NORMAN DAVIES. Ι σ τ ο ρ ί α Ε Κ Ο Σ Ε Ι Σ Ν Ε Φ Ε Λ Η Α Θ Η Ν Α 2 0 0 9

NORMAN DAVIES Ι σ τ ο ρ ί α Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ Ε Κ Ο Σ Ε Ι Σ Ν Ε Φ Ε Λ Η Α Θ Η Ν Α 2 0 0 9

Ν Ε Φ Ε Λ Η / Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α ιεύθυνση σειράς: Αντώνης Λιάκος - Έφη Γαζή Τίτλος πρωτοτύπου: Europe: A History Copyright Norman Davies, 1997 Μετάφραση: Πελαγία Μαρκέτου και Ιουλία Πεντάζου Επιµέλεια - διορθώσεις: Χρήστος Γκαβάγιας, Πέλλα ικονηµάκη, Μαρία Καΐρη, Αθηνά Συριάτου Σχεδιασµός εξωφύλλου: ηµήτρης Στεβής Σχεδιασµός βιβλίου και τυπογραφική επιµέλεια: Περικλής ουβίτσας Επεξεργασία χαρτών και διαγραµµάτων: ηµήτρης Στεβής Εκτύπωση βιβλίου: Άγγελος Ελεύθερος Εκτύπωση εξωφύλλου: Άρτυπος ΕΠΕ Βιβλιοδεσία: Γιάννης Μπουντάς και Χρήστος Βασιλειάδης Α Τόµος: ISBN: 978-960-211-896-2 Β Τόµος: ISBN: 978-960-211-897-9 Αρ. έκδοσης: 1344 Για την ελληνική γλώσσα: 2009 Εκδόσεις ΝΕΦΕΛΗ Ασκληπιού 6, Αθήνα 106 80 τηλ.: 210 3639962 fax: 210 3623093 e-mail: info@nnet.gr www.nnet.gr

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IΙ Ε λ λ ά ς Α Ρ Χ Α Ι Α Ε Λ Λ Α Α Η ποιοτική υπεροχή που διακρίνει την αρχαία Ελλάδα τη θέτει υπεράνω συγκρίσεων. Με τον ίδιο τρόπο που η ποιότητα του ελληνικού φωτός επιτρέπει στους ζωγράφους να δουν τις µορφές και τα χρώµατα µε εξαιρετική ακρίβεια και ένταση, έτσι και οι συνθήκες της ανθρώπινης εξέλιξης στην Ελλάδα φαίνεται ότι ευνόησαν και το εξωτερικό περιβάλλον και την εσωτερική ζωή της ανθρωπότητας. Πράγµατι, η εξαιρετική ένταση του ηλιακού φωτός µπορεί να είναι µία από τις αιτίες που παρήγαγαν αυτά τα θεαµατικά αποτελέσµατα σε αυτή την περίπτωση, ο Όµηρος, ο Πλάτων και ο Αρχιµήδης µπορούν να θεωρηθούν προϊόντα τόσο της ιδιαίτερης τοπικής διάνοιας, όσο και της φωτοχηµείας.* Βέβαια, προκειµένου να εξηγηθεί το ελληνικό φαινόµενο, θα πρέπει να συνυπολογισθεί ένα σύνολο διαφορετικών παραγόντων. Ως ένας τέτοιος παράγων θα πρέπει να θεωρηθεί το ηλιόλουστο αλλά εποχικά µεταβαλλόµενο κλίµα, το οποίο ενθάρρυνε µε τον καλύτερο τρόπο για µια δραστήρια ζωή στον ανοικτό χώρο. εύτερος παράγων µπορεί να είναι το Αιγαίο Πέλαγος, µε τα νησιά και τα στενά περάσµατα, το οποίο αποτελούσε τον ιδεώδη τόπο για την καλλιέργεια δεξιοτήτων που σχετίζονταν µε τη ναυτιλία, το εµπόριο και τον αποικισµό. Ως τρίτος παράγων µπορεί να θεωρηθεί η εγγύτητα µε τους παλαιότερους, κραταιούς πολιτισµούς, τα επιτεύγµατα των οποίων πρέπει να υποθέσουµε ότι µεταφέρθηκαν και αξιοποιήθηκαν στον ελλαδικό χώρο. Εξίσου ευνοϊκό κλίµα διέθεταν, ωστόσο, και άλλα µέρη στον κόσµο, όπως η σηµερινή Καλιφόρνια ή η νότια Αυστραλία. Κατάλληλες για πρωτόγονη ναυσιπλοΐα ήταν και άλλες κλειστές θάλασσες, όπως η Βαλτική ή η περιοχή των Μεγάλων Λιµνών στη Βόρεια Αµερική. Πολλές περιοχές κοντά στους σπουδαίους πολιτισµούς της Μεσοποταµίας ήταν άριστες για κατοίκηση. Πουθενά όµως µε εξαίρεση ίσως τη θάλασσα της Ιαπωνίας δεν συνέπεσαν µαζί οι τρεις αυτοί παράγοντες µε τον τρόπο που συνέπεσαν στην ανατολική Μεσόγειο. Η άνοδος της αρχαίας Ελλάδας φαντάζει συχνά ως θαύµα στους εκστατικούς θαυµαστές της ωστόσο, µπορεί να µην είναι και εντελώς τυχαία. * Κλάδος της φυσικοχηµείας, ο οποίος έχει ως αντικείµενο τη µελέτη των χηµικών µεταβολών που επιφέρει η δράση του φωτός. (Σ.τ.Μ.)

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑ Α 131 Πρέπει σίγουρα να είµαστε κάπως επιφυλακτικοί απέναντι στην επικρατούσα άποψη, η οποία κάνει λόγο για την «πιο θαυµαστή περίοδο της ανθρώπινης ιστορίας». Η σύγχρονη οπτική είναι τόσο διαποτισµένη από την ειδική µεταχείριση που επιφύλαξαν στην αρχαία Ελλάδα ο ιαφωτισµός και ο Ροµαντισµός, ώστε είναι δύσκολο να την αντιληφθεί κανείς έτσι όπως ήταν. Ο Γιόχαν Βίνκελ- µαν (1717-1768), αυτός που την «ανακάλυψε», ο οποίος διετέλεσε έφορος αρχαιοτήτων στη Ρώµη, επινόησε ένα αισθητικό σχήµα, το οποίο έκτοτε επηρέασε σηµαντικά τη στάση των Ευρωπαίων απέναντι στην Ελλάδα. Στα έργα του, Σκέψεις επί της αντιγραφής των αρχαίων ελληνικών έργων [ ] (Thoughts on the Imitation of Greek Works [ ], 1755) και Η ιστορία της τέχνης στην αρχαιότητα (History of Art Among the Ancients, 1764), έκανε λόγο για την «ευγενή απλότητα και το ήρεµο µεγαλείο», και για τον «τέλειο κανόνα της τέχνης», χαρακτηριστικά τα οποία θεωρούσε ότι διαχέονται σε καθετί ελληνικό. 1 Οι αρχές αυτές συνοψίζονται στα ρητά «µηδέν άγαν» και «παν µέτρον άριστον». Σήµερα µπορούµε να υποθέσουµε ότι ο τρόπος που σχολιάστηκαν πολλοί κλασικοί διανοητές όφειλε πολλά στον ορθολογισµό και στους περιορισµούς που έθεσε η εποχή του Βίνκελµαν. Η έµφαση στο στοιχείο του παραλόγου, που ενυπήρχε στην ελληνική ζωή, ή στη λαµπερή joie de vivre, δεν άρµοζε σε εκείνη την εποχή. Οι ροµαντικοί φιλέλληνες του δέκατου ένατου αιώνα έθεσαν τις δικές τους προτεραιότητες. Πρωτοστάτησε ο Τζον Κητς µε την «Ωδή στην ελληνική υδρία»: Σχήµα Αττικό! Στάση ωραία! Ολόγυρά σου Μορφές µαρµάρινων ανδρών και κοριτσιών, Χορτάρια πατηµένα και κλαριά του δάσους. Συ σιωπηλή µορφή, ειδύλλιο παγερό, Παράλογα, σαν αιωνιότητα µάς τυραννάς. Όταν ο χρόνος θ αφανίσει τούτη τη γενιά, Στη µέση των δεινών εσύ θα ζήσεις, Φίλη του ανθρώπου, για να του µηνάς: «Η οµορφιά είναι αλήθεια, η αλήθεια οµορφιά» Να ποια είναι η γνώση κι ό,τι αξίζει να γνωρίσεις. Ακολούθησε ο ενθουσιώδης Σέλλεϋ µε την «Ελλάδα»: Του κόσµου η τρανή εποχή αρχίζει πάλι απ την αρχή, τα χρυσά χρόνια ζουν ξανά, σαν φίδι η γης όλο ζωή αλλάζει µε ρυθµό ταχύ ρούχα φθαρτά χειµερινά. όγµατα, κράτη λαµπερά, ρηµάδια ονείρου που σκορπά, κι ο ουρανός χαµογελά. Απ όλους, ωστόσο, ξεχώρισε ο λόρδος Βύρων, που ονειρευόταν τα «Νησιά της Ελλάδος»: 1. Eliza Marian Butler, «The Myth of Laocoön», στο The Tyranny of Greece over Germany, Καίµπριτζ 1935, σ. 43-48.

132 ΚΕΦΑΛΑΙΟ II: Ελλάς 2. The Oxford Book of English Verse, 1939, αρ. 632, 614, 608. [Ελληνική µετάφραση του ποιή- µατος του Κητς «Ωδή στην Ελληνική Υδρία», Ασπασία Λαµπρινίδου, Θέµατα Λογοτεχνίας, τεύχος 4, Νοέµβριος 1996-Φεβρουάριος 1997, σ. 11-12. Ελληνική µετάφραση του Σέλλεϋ από το ποίηµα «Ελλάς, Λυρικό ράµα, Χορός» (στ. 1060-11-1), Μάριος Βύρων Ραίζης, στο Πάνος Καραγιώργος (επιµ.), Πανόραµα αγγλικής ποίησης, A Panorama of English Poetry, Αθήνα 2005, σ. 247. Ελληνική µετάφραση του ποιήµατος του λόρδου Βύρωνος, «ον Ζουάν, Άσµα Γ, Τα νησιά της Ελλάδας», Αργύρης Εφταλιώτης, στο ίδιο, σ. 225.] 3. Maurice Bowra, Ancient Greek Literature, Οξφόρδη 1933, σ. 9 Walter Savage Landor, αναφέρεται στο ίδιο J.C. Stobart, The Glory That Was Greece: A Survey of Hellenic Culture and Civilization, 1911 αναθ. έκδ. Λονδίνο 1933, Εισαγωγή. Στου Σουνίου θα καθίσω το µαρµάρινο βράχο, σύντροφό µου το κύµα του Αιγαίου θα κάνω, αυτό εµένα ν ακούγει κι εγώ εκείνο µονάχο κι εκεί απάνω σαν κύκνος µε τραγούδι ας πεθάνω. ε σηκώνει η ψυχή µου σκλάβα γη! Χτύπα κάτω της σκλαβιάς το ποτήρι, κι ας πάει να ναι γεµάτο! 2 Οι Ροµαντικοί έγραψαν για την Ελλάδα σαγηνευµένοι και δεν είναι περίεργο που κατορθώνουν να «διεγείρουν τη σκέψη µας». Ακόµα και οι πιο διαπρεπείς κριτικοί µπορούν να χάσουν την κριτική τους ικανότητα. Ένας από αυτούς έγραψε ότι η ελληνική λογοτεχνία παρήγαγε «έργα µε τόσο ικανοποιητική µορφή και τόσο καθηλωτικό περιεχόµενο, ώστε µπορούν συχνά να παρουσιάζονται ως παραδείγµατα της τελειότητας». Ένας άλλος υπερθεµάτισε τις χαρές της ανασκαφής «σε κάθε κλασικό ή προκλασικό χώρο του ελληνικού κόσµου [ ] όπου τελικά ό,τι αντικεί- µενο και αν βρεθεί θα είναι όµορφο». Ένας τρίτος διακήρυξε ότι «το πνεύµα της αρχαίας Ελλάδας [ ] έχει διαπεράσει σε τέτοιο βαθµό κάθε πτυχή της φύσης, ώστε ακόµα και οι βράχοι και τα δάση, ακόµα και οι χείµαρροι και οι ξερότοποι ξεχειλίζουν από αυτό». Μπορεί οι σύγχρονοι άνθρωποι να διαπνέονται από το αίσθηµα της νοσταλγίας για την εποχή της νεότητας του κόσµου ή ίσως από την άτοπη επιθυµία να αποδείξουν τη µοναδικότητα της αρχαίας Ελλάδας. Ίσως πάλι, ορµώµενοι από τον θαυµασµό απέναντι στα αριστουργήµατα που διασώθηκαν µέχρι τις µέρες µας, να ξεχνούν τα σκουπίδια που δεν διασώθηκαν. «Ακόµα και ένας απλός περίπατος στη θαυµαστή πόλη αποτελεί διαπαιδαγώγηση στον φιλελευθερισµό», έγραψε ένας δηµοφιλής ιστορικός της Αθήνας, «ακόµα και η λατρεία των υπέροχων ναών της ή ο περίπλους της Μεσογείου µε τον στόλο της». 3 ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ Η οικολογική καταστροφή ήταν ένα ζήτηµα που απασχόλησε τους Έλληνες κυβερνήτες ήδη από τον πρώι- µο έκτο π.χ. αιώνα. Ο Σόλων ο νοµοθέτης πρότεινε την απαγόρευση της καλλιέργειας στις απόκρηµνες πλαγιές, προκειµένου να εµποδιστεί η διάβρωση του εδάφους. Ο Πεισίστρατος εισήγαγε ένα σύστηµα επιδοτήσεων στους αγρότες που φύτευαν ελαιόδεντρα, για να αντιµετωπίσει την αποψίλωση των δασών και την επέκταση των βοσκοτόπων. ιακόσια χρόνια αργότερα ο Πλάτων επισήµανε τις καταστροφές που είχε υποστεί η αττική γη: Αυτά που απέµειναν σήµερα, συγκριτικά µε αυτά που υπήρχαν, µοιάζουν µε σκελετό αρρωστηµένου κορµιού, αφού το παχύ και µαλακό χώµα έφυγε. [ ] Υπάρχουν βουνά που τώρα έχουν µόνο τροφή για µέλισσες, αλλά πριν από λίγο µόλις καιρό υπήρχαν δέντρα [ ] και άφθονο χώµα για βοσκή. Ακόµα, πλούτιζε το χώµα από τις ετήσιες βροχές που έστελνε ο ίας, και δεν χάνονταν, όπως γίνεται τώρα [ ] [παρέχοντας] [ ] πολλές πηγές και ρέµατα, όπου ακόµα σώζονται οι ναοί στα σηµεία που υπήρχαν οι βρύσες.(1) Από οικολογική άποψη, «η υιοθέτηση της γεωργίας µετέβαλε ριζικά την ανθρώπινη ιστορία». Είναι γνωστή ως «πρώτη µετάβαση», καθώς σε αυτήν οφείλεται η δηµιουργία των πρώτων µορφών τεχνητού περιβάλλοντος: οι καλλιεργήσιµες εκτάσεις. Στον τοµέα της γεωργίας, η Ευρώπη ακολούθησε τις εξελίξεις υιοθετώντας σε µεταγενέστερο στάδιο παράλληλα µε την Κίνα και την Κεντρική Αµερική τα επιτεύγµατα της νοτιοδυτικής Ασίας. Οι συνέπειες, ωστόσο, της υιοθέτησης της γεωργίας ήταν οι ίδιες: η συγκέντρωση µόνιµων αποθεµάτων τροφής, που επέτρεψε τη δηµογραφική ανάπτυξη η δηµιουργία οργανωµένης και ιεραρχικά δοµη- µένης κοινωνίας η αύξηση της κοινωνικής συνοχής, τόσο στον τοµέα της εργασίας, όσο και στον πόλεµο η ανάδυση των πόλεων, του οργανωµένου εµπορίου και του εγγράµ- µατου πολιτισµού και των οικολογικών καταστροφών.

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑ Α 133 Κυρίως, όµως, έπαιξε ρόλο ο ιδιαίτερος τρόπος που σκέπτεται η ανθρωπότητα τη σχέση της µε τη φύση. Η ιουδαιοχριστιανική παράδοση, η οποία έµελλε να κυριαρχήσει στην Ευρώπη, έχει τις ρίζες της σε αυτήν ακριβώς την περίοδο της «πρώτης µετάβασης». Η παράδοση αυτή τονίζει την υπεροχή του Ανθρώπου στο σύνολο της ηµιουργίας: Αυξάνεσθε και πληθύνεσθε, και γεµίσατε την γην και ο φόβος σας, και ο τρόµος σας, θέλει είσθαι επί πάντα τα ζώα της γης, και επί πάντα τα πτηνά του ουρανού, επί παν ότι έρπει επί της γης, και επί πάντας τους ιχθύας της θαλάσσης εις τας χείρας σας εδόθησαν παν κινούµενον, το οποίον ζη, θέλει είσθαι εις σας προς τροφήν ως το χλωρόν χόρτον έδωκα τα πάντα εις εσάς. (Γένεση ιζ ) Συ δε έκαµες αυτόν ολίγον τι κατώτερον των αγγέλων, και µε δόξαν και τιµήν εστεφάνωσας αυτόν. Κατεστήσας αυτόν κύριον επί τα έργα των χειρών σου πάντα υπέταξας υποκάτω των ποδών αυτού. (Ψαλµοί η ) Οι ουρανοί των ουρανών είναι του Κυρίου, την δε γην έδωκεν εις τους υιούς των ανθρώπων. (Ψαλ- µοί ριε )(2) Στοχαστές µε διαφορετική γνώµη, όπως ο Μαϊµονίδης ή ο άγιος Φραγκίσκος, οι οποίοι απέρριπταν αυτές τις αντιλήψεις, αποτελούσαν µια διακριτή µειοψηφία. Η στάση αυτή δεν άλλαξε ούτε µε την εκκοσµίκευση της σκέψης κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης και της επιστηµονικής επανάστασης (βλ. κεφ. VII). «Ο άνθρωπος, αν εξετάσουµε την τελική έκβαση των πραγµάτων», έγραψε ο Φράνσις Μπέικον (Βάκων), «πρέπει να θεωρείται ως το κέντρο του κόσµου». Η πρόοδος, στην οποία συµπεριλαµβανόταν και η συνεχής υλική πρόοδος, ήταν ένα από τα ιδεώδη του ιαφωτισµού. Η ανθρωπότητα µπορούσε να τελειοποιηθεί, µεταξύ άλλων, µέσω της εφαρµογής των κανόνων της νέας επιστήµης των οικονοµικών. Και όµως, στα µάτια των πραγµατικών οικολόγων, «χάρη στα οικονοµικά, κυριάρχησαν ορισµένες από τις πιο αντιπαθείς προδιαθέσεις του ανθρώπου: η πλεονεξία, ο ανταγωνισµός, η λαιµαργία, η αλαζονεία, ο εγωισµός, η κοντόφθαλ- µη οπτική, και εν ολίγοις, η απληστία».(3) [ΑΓΟΡΑ] Βέβαια, την περίοδο του ιαφωτισµού ο κόσµος είχε ήδη περάσει στην εποχή της «δεύτερης µετάβασης». Η λογική της εκµετάλλευσης πέρασε από τον «βιασµό της φύσης» δηλαδή των ανανεώσιµων υλών του φυτικού και ζωικού βασιλείου στην ανεξέλεγκτη κατανάλωση µη ανανεώσιµων υλών, κυρίως φυσικών καυσίµων, όπως είναι ο άνθρακας και το πετρέλαιο. Σε αυτό το στάδιο, η Ευρώπη αναµφισβήτητα πρωτοστάτησε. Η βιοµηχανική επανάσταση ευνόησε σε µεγάλο βαθµό την αύξηση του πληθυσµού, την αστική εξάπλωση, την προσδοκία της ευηµερίας και το ποσοστό κατανάλωσης, µόλυνσης και εξάντλησης υλών και ανθρώπων. Πάνω απ όλα, όµως, διόγκωσε την ικανότητα της ανθρωπότητας να προκαλεί οικολογικά τραύµατα τέτοιας κλίµακας, που ούτε ο Σόλων ούτε ο Πλάτων θα µπορούσαν να διανοηθούν. Πέρασε πολύς χρόνος µέχρι οι άνθρωποι να αρχίσουν να αντιλαµβάνονται τις συνέπειες ενός κατεστραµµένου περιβάλλοντος. Την ώρα που ο πρώην αυτοκράτορας Ναπολέων κειτόταν νεκρός στην οικία Λόνγκγουντ στην Αγία Ελένη το 1821, η µοιραία αρρώστια του προκαλούσε µεγάλη ανησυχία. Οι µετά θάνατον εξετάσεις φανέρωναν µε σαφήνεια ότι η αιτία του θανάτου ήταν ο καρκίνος στην κοιλιακή χώρα. Έλεγχοι που έγιναν το 1840, µετά την επιστροφή της σορού στη Γαλλία για ενταφιασµό, αποκάλυψαν ίχνη από αρσενικό στις ρίζες των µαλλιών. Οι πρότερες υποψίες για δολοφονία φάνηκαν να επιβεβαιώνονται. ιάφορα άτοµα του περιβάλλοντός του κατηγορήθηκαν ως δολοφόνοι. Περισσότερα από εκατό χρόνια αργότερα, ωστόσο, µια νέα υποψία αναδύθηκε. Τον πρώιµο δέκατο ένατο αιώνα, σκευάσµατα µε αρσενικό χρησιµοποιούνταν για τη διατήρηση του χρώµατος των υφασµάτων λεπτοµερείς έρευνες στην οικία Λόνγκγουντ έδειξαν ότι σηµαντικές ποσότητες αρσενικού βρίσκονταν στα υφάσµατα της ταπετσαρίας των ειδικά διακοσµηµένων για τον πρώην αυτοκράτορα δωµατίων. Το ζήτηµα αυτό προκαλεί µέχρι σήµερα διαµάχες. εν έχει, ωστόσο, αποκλειστεί η πιθανότητα ο θάνατος του Ναπολέοντα να µην οφείλεται σε δολοφονική ενέργεια αλλά σε περιβαλλοντική µόλυνση.(4) (Βλ. σ. 848.) 1. Από τον Κριτία του Πλάτωνα αναφέρεται στο Clive Ponting, A Green History of the World, Λονδίνο 1991, σ. 76-77. 2. Η υπόσχεση του Θεού στους γιους του Νώε, Γένεση θ, 1-3. Ψαλµοί η, 5-6 Ψαλµοί ριε, 16. 3. Hazel Henderson, Creating Alternative Futures, 1978 αναφέρεται από τον Ponting, ό.π., σ. 159. 4. Βλ. Sven Forshufvid, Assassination at St. Helena, Βανκούβερ 1978 B. Weider και D. Hapgood, The Murder of Napoleon, Λονδίνο 1982.