Ιερού του Διός, ΑΕ 1937, Mamroth A., Die Silbermünzen des Königs Perseus, ZfN 38 (1928),

14 Mamroth A., Die Silbermünzen des Königs Philippos V. von Makedonien, ZfN 40 (1930), Μamroth 1935: Mamroth A., Die Bronzemünzen des Königs Philippos V. von Makedonien, ZfN 42 (1935), Marquardt N., Pan in der hellenistischen und kaiserzeitlichen Plastik, Mathisen 1981: Mathisen R., Antigonus Gonatas and the Silver Coinages of Macedonia circa B.C., ANSMN 26 (1981), May J.M.F., Ainos. Its History and Coinage B.C., Merker 1960: Merker I.L., The Silver Coinage of Antigonos Gonatas and Antigonos Doson, ANSNM 9 (1960), Μικρογιαννάκης Ε., Περίοδοι βασιλείας του Δημητρίου του Β, στο: Αρχαία Μακεδονία IV, 1983 (1986), Mørkholm 1991: Mørkholm O., Early Hellenistic Coinage from the accession of Alexander to the peace of Apamea ( B.C.), Μουστάκα 2000: Μουστάκα Α., Πελοπόννησος και Μακεδονία. Παρατηρήσεις στα λεγόμενα κράνη «ιλλυρικού τύπου», στο: ΜΥΡΤΟΣ, Μνήμη Ιουλίας Βοκοτοπούλου, 2000, Μπακαλάκης Γ., Ανασκαφή Δίου, ΑΔ 19 (1964), Χρονικά, 344 κε. Μπακαλάκης Γ., Ανασκαφή Δίου, ΑΔ 21 (1966), Χρονικά, 346 κε. Μπακαλάκης Γ., Ανασκαφή Δίου, ΑΔ 23 (1968), Χρονικά, 341 κε. Μπακαλάκης Γ., Ανασκαφή Δίου, ΑΔ 24 (1969), Χρονικά, 340 κε. Μπακαλάκης Γ., Ανασκαφή Δίου , στο: Αρχαία Μακεδονία ΙΙ, 1973 (1977), 251 κε. Myers 1996: Myers R. J., An Unpublished Silver Fraction of Philip II of Macedon, NC 156 (1996), 227. Μylonopoulos J., Πελοπόννησος οἰκητήριον Ποσειδῶνος. Heiligtümer und Kulte des Poseidon auf der Peloponnes, Kernos Supplément 13 (2003). Newell 1927: Newell E.T., The Coinages of Demetrius Poliorcetes, OANMA 2006: Το Μουσείο και η Ανασκαφή. Ευρήματα από τον χώρο ανέγερσης του Νέου Μουσείου της Ακρόπολης, ΟΑΝΜΑ 2006 (επιμ. Στ. Ελευθεράτου). 14

15 Οικονομίδου Μ., Θησαυροί από το Νομισματικό Μουσείο. Μαρτυρία για την κυκλοφορία των μακεδονικών νομισμάτων, Παρνασσός 35 (1993), Οικονομίδου 1996: Οικονομίδου Μ., Ελληνική Τέχνη: Αρχαία Νομίσματα, Οικονόμος 1918: Οικονόμος Γ., Νομίσματα του Bασιλέως Κασσάνδρου, ΑΔ 4,1918, (1921), Panagopoulou E., Antigonos Gonatas: Coinage, Money and the Economy, 2000 (αδημοσίευτη διδ. διατριβή). Παντερμαλής Δ., Δίον. H Ιερή πόλη των Μακεδόνων στους πρόποδες του Ολύμπου (χ. χρ.) Παντερμαλής Δ., Ανασκαφή Δίου, ΑΔ 26 (1971), Χρονικά, 400 κε. Παντερμαλής Δ., Λατρείες και Ιερά του Δίου Πιερίας, στο: Αρχαία Μακεδονία ΙΙ, 1973 (1977), Παντερμαλής Δ., Αλέξανδρος και Ανατολή, Παντερμαλής 1999: Παντερμαλής Δ., Δίον. Η Ανακάλυψη, Παντερμαλής Δ., BΑΣΙΛΕ[ΩΣ ΔΗΜΗΤΡ]ΙΟΥ, στο: ΜΥΡΤΟΣ, Μνήμη Ιουλίας Βοκοτοπούλου, 2000, ΧVIIΙ-ΧΧΙΙ. Pantermalis D., The portraits of Alexander, στο: Alexander the Great.Treasures from an epic era of Hellenism, 2004, Παντερμαλής 2004: Παντερμαλής Δ., Οι ανασκαφές στο Δίον το 2004 και τα ευρήματα της εποχής των Φιλαλέξανδρων Βασιλέων, στο: ΑΕΜΘ 18, 2004 (2006), Παπαευαγγέλου Κλ., Η Νομισματοκοπία της Νεαπόλεως, 2000 (αδημοσίευτη διδ. διατριβή). Παπαευθυμίου 2000: Παπαευθυμίου Ε., Απόδοση τετρώβολου με τύπο τράγου στον Αλέξανδρο Α ( π.χ.), Οβολός 4, Το νόμισμα στο μακεδονικό χώρο, 2000, Παπασταύρου 1953: Παπασταύρου Ι., Σχέσεις Μακεδόνων και Αθηναίων κατά τον 5 ον π.χ. αιώνα, στο: ΕΛΛΗΝΙΚΑ, Προσφορά εις Στίλπ. Π. Κυριακίδην, 1953, Papazoglou F., Les villes de Macédoine a l époque romaine, BCH Supplement XVI,

16 Πασχίδης 1998: Πασχίδης Π., Ποσειδώνες και Αντίγονοι. Παρατηρήσεις στη νομισματική μαρτυρία για τη ναυτική δύναμη του Αντιγόνου Γονατά και του Αντιγόνου Δώσωνα, Αρχαιογνωσία 9, (1998), Pegan 1968: Pegan E., Die frühesten Tetradrachmen Alexanders des Groβen mit dem Adler, ihre Herkunft und Entstehungszeit, JNG 18 (1968), Perlman 1965: Perlman S., The Coins of Philip II and Alexander the Great and their Pan-Hellenic propaganda, NC 5 (1965), Picard 1986: Picard O., Numismatique et Iconographie: Le cavalier Macédonien, BCH Supplément XIV (1986), Picard 2000: Picard O., Το νόμισμα στο μακεδονικό χώρο, Οβολός 4, Το νόμισμα στο μακεδονικό χώρο, 2000, Πινγιάτογλου Σ., Δίον. Το Ιερό της Δήμητρος (υπό έκδοσιν). Πινγιάτογλου 2006: Πινγιάτογλου Σ., Δίον Ανασκαφικές έρευνες στο ιερό του Ασκληπιού και στην πόλη των ελληνιστικών χρόνων, στο: ΑΕΜΘ 20, 2006 (2008), Πολύζου Ε., Ποσειδών. Ιερά και λατρεία, 2004 (μεταπτ. εργασία). Portolos 1996: Portolos D., Some early issues of Philip II, στο: Μνήμη Martin Jessop Price, 1996, Πούλιος 1988: Πούλιος Β., Τα νομίσματα της Μακεδονίας από τον 6 ο αι. ως το 148 π.χ., στο: Αρχαία Μακεδονία, 1988 (κατάλογος έκθεσης), Price M.J., The Coins of the Macedonians, Price M.J., In search of Alexander the Great, Νομισματικά Χρονικά 5-6 (1978), Price M.J., Τhe Coinage of Philip II, NC 139 (1979), Price 1982: Price M.J., Alexander s Reform of the Macedonian Regal Coinage, NC 142 (1982), Price M.J., In the wake of Alexander: Coins as evidence for the clash of cultures under the Macedonian empire, στο: Πρακτικά του ΧΙΙ διεθνούς συνεδρίου Kλασικής Aρχαιολογίας, Aθήνα, 4-10 Σεπτεμβρίου 1983 (1985), Price 1991: Price M.J., The Coinage in the Name of Alexander the Great and Philip Arrhidaeus,

17 Price M.J., Alexander s Policy on Coinage, στο: Alexander the Great, Reality and Myth, Analecta Romana Instituti Danici, Supplementum 20 (1993), Psoma 1999α: Psoma S., Monnaies de poids réduit d Alexandre I et de Perdiccas II de Macédoine, ZPE 128 (1999), Psoma 1999β: Psoma S., Pausanias de Macédoine ou Pausanias de Kalindoia. Questions de Numismatique, Αρχαιογνωσία 10 (1999), Psoma 2000: Psoma S., Τάς παλαιάς πεντεδραχμίας. Un stratagéme de Polyen et le monnayage d argent des rois de Macédoine de 413 à 360 av. J.C., RN 155 (2000), Psoma S., Notes sur la terminologie monétaire en Gréce du nord, RN 162 (2006), Ρωμαίος 1951: Ρωμαίος Κ., Ο Μακεδονικός Τάφος της Βεργίνας, Raymond 1953: Raymond D., Macedonian Regal Coinage to 413 B.C., Saatsoglou Paliadeli 1993: Saatsoglou Paliadeli Chr., Aspects of Ancient Macedonian Costume, JHS 113 (1993), Saatsoglou Paliadeli 1996: Saatsoglou Paliadeli Chr., AEGAE. A reconsideration, AM 1996, Σαατσόγλου-Παλιαδέλη Χρ., ΒΕΡΓΙΝΑ. Ο τάφος του Φιλίππου. Η τοιχογραφία με το κυνήγι, Seltman 1909: Seltman Ch., A Synopsis of the coins of Antigonus I and Demetrius Poliorcetes, NC 9 (1909), Seltman Ch., Greek Coins, Sergueenkova V., The Stylis on the Gold of Alexander the Great, Numismatica e Antichità Classiche XXXV (2006), Σιγανίδου Μ., Λιλιμπάκη Ακαμάτη Μ., Πέλλα, Σμιτ-Δούνα Μ., Οι δωρεές των Βασιλέων της Μακεδονίας. Αναθήματα όπλων και μνημεία νίκης, στο: Αρχαία Μακεδονία VI, (1999), SNG Alpha: Kremydi-Sicilianou S., Sylloge Nummorum Graecorum, The Alpha Bank Collection, Macedonia II, Alexander I to Perseus,

18 SNG ANS 7,1: Waggoner N., Sylloge Nummorum Graecorum, American Numismatic Society, 7, Macedonia I: Cities, Thraco-Macedonian tribes, Paeonian kings, SNG ANS: Troxell H., Sylloge Nummorum Graecorum, American Numismatic Society, 8, Macedonia II: Alexander I Philip II,1994. SNG Ashmolean: Milford Η., Sylloge Nummorum Graecorum, British Academy, Asmolean Museum, III. Macedonia, SNG Cop.: Breitenstein N. Schwabacher W., Sylloge Nummorum Graecorum, The Royal Collection of Coins and Medals, Danish National Museum, Thrace-Macedonia, SNG Saroglos: Psoma S. - Touratsoglou I., Sylloge Nummorum Graecorum, Greece 4, Numismatic Museum, Athens, The Petros Saroglos Collection. Volume I: Macedonia, Στεφανίδου-Τιβερίου Θ., Ανασκαφή Δίου. Η οχύρωση, Suspène A., Un aigle dans le monnayage de Philippe II de Macédoine: à propos d un nouveau tétradrachme, RN 162 (2006), Svoronos J.N., L Hellénisme primitif de la Macédoine prouvé par la numismatique et l or du Pangée, Σωτηριάδης Γ., Ανασκαφή Δίου Μακεδονίας, ΠΑΕ 1928, 59 κε. Σωτηριάδης Γ., Ανασκαφή Δίου, ΠΑΕ 1929, 69 κε. Σωτηριάδης Γ., Ανασκαφή Δίου, ΠΑΕ 1930, 36 κε. Σωτηριάδης Γ., Ανασκαφή Δίου, ΠΑΕ 1931, 43 κε. Tarn 1910: Tarn W.W., The Dedicated Ship of Antigonus Gonatas, JHS 30 (1910), Τarn W.W., Alexander the Great II, Tarn 1969: Tarn W. W., Antigonos Gonatas, Thompson 1968: Thompson M., The Mints of Lysimachus, στο: Essays in Greek Coinage presented to S. Robinson, 1968, Thompson M., Paying the Mercenaries, στο: Festschrift für Leo Mildenderg, 1984, Τουράτσογλου 1992: Λαζαρίδης Δ., Ρωμιοπούλου Κ., Τουράτσογλου Γ., Ο Τύμβος της Νικήσιανης, Τουράτσογλου Ι., Η νομισματική κυκλοφορία στην αρχαία Μακεδονία (περ. 200 π.χ μ.χ.). Η μαρτυρία των «θησαυρών»,

19 Τουράτσογλου Ι., Alexander Numismaticus, στο: Αλέξανδρος ο Μέγας: από τη Μακεδονία στην Οικουμένη, Βέροια 27-31/5/1998 (1999), Τουράτσογλου Ι., O Αλέξανδρος των Nομισμάτων, Τσιγαρίδα Ε.-Μπ., Ανασκαφική έρευνα στην περιοχή της Αρχαίας Σάνης- Ουρανούπολης , στο: ΑΕΜΘ 10 α (1996), Tσιγαρίδα Ε.-Μπ., Στοιχεία για τη λατρεία του Ήλιου στην Ουρανιδών πόλιν, στο: Αρχαία Μακεδονία VI, (1999), Τσιγαρίδα Ε.-Μπ., Τσολάκης Στ., Ανασκαφή στη Σάνη της Ακτής, στο: ΑΕΜΘ 18, 2004 (2006), Voutiras 1998: Voutiras E., Athéna dans les cités de Macédoine, Kernos 11 (1998), Voutiras 2006: Voutiras E., Le culte de Zeus en Macédoine avant la conquête romaine, στο: ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ 45, Rois, Cites, Necropoles. Institutions, rites et monuments en Macédoine, 2006, (ed. A.-M. Guimier-Sorbets, M.B. Hatzopoulos et Y. Morizot). West 1923: West A.B., The Early Diplomacy of Philip II of Macedon illustrated by his coins, NC 3 (1923), Westermark 1989: Westermark U., Remarks on the Regal Macedonian coinage ca B.C., στο: Kraay-Mørkholm Essays, 1989, (ed. G. L Rider et al.). Westermark 1993: Westermark U., The staters of Archelaus. A die study, στο: Essays in honour of Robert Carson and Kenneth Jenkins, 1993, (ed. M. Price, A. Burnett and R. Bland). Westermark 1994: Westermark U., Apollo in Macedonia, στο: Opus Mixtum. Essays in ancient art and society, 1994, Westermark 1996: Westermark U., Ιnfluences from South Italy on Early Macedonian Bronze Coins, στο: Hellas und der Griechische Osten, Festschrift für P.R.Franke zum 70. Geburtstag, 1996, Χατζηνικολάου Κ., Οι λατρείες των Θεών και των Ηρώων στην Άνω Μακεδονία κατά την αρχαιότητα (Ελίμεια, Εορδαία, Ορεστίδα, Λυγκηστίς), 2007 (αδημοσίευτη διδ. διατριβή). Χρυσοστόμου 1993: Χρυσοστόμου Π., Θησαυρός πρώιμων Μακεδονικών αργυρών νομισμάτων από την Πέλλα, στο: Αρχαία Μακεδονία V, 1989 (1993),

20 Ψωμά 1996: Ψωμά Σ., Νομίσματα με τα αρχικά ΤΡΙΗ, στο: Μνήμη Martin Jessop Price, 1996, Ψωμά 2002: Ψωμά Σ., Το Βασίλειο των Μακεδόνων πριν από τον Φίλιππο Β: Νομισματική και Ιστορική Προσέγγιση, στο: Η Ιστορική διαδρομή της Νομισματικής μονάδας στην Ελλάδα, 2002, Zahrnt 1984: Zahrnt M., Die Entwicklung des makedonischen Reiches bis zu den Perserkrieger, Chiron 14 (1984), Ζervος 1982: Zervos O., The earliest coins of Alexander the Great, NC 142 (1982), ΑΡΧΑΙΕΣ ΠΗΓΕΣ: Αθήναιος Ι: Athenaeus, The Deipnosophists, I, 1969 (ed. E.H. Warmington). Aιλιανός, Ποικίλα Ιστορικά: Claudius Aelianus, Varia Historia, 1974 (ed. M.R.Dilts). Διόδωρος Σικελιώτης: Diodorus, Bibliotheca Historica, 1964, vol. III (ed. Fr. Vogel), vol. IV (ed. C. Th. Fischer). Ηροδότου Ιστορία: Herodoti Historiae, Tόμος 2, V-IX, (ed. C. Hude). Θουκυδίδης: Θουκυδίδου ο Πελοποννησίων και Αθηναίων πόλεμος, Βιβλίον Δεύτερον, (εκδ. Γ. Ζηκίδης). Παυσανίας: Παπαχατζής Ν., Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις, 3. Μεσσηνιακά και Ηλιακά, Ρούσσος Τ. Λεβίδης Α., Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, Περί της αρχαίας ελληνικής ζωγραφικής, 35 ο Βιβλίο της «Φυσικής Ιστορίας», Πλούταρχος, Βίος Αλεξάνδρου: Plutarchus, Vitae Parallelae, Alexander and Caesar, 1994 (ed. K. Ziegler). 20

21 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στους πρόποδες του Ολύμπου και περίπου πέντε χιλιόμετρα από τις πιερικές ακτές βρίσκεται η ιερή πόλη των Μακεδόνων, το Δίον 1. Οι ανασκαφές, που διεξάγονται από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, άρχισαν ήδη από το 1928 υπό την εποπτεία του τότε πρύτανη του ιδρύματος Γ. Σωτηριάδη, του οποίου οι έρευνες αποκάλυψαν έναν μακεδονικό τάφο, την παλαιοχριστιανική βασιλική, καθώς και τμήμα του πλακόστρωτου δρόμου και δύο πύλες του τείχους (βόρεια και δυτική) 2. Οι ανασκαφικές εργασίες του Σωτηριάδη που σταμάτησαν το 1931, συνεχίστηκαν περίπου πενήντα χρόνια μετά από τον καθηγητή Γ. Μπακαλάκη, οπότε και αποκαλύφθηκε τμήμα του οχυρωματικού περιβόλου και το ρωμαϊκό θέατρο 3. Από το 1973 ως σήμερα τη διεύθυνση των ανασκαφών έχει ο καθηγητής Δ. Παντερμαλής 4. Σ αυτά τα χρόνια, η εικόνα του Δίου άλλαξε: ήρθαν στο φως ιερά, το ελληνιστικό θέατρο καθώς κι ένα μεγάλο τμήμα της πόλης με τις πολυτελείς επαύλεις, τα λουτρά, τα δημόσια κτίρια κτλ 5. Αντικείμενο της παρούσας μελέτης αποτελεί ένα μέρος των νομισμάτων που βρέθηκαν στο Δίον 6, και συγκεκριμένα τα νομίσματα των Μακεδόνων βασιλέων που βρέθηκαν εκτός των τειχών, στα ιερά, στα θέατρα και στην ευρύτερη περιοχή τους. 1 Για την ακριβή τοπογραφική θέση του Δίου κατά την αρχαιότητα σύμφωνα με τους αρχαίους συγγραφείς καθώς και για μια σύντομη επισκόπηση της ιστορίας από την ίδρυσή του ως και τα πρώτα χριστιανικά χρόνια, βλ. Δήμιτσας 1988α, και Δήμιτσας 1988β, Επίσης Στεφανίδου-Τιβερίου Θ., Ανασκαφή Δίου. Η οχύρωση, 1998, Για το ανασκαφικό έργο του Γ. Σωτηριάδη βλ. ΠΑΕ 1928, 59 κε., ΠΑΕ 1929, 69 κε., ΠΑΕ 1930, 36 κε., ΠΑΕ 1931, 43 κε. 3 Για το ανασκαφικό έργο του Γ. Μπακαλάκη στο Δίον βλ. ΑΔ 19 (1964), 344 κε., ΑΔ 21(1966), 346 κε., ΑΔ 23 (1968), 341 κε., ΑΔ 24 (1969), 340 κε., Αρχαία Μακεδονία ΙΙ (1973), 251 κε. 4 Για την ιστορία των ανασκαφών στο Δίον βλ. Παντερμαλής 1999, Παντερμαλής 1999, , όπου δίνεται μια εικόνα του ως τώρα αποκαλυφθέντος αρχαιολογικού χώρου του Δίου καθώς και των ευρημάτων που ήλθαν στο φως. 6 Για νομίσματα που βρέθηκαν στο Δίον και έχουν αποτελέσει ήδη αντικείμενο μελέτης βλ. Ιατρού Μ., Νομίσματα Ελληνικών πόλεων στο Δίον, στο: Οι αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία (1985), Κρεμύδη-Σισιλιάνου Σ., Η Νομισματοκοπία της Ρωμαϊκής αποικίας του Δίου, (διδ. διατριβή 1996) Kremydi-Sicilianou S., Multiple Hoards of the Second Century AD from the Sanctuary of Zeus Olympios at Dion (Macedonia), AJN (2004-5),

22 Ως τώρα δεν υπάρχει μελέτη του συνόλου των νομισμάτων των Μακεδόνων βασιλέων που βρέθηκαν σε ανασκαφές μιας μακεδονικής πόλης 7. Εντούτοις, πολλές είναι οι μονογραφίες και οι εργασίες που αφορούν στη μακεδονική βασιλική νομισματοκοπία. Σημαντική είναι η γενική μελέτη του H. Gaebler, Die antiken Muenzen Nord-Griechenlands, Band III, Makedonia und Paionia (1935), όπου ανάμεσα στη νομισματοκοπία των πόλεων της βόρειας Ελλάδας συμπεριλαμβάνει και τα βασιλικά μακεδονικά νομίσματα και τα αποδίδει στους Μακεδόνες βασιλείς, αν και μερικές φορές οι αποδόσεις του έχουν αποδειχθεί εσφαλμένες. Εκτός από τη γενική αυτή εργασία, αρκετές είναι και οι μονογραφίες που φωτίζουν και πολλές φορές επιλύουν τα διάφορα προβλήματα που διαπιστώνονται κατά την ενασχόληση με τη βασιλική νομισματοκοπία. Βασική είναι η μονογραφία της D. Raymond, Macedonian Regal Coinage to 413 B.C. (1953), όπου η συγγραφέας ασχολείται με τις απαρχές της βασιλικής μακεδονικής νομισματοκοπίας (Αλέξανδρος Α - Περδίκκας Β ) επιλύοντας με πρωτότυπες και πρωτοποριακές ιδέες ορισμένα προβλήματα που αφορούσαν την εικονογραφία, την απόδοση σε βασιλείς, τα μετρικά συστήματα και κυριαρχούσαν τότε στην έρευνα. Συνέχεια, κατά κάποιο τρόπο, της εργασίας της Raymond αποτελεί η μελέτη της U. Westermark, Remarks on the Regal Macedonian Coinage ca B.C. (Kraay-Mørkholm Essays, 1989, ), που ασχολείται με τη νομισματοκοπία των βασιλέων από τον Αρχέλαο ως τον Περδίκκα Γ. Για τον Φίλιππο Β είναι πολύ κατατοπιστική η μονογραφία του G. Le Rider, Le monnayage d or et d argent de Philippe II frappé en Macédoine de 359 à 294 (1977), που ασχολείται με τις κοπές του Φιλίππου σε χρυσό και άργυρο και την απόδοσή τους σε νομισματοκοπεία. Παρόμοια, και επίσης πολύ εμπεριστατωμένη μελέτη έχει κάνει ο M. J. Price, The Coinage in the Name of Alexander the Great and Philip Arrhidaeus (1993), όπου ασχολείται με τις χρυσές, αργυρές και χάλκινες κοπές του Αλεξάνδρου Γ και του Φιλίππου Γ, αποδίδοντάς τις σε νομισματοκοπεία. Για τους επόμενους βασιλείς, υπάρχει η μονογραφία του Γ. Π. Οικονόμου, Νομίσματα του βασιλέως Κασσάνδρου, ΑΔ 4, 1918 (1921), Την έλλειψη μελετών για τα βασιλικά νομίσματα των μακεδονικών πόλεων αντισταθμίζουν οι δημοσιεύσεις πολλών συλλογών κυρίως στη σειρά SNG, π.χ. SNG, The Alpha Bank Collection, Macedonia I, Alexander to Perseus (2000) και SNG, Greece 4, Numismatic Museum, Athens, The Petros Saroglos Collection, Volume I: Macedonia (2005) κλπ. 22

23 και η μονογραφία του E.T. Newell, The Coinage of Demetrius Poliorcetes (1927). Για τους τελευταίους Μακεδόνες βασιλείς, Φίλιππο Ε και Περσέα πηγή πληροφοριών είναι τα άρθρα του A. Mamroth: Die Silbermünzen des Königs Perseus, ZfN 38 (1928), 1-28 Die Silbermünzen des Königs Philippos V von Makedonien, ZfN 40 (1930), και Die Bronzemünzen des Königs Philippos V von Makedonien, ZfN 42 (1935), Η παρούσα μελέτη αποτελεί ένα μέρος της σταδιακής δημοσίευσης όλων των νομισμάτων που βρέθηκαν στο Δίον, που άρχισε με τη δημοσίευση των νομισμάτων κοπής Δίου από την Σ. Κρεμύδη-Σισιλιάνου, Η Νομισματοκοπία της Ρωμαϊκής Αποικίας του Δίου, 1996 (διδ. διατριβή). Όπως ήδη αναφέρθηκε, αντικείμενο της μελέτης αποτελούν τα νομίσματα των Μακεδόνων βασιλέων που βρέθηκαν στην περιοχή των ιερών, όπου βρίσκονται και τα δύο θέατρα και το στάδιο, δηλαδή από την περιοχή που εκτείνεται εκτός των τειχών, νότια του νότιου σκέλους της οχύρωσης της πόλης και βρέθηκαν από το 1973 ως το Επίσης εξετάζονται και τα νομίσματα που παραδόθηκαν στο Μουσείο του Δίου 8. Ο περιορισμός αυτός οφείλεται στο ότι η μελέτη του συνόλου των νομισμάτων των Μακεδόνων βασιλέων που βρέθηκαν στο Δίον θα υπερέβαινε το πλαίσιο μιας μεταπτυχιακής εργασίας. Επιλέχθηκαν τα νομίσματα της συγκεκριμένης περιοχής, επειδή κατά το μεγαλύτερο μέρος τους προέρχονται από την ανασκαφή των αδιατάρακτων ελληνιστικών φάσεων των συγκροτημάτων. Αντίθετα, τα νομίσματα των Μακεδόνων βασιλέων από την πόλη προέρχονται κατά ένα μεγάλο ποσοστό από επιχώσεις, καθώς μικρό σχετικά μέρος των ελληνιστικών φάσεων της πόλης έχει αποκαλυφθεί 9. Όσον αφορά στη δομή της εργασίας, διαρθρώνεται σε δύο μέρη ως εξής: στο πρώτο μέρος, αφού προηγηθεί μια εισαγωγή για την καταγωγή και γενεαλογία των Μακεδόνων βασιλέων, έπεται το κυρίως τμήμα όπου παρουσιάζεται εν συντομία το ιστορικό πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται κάθε 8 Πολλές από τις παραδόσεις αυτές έγιναν προτού γίνουν απαλλοτριώσεις και εκτεταμένες ανασκαφές στην περιοχή των ιερών, όπου οι επιχώσεις είναι ιδιαίτερα χαμηλές, όταν ακόμη εκεί ήταν ιδιωτικοί αγροί. Για το λόγο αυτό τα νομίσματα αυτά μπορούν να συνεξεταστούν εδώ, όχι όμως και να αποδοθούν σε κάποιο συγκεκριμένο χώρο. 9 Τα ανασκαφικά στοιχεία που αφορούν στην ελληνιστική πόλη έχει συγκεντρώσει η Πινγιάτογλου. Βλ. Πινγιάτογλου 2006, 578 κε. 23

24 βασιλεύς, η νομισματοκοπία του και, φυσικά, οι τύποι των νομισμάτων που προέρχονται από τις ανασκαφές του Δίου. Ακολουθούν τέσσερα κεφάλαια που αφορούν στη νομισματική εικονογραφία, στις επιγραφές των νομισμάτων, στα μετρικά συστήματα που χρησιμοποίησαν οι Μακεδόνες βασιλείς και σε στατιστικές μελέτες προέλευσης και κατανομής των νομισμάτων του Δίου κατά τόπο εύρεσης, βασιλέα, και κατά τόπο εύρεσης και βασιλέα. Τέλος, διατυπώνονται τα συμπεράσματα που εξάγονται αφενός από τη σφαιρική εξέταση της νομισματοκοπίας των Μακεδόνων βασιλέων και αφετέρου από τη συγκριτική μελέτη των νομισμάτων που έκοψαν οι βασιλείς και αυτών που προέρχονται από το Δίον. Το δεύτερο μέρος της εργασίας καλύπτεται από τον κατάλογο των νομισμάτων, όπου αναφέρονται τα στοιχεία που τα προσδιορίζουν (προέλευση, πάχος, βάρος, διάμετρος, μονάδα κτλ.), και από τις εικόνες όπου αυτά απεικονίζονται, ακολουθώντας την αρίθμηση του καταλόγου. Για την παραχώρηση του ανασκαφικού υλικού από το Δίον θα ήθελα να ευχαριστήσω τον διευθυντή των ανασκαφών του Δίου, ομότιμο καθηγητή Δημήτριο Παντερμαλή. Επίσης, θερμότατες ευχαριστίες οφείλω στην καθηγήτρια Κλασικής Αρχαιολογίας Σεμέλη Πινγιάτογλου για τη σωστή καθοδήγηση και τη βοήθεια που αφειδώς μου προσέφερε όλο το διάστημα της εκπόνησης της εργασίας, αλλά και για την υπομονή που έδειξε, απαντώντας στις πολυάριθμες ερωτήσεις και απορίες μου. Στη νομισματολόγο δρ. Σοφία Κρεμύδη Σισιλιάνου οφείλω τις πολύτιμες γνώσεις που μου μετέδωσε σχετικά με τη Νομισματική και την ευχαριστώ θερμά για το ενδιαφέρον με το οποίο προσέγγισε οποιοδήποτε πρόβλημά μου. Για τις παρατηρήσεις τους ευχαριστώ τα μέλη της εξεταστικής επιτροπής Καθηγήτρια Α. Μουστάκα και αναπληρωτή Καθηγητή Π. Νίγδελη. Τέλος, δε θα ήταν δυνατόν να μην εκφράσω τις ευχαριστίες μου προς τους γονείς μου, χωρίς την οικονομική και, κυρίως, την ηθική υποστήριξη των οποίων δε θα είχε περατωθεί η εν λόγω μελέτη. 24

25 A ΜΕΡΟΣ 25

26 26

27 Ι. Η νομισματοκοπία των Μακεδόνων βασιλέων Γενικό πλαίσιο Η Μακεδονία χάρη στα μεταλλεία που υπήρχαν στο χώρο της ήταν μια από τις πρώτες περιοχές της Ελλάδος που έκοψε νομίσματα, αρχίζοντας γύρω στο 550 π.χ. 10 Από τότε περίπου, η κατοχή των πλούσιων μεταλλείων αργύρου επέτρεψε στα θρακοπαιονικά φύλα να αναπτύξουν μια σημαντική αργυρή νομισματοκοπία, η οποία σταματά μετά τα Περσικά (γύρω στο 480 π.χ.), όταν τα μεταλλεία περνούν, όπως θα δούμε, στα χέρια του Αλεξάνδρου Α. Μεταξύ άλλων, αργυρή νομισματοκοπία ανέπτυξαν οι πόλεις Λητή, Ίχναι και Ηιόνα, και οι Ορρέσκιοι, οι Δέρρονες, οι Βισάλτες και οι Ηδωνοί 11 (πίν. 1 και 2). Τα κυριότερα ορυχεία χρυσού και αργύρου της Μακεδονίας βρίσκονταν στο Παγγαίον, στις Κρηνίδες, στο Δάτον, στο Δαμάστιον, στην περιοχή κοντά στη λίμνη Πρασιάδα κλπ. 12, ορισμένα από τα οποία αναφέρει και ο Ηρόδοτος (πίν. 3) 13. Η εμφάνιση των βασιλικών μακεδονικών νομισμάτων προϋποθέτει την κατοχή των ορυχείων από τους Μακεδόνες βασιλείς. Ενώ περίπου ως το 480 π.χ. στη Μακεδονία και στην ευρύτερη περιοχή της κυκλοφορούσαν και χρησιμοποιούνταν τα νομίσματα που έκοβαν τα διάφορα φύλα και οι πόλεις, στο εξής, τουλάχιστον εντός των ορίων του μακεδονικού βασιλείου, κυκλοφορεί ενιαίο νόμισμα, το οποίο φέρει το όνομα του εκάστοτε βασιλέως. Εκτός από αυτήν τη ριζική αλλαγή που επέφερε η εμφάνιση των βασιλικών νομισμάτων είναι σημαντικό να επισημανθεί ότι η κοπή των εν λόγω νομισμάτων απέκτησε πλέον και πολιτικό περιεχόμενο, αφού ο κάθε Μακεδών βασιλεύς χρησιμοποιούσε τα νομίσματα και για να περάσει το 10 Πούλιος 1988, 53 Picard 2000, Πούλιος 1988, Hammond 1995β, Hammond 1983, Hammond 1995β, 694 και Ηροδότου Ιστορία, 9,75 (Δάτον), 7,112 (Παγγαίον), 5,17,2 (ορυχείο κοντά στην λίμνη Πρασιάδα). 27

28 πολιτικό μήνυμα που επιθυμούσε μέσω της εικονογραφίας 14 και των επιγραφών. Συχνά, από τον Αλέξανδρο Γ, οι επιγραφές περιελάμβαναν εκτός από το όνομα και τον τίτλο του βασιλέως, π.χ. ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ. Προτού όμως περάσουμε στο κυρίως θέμα, θεωρούμε χρήσιμο να προηγηθεί μια σύντομη αναφορά στην προέλευση, την καταγωγή και τη γενεαλογία των Μακεδόνων βασιλέων, θέματα για τα οποία επικρατεί μεγάλος προβληματισμός στους μελετητές της αρχαίας ελληνικής ιστορίας. Μια σύγχυση και ασάφεια προκύπτει πρωτίστως από τις αρχαίες πηγές, οι οποίες εμφανίζονται αντικρουόμενες. Πολλοί είναι οι αρχαίοι μελετητές 15 που προσπάθησαν να καταγράψουν την καταγωγή και τη γενεαλογία των βασιλέων ως το 498 π.χ. οπότε εισερχόμαστε σε πιο στέρεο έδαφος με την άνοδο του Αλεξάνδρου Α στο θρόνο. Οι καταγραφές των συγγραφέων ξεκινούν από τον Ηρόδοτο (5 ος αι. π.χ.) και φθάνουν ως τον Ευσέβιο (4 ος αι. μ.χ.) καλύπτοντας ένα χρονικό διάστημα εννέα αιώνων. Οι κύριες διαφορές των αρχαίων πηγών αφορούν αφενός στον γενάρχη της μακεδονικής δυναστείας, που άλλοι υποστηρίζουν ότι είναι ο Περδίκκας και άλλοι ο Κάρανος και αφετέρου στον τρόπο ίδρυσης του μακεδονικού κράτους των Αργεαδών 16. Στην παρούσα εργασία υιοθετείται η, ορθότερη κατά την άποψή μας, ιστορία που παραδίδει ο Ηρόδοτος, κι αυτό διότι έζησε σε μια εποχή πολύ κοντινή στα γεγονότα που αναφέρει οπότε θα μπορούσε να είχε πληροφορηθεί τα γεγονότα από τους ίδιους τους Μακεδόνες και πιθανώς από τα μέλη της βασιλικής αυλής 17. Επίσης ένας λόγος που υποστηρίζει την 14 Ενδεικτικά αναφέρουμε τα εξής παραδείγματα: 1. Στην εικονογραφία των βασιλικών νομισμάτων συναντάται συχνά ο Ηρακλής και τα όπλα του, η παρουσία των οποίων παραπέμπει άμεσα στο ισχυρισμό των Μακεδόνων βασιλέων ότι κατάγονται από τη γενιά του. 2. Ο Δημήτριος Πολιορκητής μετά τη νίκη του στη ναυμαχία που έγινε στη Σαλαμίνα της Κύπρου και χάρη στην οποία έλαβε τον βασιλικό τίτλο, απεικόνισε το ναυτικό γεγονός στα νομίσματά του, δηλώνοντας ταυτοχρόνως τις αξιώσεις του για την κατοχή του μακεδονικού θρόνου. 15 Ηρόδοτος, Θουκυδίδης, Ευριπίδης, Ιουστίνος, Σάτυρος, Γεώργιος Σύγκελλος, Ευσέβιος. Για τη γενεαλογία των βασιλέων και την ίδρυση του κράτους που προτείνουν οι παραπάνω αρχαίοι συγγραφείς βλ. Δασκαλάκης 1960, Hammond 1995β, Συγκεκριμένα ο Ηρόδοτος και ο Θουκυδίδης δέχονται ως γενάρχη τον Περδίκκα, ο Ευριπίδης προς τιμήν του Mακεδόνος βασιλέως Αρχελάου στο ομώνυμο δράμα που συνέγραψε τοποθετεί στη θέση του γενάρχη τον Αρχέλαο (βλ. εδώ σ. 39), ενώ οι υπόλοιποι μελετητές, δηλαδή ο Ιουστίνος, ο Σάτυρος, ο Γ. Σύγκελλος και ο Ευσέβιος δέχονται μεν ως γενάρχη τον Κάρανο, αλλά διαφωνούν στη διαδοχική σειρά των επόμενων βασιλέων. Βλ. Δασκαλάκης 1960, Hammond 1995β,

29 αυθεντικότητα των όσων έγραψε ο Ηρόδοτος αποτελεί το γεγονός ότι ο ίδιος συνήθιζε να διαβάζει δημόσια το έργο του σε πόλεις, λαϊκές συνελεύσεις, πανελλήνιες τελετές κτλ. 18, πράγμα που αποκλείει ή τουλάχιστον ελαχιστοποιεί την αλλοίωση των γεγονότων που αφηγούνταν, εφόσον αυτά παρουσιάζονταν μπροστά σε κοινό. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο 19 η γενεαλογία των Μακεδόνων βασιλέων ως τον Αλέξανδρο Α είναι η εξής: Περδίκκας, Αργαίος, Φίλιππος, Αέροπος, Αλκέτας, Αμύντας και Αλέξανδρος Α. Λαμβάνοντας ως δεδομένο ότι ο γενάρχης των Μακεδόνων βασιλέων ήταν ο Περδίκκας, μπορούμε να παρακολουθήσουμε τα γεγονότα πριν από την ίδρυση του μακεδονικού βασιλείου, όπως τα αναφέρει ο Ηρόδοτος 20 : τρία εξόριστα αδέλφια από το Άργος, από την οικογένεια του Τημένου, ο Γαυάνης, ο Αέροπος και ο Περδίκκας κατέφυγαν στους Ιλλυριούς και από εκεί πέρασαν στην Άνω Μακεδονία, σε μια πόλη που ονομαζόταν Λεβαία. Εκεί εργάστηκαν έναντι αμοιβής στον βασιλέα, ο ένας φροντίζοντας τα άλογα, ο άλλος τα βόδια και ο μικρότερος τα αμνοερίφια. Η γυναίκα του βασιλέως τους έψηνε η ίδια τα φαγητά. Παρατηρώντας ότι κάθε φορά το ψωμί του Περδίκκα γινόταν διπλάσιο σε μέγεθος, το ανέφερε στον άνδρα της. Αυτός το θεώρησε ως κακό οιωνό και τους απάλλαξε από τα καθήκοντά τους. Όταν τα αδέλφια ζήτησαν τον μισθό που δικαιούνταν, ο βασιλεύς επηρεασμένος από κάποιο θεό («θεοβλαβής») κοιτώντας τον ήλιο που έμπαινε από την καπνοδόχο, τους είπε πως αυτός ήταν ο μισθός που τους άξιζε. Όταν οι μεγαλύτεροι έμειναν άναυδοι, ο μικρότερος, ο Περδίκκας, δέχθηκε την αμοιβή και, χαράσσοντας με το μαχαίρι του το έδαφος που φώτιζε ο ήλιος, μάζεψε τρεις φορές το συγκεντρωμένο φως στον κόρφο του έπειτα έφυγε αυτός και οι συνοδοί του. Μετά την αποχώρησή τους, αφού κάποιος εξήγησε στον βασιλέα τη σημασία αυτού που είχε κάνει το αγόρι, διέταξε ιππείς να τους κυνηγήσουν και να τους σκοτώσουν. Σ αυτή τη χώρα υπήρχε ένα ποτάμι το οποίο μόλις πέρασαν οι Τημενίδες, φούσκωσε τόσο πολύ ώστε ήταν αδύνατον να το διαβούν οι ιππείς. Τα αδέλφια έφθασαν στη Μακεδονία κι έζησαν κοντά στους 18 Δασκαλάκης 1960, 253 και υποσημ Ηροδότου Ιστορία, 8,139. Με αυτή τη γενεαλογία συμφωνεί και ο Θουκυδίδης ( ) βλ. Hammond 1995β, 12. Επίσης βλ. και Zahrnt 1984, 347 κε. 20 Ηροδότου Ιστορία, 8, Επίσης βλ. Hammond 1995β, και Zahrnt 1984, 345 κε. 29

30 επονομαζόμενους «κήπους του Μίδα», γιου του Γορδίου. Αφού κατέκτησαν αυτή τη γη, υπέταξαν και την υπόλοιπη Μακεδονία. Από εδώ κι εξής ο Ηρόδοτος σιωπά, χωρίς να αναφέρει τίποτε άλλο σχετικά με την εξάπλωση των Τημενιδών ή την πόλη που αποτελούσε την έδρα τους. Σ αυτό το σημείο μας βοηθά ένας δελφικός χρησμός που έλαβε ο Περδίκκας 21 και ο οποίος τον προέτρεπε να πάει στη γη των Βοττιαίων και να ιδρύσει την πόλη του κράτους του εκεί όπου υπήρχαν χιονόλευκες αίγες. Με αυτόν τον τρόπο ιδρύθηκε το μακεδονικό βασίλειο του οποίου η ιστορία έμελλε να συνεχιστεί ως το 168 π.χ., οπότε καταλύθηκε από τους Ρωμαίους. 21 Διόδωρος Σικελιώτης (7.16). Η παραπομπή από τον Hammond 1995β, 16. Στο ίδιο έργο, αναφέρονται και αναλύονται από τον Hammond και οι υπόλοιπες απόψεις για την ίδρυση του μακεδονικού κράτους και τη γενεαλογία των βασιλέων. Για τον χρησμό επίσης βλ. Faklaris 1994, Saatsoglou-Paliadeli 1996, 232 Hammond 1997α,

31 Η νομισματοκοπία 1. Αλέξανδρος Α ( ή 451 π.χ.) Ο Αλέξανδρος ήταν γιος του Αμύντα Α, έβδομος κατά σειράν βασιλεύς των Μακεδόνων, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, όπως αναφέραμε παραπάνω. Αρκετά ιστορικά στοιχεία μας είναι γνωστά για τον Αλέξανδρο Α, κυρίως μέσω του Ηροδότου, που, όπως είδαμε, είχε συναντηθεί με τον βασιλέα και είχε φιλοξενηθεί στην αυλή του. Πρόκειται αναμφισβήτητα για μια εξέχουσα προσωπικότητα της εποχής του αυτό προκύπτει κυρίως από τη διπλωματική του ικανότητα και τους πολιτικούς ελιγμούς, που στόχευαν στη διατήρηση των ισορροπιών ανάμεσα στην Αθήνα και στην Περσία, και κατ επέκταση στη σωτηρία του βασιλείου του. Στον Αλέξανδρο Α οφείλεται η μυθολογική σύνδεση των Μακεδόνων και του βασιλείου τους με το πελοποννησιακό Άργος. Ανάγοντας την καταγωγή του μακεδονικού βασιλικού οίκου των Τημενιδών στο Άργος και τη γενιά του Ηρακλή, κατόρθωσε την αναγνώριση της «ελληνικότητος» του οίκου και του βασιλείου του 22, με αποτέλεσμα να του επιτραπεί και η συμμετοχή στους Ολυμπιακούς Αγώνες, στους οποίους μάλιστα, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο 23, νίκησε στο αγώνισμα του σταδίου. Ο Αλέξανδρος εκμεταλλεύθηκε την προσέγγιση του βασιλείου του και της νότιας Ελλάδας, και κυρίως της Αθήνας, για να παίξει διπλωματικό παιχνίδι ισορροπιών ανάμεσα στην Αθήνα και την Περσία, όσο αυτές βρίσκονταν σε εμπόλεμη κατάσταση. Αυτό το κατόρθωνε συνάπτοντας πολιτικές σχέσεις και με τις δύο πλευρές: όσον αφορά στην Αθήνα (και γενικά στη νότια Ελλάδα), έδωσε μυστικές πληροφορίες για τις κινήσεις των Περσών 24, έστειλε στρατό για να βοηθήσει στις μάχες εναντίον των Περσών 25 και επισκέφθηκε το στρατόπεδο των Ελλήνων στις Πλαταιές όπου και εκφώνησε λόγο στους Αθηναίους 22 Ηροδότου Ιστoρία, 5,22. Bengtson 1991, 281 Hammond 1995β, 118 Kraay 1969, 348. Εξαιτίας αυτού του συμβάντος του απέδωσαν οι μεταγενέστεροι τον χαρακτηρισμό «Φιλέλλην» βλ. Bengtson 1991, Ηροδότου Ιστορία, 5,22,2. 24 Ηροδότου Ιστορία, 7,173,3. 25 Ηροδότου Ιστορία, 8,34. 31

32 στρατηγούς 26. Ως προς την Περσία, ο Αλέξανδρος είχε φροντίσει να συνάψει στενές σχέσεις παντρεύοντας την αδελφή του Γυγαία με τον Βουβάρη, γιο του Μεγάβαζου 27, Πέρση επικυρίαρχο της Μακεδονίας 28. Επίσης φαίνεται ότι είχε κερδίσει την εμπιστοσύνη του Μαρδόνιου, αφού παρουσιάστηκε ως απεσταλμένος του στους Αθηναίους 29. Διατηρώντας τις λεπτές ισορροπίες ανάμεσα στην Ελλάδα και την Περσία, ο ευφυής Αλέξανδρος επεδίωξε να έχει οφέλη μετά το τέλος των συρράξεων, όποιος και να αναδεικνυόταν νικητής. Έτσι και έγινε μετά το τέλος των Μηδικών και την υποχώρηση των Περσών, ο Αλέξανδρος οδήγησε τους Μακεδόνες εναντίον των Ηδωνών προσαρτώντας στο βασίλειό του την περιοχή μεταξύ Αξιού και Στρυμόνα καθώς και ορισμένες πλουτοφόρες πηγές, π.χ. το ορυχείο κοντά στη λίμνη Πρασιάδα 30, που θα του απέδιδαν την απαραίτητη ποσότητα μεταλλεύματος για την κοπή των νομισμάτων. Όσον αφορά στη χρονολογία έναρξης της βασιλικής νομισματοκοπίας από τον Αλέξανδρο Α υπάρχει διαφωνία μεταξύ των μελετητών. Οι Hammond και Griffith 31 υποστηρίζουν ότι η νομισματοκοπία άρχισε μετά την υποχώρηση των Περσών από την Ελλάδα, ενώ η Raymond 32 στηριζόμενη στην εξέταση των νομισμάτων, γύρω στο 492 π.χ. 33. Στο παρόν κείμενο θα ακολουθηθεί η άποψη που διατύπωσε η Raymond. Σύμφωνα με την άποψη της Raymond, η νομισματοκοπία του Αλεξάνδρου Α, που αποτελείται μόνο από αργυρές κοπές, από το 492 ως το 451 π.χ. 34 χωρίζεται στις εξής τέσσερις κατηγορίες 35 : 1. Στα νομίσματα που κόπηκαν μεταξύ 492 και 480/79 π.χ. 36, τα λεγόμενα «ανώνυμα». 26 Ηροδότου Ιστορία, 9, Ηροδότου Ιστορία, 7,22,2. 28 Hammond 1995β, 72 και Ηροδότου Ιστορία, 5,21,2. 29 Ηροδότου Ιστορία, 8,140α. 30 Hammond 1995β, Hersh 1991, 4-5 Hammond 1995α, 51. Για τη σταδιακή επέκταση του μακεδονικού βασιλείου από το 550 π.χ. ως και μετά το 480 π.χ. βλ. πίν Hammond 1995β, Raymond 1953, Η Raymond 1953,10-11 και 58-9 υποστηρίζει ως χρονολογία έναρξης της νομισματοκοπίας του Αλεξάνδρου Α το 492 π.χ. λόγω της εκστρατείας του Μαρδόνιου στη Θράκη με σκοπό να ετοιμάσει εκείνη του Δαρείου. 34 Αν και το 454 π.χ. αποτελεί την ευρέως αποδεκτή χρονολογία θανάτου του Αλεξάνδρου Α, η Raymond 1953, 86 ισχυρίζεται, μέσω της εξέτασης των νομισμάτων του, ότι ο Αλέξανδρος Α απεβίωσε το 451 π.χ. 35 Raymond 1953,

33 2. Στην «1 η ομάδα» που περιλαμβάνει τα ενυπόγραφα νομίσματα του Αλεξάνδρου Α, μεταξύ 480/79 και 477/6 π.χ Στην «2 η ομάδα» που περιλαμβάνει τα νομίσματα μεταξύ 476/5 και περίπου 460 π.χ Στην «3 η ομάδα» που περιλαμβάνει τα νομίσματα μεταξύ περίπου 460 και 451 π.χ. 39 Ο Αλέξανδρος Α, τόσο στα λεγόμενα «ανώνυμα» νομίσματα όσο και στα νομίσματα της «1 ης ομάδας» της Raymond χρησιμοποίησε τους εικονογραφικούς τύπους των φύλων που κατοικούσαν στον μακεδονικό χώρο και που έκοβαν νομίσματα ήδη από το 550 π.χ. 40 Οι τύποι που ο Αλέξανδρος Α υιοθέτησε και χρησιμοποίησε στα νομίσματά του, είναι 1) ο λεγόμενος «τύπος της αιγός», που στον εμπροσθότυπο φέρει γονατιστή αίγα και στον οπισθότυπο έγκοιλο τετραμερές τετράγωνο 41 και 2) ο λεγόμενος «τύπος του Άρη», που στον εμπροσθότυπο φέρει άνδρα που φορά χλαμύδα και πέτασο και κρατά δύο δόρατα να συνοδεύει ίππο που βηματίζει δ. και στον οπισθότυπο έγκοιλο τετραμερές τετράγωνο με την επιγραφή ΑΛΕΞΑΝΔΡΟ. Ο εν λόγω τύπος είναι καθαρή αντιγραφή των νομισμάτων των Βισαλτών. Όταν ο Αλέξανδρος Α, μετά το 480 π.χ., επέκτεινε το βασίλειό του και κατέλαβε το ορυχείο κοντά στη λίμνη Πρασιάδα 42, που ως τότε κατείχαν οι Βισάλτες 43, υιοθέτησε τον εικονογραφικό τύπο των νομισμάτων τους, με τη διαφορά ότι 36 Raymond 1953, Σ αυτό το σημείο θεωρούμε χρήσιμο να γίνει ακόμη μία φορά αναφορά στη διαφορετική άποψη που διατύπωσαν οι Hammond-Griffith (Hammond 1995β, ) ότι δηλαδή η νομισματοκοπία του Αλεξάνδρου Α ξεκίνησε μετά τα Μηδικά και τοποθετούν όλα τα νομίσματα που η Raymond χρονολογεί στο π.χ. μετά το 480 π.χ. Για την ανάλυση της άποψής τους καθώς και για την κριτική που ασκούν στη Raymond βλ. Hammond 1995β, Raymond 1953, Η Παπαευθυμίου 2000, αποδίδει έναν τύπο νομίσματος που στον εμπροσθότυπο φέρει ημίτομο τράγου και στον οπισθότυπο έγκοιλο τετράγωνο στον τύπο του ανεμόμυλου στον Αλέξανδρο Α και το χρονολογεί στο 480/79 π.χ. 38 Raymond 1953, Σ αυτήν την ομάδα ανήκει ένας νέος τύπος του Aλεξάνδρου Α που περιλαμβάνεται στη συλλογή της Alpha Bank. Βλ. SNG Alpha, και Κρεμύδη 1999, Raymond 1953, Ενδιαφέρον έχει η άποψη που διατυπώνει ο Kagan 1987, 25, ότι μόνο στην τελευταία δεκαετία της βασιλείας του ο Αλέξανδρος είχε στη διάθεσή του μεγάλο πλούτο. 40 Βλ. εδώ παραπομπή Raymond 1953, και πίν. Ι, Βλ. πίν. 3 (Θεοδωράκι). Για το συγκεκριμένο ορυχείο μας πληροφορεί ο Ηρόδοτος 5,17,2, ότι «τάλαντον ἀργυρίου Ἀλεξάνδρῳ ἡμέρης ἑκάστης ἐφοίτα». Kraay 1969, 348. BMC 1978, xlvii. 43 Hammond 1995β,