1. Να µην µας πάρουν τον αέρα

1. Να µην µας πάρουν τον αέρα Η ρύπανση σκοτώνει. Το γεγονός αυτό έχει διαπιστωθεί πέραν πάσης αµφιβολίας ήδη από το 1952, όταν ένα φονικό περιστατικό νέφους που διήρκεσε τέσσερις µέρες, οδήγησε σε πρόωρο θάνατο 4.000 ανθρώπους στο Λονδίνο. Αρκετά χρόνια µετά, τον Ιούλιο του 1987, ένας συνδυασµός υψηλών θερµοκρασιών, άπνοιας και υψηλών επιπέδων ρύπανσης οδηγούσε σε πρόωρο θάνατο τουλάχιστον 2.000 άτοµα στην Αττική. Η επιστηµονική έρευνα έδειξε ότι η ρύπανση ήταν εξ ίσου καθοριστικός παράγοντας µε τον αφόρητο καύσωνα εκείνης της περιόδου. Οι θάνατοι στο Λονδίνο οφείλονταν σε ένα δηλητηριώδες κοκτέηλ σωµατιδίων καπνού και διοξειδίου του θείου, απόρροια της έντονης βιοµηχανικής δραστηριότητας και της καύσης του άνθρακα και του ντήζελ (το οποίο τότε περιείχε υψηλά ποσοστά θείου). Η µορφή αυτή νέφους ονοµάστηκε τύπου Λονδίνου για να θυµίζει το τραγικό περιστατικό του 1952. Από την ίδια ρύπανση έπασχαν λίγο πολύ όλες οι βιοµηχανικά αναπτυγµένες χώρες και βέβαια και οι ελληνικές µεγαλουπόλεις στα πρώτα χρόνια της έντονης ανάπτυξής τους. Είναι χαρακτηριστικό ότι τη δεκαετία του 70, µόνο ο σταθµός ηλεκτροπαραγωγής του Κερατσινίου ήταν υπεύθυνος για το 20% περίπου των εκποµπών διοξειδίου του θείου στην πρωτεύουσα. Στα χρόνια που πέρασαν είχαµε µια µετάλλαξη του νέφους. Η διαρκής επέκταση του αστικού χώρου, η στασιµότητα της βιοµηχανικής δραστηριότητας και κυρίως η έκρηξη του αριθµού των αυτοκινήτων έφερε νέους κυρίαρχους ρύπους στο προσκήνιο. Οι λεγόµενοι φωτοχηµικοί ρύποι (όπως τα οξείδια του αζώτου και το όζον), απόρροια κυρίως της καύσης της βενζίνης στα αυτοκίνητα, έγιναν σύντοµα ο εφιάλτης για πόλεις µε εύκρατο κλίµα και υψηλή ηλιοφάνεια όπως η Αθήνα. Το φωτοχηµικό αυτό νέφος αποκλήθηκε τύπου Λος Άντζελες από τη µητρόπολη του Ι.Χ., που έπασχε από φωτοχηµική ρύπανση ήδη από τη δεκαετία του 60. Η συνειδητοποίηση των προβληµάτων έφερε σύντοµα λύσεις. Η νοµοθεσία έγινε πιο αυστηρή, τα όρια της επιτρεπόµενης ρύπανσης τέθηκαν σε χαµηλότερα επίπεδα, τα καύσιµα βελτιώθηκαν, η τεχνολογία των αυτοκινήτων γνώρισε σηµαντικές βελτιώσεις µε τους καταλυτικούς µετατροπείς να γίνονται απαραίτητο εξάρτηµα κάθε νέου οχήµατος. Όλα καλά λοιπόν; υστυχώς όχι. Παρά τις αναµφισβήτητες βελτιώσεις που επήλθαν σε σχέση µε τη δεκαετία του 80, το πρόβληµα της ατµοσφαιρικής ρύπανσης συνεχίζει να υφίσταται εξίσου σοβαρό, εξίσου απειλητικό. Το νέφος µεταλλάσσεται και πάλι. Νέοι ρύποι γίνονται κυρίαρχοι. Πάνω που νοµίζαµε ότι κατανοούσαµε επαρκώς τη φωτοχηµεία του νέφους, η αλλαγή τεχνολογίας και σύστασης των καυσίµων και του στόλου των αυτοκινήτων, έφερε στο προσκήνιο ρύπους όπως τα αναπνεύσιµα µικροσωµατίδια (γνωστά και ως PM 10 ) και οι πολυκυκλικοί αρωµατικοί υδρογονάνθρακες (όπως π.χ. το βενζόλιο), οι οποίοι, εκτός των άλλων, είναι και καρκινογόνοι. Τα επίπεδά τους σε όλη την Ευρώπη αγγίζουν απίστευτες τιµές. Η υποδοµή για τη συστηµατική καταµέτρησή τους απουσιάζει από τα επίσηµα δίκτυα µέτρησης σε πολλές χώρες (ανάµεσά τους και η Ελλάδα), ενώ οι διαπιστώσεις των επιστηµόνων κάθε άλλο παρά καθησυχαστικές είναι. εν υπάρχει ασφαλές κατώφλι (ασφαλές όριο δηλαδή) για τα εισπνεόµενα µικροσωµατίδια, ούτε βέβαια για τις καρκινογόνες ουσίες. Η λογική των ορίων, λογική που χρησιµοποιήθηκε ευρύτατα από τις κυβερνήσεις ως άλλοθι για την αποτυχία τους να καταστείλουν και να περιορίσουν την ατµοσφαιρική ρύπανση, καταρρέει περίτρανα. Σε χώρες µάλιστα όπως η Ελλάδα, το πρόβληµα δεν υπάρχει επειδή απλώς δεν µετριέται. Κι αν υπήρξαµε τυχεροί και δεν είχαµε µια επανάληψη του τραγικού καλοκαιριού του 1987, τίποτα δεν εγγυάται ότι κάτι τέτοιο δεν θα συµβεί στο µέλλον. Το πιο ανησυχητικό όµως δεν είναι τα ακραία συµβάντα. Είναι δυστυχώς ο µιθριδατισµός µας στο τοξικό κοκτέηλ του νέφους. Η ρύπανση σκοτώνει. Και τις περισσότερες φορές σκοτώνει, όχι ακαριαία, αλλά αργά, βασανιστικά. GREENPEACE - Ατµοσφαιρική ρύπανση 1

Στις 13.1.98, το Υπουργείο Υγείας της Βρετανίας παρουσίασε τα αποτελέσµατα µιας έρευνας για τις µακροχρόνιες συνέπειες της ρύπανσης στην υγεία των πολιτών της χώρας αυτής. Τα αποτελέσµατα υπήρξαν συγκλονιστικά. Κάθε χρόνο, 12.000-24.000 άτοµα στη Βρετανία οδηγούνται σε πρόωρο θάνατο, ενώ άλλα 14.000-24.000 άτοµα οδηγούνται εκτάκτως στα νοσοκοµεία, εξ αιτίας της ρύπανσης. Οι ρύποι που κατ εξοχήν συσχετίστηκαν µε αυτά τα εικαζόµενα περιστατικά είναι τα µικροσωµατίδια (ΡΜ 10 ), το όζον και το διοξείδιο του θείου. Αν αυτά συµβαίνουν στη Βρετανία (η οποία σηµειωτέον δεν θεωρείται από τις χώρες µε τα υψηλότερα επίπεδα ρύπανσης και µάλιστα σε φωτοχηµικούς ρύπους όπως το όζον), τι συµβαίνει στην Ελλάδα; Τι συµβαίνει στην Αθήνα και τις άλλες ελληνικές πόλεις, όπου, όπως θα δούµε και παρακάτω, τα επίπεδα όζοντος και ΡΜ 10 είναι εξόχως υψηλά; Ποιό είναι το τίµηµα για τη ζωή και την υγεία µας; Η έρευνα αυτή της Greenpeace προσπαθεί να πετύχει ένα κυρίως στόχο. Μέσω της καταγραφής των επιπέδων ρύπανσης να καταδείξει ότι η πλαστή ευδαιµονία δεν οφελεί τη δηµόσια υγεία και το περιβάλλον. Ότι το νέφος δεν εξαφανίζεται µε ανακοινώσεις υπουργείων και νέους δρόµους για περισσότερα καταλυτικά αυτοκίνητα. Ότι το να περιορίσουµε τη ρύπανση στα επίπεδα της δεκαετίας του 80, είναι µεν θετικό, πλην όµως δε συνιστά και λύση του προβλήµατος. Η Greenpeace δεν συµµερίζεται την αισιοδοξία του ΥΠΕΧΩ Ε. Τα στοιχεία των µετρήσεων δεν συνηγορούν άλλωστε στην κατεύθυνση της αισιοδοξίας. Ανησυχούµε. Και ανησυχούµε διπλά γιατί η υπόθεση νέφος κλείνει πλέον µια εικοσαετία στην Αθήνα. Μια νέα γενιά γεννήθηκε και µεγάλωσε µε το νέφος της Αθήνας σε σηµείο που να το θεωρεί πλέον φυσιολογικό. Μια νέα γενιά στην υπόλοιπη Ελλάδα αρχίζει να ζει µε το δικό της νέφος. Τα στοιχεία που παραθέτουµε παρακάτω για 14 ελληνικές πόλεις δείχνουν δυστυχώς ότι η ρύπανση δεν είναι προνόµιο της πρωτεύουσας. Η έκθεση αυτή αποσκοπεί στο να ξανανοίξει ένας δηµόσιος διάλογος για την ατµοσφαιρική ρύπανση. Ένας διάλογος για τα µέτρα που θα πρέπει να ληφθούν, έτσι ώστε να αναπνέουµε ελεύθερα και άφοβα. Η σηµερινή κατάσταση δεν είναι ανεκτή. Αποδεχόµενοι τα σηµερινά επίπεδα ρύπανσης ως φυσιολογικά, ανεκτά ή αναπότρεπτα, καταδικάζουµε χιλιάδες συνανθρώπους µας σε υποβάθµιση της υγείας τους και ενδεχοµένως σε πρόωρο θάνατο. Μην τους αφήσουµε να µας πάρουν τον αέρα. GREENPEACE - Ατµοσφαιρική ρύπανση 2

2. Ατµοσφαιρική ρύπανση και υγεία Οι άµεσες επιδράσεις της ατµοσφαιρικής ρύπανσης στην υγεία είναι γνωστές από δεκαετίες, αλλά θεωρούνταν ότι αφορούσαν κυρίως περιπτώσεις όπου η ρύπανση είναι πάρα πολύ υψηλή, σε επίπεδα πέραν δηλαδή αυτών που συνήθως καταγράφονται στους σταθµούς µέτρησης στην Αθήνα και τις άλλες πόλεις. Ωστόσο, επιδηµιολογικές µελέτες κυρίως της τελευταίας δεκαετίας (δηλαδή µελέτες παρατήρησης σε µεγάλους πληθυσµούς), έδειξαν ότι ακόµα και τα χαµηλότερα επίπεδα ατµοσφαιρικής ρύπανσης έχουν άµεσες επιδράσεις στην υγεία, συµπεριλαµβανοµένης και αύξησης της θνησιµότητας (Κατσουγιάννη, 1996). Οι σηµαντικότερες επιπτώσεις στην υγεία συνοψίζονται παρακάτω: Αύξηση των κρουσµάτων των αναπνευστικών και καρδιαγγειακών παθήσεων και επιδείνωση των ήδη πασχόντων απ αυτές. Μείωση της αναπνευστικής ικανότητας των πνευµόνων. Βλάβες στις αναπνευστικές διόδους και τους πνεύµονες. Επιβάρυνση της λειτουργίας του καρδιαγγειακού συστήµατος, λόγω του εξαναγκασµού της καρδιάς και των πνευµόνων να λειτουργούν εντατικότερα. Ερεθισµοί των οφθαλµών και του δέρµατος. Πονοκέφαλοι, ίλιγγοι, ζαλάδες. Νευρολογικές διαταραχές, δυσφορία. Συνεισφορά στην ανάπτυξη ασθενειών όπως το άσθµα, η βρογχίτις, το εµφύσηµα και διάφορες µορφές καρκίνου. 2.1 Πληθυσµοί σε κίνδυνο Ενώ η λογική των ορίων µιλά πάντα µε µέσους όρους και αναφέρεται σε κάποιον ιδεατό, πλην όµως ανύπαρκτο, µέσο άνθρωπο, η πραγµατικότητα είναι διαφορετική. Αρκετές οµάδες πληθυσµού είναι πιο ευάλωτες στη ρύπανση, κάποιες δε κινδυνεύουν άµεσα ακόµα και από σχετικά χαµηλά επίπεδα ρύπανσης. Οι πιο ευάλωτοι πληθυσµοί είναι: Παιδιά της προεφηβικής ηλικίας. Άτοµα µε άσθµα. Άτοµα που πάσχουν ήδη από ασθένειες του αναπνευστικού. Άτοµα µε καρδιαγγειακές παθήσεις. Ηλικιωµένοι (κυρίως όσοι είναι άνω των 65 ετών). Έγκυες και τα έµβρυα τους. 2.2 Οι σηµαντικότεροι ρύποι και οι επιπτώσεις τους Παρακάτω καταγράφουµε µερικές από τις χηµικές ουσίες που εισπνέουµε καθηµερινά. Η σειρά παρουσίασης τους δεν συνιστά και αξιολόγησή τους σε σχέση µε τη σοβαρότητα των επιπτώσεών τους για την υγεία. Μονοξείδιο του άνθρακα (CO) Ένα πραγµατικό δηλητήριο. Είναι αέριο, χωρίς χρώµα, οσµή ή γεύση και είναι πολύ σταθερό. Παραµένει στην ατµόσφαιρα για 2-4 µήνες και οξειδώνεται αργά σε διοξείδιο του άνθρακα. Παράγεται κατά τις ατελείς καύσεις. Κύρια πηγή στις αστικές περιοχές είναι οι κινητήρες των βενζινοκίνητων οχηµάτων. Το CO είναι τοξικό όταν εισπνέεται, γιατί ανταγωνίζεται το οξυγόνο σε ένα από τα τέσσερα άτοµα σιδήρου που έχει το µόριο της αιµοσφαιρίνης. Η χηµική συγγένεια του CO είναι περίπου 240 φορές µεγαλύτερη από του οξυγόνου, µε αποτέλεσµα το σχηµατισµό της ανθρακυλαιµοσφαιρίνης, αντί της φυσικής οξυαιµοσφαιρίνης που µεταφέρει το οξυγόνο στους ιστούς. GREENPEACE - Ατµοσφαιρική ρύπανση 3

ιοξείδιο του θείου (SO 2 ) Είναι αέριο, άχρωµο µε αισθητή οσµή και γεύση σε ένα µεγάλο εύρος συγκεντρώσεων. Παράγεται κατά την καύση των ορυκτών καυσίµων που περιέχουν θείο (όπως ο άνθρακας, το µαζούτ και το ντήζελ). Πηγές του είναι κυρίως η βιοµηχανία, η κεντρική θέρµανση και τα πετρελαιοκίνητα οχήµατα. Το SO 2 είναι πολύ ευδιάλυτο και γι αυτό απορροφάται από τα υγρά στο ανώτερο κυρίως αναπνευστικό σύστηµα, προκαλώντας αντίσταση στη δίοδο του αέρα (λόγω οιδήµατος) και έκκριση βλένας. Το SO 2 προκαλεί βρογχοστένωση, µε αποτέλεσµα τη δύσπνοια και το ρόγχο. Επιδεινώνει γενικά τις πνευµονικές και καρδιακές παθήσεις και αυξάνει τα επεισόδια στους πάσχοντες από άσθµα, χρόνια βρογχίτιδα και εµφύσηµα. Μειώνει την κανονική λειτουργία των πνευµόνων και προκαλεί ερεθισµό στα µάτια. Σύµφωνα µε τη Βρετανική Επιτροπή για τις Επιπτώσεις των Αέριων Ρύπων στην Υγεία (COMEAP), µόνο στη Βρετανία, το SO 2 µπορεί να ευθύνεται για 3.500 πρόωρους θανάτους και 3.500 έκτακτες εισαγωγές σε νοσοκοµεία ετησίως! Εκτός από τις επιπτώσεις στην υγεία, τα οξείδια του θείου και τα αεροζόλ του θειικού οξέος που παράγονται απ αυτά παρουσία υγρασίας, διαβρώνουν τα µέταλλα, γυψοποιούν τα µάρµαρα των µνηµείων, προκαλούν κιτρίνισµα στα φύλλα των φυτών, ελαττώνουν την ορατότητα και επιτείνουν την όξινη βροχή. Οξείδια του αζώτου (NO x ) Ενδιαφέρον παρουσιάζουν κυρίως το µονοξείδιο του αζώτου (ΝΟ) και το διοξείδιο του αζώτου (NO 2 ). Το ΝΟ είναι αέριο, άχρωµο, µε µικρή σχετικά τοξικότητα. Σχηµατίζεται από τις καύσεις σε αρκετά υψηλή θερµοκρασία. Εκπέµπεται από τα αυτοκίνητα και τις θερµικές εγκαταστάσεις παραγωγής ενέργειας. Το NO 2 είναι αέριο, µε χρώµα καφεκίτρινο και δηκτική γλυκίζουσα οσµή. Αν και εκλύεται µε τα καυσαέρια, θεωρείται κυρίως δευτερογενής ρύπος (παράγεται δηλαδή από την αντίδραση άλλων ρύπων στην ατµόσφαιρα). Το NO 2 είναι πιο επικίνδυνο για την υγεία από το ΝΟ. Έχει περιορισµένη διαλυτότητα, γεγονός που του επιτρέπει τη διείσδυση στο κατώτερο αναπνευστικό σύστηµα. Αντιδρά µε την οξυαιµοσφαιρίνη και εµποδίζει την οξυγόνωση των ιστών. Αυξηµένες συγκεντρώσεις του επιφέρουν άµεσες επιπτώσεις όπως ερεθισµό της µύτης και των µατιών, δυσχέρεια στην αναπνοή, οξεία αναπνευστική δυσφορία, πνευµονικό οίδηµα, ακόµα και το θάνατο. Επιδρά ακόµα στα φυτά, ενώ µε υγρασία µετατρέπεται σε νιτρικό οξύ, δρώντας διαβρωτικά επί των χρωµάτων, των µετάλλων και των µνηµείων. Όζον (Ο 3 ) και άλλα φωτοοξειδωτικά Τα φωτοοξειδωτικά περιλαµβάνουν κυρίως το όζον, το υπεροξυακετυλονιτρίλιο (ΡΑΝ), το υπεροξυβενζολονιτρίλιο (ΡΒΝ), την ακρολεϊνη, τη φορµαλδεύδη κ.λ.π. Η ποσότητα των φωτοοξειδωτικών στην ατµόσφαιρα εκτιµάται συνήθως µε τη µέτρηση της συγκέντρωσης του όζοντος, το οποίο µαζί µε τα ΡΑΝ αποτελούν το µεγαλύτερο ποσοστό. Τα οξειδωτικά είναι δευτερογενείς ρύποι και παράγονται κυρίως κατά τις φωτοχηµικές αντιδράσεις, µε πρόδροµες ουσίες τα NO x, τους υδρογονάνθρακες και την ηλιακή ακτινοβολία. Το όζον και τα οξειδωτικά γενικά, είναι ερεθιστικά στα µάτια, τη µύτη και το λαιµό και είναι ιδιαιτέρως βλαπτικά για την υγεία. Οι επιπτώσεις που γίνονται αντιληπτές περιλαµβάνουν τσούξιµο των µατιών, ερεθισµούς της µύτης και του λαιµού, βήχα, πονοκεφάλους και έντονο αίσθηµα κόπωσης. Καταστρέφει τις κυψελίδες των βρόγχων προκαλώντας µόνιµη βλάβη στις αναπνευστικές διόδους. Το όζον ελαττώνει την αντίσταση του οργανισµού σε λοιµώξεις. GREENPEACE - Ατµοσφαιρική ρύπανση 4

Προκαλεί βλάβες στα φύλλα των φυτών και στα συνθετικά ελαστικά, προσβάλει την κυτταρίνη στα υφάσµατα, ελαττώνει την αντοχή των υλικών και ξεθωριάζει τα χρώµατα. Τα αερολύµατα που σχηµατίζονται κατά τη διάρκεια των φωτοχηµικών αντιδράσεων, ελαττώνουν αισθητά την ορατότητα και δίνουν στην ατµόσφαιρα µια καφεκίτρινη απόχρωση που οφείλεται σε νιτρικές αλλά και θειικές ενώσεις. Μια πρόσφατη (12.1.98) µελέτη της Βρετανικής Επιτροπής για τις Επιπτώσεις των Αέριων Ρύπων στην Υγεία (COMEAP), έδειξε ότι, µόνο στη Βρετανία, το όζον µπορεί να ευθύνεται για 700-12.500 πρόωρους θανάτους και 500-9.900 έκτακτες εισαγωγές σε νοσοκοµεία ετησίως! Τα παιδιά είναι τα πρώτα θύµατα του όζοντος. Ο οργανισµός τους υποφέρει περισσότερο απ αυτόν των ενηλίκων. Αυτό οφείλεται τόσο στην παιδική φυσιολογία, όσο και στη διαφορετική συµπεριφορά των παιδιών, η οποία εκ των πραγµάτων επιβάλει µεγαλύτερη κινητικότητα. Συγκεκριµένα, τα παιδιά είναι πιο ευάλωτα στη ρύπανση από όζον διότι: Περνούν περισσότερο χρόνο σε ανοιχτούς χώρους απ ότι οι ενήλικες, ιδίως τους καλοκαιρινούς µήνες (οπότε και τα επίπεδα όζοντος είναι υψηλότερα). Τα παιδιά αναπνέουν περισσότερους αέριους ρύπους από τους ενήλικες. Οι απαιτήσεις τους σε οξυγόνο είναι µεγαλύτερες και εισπνέουν αναλογικά περισσότερο αέρα ανά λεπτό. Ακόµα και όταν αναπαύεται, ένα παιδί εισπνέει τόσο αέρα, όσο ένας ενήλικας σε ώρα έντονης εργασίας. Τα παιδιά είναι σαφώς πιο κινητικά. Ένα παιδί δύο ετών κινείται όσο και ένας αθλητής. Η φυσιολογία των παιδιών και κυρίως το γεγονός ότι η απόσταση από τον λάρυγγα ως τις πνευµονικές κυψελίδες είναι µικρότερη, επιτρέπουν στο όζον και στους άλλους τοξικούς ρύπους να φθάσουν γρηγορότερα στον τόπο του εγκλήµατος. Επειδή οι αναπνευστικές δίοδοι των παιδιών είναι στενότερες, οι επιπτώσεις από την έκθεση σε όζον είναι σοβαρότερες. Το ανοσοποιητικό σύστηµα των παιδιών είναι λιγότερο αναπτυγµένο από των ενηλίκων και αυτό τα καθιστά περισσότερο ευάλωτα στη ρύπανση. Τα παιδιά αντιδρούν κατά κανόνα ευκολότερα και γρηγορότερα σε αλλεργικές παθήσεις που σχετίζονται µε αέριους ρύπους. Μια µελέτη που πραγµατοποιήθηκε το 1995 στο Μεξικό έδειξε ότι, µια αύξηση κατά 74 των επιπέδων του όζοντος στην ατµόσφαιρα, επέφερε αύξηση κατά 43% των περιπτώσεων νοσηλίας παιδιών πασχόντων από άσθµα. Όταν τα επίπεδα του όζοντος ξεπέρασαν τα 163 για δύο συνεχόµενες µέρες, ο αριθµός των εισαγωγών παιδιών µε άσθµα αυξήθηκε κατά 133%. Όσο πιο µικρά ήταν τα παιδιά, τόσο µεγαλύτερο ήταν το πρόβληµα. Σηµειωτέον, ότι τα επίπεδα αυτά είναι συνήθη σε µερικές περιοχές της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης. Αιωρούµενα σωµατίδια Ίσως ο πιο παρεξηγηµένος και παραµεληµένος ρύπος. εκάδες έρευνες σε όλο τον κόσµο ενοχοποιούν τα µικροσωµατίδια όχι µόνο για αύξηση της θνησιµότητας, αλλά και για σηµαντικές µακροχρόνιες βλάβες στην υγεία. Επί χρόνια, υπήρχε µία σύγχυση σχετικά µε τη φύση και την επικινδυνότητα των σωµατιδίων, απόδειξη ότι οι διάφοροί σταθµοί µέτρησης µετρούσαν διαφορετικές παραµέτρους (άλλοι µετρούσαν π.χ. καπνό, άλλοι τα ολικά αιωρούµενα σωµατίδια, γνωστά ως TSP). Ως καπνός χαρακτηρίζονται συνήθως τα αιωρούµενα στερεά και υγρά σωµατίδια στην ατµόσφαιρα, τα οποία έχουν µαύρο χρώµα, µέγεθος µικρότερο από 1 µm (εκατοµµυριοστό του µέτρου) και προέρχονται από ατελείς καύσεις, ενώ τα στερεά και υγρά µόρια, µε διάµετρο συνήθως µέχρι 10 µm, ονοµάζονται αιωρούµενα σωµατίδια. Κύριες πηγές για τα αιωρούµενα σωµατίδια είναι οι βιοµηχανίες, τα αυτοκίνητα και η σκόνη του εδάφους. Το ακριβές µέγεθος των σωµατιδίων είναι αυτό που ενδιαφέρει από υγειονοµική άποψη. Οι έρευνες ενοχοποιούν κυρίως τα αιωρούµενα ατµοσφαιρικά σωµατίδια µικρής διαµέτρου (γνωστά και ως ΡΜ 10 ), που εισχωρούν βαθύτερα στο αναπνευστικό σύστηµα. Τελευταία, κρίσιµα κρίνονται και τα σωµατίδια µε διάµετρο γύρω στα 2,5 µm (ΡΜ 2.5 ) γι αυτό και σε GREENPEACE - Ατµοσφαιρική ρύπανση 5

ορισµένες χώρες, οι µετρήσεις σωµατιδίων αφορούν πλέον αυτές τις δύο κατηγορίες (PM 10 και PM 2.5 ). Σε ότι αφορά στα ΡΜ 10, η κυκλοφορία των οχηµάτων και ιδιαιτέρως των πετρελαιοκίνητων φαίνεται ότι είναι η σηµαντικότερη πηγή (POST, 1996). Τα πετρελαιοκίνητα φορτηγά µάλιστα εκπέµπουν 100 φορές περισσότερα σωµατίδια ανά διανυόµενο χιλιόµετρο απ ότι ένα µέσο καταλυτικό βενζινοκίνητο όχηµα (European Centre for Environment and Health, 1997). Πρόσφατες µελέτες έδειξαν ότι µία αύξηση των ΡΜ 10 κατά 10 επιφέρει αύξηση της θνησιµότητας κατά 1%. εν έχει επίσης σηµασία το αρχικό επίπεδο της ρύπανσης, αν δηλαδή πάµε από τα 25 στα 35 ή από τα 60 στα 70. Άλλες µελέτες έδειξαν ότι γιά κάθε αύξηση 10 των επιπέδων ΡΜ 10 έχουµε αύξηση των εισαγωγών σε νοσοκοµεία ασθενών µε άσθµα κατά 2% (POST, 1996). Σύµφωνα µάλιστα µε τη Βρετανική Επιτροπή για τις Επιπτώσεις των Αέριων Ρύπων στην Υγεία (COMEAP), µόνο στη Βρετανία, τα ΡΜ 10 µπορεί να ευθύνοται για 8.100 πρόωρους θανάτους και 10.500 έκτακτες εισαγωγές σε νοσοκοµεία ετησίως! Στην Ευρώπη, στα πλαίσια του πολυκεντρικού ερευνητικού προγράµµατος APHEA (Air Pollution and Health - a European Approach), το οποίο σηµειωτέον συντονίζεται από Έλληνες επιστήµονες, δηµοσιεύτηκαν πρόσφατα στοιχεία για τις επιπτώσεις της ρύπανσης από ΡΜ 10 και άλλους ρύπους, τα οποία αφορούν 15 ευρωπαϊκές πόλεις. Ο πίνακας που ακολουθεί δίνει τις βραχυχρόνιες επιδράσεις της ατµοσφαιρικής ρύπανσης στην υγεία (Κατσουγιάννη, 1997). Πίνακας 1 Βραχυχρόνιες επιδράσεις της ατµοσφαιρικής ρύπανσης στην υγεία Ευρωπαϊκό Πρόγραµµα APHEA είκτης υγείας Αύξηση (%) στο δείκτη υγείας που σχετίζεται µε 50 αύξηση στους αντίστοιχους ρύπους Καπνός ΡΜ 10 SO 2 NO 2 O 3 Ολική θνησιµότητα 2,9 2,1 3,5 1,3 2,9 Θνησιµότητα από αναπνευστικά 4 ΜΣ 2 ΜΣ 4 Θνησιµότητα από καρδιαγγειακά 2 1 2 1 2 Εισαγωγές στα νοσοκοµεία αναπνευστικών περιστατικών, 2 ΜΣ ΜΣ ΜΣ 3,1 ηλικίες 15-40 ετών Εισαγωγές στα νοσοκοµεία αναπνευστικών περιστατικών, ΜΣ ΜΣ 2 ΜΣ 3,8 ηλικίες 65+ ετών Εισαγωγές στα νοσοκοµεία µε κρίση ΜΣ - ΜΣ 2,9 ΜΣ άσθµατος Εισαγωγές στα νοσοκοµεία µε παροξύνσεις χρόνιας αποφρακτικής 3,5 ΜΣ ΜΣ 1,9 4,3 πνευµονοπάθειας ΜΣ = Μη Στατιστικά σηµαντική αύξηση Η συµβολή των ΡΜ 10 σε βραχυχρόνιες βλάβες στην υγεία καταδεικνύεται µε δραµατικό τρόπο από µελέτες που έγιναν στις ΗΠΑ και συνοψίζονται στον Πίνακα 2 (Κατσουγιάννη, 1997). Τα αποτελέσµατα των επιδηµιολογικών ερευνών προκάλεσαν διαδικασίες αναθεώρησης των ορίων για τα σωµατίδια από την Παγκόσµια Οργάνωση Υγείας (ΠΟΥ), την Ευρωπαϊκή Ένωση και τις ΗΠΑ. Η ΠΟΥ δέχεται πλέον ότι δεν υπάρχει κατώφλι ασφαλείας για τα αιωρούµενα σωµατίδια και ότι, εποµένως, αυτά µπορούν να προκαλέσουν βλάβες στην υγεία από πολύ χαµηλά επίπεδα συγκέντρωσης στην ατµόσφαιρα. GREENPEACE - Ατµοσφαιρική ρύπανση 6

Πίνακας 2 Βραχυχρόνιες επιδράσεις της ατµοσφαιρικής ρύπανσης από σωµατίδια στην υγεία. Μελέτες στις ΗΠΑ είκτης υγείας Αύξηση (%) στο δείκτη υγείας που σχετίζεται µε 50 αύξηση στα ΡΜ 10 Ολική θνησιµότητα 5,1 Θνησιµότητα από αναπνευστικά 18,2 Θνησιµότητα από καρδιαγγειακά 7,2 Εισαγωγές στα νοσοκοµεία µε κρίση άσθµατος 9,9 Εισαγωγές στα νοσοκοµεία αναπνευστικών 4,1 περιστατικών Χρήση βρογχοδιασταλτικών από ασθµατικούς 15,4 Κρίσεις άσθµατος συνολικά 15,9 Βενζόλιο Ανήκει σ εκείνη την κατηγορία ρύπων που µόλις αρχίζουµε να µετράµε συστηµατικά σε ορισµένες χώρες. Ύποπτο καρκινογένεσης στον άνθρωπο. Μπορεί να προκαλέσει αιµολυτική αναιµία, απλαστική αναιµία, οξεία λευχαιµία, ερεθισµούς των µατιών, επιπεφυκίτιδα, παροδική βλάβη του κερατοειδή, καταστολή του κεντρικού και περιφερειακού συστήµατος, υπνηλία, πολυνευρίτιδα, διαταραχές της ακοής, ερύθηµα, απολεπιστική δερµατίτιδα, κ.λ.π. Οι σηµαντικότερες πηγές έκλυσης του στην ατµόσφαιρα είναι από τα οχήµατα και από τις απώλειες κατά τη διάρκεια της µεταφοράς και πώλησης των υγρών καυσίµων. Τα υψηλότερα επίπεδα βενζολίου ανιχνεύονται κοντά σε βενζινάδικα και διυλιστήρια. εν υπάρχει ασφαλές κατώφλι για το βενζόλιο. Ξυλόλιο Ανήκει κι αυτό στην κατηγορία των νεοφανών ρύπων. Μπορεί να προκαλέσει ερύθηµα, δερµατίτιδες και ξηρότητα του δέρµατος, ερεθισµό στις ανώτερες αναπνευστικές οδούς, πνευµονικό οίδηµα, τοξική ηπατοπάθεια, ηπατοµεγαλία, νεφρωσικό σύνδροµο, ιλίγγους, διαταραχές οράσεως, ολιγουρία, παραισθησίες, διαταραχές µνήµης, αδυναµία, ευερεθιστότητα, ανορεξία, δίψα, κ.λ.π. Τολουόλιο Άλλος ένας νεοφανής ρύπος. Μπορεί να προκαλέσει απλαστική αναιµία, ιλίγγους, διαταραχές ισορροπίας, ισχυρές κεφαλαλγίες, παραισθησίες, ψυχικές και οπτικές διαταραχές, ξηρότητα του δέρµατος, φωτοφοβία, ερεθισµούς στις ανώτερες αναπνευστικές οδούς, κ.λ.π. Μόλυβδος Ενδιαφέρει ως ρύπος γιατί εκπέµπεται κατά την καύση της βενζίνης όπου προστίθεται ως αντικροτικό. Τα τελευταία χρόνια τα επίπεδα του µολύβδου στην ατµόσφαιρα των ελληνικών πόλεων φθίνουν σταδιακά µε την αυξανόµενη χρήση αµόλυβδης βενζίνης. Ο µόλυβδος επηρεάζει τα νεφρά, το γεννητικό και νευρικό σύστηµα και την ικανότητα του οργανισµού να παράγει αίµα. Συσσωρεύεται στα οστά και άλλους ιστούς και εξακολουθεί GREENPEACE - Ατµοσφαιρική ρύπανση 7

να βλάπτει ακόµα κι όταν έχει πλέον παύσει η έκθεση σε µόλυβδο. Επιδηµιολογικές µελέτες που έγιναν για να ερευνηθεί η τοξική δράση του µολύβδου σε οµάδες παιδιών, έδειξαν ότι παιδιά εκτεθειµένα σε υψηλά επίπεδα µολύβδου, παρουσίασαν σαφή πτώση της ικανότητας αντίληψης. Από έρευνες που έγιναν µάλιστα στην Αττική προέκυψε ότι παιδιά που ήταν εκτεθειµένα σε µεγάλες συγκεντρώσεις µολύβδου παρουσίασαν σε µεγάλο βαθµό νευρολογικές διαταραχές (αυξηµένα αντανακλαστικά τενόντων, µυική υποτονία, υπερκινητικότητα και επιβράδυνση της κινητικής ωρίµανσης). Κλείνοντας αυτή την αναφορά µας στις επιπτώσεις των αέριων ρύπων στην υγεία, θα άξιζε να συνοψίσουµε τα αποτελέσµατα από µελέτες που έγιναν στην Αθήνα (Κατσουγιάννη, 1996). Πίνακας 3 Μελέτες ασθενών-µαρτύρων για τις βραχυχρόνιες επιδράσεις των αέριων ρύπων στην υγεία του πληθυσµού της Αθήνας Χρονική περίοδος Ρύποι είκτες Υγείας Αποτέλεσµα 1975-82 SO 2, καπνός Ολική θνησιµότητα Στατιστικά σηµαντική σχέση θνησιµότητας µε SO 2. Σε µια πολύ ρυπασµένη µέρα παρατηρείται (σε σχέση µε µια σχετικά καθαρή) αύξηση περίπου κατά 3 θανάτους ηµερησίως ή αλλιώς αύξηση 10% των περιστατικών. 1975-82 SO 2, καπνός Κατά αιτίες θνησιµότητα Στατιστικά σηµαντική αύξηση (16%) των θανάτων από αναπνευστικές αιτίες κατά τις µέρες υψηλής ρύπανσης, κυρίως σε ηλικιωµένα άτοµα. Ολική θνησιµότητα Ενδείξεις συνέργειας ατµοσφαιρικών ρύπων και 1983-87 SO 2, καπνός, Ο 3 θερµοκρασίας στην επίδρασή τους στη θνησιµότητα. 1984-91 SO 2, καπνός, CO Ολική θνησιµότητα Στατιστικά σηµαντική ανεξάρτητη επίδραση στην ολική θνησιµότητα είχαν ο καπνός και το SO 2. Κατά τις πολύ ρυπασµένες µέρες (5%) σε σχέση µε τις καθαρές (5%), η θνησιµότητα αυξάνεται κατά 10% αν ως κριτήριο χρησιµοποιηθεί το SO 2 και 8% αν ως κριτήριο χρησιµοποιηθεί ο καπνός. 1988 CO, NO 2, καπνός Ηµερήσιος αριθµός διακοµιδών και εισαγωγών επειγόντων αναπνευστικών και καρδιακών περιστατικών Ο αριθµός εισαγωγών επειγόντων περιστατικών είναι αυξηµένος τις µέρες υψηλής ρύπανσης κατά 12 περίπου εισαγωγές καρδιακών περιστατικών (16%) και 10 αναπνευστικών (24%) κατά τους χειµερινούς µήνες. Το καλοκαίρι παρατηρείται µικρότερη και όχι στατιστικά σηµαντική αύξηση (3% και 7% αντίστοιχα). 1984-90 SO 2, καπνός Ηµερήσιος αριθµός εισαγωγών επειγόντων αναπνευστικών περιστατικών στα Νοσοκοµεία Σωτηρία και Σισµανόγλειο Ανάµεσα στα επείγοντα αναπνευστικά περιστατικά, τη µεγαλύτερη αύξηση παρουσιάζουν οι εισαγωγές µε παρόξυνση άσθµατος (31%) κυρίως σε άτοµα κάτω των 65 ετών. Ακολουθούν οι εισαγωγές µε παρόξυνση χρόνιας πνευµονοπάθειας κυρίως σε άτοµα άνω των 65 ετών (12%). GREENPEACE - Ατµοσφαιρική ρύπανση 8

3. Η λογική των ορίων και τα όριά της Η σύγχρονη νοµοθεσία για την προστασία του περιβάλλοντος θεµελιώθηκε πάνω στην υπόθεση ότι οι κίνδυνοι που απειλούν τη δηµόσια υγεία είναι δυνατόν να εκτιµηθούν µε αντικειµενικό τρόπο, µε βάση δηλαδή τα συµπεράσµατα και τις προτάσεις της σύγχρονης επιστήµης. Με άλλα λόγια, θεωρήθηκε δεδοµένο πως επιστήµες όπως η τοξικολογία, η επιδηµιολογογία και η έρευνα στο εργαστήριο, πέραν των αγαθών και ειλικρινών προθέσεων, είχαν και όλες τις προϋποθέσεις για να αποφανθούν για το αναµενόµενο µέγεθος των επιπτώσεων από ανεπιθύµητες ή άγνωστες δράσεις φυσικοχηµικών παραγόντων πάνω στον άνθρωπο και το περιβάλλον, ούτως ώστε να ληφθούν τα κατάλληλα µέτρα. Οι περισσότερες απ αυτές τις δράσεις θα ήταν δυνατόν να ποσοτικοποιηθούν και εποµένως πρόσφεραν ένα πρώτης τάξεως εργαλείο για τη θέσπιση κανόνων δικαίου, αλλά και περιορισµών. Έτσι, η ρύπανση της ατµόσφαιρας από το διοξείδιο του θείου και άλλους ρύπους, για παράδειγµα, δεν θα έπρεπε να ξεπερνά κάποιες ανώτατες τιµές κατά τη διάρκεια της µέρας, η συχνότητα των επεισοδίων (των ακραίων δηλαδή περιστατικών) δεν θα έπρεπε να υπερβαίνει ένα ορισµένο αριθµό κατά τη διάρκεια του χρόνου, ενώ οι µέσοι όροι της παρουσίας των ρύπων αυτών στην ατµόσφαιρα θα έπρεπε να βρίσκονται κάτω από ένα ορισµένο επίπεδο. Η λογική αυτή έφθασε πλέον τα όριά της. Με άλλα λόγια απέτυχε να δώσει επαρκείς και βιώσιµες λύσεις στο πρόβληµα της ρύπανσης (Ευθυµιόπουλος, 1996). Θα ήταν βέβαια άδικο να µην αναγνωρίσει κανείς τη θετική συµβολή της λογικής αυτής στην κατεύθυνση της αντικειµενοποίησης των περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Όµως, µετά από τρεις και πλέον δεκαετίες κυριαρχίας αυτής της λογικής των ορίων, διαπιστώνουµε ότι ο τρόπος αυτός σκέψης δεν αποσόβησε τη ρύπανση. Αντιθέτως τη νοµιµοποίησε. Η ρύπανση επιτρέπεται, αρκεί να είναι µέχρις ενός ορίου. Ένα άλλο χαρακτηριστικό αυτής της προσέγγισης είναι πως κάνει συνέχεια αναφορά σε µέσους όρους. Μέση ρύπανση, µέσο πληθυσµό, µέσο άνθρωπο. Οι ασθενείς γέροντες και τα ευάλωτα παιδιά προσµετρώνται µαζί και το ίδιο µε τους υγιείς ενήλικες. Ο µέσος όρος ισοπεδώνει τη διαφορά, απαλύνει τις οξείες επιπτώσεις των δηλητηρίων που αναπνέουµε και τα οποία µπορεί να αποβούν µοιραία για τους πιο ευαίσθητους από µας. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Barry Commoner, η θέσπιση ενός ορίου προϋποθέτει πως έχεις υποβάλει τα αποτελέσµατά σου σε ένα είδος ανάλυσης κόστους-οφέλους, συγκρίνοντας για παράδειγµα το κόστος λήψης πρόσθετων µέτρων µε το αναµενόµενο όφελος από τον περιορισµό των θανάτων. Αυτό όµως µε τη σειρά του προϋποθέτει πως είµαστε σε θέση να αποδώσουµε µια οικονοµική αξία στην ανθρώπινη ζωή. Εδώ δεν ανακύπτει µόνο ένα θέµα ηθικής, αλλά και ένα τεράστιο νοµικό ζήτηµα σχετικά µε το δικαίωµα της συλλογικής κοινότητας πάνω στη ζωή ή το θάνατο συγκεκριµένων πια ατόµων. Χαρακτηριστική είναι επί του προκειµένου η διαµάχη που ξέσπασε τα τελευταία χρόνια µεταξύ της Παγκόσµιας Οργάνωσης Υγείας από τη µια και της πετρελαϊκής βιοµηχανίας από την άλλη, σχετικά µε τους κινδύνους που προκύπτουν από την έκθεση των ανθρώπων σε αιωρούµενα µικροσωµατίδια (PM 10 ). Η πρώτη ισχυρίζεται πως το όριο των 50 δεν είναι πλέον αξιόπιστο επισηµαίνοντας πως δεν υπάρχει αποδεδειγµένο κατώφλι νοσηρότητας και θνησιµότητας για τα αιωρούµενα σωµατίδια, ιδιαίτερα εκείνα που ανήκουν στην κατηγορία των PM 10. Πρέπει να σηµειωθεί πως, σε πολλές µεγαλουπόλεις, τα επίπεδα των 50 ξεπερνιούνται αρκετά συχνά, ενώ ο µέσος όρος για τη µορφή αυτή ρύπανσης στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη είναι 2,5 φορές µεγαλύτερος από την τιµή αυτή κατά τη διάρκεια του έτους. Στις δυτικές συνοικίες της Θεσσαλονίκης µάλιστα και ιδιαίτερα στην Ιωνία και τη Σίνδο, τα ολικά αιωρούµενα σωµατίδια είναι ο µόνος ρύπος που συστηµατικά βρίσκεται σε υψηλές συγκεντρώσεις µε υπερβάσεις των ορίων σε ποσοστό σχεδόν 90%. Από την πλευρά της η πετρελαϊκή βιοµηχανία ανταπαντά πως το να λέµε ότι τα αιωρούµενα σωµατίδια είναι επικίνδυνα, είναι ανευθυνότητα και συναισθηµατισµός. Μπορεί να µη πείθει βέβαια µε τέτοιου είδους επιχερήµατα. Κατορθώνει όµως να καθυστερήσει τη λήψη µέτρων, µέχρι να είµαστε απολύτως σίγουροι. Εν τω µεταξύ, πεθαίνουν άνθρωποι. GREENPEACE - Ατµοσφαιρική ρύπανση 9

Μια σύγχρονη θεώρηση της έννοιας του περιβαλλοντικού κινδύνου, περνάει αναγκαστικά από την αναθεώρηση των όρων επιτρεπτά ή αποδεκτά επίπεδα ρύπανσης. Η αρχή της πρόληψης παρέχει το πλαίσιο για την προώθηση µιας πολιτικής, η οποία όχι µόνο θα προβλέπει, αλλά και θα µεριµνά έγκαιρα, δηλαδή πριν από την εκδήλωση των αρνητικών συνεπειών. Υπ αυτό το πρίσµα, τα όρια επιφυλακής για το νέφος, εξυπηρετούν ενδεχοµένως πολιτικές στατιστικές, όχι όµως και τη δηµόσια υγεία. Πολύ απλά, θα πρέπει συνεχώς να προσπαθούµε για λιγότερη ρύπανση αν θέλουµε να προστατέψουµε τους εαυτούς µας και το περιβάλλον. GREENPEACE - Ατµοσφαιρική ρύπανση 10

4. Η ατµοσφαιρική ρύπανση στην Ελλάδα Στην παρούσα έκθεση έγινε προσπάθεια να εκτιµηθεί συνολικά η ποιότητα του ατµοσφαιρικού περιβάλλοντος στην Ελλάδα. Έτσι: 1. Παρουσιάζεται και αξιολογείται το επίπεδο της ατµοσφαιρικής ρύπανσης σε διάφορες πόλεις της Ελλάδος, δίνοντας ιδιαίτερη έµφαση στην Αθήνα, που εµφανίζει τα σηµαντικότερα προβλήµατα, 2. Εκτιµάται και προβλέπεται η εξέλιξη των ατµοσφαιρικών ρύπων στις διάφορες πόλεις και ο γενικότερος χαρακτήρας της ατµοσφαιρικής ρύπανσης στη χώρα µας, και 3. Παρουσιάζονται και εκτιµώνται οι µέχρι σήµερα µετρήσεις βενζολίου και αναπνεύσιµων σωµατιδίων (PM 10 ), που έχουν γίνει στη χώρα µας, εν όψη της θεσµοθέτησης ορίων για αυτούς τους ρύπους από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Οι σηµαντικότερες διαπιστώσεις είναι οι ακόλουθες: Η σηµαντικότερη πηγή εκποµπής αέριων ρύπων σε όλες σχεδόν τις πόλεις, είναι η κυκλοφορία οχηµάτων, ενώ σε δεύτερη µοίρα έρχεται η κεντρική θέρµανση και η βιοµηχανία. Μάλιστα, στα αστικά κέντρα, στις περισσότερες περιπτώσεις η κυκλοφορία θα πρέπει να συµµετέχει σε ακόµη µεγαλύτερο ποσοστό στους εισπνεόµενους από τον άνθρωπο αέριους ρύπους, σε σχέση µε τις άλλες δύο πηγές εκποµπής, αφού η κυκλοφορία είναι κατανεµηµένη σε όλη την έκταση κάθε πόλης και βρίσκεται πολύ κοντά στον άνθρωπο. Η ατµοσφαιρική ρύπανση στις αστικές περιοχές της χώρας µας είναι κατά κύριο λόγο φωτοχηµική. Έτσι, σήµερα, σε πολλές πόλεις παρατηρούνται επεισόδια µε αυξηµένες συγκεντρώσεις φωτοχηµικών ρύπων. Οι πρωτογενείς αέριοι ρύποι CO, SO 2, καπνός, αιωρούµενα σωµατίδια εµφανίζουν σε όλες σχεδόν τις πόλεις σταθεροποιητικές ή ελαφρώς πτωτικές τάσεις, όµως το επιπεδό τους σε αρκετές περιπτώσεις είναι σηµαντικό. Οι δευτερογενείς φωτοχηµικοί ρύποι, όπως το ΝΟ 2 και το Ο 3, αρχίζουν να αποτελούν το βασικότερο πρόβληµα ατµοσφαιρικής ρύπανσης των ελληνικών πόλεων. Ιδιαίτερα το Ο 3 εµφανίζει σηµαντικές συγκεντρώσεις σε όλες σχεδόν τις πόλεις. Το επίπεδο των πτητικών οργανικών που έχουν µετρηθεί στην Αθήνα είναι υψηλό, ανάµεσα στις υψηλότερες συγκεντρώσεις, που έχουν παρατηρηθεί σε διάφορες πόλεις του κόσµου. Μάλιστα, το βενζόλιο, που είναι καρκινογόνο, φαίνεται, µέχρι στιγµής, ότι ξεπερνά τα 20 στην Αθήνα, τιµή που είναι µεγαλύτερη από την τιµή των 10 ή 15 ως µέση τιµή ετησίως, που συζητιέται να είναι το όριο που θα τεθεί από την Ε.Ε. Όπου έχουν µετρηθεί εισπνεόµενα µικροσωµατίδια PM 10, το επίπεδό τους είναι πολύ υψηλό, συγκρινόµενο µε το προτεινόµενο όριο των 50, που ισχύει στην Βρετανία, και το οποίο σχεδιάζεται να υιοθετηθεί από την Ε.Ε. 4.1 Ορυκτά καύσιµα: το φονικό όπλο Τα προβλήµατα ατµοσφαιρικής ρύπανσης στην Ελλάδα ξεκίνησαν από τη στιγµή που το µοντέλο ανάπτυξης της κοινωνίας προϋπέθετε υπερσυγκέντρωση πληθυσµού και βιοµηχανιών στα αστικά κέντρα. Οι έντονες κοινωνικές ανάγκες τις πρώτες δεκαετίες µετά τον Β παγκόσµιο πόλεµο δεν επέτρεπαν την λήψη µέτρων για την αντιµετώπιση προβληµάτων που σχετίζονται µε την ποιότητα του αέρα. Τα προβλήµατα όµως, οξύνθηκαν ακόµη περισσότερο, και λόγω της αδυναµίας των κυβερνήσεων να εγγυηθούν αξιόπιστα και GREENPEACE - Ατµοσφαιρική ρύπανση 11

αποτελεσµατικά µέσα συλλογικής µεταφοράς, και εξ αιτίας των κοινωνικών προτύπων που επέβαλαν το αυτοκίνητο ως τη λύση στις µετακινήσεις. Οι κύριες πηγές ατµοσφαιρικής ρύπανσης στο σύνολο σχεδόν των περιοχών που υπάρχουν προβλήµατα ποιότητας του αέρα είναι η κυκλοφορία, η βιοµηχανία και οι κεντρικές θερµάνσεις. Στον πίνακα 4 φαίνεται η διαχρονική µεταβολή στην κατανάλωση καυσίµων για της ανάγκες της βιοµηχανίας, των µετακινήσεων και της θέρµανσης στο σύνολο της χώρας από το 1980 και µετά. Παρατηρούµε τη συνεχή αύξηση στην κατανάλωση βενζίνης (κυρίως καύσεις αυτοκινήτων). Από την καύση όλων αυτών των καυσίµων παράγονται οι αέριοι ρύποι που δηµιουργούν τα προβλήµατα ατµοσφαιρικής ρύπανσης. Στον πίνακα 5 παρουσιάζεται η τελική ενεργειακή κατανάλωση στη βιοµηχανία, τις µεταφορές και για οικιακή-εµπορική χρήση από όλα τα είδη των καυσίµων τα έτη 1990-1995. Στον πίνακα 6 παρουσιάζεται η διαχρονική αύξηση στον αριθµό των κυκλοφορούντων οχηµάτων στη χώρα µας. Πίνακας 4 Κατανάλωση καυσίµων στην Ελλάδα τα έτη 1980, 1985 και 1989-1994 (σε χιλιάδες ΤΙΠ-τόνους ισοδύναµου πετρελαίου) Είδος καυσίµου 1980 1985 1989 1990 1991 1992 1993 1994 Α. Στερεά καύσιµα 3423 5951 7863 7985 7716 8104 8103 8434 Λιγνίτης 2765 4715 6946 7013 6656 6829 7126 7447 Γαιάνθρακες 381 1151 829 897 998 1246 944 935 Κωκ 187 38 32 29 17 13 12 12 Προϊόντα λιγνίτη 90 47 56 46 45 16 21 40 Β. Υγρά καύσιµα 11234 10466 12376 12686 12986 13014 13159 13208 Βενζίνη 1377 1795 2325 2423 2501 2582 2644 2695 Καύσιµα αεροπορίας 1082 1156 1003 1239 1132 1182 1428 1328 Ντήζελ 3239 3682 4663 4720 4938 4808 4784 4823 Μαζούτ 4975 3319 3216 3173 3299 3253 3046 3048 Υγραέριο 225 215 263 281 314 351 368 376 Φωτιστικό πετρέλαιο Λοιπά προϊόντα 336 299 906 850 802 838 889 938 Γ. Αέρια καύσιµα 3 41 58 62 56 60 54 57 Αέριο πόλεως 3 9 15 16 16 17 17 15 Φυσικό αέριο - 32 43 46 40 43 37 42 Πηγή: ΕΣΥΕ GREENPEACE - Ατµοσφαιρική ρύπανση 12

Πίνακας 5 Η τελική ενεργειακή κατανάλωση (σε χιλιάδες τόνους ισοδύναµου πετρελαίου) στη βιοµηχανία, στις µεταφορές και στην οικιακή-εµπορική χρήση από όλα τα είδη των καυσίµων τα έτη 1990-1995 Στερεά καύσιµα Υγρά καύσιµα Σύνολο Λιγνίτης Σύνολο Αργό πετρέλαιο Προϊόντα πετρελαίου Αέριο πόλεως και φυσικό αέριο Ηλεκτρική ενέργεια ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ Βιοµηχανία 1990 1059 134 1868-1868 8 3239 6174 1991 1089 113 1632-1632 7 3161 5889 1992 999 86 1787-1787 7 3064 5857 1993 1037 146 1638-1638 7 2893 5575 1994 1010 110 1665-1665 7 2928 5610 1995 947 53 1956-1956 7 3053 5963 Μεταφορές 1990 1-5757 - 5757-17 5775 1991 1-5884 - 5884-16 5901 1992 1-6040 - 6040-18 6059 1993 1-6329 - 6329-17 6347 1994 1-6323 - 6323-16 6340 1995 1-6297 - 6297-38 6336 Οικιακή - εµπορική χρήση 1990 31 31 2533-2533 8 4323 6875 1991 47 46 2738-2738 9 4576 7370 1992 46 29 2504-2504 10 4885 7445 1993 51 35 2458-2458 10 4996 7515 1994 47 28 2477-2477 8 5224 7776 1995 31 16 2501-2501 9 5534 8075 Πηγή: ΕΣΥΕ Σήµερα, κυκλοφορούν πάνω από 2,4 εκατ. ιδιωτικά επιβατικά αυτοκίνητα σε όλη τη χώρα, από τα οποία 1.250.000 περίπου στην πρωτεύουσα. Οι αριθµοί αυτοί αυξάνονται συνεχώς και αν δεν ληφθούν περιοριστικά µέτρα, το 2005 θα κυκλοφορούν στην Ελλάδα 3,3 εκατ. Ι.Χ. Το 1997 αγοράστηκαν περίπου 160.000 Ι.Χ., ενώ οι τάσεις είναι αυξητικές. Έτσι, από τη δεκαετία του 50 µέχρι σήµερα αντιµετωπίζουµε σοβαρά προβλήµατα ατµοσφαιρικής ρύπανσης, όχι µόνο στην Αθήνα, αλλά και σε αρκετά άλλα αστικά κέντρα και βιοµηχανικές περιοχές της Ελλάδας. Τα προβλήµατα ποιότητας του αέρα σε κάθε περιοχή διαφοροποιούνται κάθε τόσο ανάλογα µε τα µέτρα που λαµβάνονται ή µε τις αλλαγές που γίνονται στην ποιότητα των καυσίµων και στις τεχνολογίες αντιρρύπανσης των πηγών εκποµπής των αέριων ρύπων. Στα επόµενα κεφάλαια παρουσιάζονται και αξιολογούνται τα επίπεδα ατµοσφαιρικής ρύπανσης σε αρκετές πόλεις της χώρας µας, δίνοντας έµφαση στην Αθήνα, που παρουσιάζει τα σηµαντικότερα προβλήµατα ατµοσφαιρικής ρύπανσης και για την οποία υπάρχουν άλλωστε και τα περισσότερα διαθέσιµα στοιχεία. GREENPEACE - Ατµοσφαιρική ρύπανση 13

Πίνακας 6 ιαχρονική εξέλιξη των οχηµάτων που βρίσκονται σε κυκλοφορία στην Ελλάδα Έτος Σύνολο Λεωφορεία Επιβατηγά Φορτηγά Μοτοσυκλέτες 1974 643.345 12.817 377.180 170.396 82.952 1975 737.229 13.352 438.553 198.148 87.176 1976 841.080 14.139 509.334 226.573 91.034 1977 997.538 14.538 620.755 265.015 97.230 1978 1.151.344 15.680 728.161 306.181 101.322 1979 1.305.850 17.464 822.034 356.033 110.319 1980 1.360.345 16.338 858.845 389.377 95.785 1981 1.477.214 17.367 912.385 441.081 106.381 1982 1.633.043 17.701 996.256 496.589 122.497 1983 1.763.438 17.591 1.069.343 537.538 138.966 1984 1.886.414 17.937 1.145.066 571.079 151.539 1985 2.036.625 19.234 1.259.335 595.761 162.295 1986 2.170.355 19.482 1.355.142 622.037 173.694 1987 2.282.494 19.745 1.428.546 650.950 183.253 1988 2.405.690 20.074 1.503.921 683.700 197.995 1989 2.569.584 20.653 1.605.181 724.203 219.547 1990 2.779.976 21.430 1.735.523 766.429 256.594 1991 2.888.009 22.080 1.777.484 792.770 295.675 1992 2.989.336 22.674 1.829.100 797.788 339.774 1993 3.195.324 23.206 1.958.544 825.697 387.877 1994 3.375.607 23.540 2.074.081 849.033 428.953 1995 3.588.852 24.600 2.204.761 883.823 475.668 Πηγή: ΕΣΥΕ GREENPEACE - Ατµοσφαιρική ρύπανση 14

4.2 Ατµοσφαιρική ρύπανση στην Αθήνα 4.2.1 Χαρακτηριστικά της ευρύτερης περιοχής των Αθηνών Η ευρύτερη περιοχή της Αθήνας χαρακτηρίζεται από έντονη βιοµηχανική δραστηριότητα, πυκνή δόµηση, έλλειψη πρασίνου, µεγάλο πληθυσµό και έντονα κυκλοφοριακά προβλήµατα. Η περιοχή της πρωτεύουσας, αποτελώντας το 1,5% της έκτασης της Ελλάδας συγκεντρώνει το 40% του πληθυσµού, το 70% των υπηρεσιών, το 50% της βιοµηχανίας και το 90% των πολιτιστικών δραστηριοτήτων. Η δοµηµένη έκταση φθάνει τα 350 τετραγωνικά χιλιόµετρα και ο πληθυσµός σήµερα αγγίζει ή ξεπερνά τα 4 εκατοµµύρια κατοίκους. Η πολεοδοµική ανάπτυξη έγινε χωρίς ουσιαστικό πρόγραµµα ή έλεγχο, µε αποτέλεσµα να δηµιουργηθεί σύγχυση των χρήσεων και των λειτουργιών της πόλης, οικοδοµικό χάος, ρυµοτοµική ανεπάρκεια, έλλειψη ελεύθερων χώρων και πράσινου κ.λπ. Η αναλογία πράσινου ανά κάτοικο στο ήµο της Αθήνας είναι 4 τετραγωνικά µέτρα ( ήµος Αθηναίων), όταν στο Παρίσι είναι 8 τ.µ., στη Ρώµη 9 τ.µ., στο Βερολίνο 13 τ.µ., στο Λονδίνο 20 τ.µ., στη Μόσχα 40 τ.µ. και στην Ουάσιγκτον 50 τ.µ.. Ο αριθµός των κυκλοφορούντων οχηµάτων στην Αθήνα αυξάνεται συνεχώς. Στον πίνακα 7 φαίνεται η διαχρονική εξέλιξη του στόλου των αυτοκινήτων στο λεκανοπέδιο της Αθήνας, των οποίων η µέση ηλικία σήµερα (1997) ξεπερνά τα 10 χρόνια. Πίνακας 7 ιαχρονική εξέλιξη των οχηµάτων που βρίσκονται σε κυκλοφορία στην Αθήνα Έτος Σύνολο Λεωφορεία Επιβατηγά Φορτηγά Μοτοσυκλέτες 1974 329.883 6.111 238.301 47.712 37.759 1975 369.625 6.346 271.271 52.784 39.224 1976 415.161 6.693 309.290 58.574 40.604 1977 488.538 7.189 369.992 68.257 43.100 1978 547.479 7.697 421.443 73.738 44.603 1979 606.382 8.113 465.450 83.472 49.347 1980 614.558 7.116 478.471 84.825 44.146 1981 643.437 7.838 491.883 94.095 49.621 1982 707.254 8.023 535.877 104.420 58.934 1983 751.487 7.818 565.921 111.137 66.611 1984 801.941 7.957 608.511 116.843 68.630 1985 874.998 8.814 671.206 117.442 77.536 1986 933.357 8.926 719.861 122.315 82.255 1987 981.305 9.030 757.822 128.353 86.100 1988 1.038.383 9.175 799.764 136.552 92.922 1989 1.114.951 9.448 856.228 146.788 102.487 1990 1.212.400 9.806 926.381 156.996 119.217 1991 1.257.317 10.119 947.267 163.047 136.884 1992 1.307.919 10.368 974.082 166.527 156.942 1993 1.397.304 10.546 1.038.196 171.700 176.862 1994 1.466.840 10.642 1.087.431 174.508 194.259 1995 1.569.982 11.154 1.156.262 184.585 217.982 Πηγή: ΕΣΥΕ Τα παραπάνω χαρακτηριστικά της ευρύτερης περιοχής των Αθηνών σε συνδυασµό µε τη µεγάλη ηλιοφάνεια, τη χαµηλή βροχόπτωση, διάφορους άλλους µετεωρολογικούς παράγοντες, καθώς επίσης και τον ανεπαρκή αερισµό της, λόγω των ορεινών όγκων που την περιβάλλουν, αποτελούν παράγοντες που ευνοούν την ατµοσφαιρική ρύπανση στην Αθήνα. GREENPEACE - Ατµοσφαιρική ρύπανση 15

4.2.2 Πηγές του νέφους στην Αθήνα Στη δεκαετία του 90, η συνολική κατανάλωση καυσίµων στην Αθήνα δεν έχει σηµαντικές µεταβολές παρόλη την αύξηση των καυσίµων κίνησης, λόγω της παράλληλης µείωσης των καυσίµων από την βιοµηχανία. Έτσι, τα τελευταία χρόνια η συνολική κατανάλωση καυσίµων στην Αθήνα κυµαίνεται µεταξύ 2,6-2,8 εκατ. τόνους καυσίµων ανά έτος (ΕΣΥΕ). Στις συνολικές ετήσιες εκποµπές η βιοµηχανία συµµετέχει κατά περίπου 15% µε σταθερές τάσεις µείωσης, οι µετακινήσεις κατά 55% µε σταθερά αυξητικές τάσεις και η θέρµανση κατά 30% µε µικρές αυξητικές τάσεις. Όµως, η θέρµανση λειτουργεί µόνο κατά τους χειµερινούς µήνες, µε συνέπεια να διαφοροποιείται σηµαντικά σε εποχιακή βάση η συµµετοχή των πηγών στις εκποµπές αέριων ρύπων. Στον πίνακα 8 εκτιµάται σε εποχιακή βάση η ποσοστιαία συµµετοχή των πηγών στις εκποµπές αέριων ρύπων στην Αθήνα. Παρατηρείται ο σηµαντικός ρόλος της θέρµανσης κατά τους χειµερινούς µήνες και των µετακινήσεων σε όλη τη διάρκεια του έτους και ιδιαίτερα τη θερµή περίοδο. Πίνακας 8 Εκτίµηση της µέσης εποχιακής ποσοστιαίας συµµετοχής των πηγών στις εκποµπές αέριων ρύπων στην Αθήνα την δεκαετία του 90 Πηγή Θερµή περίοδος (Απρίλιος έως Ψυχρή περίοδος (Νοέµβριος έως Μάρτιο) Μέση τιµή έτους Οκτώβριο) Βιοµηχανία 22% 11% 15% Μετακινήσεις 78% 37% 55% Θέρµανση - 52% 30% Αξίζει να επισηµανθεί ότι οι εκποµπές αέριων ρύπων από τη θέρµανση και τις µετακινήσεις είναι διάσπαρτες σε όλη την ευρύτερη περιοχή της Αθήνας, λόγω της φύσης αυτών των πηγών, µε συνέπεια οι αέριοι ρύποι που εκπέµπονται από αυτές τις πηγές να έρχονται πιό εύκολα σε επαφή µε το γενικότερο πληθυσµό. Αντίθετα, οι εκποµπές από τη βιοµηχανία είναι περισσότερο εντοπισµένες σε συγκεκριµένες περιοχές, µε συνέπεια να επηρεάζουν ενδεχοµένως σηµαντικά µόνο τους κατοίκους αυτών των περιοχών και πολύ λιγότερο το γενικότερο πληθυσµό. Αυτές οι εποχιακές και χωρικές διαφοροποιήσεις των εκποµπών αέριων ρύπων από τις πηγές τους, θα πρέπει οπωσδήποτε να λαµβάνονται υπόψη στα µέτρα αντιµετώπισης της ατµοσφαιρικής ρύπανσης. Είναι αξιοσηµείωτο ότι, κατά τη λεγόµενη θερµή περίοδο, η κυκλοφορία των οχηµάτων ευθύνεται για το 80% περίπου της ατµοσφαιρικής ρύπανσης. εν είναι υπερβολή να χαρακτηρίσει λοιπόν κανείς το αυτοκίνητο ως δυνάστη της καθηµερινής µας ζωής. Τα στοιχεία που παραθέτουµε παρακάτω και περιέχονται στην Πράσινη Βίβλο του ΟΑΣΑ για τις αστικές συγκοινωνίες (ΟΑΣΑ, Απρίλιος 1998), είναι αξιοπρόσεκτα: Κάθε χρόνο, 40.000 νέα Ι.Χ. προστίθενται στον ήδη επιβαρυµένο αστικό ιστό της πρωτεύουσας. Ο δείκτης ιδιοκτησίας Ι.Χ. κατά την τελευταία 12ετία έχει αυξηθεί κατά 45% περίπου. Τα Ι.Χ. στην Αθήνα διανύουν κατά µέσο όρο περίπου 9.000 χιλιόµετρα ετησίως, δηλαδή το 1997 για παράδειγµα διανύθηκαν 11,2 δισ. οχηµατοχιλιόµετρα. Η κίνηση αυτή συνεπάγεται κατανάλωση περίπου 1,1 δισ. λίτρων βενζίνης. Με τη σηµερινή τιµή καυσίµου η ποσότητα αυτή κοστίζει περί τα 240 δισ. δρχ. Η παραπάνω κίνηση των Ι.Χ. συνεπάγεται σηµαντική επιβάρυνση της ατµόσφαιρας. Εκτιµάται ότι από τα Ι.Χ. εκλύονται στον αττικό ουρανό περίπου 350.000 τόνοι µονοξειδίου του άνθρακα, 50.000 τόνοι υδρογονανθράκων και 23.000 τόνοι οξειδίων του αζώτου. GREENPEACE - Ατµοσφαιρική ρύπανση 16

Από σχετικές µελέτες έχει εκτιµηθεί ότι το περιβαλλοντικό κόστος από τη χρήση του Ι.Χ., κι αυτό σε ότι αφορά στην ατµοσφαιρική ρύπανση και µόνο, είναι περίπου 3,44 δρχ ανά οχηµατοχιλιόµετρο. Όσο κι αν η εκτίµηση αυτή αποτιµά µέρος µόνο των επιπτώσεων (και σε καµιά περίπτωση δεν µπορεί να αξιολογήσει και να κοστολογήσει την ανθρώπινη ζωή και ευηµερία), τα νούµερα είναι χαρακτηριστικά. Το κόστος αυτό ανέρχεται σε 38,5 δισ. δρχ ετησίως, όσο δηλαδή κοστίζουν 7 χιλιόµετρα δικτύου σύγχρονου τραµ. Η συνεχής αύξηση της χρήσης των Ι.Χ. συνεπάγεται µια αντίστοιχη αύξηση της οδικής κυκλοφορίας στην πρωτεύουσα. Εκτιµάται ότι, µε τους σηµερινούς ρυθµούς, έχουµε ετήσια αύξηση της κυκλοφορίας κατά 2,6% στο κεντρικό τµήµα του Λεκανοπεδίου, 3,5% στην υπόλοιπη αστική ζώνη και 7% στις προαστιακές και ηµιαστικές περιοχές. Έχει εκτιµηθεί ότι, στις ευρωπαϊκές χώρες το κόστος της κυκλοφοριακής συµφόρησης (χαµένος χρόνος κ.λ.π) αντιστοιχεί στο 2% περίπου του ΑΕΠ. Το ποσοστό αυτό για την Ελλάδα µεταφράζεται σε περίπου 500 δισ. δρχ ετησίως. Ως αποτέλεσµα της αλόγιστης αύξησης της κυκλοφορίας, µειώνεται συνεχώς η µέση ταχύτητα των οδικών µεταφορικών µέσων και ιδιαίτερα των µέσων συλλογικής µεταφοράς. Οι σχετικές µετρήσεις του ΟΑΣΑ δείχνουν ότι η ταχύτητα των λεωφορείων µειώθηκε κατά 23% σε σχέση µε την περασµένη δεκαετία. Η πτώση της ταχύτητας των οχηµάτων αστικών συγκοινωνιών συνεχίζεται µε ρυθµούς, οι οποίοι τα τελευταία χρόνια έφταναν το 2% ετησίως. Περισσότερο πλήττονται οι βόρειες και ανατολικές περιοχές στις οποίες η ανταγωνιστικότητα των αστικών συγκοινωνιών είναι µειωµένη λόγω της µεγάλης χρήσης Ι.Χ. Να σηµειωθεί ότι στις περιοχές αυτές (Χαλάνδρι, Μαρούσι, Ν. Ηράκλειο, Πεύκη, Κηφισιά, Αγ. Παρασκευή, Χολαργός κ.λ.π) ο δείκτης ιδιοκτησίας Ι.Χ. είναι κατά µέσο όρο 30% υψηλότερος από το µέσο όρο της πρωτεύουσας. εδοµένου ότι οι αστικές συγκοινωνίες της πρωτεύουσας πραγµατοποιούσαν προ δεκαετίας 150 εκατ. οχηµατοχιλιόµετρα ετησίως, η µείωση της ταχύτητας των συλλογικών µέσων µεταφοράς συνεπάγεται απώλεια 30 εκατ. οχηµατοχιλιοµέτρων ετησίως, η οποία µε τη σειρά της µεταφράζεται σε απώλεια περίπου 16 δισ. δρχ. ετησίως. Στον παραπάνω παράγοντα που µειώνει την ανταγωνιστικότητα των αστικών συγκοινωνιών έναντι του Ι.Χ. θα πρέπει να προστεθεί και το γεγονός ότι η τιµή της βενζίνης (και εποµένως το κόστος ανά οχηµατοχιλιόµετρο) κατά την τελευταία πενταετία δεν έχει ακολουθήσει τον πληθωρισµό. 4.2.3 Εξέλιξη των "κλασικών" αέριων ρύπων στην Αθήνα Ήδη, από τις δεκαετίες του 50 και 60 άρχισαν να εµφανίζονται προβλήµατα ατµοσφαιρικής ρύπανσης στην Αθήνα, τα οποία συνεχώς χειροτέρευαν λόγω της αύξησης της βιοµηχανικής δραστηριότητας, της επέκτασης της πόλης, της αύξησης του στόλου των αυτοκινήτων και της χειροτέρευσης των κυκλοφοριακών συνθηκών. Η πρώτη ίσως προσέγγιση του προβλήµατος έγινε το 1963 (Μukhopadhyay, 1963), στην οποία διαπιστώνεται για πρώτη φορά η αναλογία της Αθήνας και του Λος Άντζελες, σε ότι αφορά την επίδραση των αυτοκινήτων στην ατµοσφαιρική ρύπανση. Σε µετέπειτα δηµοσίευση (Papaioannou, 1967) αναφέρονται συγκεντρώσεις του SO 2, του καπνού και του 3,4 βενζοπυρένιου στο κέντρο της Αθήνας µε µέγιστες τιµές που φθάνουν τα 391, 700 και 62 αντίστοιχα. Tη δεκαετία του '70 το SO 2, ο καπνός και τα ολικά αιωρούµενα σωµατίδια (TSP) εµφανίζουν µιά πτωτική εικόνα (ΥΠΕΧΩ Ε, 1980), λόγω της µείωσης της περιεκτικότητας των καυσίµων σε θείο, της µείωσης στην κατανάλωση µαζούτ και του µεγαλύτερου ελέγχου και συντήρησης των µηχανών καύσης. Από το 1977 προβλέπεται (Sikiotis and Gagaoudaki, 1977; 1978; Συκιώτης, 1979) ότι οι συνθήκες στην Αθήνα ευνοούν τη µετεξέλιξη της ατµοσφαιρικής ρύπανσης σε φωτοχηµική, γεγονός που άρχισε να επαληθεύεται από τα µέσα της δεκαετίας του '80 και να διαπιστώνεται καθαρά από τις αρχές της δεκαετίας του 90 (Κυρκίτσος, 1993). Σε αυτό το γεγονός συνετέλεσαν η µείωση στην κατανάλωση µαζούτ και οι αλλαγές στην τεχνολογία GREENPEACE - Ατµοσφαιρική ρύπανση 17

των αυτοκινήτων, που µείωσαν τις εκποµπές καπνού και µονοξειδίου του άνθρακα και αύξησαν τις εκποµπές οξειδίων του αζώτου, µε αποτέλεσµα την αυξηµένη παραγωγή δευτερογενών φωτοχηµικών αέριων ρύπων όπως το όζον, το διοξείδιο του αζώτου κ.α. Το 1984 άρχισε να λειτουργεί το δίκτυο σταθµών του ΠΕΡΠΑ, το οποίο περιελάµβανε αυτόµατα όργανα µέτρησης των ατµοσφαιρικών ρύπων. Έτσι, από το 1984 έχουµε συστηµατικές µετρήσεις των "κλασικών" ατµοσφαιρικών ρύπων, όπως NO x, SO 2, CO, καπνού, TSP και O 3. Παρακάτω γίνεται σύντοµη αναφορά στο επίπεδο των αέριων ρύπων τα τελευταία δεκατέσσερα χρόνια (1984-97) και εξάγονται συµπεράσµατα γιά την εξέλιξη του χαρακτήρα της ατµοσφαιρικής ρύπανσης. Στους πίνακες 9-15 περιέχεται η διαχρονική εξέλιξη των συγκεντρώσεων των ατµοσφαιρικών ρύπων τα έτη 1984-97 για διάφορους σταθµούς του δικτύου του ΠΕΡΠΑ, ενώ στον πίνακα 16 περιέχονται οι µέσες µηνιαίες τιµές διαφόρων ρύπων για το έτος 1996. Πίνακας 9 ιαχρονική µεταβολή µέσων ετήσιων τιµών του ΝΟ 2 (µέση τιµή από ωριαίες µετρήσεις σε ) στο δίκτυο των σταθµών του ΠΕΡΠΑ τα έτη 1984-1997 ΠΑΤ ΑΘΗ ΑΡΙ ΠΕΙ ΓΕΩ ΠΕΡ ΣΜΥ ΡΕΝ ΜΑΡ ΛΙΟ ΛΥΚ 1984 105 37 23 24 1985 113 98 34 20 14 1986 107 92 47 29 25 1987 105 80 57 33 24 1988 117 89 88 61 40 34 1989 121 87 75 66 41 1990 120 84 76 55 71 29 42 36 1991 110 78 67 74 64 38 35 36 1992 118 66 75 50 58 51 31 23 1993 106 73 69 44 46 37 36 23 1994 102 70 93 74 39 55 51 46 34 30 33 1995 95 91 98 65 50 55 48 42 36 34 36 1996 95 80 81 60 43 50 49 30 24 33 1997 95 80 77 64 46 54 51 34 24 32 ΠΑΤ: Πατησίων, ΑΘΗ: Αθηνάς, ΑΡΙ: Αριστοτέλους, ΠΕΙ: Πειραιάς, ΓΕΩ: Γεωπονική, ΠΕΡ: Περιστέρι, ΣΜΥ: Ν. Σµύρνη, ΡΕΝ: Ρέντη, ΜΑΡ: Μαρούσι, ΛΙΟ: Λιόσια, ΛΥΚ: Λυκόβρυση GREENPEACE - Ατµοσφαιρική ρύπανση 18

Πίνακας 10 ιαχρονική µεταβολή µέσων ετήσιων τιµών του Ο 3 (µέση τιµή από ωριαίες µετρήσεις σε ) στο δίκτυο των σταθµών του ΠΕΡΠΑ τα έτη 1984-1997 ΠΑΤ ΑΘΗ ΑΡΙ ΠΕΙ ΓΕΩ ΠΕΡ ΣΜΥ ΡΕΝ ΜΑΡ ΛΙΟ ΛΥΚ 1984 1985 1986 1987 29 49 34 64 1988 27 50 60 42 76 1989 31 55 52 46 94 1990 37 57 49 61 40 43 56 80 1991 35 37 44 59 49 58 69 72 1992 27 31 43 28 59 60 66 1993 27 25 45 51 61 54 68 1994 32 36 41 53 51 55 55 61 62 61 1995 25 45 50 51 58 52 62 64 62 57 1996 28 45 47 49 53 48 69 58 59 1997 25 46 52 51 49 59 61 44 45 Πίνακας 11 ιαχρονική µεταβολή µέσων ετήσιων τιµών του ΝΟ (µέση τιµή από ωριαίες µετρήσεις σε ) στο δίκτυο των σταθµών του ΠΕΡΠΑ τα έτη 1984-1997 ΠΑΤ ΑΘΗ ΑΡΙ ΠΕΙ ΓΕΩ ΠΕΡ ΣΜΥ ΡΕΝ ΜΑΡ ΛΙΟ ΛΥΚ 1984 1985 1986 1987 162 70 52 25 7 1988 182 73 67 52 30 11 1989 205 88 65 64 41 1990 206 80 69 88 58 29 46 10 1991 188 117 56 57 43 29 41 10 1992 180 85 83 50 33 38 47 10 1993 185 92 68 38 45 25 57 15 1994 161 82 98 69 57 64 31 44 40 32 26 1995 149 89 78 53 46 64 27 37 26 28 22 1996 139 88 66 59 44 61 34 20 14 18 1997 135 97 62 56 44 35 35 24 19 19 GREENPEACE - Ατµοσφαιρική ρύπανση 19

Πίνακας 12 ιαχρονική µεταβολή µέσων ετήσιων τιµών του SΟ 2 (µέση τιµή από ωριαίες µετρήσεις σε ) στο δίκτυο των σταθµών του ΠΕΡΠΑ τα έτη 1984-1997 ΠΑΤ ΑΘΗ ΑΡΙ ΠΕΙ ΓΕΩ ΠΕΡ ΣΜΥ ΡΕΝ ΜΑΡ ΛΙΟ ΛΥΚ 1984 55 50 18 18 26 1985 48 26 20 12 1986 47 75 17 14 25 1987 57 58 21 18 15 1988 82 39 61 21 19 17 1989 87 42 59 25 22 53 1990 80 47 50 16 27 21 17 30 1991 67 55 73 22 35 38 14 27 1992 87 59 71 28 49 17 36 1993 61 53 52 33 23 33 17 17 1994 58 45 56 45 34 30 43 31 14 22 1995 44 23 33 38 22 23 36 17 16 22 1996 40 29 27 40 21 19 41 17 17 1997 36 24 34 38 17 19 26 16 19 Πίνακας 13 ιαχρονική µεταβολή µέσων ετήσιων τιµών του CΟ (µέση τιµή από ωριαίες µετρήσεις σε mg/m 3 ) στο δίκτυο των σταθµών του ΠΕΡΠΑ τα έτη 1984-1997 ΠΑΤ ΑΘΗ ΑΡΙ ΠΕΙ ΓΕΩ ΠΕΡ ΣΜΥ ΡΕΝ ΜΑΡ ΛΙΟ ΛΥΚ 1984 8,9 1,3 2,0 1,3 1985 7,7 4,2 1,4 1,9 1,2 1986 6,0 4,4 1,1 1,8 1,1 1987 6,7 4,3 1,3 1,6 1,2 1988 7,4 4,1 4,7 1,8 1,7 1989 8,4 4,9 5,2 1,8 1,9 1990 7,4 4,2 4,1 1,5 2,8 1,8 1,7 1991 6,8 4,9 4,0 1,4 3,9 1,9 1,7 1992 5,5 6,7 3,2 1,2 2,6 2,0 3,4 1993 5,2 3,6 4,3 2,1 1,7 1,9 2,4 1994 5,4 3,5 3,8 3,5 1,9 2,7 2,0 1,8 1,6 1,1 1995 5,1 3,2 3,6 2,5 1,7 2,0 2,1 1,6 1,6 1,3 1996 4,8 3,7 2,6 2,3 1,6 1,7 1,8 1,5 1,1 1997 5,3 3,4 2,1 2,3 1,5 2,0 1,7 2,1 1,2 GREENPEACE - Ατµοσφαιρική ρύπανση 20