Εξόρμηση 2010 στα ελληνόφωνα χωριά της Κάτω Ιταλίας

ΕΛΛΗΝΟΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΟΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΝ ΙΔΡΥΜΑ ΚΟΛΛΕΓΙΟ ΑΘΗΝΩΝ - Κολλέγιο Ψυχικού ΛΥΚΕΙΟ ΚΟΛΛΕΓΙΟΥ ΨΥΧΙΚΟΥ Εξόρμηση 2010 στα ελληνόφωνα χωριά της Κάτω Ιταλίας

ΕΛΛΗΝΟΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΟΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΝ ΙΔΡΥΜΑ ΚΟΛΛΕΓΙΟ ΑΘΗΝΩΝ - Κολλέγιο Ψυχικού ΛΥΚΕΙΟ ΚΟΛΛΕΓΙΟΥ ΨΥΧΙΚΟΥ Εξόρμηση 2010 στα ελληνόφωνα χωριά της Κάτω Ιταλίας 21/4/2010 25/4/2010

4 Εξόρμηση ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΟΛΛΕΓΙΟΥ ΨΥΧΙΚΟΥ 2010 ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΚΑΘΗΓΗΤΕΣ ΤΩΝ ΟΜΙΛΩΝ ΤΗΣ ΕΞΟΡΜΗΣΗΣ ΟΜΙΛΟΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ: Α. Σπύρογλου ΟΜΙΛΟΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ: Β. Βουβονίκος ΟΜΙΛΟΣ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ & ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ: Ν. Αναγνώστου ΟΜΙΛΟΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΣ: Γ. Διπλάρης ΟΜΙΛΟΣ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΩΝ ΧΟΡΩΝ: Α. Κατσίκη Συμμετέχοντες Μαθητές Αλεξίου Νικόλαος, Α2 Ανδρέου Γεωργία-Μαρίνα, Α2 Ατσαλόγλου Ευθύμιος, Α5 Βακαλόπολος Κωνσταντίνος, Α3 Γιοβανώφ Δάφνη, Α2 Δελλής Γεώργιος, Α5 Θεοδωρίδης Θεόδωρος, Α3 Θωμοπούλου Σοφία-Ίρις, Α2 Καραγιώργης Σταύρος, Α3 Κοροσίδης Θεόδωρος, Α3 Κουτσοπούλου Άρτεμις, Α2 Κρίτσαλη Ναταλία-Ιωάννα, Α1 Μαγαλιού-Σουλεήν Παναγιώτα, Α2 Μεϊντάνη Αγγελική, Α1 Μπριόλας Ηλίας, Α2 Μωραΐτης Νικόλαος, Α2 Πατέρα Ελένη, Α1 Πινότσης Κωνσταντίνος, Α5 Πρεζάνη Αγγελική, Α4 Σαγίρογλου Σωτήριος, Α3 Σκορδίλη Χρυσή-Λήδα, Α4 Σταματιάδης Αχιλλέας, Α2 Στουπάθης Ηρακλής-Παναγιώτης, Α3 Τραταρού Αιμιλία, Α4 Τσάγγου Λυδία, Α3 Τσιμέκα Μαριάννα, Α5 Φρούσσος Ιωάννης, Α1 Χαλά Ναυσικά, Α5 Βλαστάρη Ναταλία, Β2 Δημητρόπουλος Παναγιώτης, Β2 Τρυφωνόπουλος Μάξιμος, Β2 Τσαλαβούτας Γεώργιος-Σταύρος, Β3 Τσιώτος Γεώργιος, Β3 Φάμπιου Αλεξάνδρα, Β2 Ζόμπολας Κωνσταντίνος, Β2 Ησαΐας Κωνσταντίνος, Β2 Κόντη Φιλοθέη-Μαρία, Β3 Λαιμός Σταύρος, Β2 Μανούσος Χρίστος-Παναγιώτης, Β1 Συνοδοί - Καθηγητές: κ. Α. Παπακωστοπούλου, κ. Α. Σπύρογλου, κ. Ν. Αναγνώστου, κ. Α. Κατσίκη, κ. Α. Σαλαμαλέκη * * * ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΝΤΥΠΟΥ: Αλέξανδρος Α. Σπύρογλου ΤΕΧΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Μιχάλης Κύρκος

ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΑ ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΩ ΙΤΑΛΙΑΣ 5 Η ομορφιά που έχουν οι ιστορίες Καλώς ήρθατε εσείς, από την Ελλάδα Καλώς ήρθατε εσείς, ανάμεσα σ εμάς Εμείς σας χαιρετούμε με όλη την καρδιά Γιατί είμαστε και εμείς Κόσμος από την Ελλάδα. Αφορμή στάθηκε η πρόσκληση για την παρουσίαση ενός βιβλίου με τίτλο «Η Ελλάδα του Σαλέντο» στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο πριν από περίπου 3 χρόνια. Από τότε γύριζε στο μυαλό μου η ιδέα της πραγματοποίησης του ταξιδιού μέσα στο πλαίσιο της Εξόρμησης του Λυκείου του Κολλεγίου Ψυχικού. Είχα στο νου μου ένα οδοιπορικό στη χερσόνησο του Σαλέντο στην Κάτω Ιταλία, στις πόλεις, στα μνημεία, στη γλώσσα, στα ελληνόφωνα χωριά, στον πολιτισμό τους. Η Σαλεντινή γη, «γη τραχεία», όπως λέει ο Στράβων, με τις αιωνόβιες ελιές, γλυπτά μνημεία της φύσης, είναι η Ελλάδα του Σαλέντο, στην οποία δεσπόζει ο ελληνόφωνος πολιτισμός της Κάτω Ιταλίας. Το Brindisi, η πόλη της Εγνατίας, η Τραϊάνα οδός, το Λέτσε και βέβαια η Grecia Salentina με τα ελληνόφωνα χωριά (Καλημέρα, Μαρτάνο, Μαρτινιάνο, Στερνατία, Κοριλιάνο, Καστρινιάνο Ντέι Γκρέτσι, Τζολίνο, Σολέτο, Μελπινιάνο), οι εκκλησίες, τα σπίτια, οι αυλές, η κοινωνική ζωή, το «γκρίκο», που μιλιέται εδώ και 28 αιώνες, ο λαϊκός βίος, οι ταραντέλες, η γρεκάνικη ποίηση, αποτελούσαν πόλο έλξης και με καλούσαν να τα γνωρίσω και να τα κάνω γνωστά στους μαθητές του σχολείου μας. Αν και γνωρίζουμε εκ των προτέρων ότι είναι δύσκολο μέσα σε ένα έντυπο να αποτυπωθούν σε όλες τους τις διαστάσεις

6 Εξόρμηση ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΟΛΛΕΓΙΟΥ ΨΥΧΙΚΟΥ 2010 τα συναισθήματα, οι εντυπώσεις, οι συγκινήσεις και τα βιώματα από την περιήγησή μας σε αυτόν τον τόπο, θα κάνουμε μια απόπειρα να τα κοινωνήσουμε σε όλους αυτούς που δυστυχώς δεν είχαν την ευκαιρία να βρίσκονται εκεί μαζί μας. Η ένωση με όλο το τοπίο, το όραμα μιας μακριάς αρμονικής ιστορικής αλυσίδας των όντων, η ευφορία και η γονιμότητα, η απρόβλεπτη τεχνική των μεταμορφώσεων, δίνουν στη φύση της Κάτω Ιταλίας (Μεγάλη Ελλάδα) την ποίηση και την ιερότητα που δεν έχουν κλονιστεί από την εποχή του αρχαίου κόσμου. Γι αυτό υπογραμμίζω τη δυσκολία του πράγματος. Όπως είπε και ο Φώτης Κόντογλου, «Μη θαρρείς πως το να γράφει κανένας ιστορικά πράγματα, είναι πιο εύκολο και πιο βολικό παρά να ξιστορά αισθήματα και να βγάζει από το νου του φαντασίες ασύστατες και ποιήματα». Εμείς πιστεύω πως νιώσαμε την ομορφιά που έχουν οι ιστορίες. Αλέξανδρος Α. Σπύρογλου

ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΑ ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΩ ΙΤΑΛΙΑΣ 7

8 Εξόρμηση ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΟΛΛΕΓΙΟΥ ΨΥΧΙΚΟΥ 2010 Η φετινή Εξόρμηση στα ελληνόφωνα χωριά της Κάτω Ιταλίας ήταν μία μοναδική εμπειρία, μιας και είχαμε την ευκαιρία να μάθουμε σημαντικά στοιχεία για τη ιστορία του πολιτισμού μας έξω από τα στενά πλαίσια της τάξης. Με την επίσκεψή μας στο Λέτσε ήρθαμε σε επαφή με συνομηλίκους μας, οι οποίοι διδάσκονται την ελληνική γλώσσα και εκτιμούν τον ελληνικό πολιτισμό. Επιπλέον, βρεθήκαμε σε κάποια από τα διεθνούς φήμης ελληνόφωνα χωριά της Ιταλίας, όπου ακούσαμε από κοντά την τοπική διάλεκτο, η οποία δυστυχώς κινδυνεύει να εξαλειφθεί. Ακόμη, θαυμάσαμε πολλά ονομαστά μνημεία της περιοχής και μελετήσαμε την ξεχωριστή αρχιτεκτονική τους. Στον ελεύθερο χρόνο μας μπορέσαμε να συναναστραφούμε με τον τοπικό πληθυσμό, να παρατηρήσουμε την καθημερινότητα των κατοίκων και να εξοικειωθούμε με την πόλη του Λέτσε. Γενικότερα, η εκδρομή στη Νότια Ιταλία ήταν χρήσιμη για τον εμπλουτισμό των γνώσεών μας, αλλά και μια ευκαιρία να ξεφύγουμε από τη σχολική καθημερινότητα για λίγες μέρες. Άρτεμις Κουτσοπούλου

ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΑ ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΩ ΙΤΑΛΙΑΣ 9 1η μέρα Τετάρτη, 21 Απριλίου 2010 Αρχή του ταξιδιού το αεροδρόμιο «Ελ. Βενιζέλος». Έγκαιρη συνάντηση λόγω του ότι το ταξίδι ήταν μακρύ με ενδιάμεσες στάσεις, αλλαγή αεροπλάνου και οδική μεταφορά. Οι συνθήκες ήταν λίγο περίεργες εξαιτίας της περίφημης πια έκρηξης του ηφαιστείου στην Ισλανδία που είχε παραλύσει τις εναέριες και όχι μόνο συγκοινωνίες στην Ευρώπη. Η πτήση μας εντούτοις θα γινόταν κανονικά και αρχίσαμε την καταμέτρηση. Όλοι παρόντες 39 μαθητές και οι 5 συνοδοί καθηγητές, η κ. Παπακωστοπούλου, ο κ. Σπύρογλου που ήταν και υπεύθυνος της Εξόρμησης, η κ. Αναγνώστου, η κ. Κατσίκη και η κ. Σαλαμαλέκη. Απογειωθήκαμε αισίως στις 12:25 με την πτήση της ALITALIA και πρώτο προορισμό το αεροδρόμιο της Ρώμης. Η παραμονή μας στην αιώνια πόλη ήταν για μιάμιση περίπου ώρα και εκμεταλλευτήκαμε το γεγονός για χαλάρωμα, καφέ, πρόχειρο φαγητό και κάποια ψώνια. Η επόμενη πτήση ήταν για το Μπρίντεζι. Επιβιβαστήκαμε και στις 15:30 πετούσαμε για την Κάτω Ιταλία. Μετά από μία ώρα περίπου βρισκόμασταν στο αρχαίο Βρινδήσιον, όπου και ανασυγκροτηθήκαμε. Διασχίζοντας με το λεωφορείο ένα τοπίο γνώριμο και οικείο ακόμη και ως προς τις μυρωδιές, φθάσαμε στην πρωτεύουσα της Απουλίας, την πόλη του Λέτσε.

10 Εξόρμηση ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΟΛΛΕΓΙΟΥ ΨΥΧΙΚΟΥ 2010

ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΑ ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΩ ΙΤΑΛΙΑΣ 11 Μας περίμεναν στο ξενοδοχείο ο κύριος Περικλής Ότσος, Έλληνας καθηγητής στο Κλασικό Λύκειο του Λέτσε και η κυρία Θεοδωρίδου, Πρόεδρος της ελληνικής κοινότητας της περιοχής. Μετά τα εγκάρδια καλωσορίσματα τακτοποιηθήκαμε στα δωμάτιά μας, πήραμε τον αναγκαίο χρόνο για ξεκούραση και δώσαμε ραντεβού για φαγητό. Φθάσαμε σε παραδοσιακό ιταλικό εστιατόριο περιδιαβαίνοντας τους δρόμους της πόλης και μετά το πλούσιο δείπνο επιστρέψαμε στο ξενοδοχείο με αυστηρές οδηγίες ξεκούρασης. Ες αύριον τα σπουδαία

12 Εξόρμηση ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΟΛΛΕΓΙΟΥ ΨΥΧΙΚΟΥ 2010

ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΑ ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΩ ΙΤΑΛΙΑΣ 13 2η μέρα Πέμπτη, 22 Απριλίου 2010 Πολύ γρήγορα μαζευτήκαμε στην αίθουσα του πρωινού, το οποίο φροντίσαμε να τιμήσουμε δεόντως. Κάναμε τις απαραίτητες συζητήσεις προετοιμασίας για το πρόγραμμα που μας περίμενε και οργανωθήκαμε για να είμαστε έτοιμοι κατά πάντα σε σχέση με την επίσκεψη που ακολουθούσε αμέσως μετά στο Κλασικό Λύκειο «Giuseppe Palmieri». Στο σχολείο μάς περίμεναν προς μεγάλη μας έκπληξη ομάδες μαθητών που τραγουδούσαν ελληνικά τραγούδια και οι καθηγητές κ.κ. Ότσος και Giannini, που μας οδήγησαν στην αίθουσα εκδηλώσεων. Εκεί οι Ιταλοί μαθητές μάς υποδέχθηκαν με

14 Εξόρμηση ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΟΛΛΕΓΙΟΥ ΨΥΧΙΚΟΥ 2010 ένα θερμό χειροκρότημα και ο Διευθυντής του Λυκείου κ. Ουμπέρτο Ματζόττα καλωσόρισε την ελληνική αποστολή με ιδιαίτερη θέρμη. Μίλησε για το πρόγραμμα του σχολείου, που περιλαμβάνει τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας και του ελληνικού πολιτισμού και τους δεσμούς της περιοχής με την Ελλάδα. Η Αναπληρώτρια Διευθύντρια του Λυκείου Κολλεγίου Ψυχικού κ. Παπακωστοπούλου μίλησε για το Σχολείο μας και την παράδοσή του, καθώς και για την σύνδεσή μας με την περιοχή, όπου άνθισε και εξακολουθεί να διατηρείται ζωντανός ο ελληνικός πολιτισμός. Στη συνέχεια ξεκίνησε το τελετουργικό αδελφοποίησης των δύο σχολείων με καλλιτεχνικό πρόγραμμα από την ορχήστρα του ιταλικού σχολείου. Έκπληξη και αυτή τη φορά μας προκάλεσαν τα ακούσματα ελληνικών τραγουδιών και η απαγγελία ποιημάτων διάσημων Ελλήνων ποιητών από τους Ιταλούς μαθητές. Έκαναν τα πάντα για να μας κάνουν να νιώσουμε άνετα και οικεία «σαν το σπίτι σας», όπως είπε και ο εκπρόσωπος της Μαθητικής Κοινότητας. Οι δικοί μας μαθητές απάντησαν τραγουδώντας και διαβάζοντας ποίηση Καβάφη και Ελύτη με τη συνοδεία μουσικής. Η ατμόσφαιρα ήταν ήδη ιδιαίτερα ζεστή και κατάλληλη για να υπογραφεί το πρωτόκολλο αδελφοποίησης από τις αντιπροσωπείες των δύο σχολείων. Τα δώρα μας, βιβλία, έργα ελληνικής λογοτεχνίας και μελοποιημένη ποίηση. Τα δικά τους, έργα λαϊκής τέχνης, τοπικά προϊόντα των αγροτικών συνεταιρισμών της περιοχής, λάδι, κρασί και τυριά. Στη συνέχεια πήγαμε όλοι μαζί στο κλειστό γυμναστήριο, όπου ο Όμιλος Παραδοσιακών Χορών του σχολείου μας χόρεψε ελληνικούς χορούς προσφέροντας μια ευκαιρία στους Ιταλούς μαθητές να ακολουθήσουν τους ελληνικούς ρυθμούς. Το ίδιο συνέβη και με τα δικά μας παιδιά που επιχείρησαν με ιδιαίτερη ομολογουμένως επιτυχία να χορέψουν ταραντέλλα έχοντας βέβαια την κατάλληλη βοήθεια. Στη συνέχεια παρατέ-

ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΑ ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΩ ΙΤΑΛΙΑΣ 15

16 Εξόρμηση ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΟΛΛΕΓΙΟΥ ΨΥΧΙΚΟΥ 2010 θηκε γεύμα στους καθηγητές και μαθητές του σχολείου μας με όλα αυτά τα γευστικότατα τοπικά προϊόντα, τα οποία ανεπιφύλακτα τιμήσαμε. Συζητήσαμε εποικοδομητικά καθηγητέςμαθητές σε πολλές περιπτώσεις στα ελληνικά και ξεναγηθήκαμε στους χώρους του σχολείου. Μας αποχαιρέτησαν εγκάρδια και ανανεώσαμε το ραντεβού μας για το απόγευμα, όπου μαθητές και καθηγητές θα αναλάμβαναν να μας ξεναγήσουν στην πανέμορφη παλιά πόλη του Λέτσε. Από τις πρώτες στιγμές διαπιστώσαμε πόσο δίκαια η πρωτεύουσα του Σαλέντο ονομάζεται «η Φλωρεντία του Νότου». Η ξενάγηση ξεκίνησε στην πιάτσα Sant Oronzo, στο περίφημο μεσαιωνικό κυβερνείο και στα υπόλοιπα αντιπροσωπευτικά κτίρια της πόλης με τον περίφημο ρυθμό Λετσέζε. Ο μητροπολιτικός ναός της πόλης, η περίφημη Σάντα Κρότσε και οι γειτονιές στο Ντουόμο ολοκληρώνουν την πανέμορφη εικόνα του ιστορικού κέντρου. Τον υπόλοιπο χρόνο μας τον αφιερώσαμε στα καταστήματα που πουλούν τα περίφημα κομψοτεχνήματα που φτιάχνονται από πεπιεσμένο χαρτί. Ούτε που καταλάβαμε πως πέρασε η ώρα και γυρίσαμε κατάκοποι στο ξενοδοχείο μας, για να πάρουμε δυνάμεις εν όψει της ερχόμενης ημέρας.

ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΑ ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΩ ΙΤΑΛΙΑΣ 17

18 Εξόρμηση ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΟΛΛΕΓΙΟΥ ΨΥΧΙΚΟΥ 2010

ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΑ ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΩ ΙΤΑΛΙΑΣ 19 Το ξύπνημά μας ήταν γλυκό και το πρωινό γρήγορο, μιας και η μέρα μπροστά μας προβλεπόταν εξαιρετικά μεγάλη και ενδιαφέρουσα. Προορισμός μας τα ελληνόφωνα χωριά της περιοχής, της Γκρέτσια Σαλεντίνα. Η πρώτη μας στάση το ελληνόφωνο χωριό Καλημέρα «η πύλη της Γκρέτσια», πνευματική και πολιτιστική πρωτεύουσα της περιοχής, που διακρίνεται για το υψηλό επίπεδο μόρφωσης των κατοίκων της, που ξεχωρίζουν για την έντονη ελληνική τους συνείδηση. Μία στήλη, δώρο της Ελλάδος μετά από αίτημα των κατοίκων του χωριού, να τους σταλεί ένα κομμάτι πέτρα από την Ακρόπολη ως σύμβολο της κοινής ρίζας, τοποθετημένη στους δημοτικούς κήπους του χωριού, μας καλωσορίζει με την επιγραφή «Ξένη εσύ δεν είσαι εδώ στη Καλημέρα». Μας υπο- 3η μέρα Παρασκευή, 23 Απριλίου 2010

20 Εξόρμηση ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΟΛΛΕΓΙΟΥ ΨΥΧΙΚΟΥ 2010 δέχθηκε ο πρόεδρος του τοπικού συλλόγου κ. Συλβάνο Παλαμάς, ο οποίος μας ενημέρωσε για τους ελληνόφωνους πληθυσμούς της Απουλίας, μίλησε για το βασικό σημείο της ενεργούς πολιτικής της Κοινότητας που είναι η προώθηση των πολιτισμικών, κοινωνικών και οικονομικών ανταλλαγών μεταξύ της ευρύτερης περιοχής του Σαλέντο, της Ελλάδας και της Κύπρου. Επόμενος σταθμός η επίσης ελληνόφωνη Στερνατία, χωριό στο οποίο διατηρούνται ζωντανά τα περισσότερα ελληνικά ήθη και έθιμα. Ελληνικά παραμένουν επίσης πολλά τοπωνύμια στο χωριό και στις γύρω τοποθεσίες. Στη Στερνατία ξεναγηθήκαμε στο ιστορικό-λαογραφικό μουσείο και σε άλλα μνημεία. Στην εν λόγω περιοχή βρίσκεται και το αρχαιότερο ελαιοτριβείο του κόσμου, το οποίο είναι λαξευμένο σε βράχο κάτω από τη γη για να έχει σταθερή θερμοκρασία και είναι πράγματι πολύ εντυπωσιακό. Κοντά στο χωριό γευματίσαμε, σε ένα παραδοσιακό εστιατόριο, όπου ένα μουσικό συγκρότημα της περιοχής μάς διασκέδασε με γρεκάνικα τραγούδια και τοπικούς παραδοσιακούς χορούς. Τελευταίος μας σταθμός στην περιοχή το χωριό Μαρτάνο, το οποίο περιηγηθήκαμε. Διαπιστώσαμε για άλλη μια φορά τις προσπάθειες των κατοίκων ελληνικής καταγωγής να ξαναζωντανέψουν τις παραδόσεις τους, μέσω της διαρκούς επαφής με τη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα και την ένταξη του Μαρτάνο στο «Δίκτυο των Ελληνικών Κοινοτήτων στην Απουλία». Η κύρια προσπάθεια αφορά στη γλώσσα των ελληνόφωνων που δεν υπάρχει πουθενά γραμμένη, μεταδόθηκε προφορικά και επιβίωσε τους τελευταίους αιώνες εξαιτίας της απομόνωσης των πληθυσμών αυτών. Τους αποχαιρετίσαμε και επιστρέψαμε βράδυ πια στο Λέτσε αναλογιζόμενοι τη βοήθεια που θα μπορούσε να προσφέρει η Ελλάδα στην ύστατη προσπάθεια για την διατήρηση της μητρικής γλώσσας των ελληνόφωνων χωριών. Με αυτές τις σκέψεις αποχαιρετίσαμε και αυτή τη μέρα περιμένοντας τις εκπλήξεις της επόμενης.

ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΑ ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΩ ΙΤΑΛΙΑΣ 21 4η μέρα Σάββατο, 24 Απριλίου 2010 Η επόμενη ημέρα ξεκίνησε με το μυαλό μας να επεξεργάζεται τις εμπειρίες και τα βιώματα της προηγούμενης. Γρήγορα συνειδητοποιήσαμε ότι είχαμε άλλη μια ημέρα-πρόκληση μπροστά μας και άμεσα μετά το πλούσιο πρωινό κατευθυνθήκαμε προς το λιμάνι του Μπρίντεζι. Μας συνόδευσε η πρόεδρος της ελληνικής κοινότητας της περιοχής κ. Μαρία Θεοδωρίδου, που είχε οργανώσει την επίσκεψη μας στην πόλη. Φθάσαμε στον Μπρίντεζι και περπατώντας κατά μήκος του όμορφου λιμανιού συναντήσαμε στο Δημαρχείο της πόλης το Δήμαρχο κ. Domenico Menniti και τον πρόξενο της Ελλάδας στη πόλη κ. Roberto Fusco. Μας υποδέχθηκαν λέγοντας λίγα λόγια για την ιστορία της πόλης και εξηγώντας τους πανάρχαιους δεσμούς της με την Ελλάδα. Η συνέχεια περιελάμβανε ξενάγηση στο χώρο του

22 Εξόρμηση ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΟΛΛΕΓΙΟΥ ΨΥΧΙΚΟΥ 2010 Δημαρχείου, στα τείχη της πόλης και σε βυζαντινούς ναούς. Αφού μας φίλεψαν και ανταλλάξαμε δώρα, κατευθυνθήκαμε στο περίφημο μεσαιωνικό χωριό Alberobello, που προστατεύεται επίσημα από την UNESCO. Περάσαμε τις διάσημες κοιλάδες των τρούλων και φτάσαμε στο χωριό που έγινε γνωστό για τα μοναδικά κατάλευκα ιδιόρρυθμα σπίτια του και τα γνήσια τοπικά του προϊόντα. Ξεναγηθήκαμε στα γραφικά του σοκάκια και απολαύσαμε τη μοναδική αρχιτεκτονική του. Επιστρέψαμε αργά το απόγευμα στο Lecce για τις τελικές προετοιμασίες αναχώρησης, αποχαιρετήσαμε τους ανθρώπους που μας φιλοξένησαν και δώσαμε υπόσχεση στους εαυτούς μας «εις το επανιδείν».

ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΑ ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΩ ΙΤΑΛΙΑΣ 23 5η μέρα Κυριακή, 25 Απριλίου 2010 Η τελευταία ημέρα δεν μας άφηνε και πολλά περιθώρια σκέψεων και χαλάρωσης, γιατί η πτήση μας ήταν πρωινή και έπρεπε να είμαστε έτοιμοι καθόλα για το ταξίδι της επιστροφής. Λέτσε-Πρίντεζι-Ρώμη-Αθήνα. Πατώντας στο αεροδρόμιο της ελληνικής πρωτεύουσας κάναμε τον απολογισμό μας και διαπιστώσαμε πόσο έντονο αλλά και ωφέλιμο ήταν το πενθήμερο που περάσαμε στις ελληνόφωνες αυτές περιοχές. Στο μυαλό μου ήρθαν τα λόγια του Αθηναίου στο ποίημα «Ποσειδωνιάται» του Κ. Καβάφη ότι: Το μόνο που τους έμενε προγονικό ήταν μια ελληνική γιορτή, με τελετές ωραίες, με λύρες και με αυλούς, με αγώνας και στεφάνους. Κι είχαν συνήθειο προς το τέλος της γιορτής τα παλαιά τους έθιμα να διηγούνται και τα ελληνικά ονόματα να ξαναλένε

24 Εξόρμηση ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΟΛΛΕΓΙΟΥ ΨΥΧΙΚΟΥ 2010 Εντυπώσεις Από την πρώτη στιγμή που πατήσαμε στο έδαφος της Νοτίου Ιταλίας, ταξιδέψαμε σε έναν κόσμο ολότελα διαφορετικό, αλλά παρ όλα αυτά και τόσο παρόμοιο με το φυσικό τοπίο της χώρας μας. Οι άνθρωποι, τα κτήρια, η ιστορία και η φύση μάς έκαναν να νιώσουμε σαν να βρισκόμαστε στον τόπο μας. Η ατμόσφαιρα του Λέτσε συνδύαζε την μαγεία ενός αρχαίου πολιτισμού, την αίγλη ενός μεσαιωνικού κόσμου, και την πολιτισμική πανσπερμία μίας σύγχρονης ευρωπαϊκής πόλης. Οι κάτοικοι, φιλόξενοι και φιλικοί προς κάθε μορφή ελληνικού στοιχείου, μας έκαναν να ευχαριστηθούμε κάθε λεπτό που περάσαμε μαζί τους. Στην επίσκεψή μας σε ένα κλασικό λύκειο, μείναμε άναυδοι από την αγάπη των μαθητών για την ελληνική αρχαιότητα, καθώς και για το έντονο ενδιαφέρον που έτρεφαν για τη γλώσσα μας. Οι ναοί και τα μνημεία που επισκεφτήκαμε, το υπέροχο χωριό με τους αναρίθμητους τρούλους των σπιτιών, και η περιοδεία μας στα ελληνόφωνα χωριά της περιοχής μας έδωσαν μία υπέροχη γεύση της ζωής, της κουλτούρας και του πολιτισμού στη Νότια Ιταλία. Την πρώτη μέρα (το θυμάμαι πολύ χαρακτηριστικά για διάφορους λόγους) εγκατασταθήκαμε μετά από πολλές περιπέτειες στο ξενοδοχείο μας και φάγαμε για βραδινό σε ένα παραδοσιακό εστιατόριο της γειτονιάς. Τη δεύτερη μέρα, επισκεφτήκαμε το κλασικό λύκειο, όπου ανταλλάξαμε δώρα, εμπειρίες και κοινά ενδιαφέροντα, τόσο με τους μαθητές όσο και με τους καθηγητές του σχολείου. Οι Ιταλοί μαθητές μάς ξενάγησαν στα αξιοθέατα της πόλης τους και προσπάθησαν να μας βοηθήσουν να αξιοποιήσουμε το χρόνο μας εκεί, με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Την τρίτη μέρα της Εξόρμησης, επισκεφτήκαμε το Μπρίντεζι, καθώς και ορισμένα ελληνόφωνα χωριά της Απουλίας. Το τελευταίο απόγευμα ήταν ελεύθερο, και έτσι αποχωρήσαμε με τις καλύτερες εμπειρίες. Λυδία Τσάγγου

ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΑ ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΩ ΙΤΑΛΙΑΣ 25 Γενικές πληροφορίες για το Λέτσε Η επαρχία του Λέτσε εκτείνεται σε μία έκταση 2.759,39 τ.χμ. (που αντιπροσωπεύουν το 14,3% της Απουλίας), με μέγιστο υψόμετρο τα 201 μ. και περιλαμβάνει το δυτικότερο άκρο της Ιταλίας στη χερσόνησο του Σαλέντο. Οι 809.129 κάτοικοι αντιπροσωπεύουν το 19,86% του πληθυσμού της Απουλίας. Το «σημείο Παλάσα ή ακρωτήρι του Οτράντο» είναι το δυτικότερο σημείο της Ιταλίας, στην «άκρη του τακουνιού της μπότας», ενώ σύμφωνα και με τις διεθνείς ναυτικές συνθήκες είναι το σημείο που χωρίζει την Αδριατική από το Ιόνιο. Το πολιτικό και πολιτιστικό κέντρο της επαρχίας είναι το Λέτσε, που βρίσκεται 11χμ. από την ακτή της Αδριατικής και 23χμ. από την ακτή του Ιονίου, σε μία έντονα αστικοποιημένη περιοχή. Σύμφωνα με μία έρευνα του δήμου του Λέτσε, στην ευρύτερη περιοχή της πόλης διαμένουν περισσότεροι από 450.000 κάτοικοι. Στην περιοχή διατηρείται ένας γλωσσικός θύλακας, όπου ομιλείται η κατωιταλική ή γρεκάνικη διάλεκτος. Σε αυτήν την περιοχή έχει δημιουργηθεί μία ένωση 11 δήμων, η Γκρέτσια Σαλεντίνα (Grecìa Salentina), από 9 ελληνόφωνους (Καλημέρα, Μαρτάνο, Καστρινιάνο ντε Γκρέτσι, Κοριλιάνο ντ Οτράντο, Μαλπινιάνο, Σολέτο, Στερνάτια, Ζολίνο, Μαρτινιάνο) και 2 μη ελληνόφωνους (Καρπινιάνο Σαλεντίνο, Κουτροφιάνο) δήμους με συνολικό πληθυσμό περίπου 54.000 κατοίκους, που έχει σαν σκοπό τη διατήρηση της γρεκανικής διαλέκτου αλλά και τη διοικητική συνεργασία των μελών της γλωσσικής μειονότητας στο ιταλικό έδαφος. Εξάλλου, η μειονότητα αυτή έχει αναγνωριστεί και από το επίσημο ιταλικό κράτος. Έδρα της ένωσης είναι η πόλη Καλημέρα. Λυδία Τσάγγου

26 Εξόρμηση ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΟΛΛΕΓΙΟΥ ΨΥΧΙΚΟΥ 2010 ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΌμιλΩΝ Γρεκάνικη Διάλεκτος Εισαγωγή Θέμα της εργασίας αυτής είναι η γρεκάνικη διάλεκτος, η οποία χρησιμοποιείται ευρύτατα στα ελληνόφωνα χωριά της Κάτω Ιταλίας, κυρίως στις περιοχές της Απουλίας και της Καλαβρίας. Η εργασία αυτή πρόκειται να διαιρεθεί σε τρεις βασικές ενότητες. Η πρώτη περιλαμβάνει τα χαρακτηριστικά της γλώσσας, στη δεύτερη περιγράφεται η κατάσταση που επικρατεί στις περιοχές που χρησιμοποιείται, ενώ στην τρίτη ενότητα αναλύονται οι προσπάθειες που γίνονται για τη διασφάλιση της μοναδικής αυτής διαλέκτου σε πανευρωπαϊκό επίπεδο. Η εργασία κλείνει με τα συμπεράσματα της έρευνας. Πρώτα όμως, ας δούμε τη μακρόχρονη ιστορική πορεία της γλώσσας αυτής στο χρόνο XX Ενότητα 1η: Χαρακτηριστικά της Γρεκάνικης Ιστορικές πληροφορίες Σύμφωνα με την πλέον αποδεκτή θεωρία, οι ελληνόφωνοι της Νοτίου Ιταλίας, εγκαταστάθηκαν στην περιοχή τον 8 ο π.χ. αιώνα, κατά τη διάρκεια του δεύτερου αποικισμού. Σήμερα, περίπου 3 χιλιετίες αργότερα, ελάχιστες περιοχές στην ονομαζόμενη «Μεγάλη Ελλάδα», χρησιμοποιούν τα γρεκάνικα, ένα μεθυστικό συνδυασμό αρχαίων ελληνικών και ιταλικών. Οι κάτοικοί τους ονομάζονται Γρεκάνοι και αναφέρουν με υπερηφάνεια: «Είμαστε Γκρέτσοι, γιατί έχουμε το ίντιο αίμα τσε τη ίδια γκλώσσα». Γλωσσικά χαρακτηριστικά Τα γρεκάνικα εμφανίζουν ορισμένα χαρακτηριστικά, τα οποία δικαιολογούν και την προέλευσή τους από τα αρχαία ελληνικά και τα ιταλικά. Πιο συγκεκριμένα: XX Την ύπαρξη πολλών σπάνιων αρχαίων ελληνικών λέξεων, κυρίως δωρικών, που δεν υπάρχουν όμως στη βυζαντινή και στη νεοελληνική γλώσσα, π.χ.: νασίδα = νησίδα, τράφο = τάφρος. XX Τη διαφορετική προφορά των διπλών συμφώνων, η οποία

ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΑ ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΩ ΙΤΑΛΙΑΣ 27 προέρχεται από τους Δωριείς και δεν τη συναντούμε ούτε στα βυζαντινά, ούτε στα νεοελληνικά, π.χ.: ξίφος - σκίφος, ψαλίς - σπαλίς. XX Η γλώσσα των ελληνόφωνων διατηρεί σπάνια σημασιολογικά στοιχεία, διαφορετικά από τη νεοελληνική, π.χ.: το ρήμα σηκώνω δεν έχει τη σημασία του υψώνω, αλλά την αρχαία, δηλαδή φυλάσσω σε κλειστό χώρο. Η γλώσσα βέβαια εμπλουτίστηκε κατά τους βυζαντινούς χρόνους με λέξεις του λεξιλογίου της Εκκλησίας, (π.χ., Πασκαλία = Πάσχα, Πιφανεία = Επιφάνεια). Ένα άλλο χαρακτηριστικό στοιχείο είναι η ύπαρξη ιδιόρρυθμων μοναδικών λέξεων, (π.χ. αγαπησίν = αγάπη, όστρια = έχθρα κ.ά.). Το στοιχείο αυτό προέκυψε από την ανάγκη του εμπλουτισμού της γλώσσας κατά τη μακροχρόνια απομόνωση των ελληνόφωνων πληθυσμών, κυρίως κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας. Τα γρεκάνικα, όμως, εκτός από τις αρχαιοελληνικές ρίζες τους και τον βυζαντινό εμπλουτισμό, παρουσιάζουν και μια εντελώς ιδιαίτερη μορφή εξαιτίας των λεξιλογικών δανείων τους από την ιταλική γλώσσα, τα οποία ενσωματώθηκαν αφού ακολούθησαν τους κανόνες της ελληνικής γραμματικής (π.χ. η ιταλική λέξη bicchiere (ποτήρι) έγινε το μπικέρι). Έτσι το ιδίωμα των ελληνόφωνων έχει προσλάβει έναν μελωδικό τόνο και θυμίζει αμυδρά την κυπριακή ή την κρητική διάλεκτο. XX Ενότητα 2η: Απουλία, Καλαβρία και ελληνόφωνα χωριά Κάτω Ιταλίας Απουλία Σήμερα, υπάρχουν στην περιοχή της Απουλίας 9 μόνο ελληνόφωνα χωριά που κατοικούνται από Έλληνες της Μεγάλης Ελλάδας οι οποίοι μιλούν το δικό τους ελληνικό ιδίωμα, τα γρεκάνικα: η Καλημέρα, το Καστρινιάνο Ντέϊ Γκρέτσι, το Κοριλιάνο, το Μαρτινιάνο, το Σολέτο, η Στερνατία και το Τζολίνο. Στις περιοχές αυτές λειτουργούν τμήματα διδασκαλίας νέων ελληνικών για μαθητές και ενηλίκους αλλά τα νέα ελληνικά δεν χρησιμοποιούνται στα νηπιαγωγεία, παρά το γεγονός ότι οι τοπικοί κανονισμοί επιτρέπουν στους γονείς να ζητούν και σ αυτά τη χρήση της ελληνικής γλώσσας. Στα δημοτικά σχολεία, η κατάσταση διαφέρει από κοινότητα σε κοινότητα. Σε δύο πόλεις τα ελληνικά διδάσκονται από το 1978, επισήμως σε πειραματική βάση για 15 ώρες τη βδομάδα, από την πρώτη τάξη και για όλο τον κύκλο του Δημοτικού σχολείου. Καλαβρία Στη δυτική χερσόνησο της νότιας Ιταλίας, απέναντι από τον κρατήρα της Αίτνας, βρίσκεται ο άλλος άξονας της «Μεγάλης Ελλάδας», η Γκρέτσια Καλαβρίνα, δηλαδή

28 Εξόρμηση ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΟΛΛΕΓΙΟΥ ΨΥΧΙΚΟΥ 2010 η Ελλάδα της Καλαβρίας. Αν και μεταξύ τους οι περιοχές δε διατηρούν ιδιαίτερα στενές επαφές, ωστόσο κρατούν αναλλοίωτη την κοινή καταγωγή, όπως είναι η λαογραφική παράδοση με χαρακτηριστικό δείγμα τα νοσταλγικά τραγούδια που ακούγονται στις γιορτές και τα πανηγύρια. Εννέα χωριά υπάρχουν στη Γκρέτσια Καλαβρίνα: το Χωρίο του Βούα, ο Γυαλός του Βούα, το Ροχούδι, το Χωρίο Ροχούδι, το Βουνί, το Χωρίο Βουνίου, το Γκαλλιτσάνο, το Κοντοφούρι και η Αμυνταλία ή Αμεντολέα. Εδώ, στις πλαγιές του Ασπρομόντε κατοικούν εννέα χιλιάδες ελληνόφωνοι κάτοικοι. Η Καλαβρία υπήρξε για μια περίπου χιλιετία σημαντικό κέντρο του ελληνισμού. Οι απόγονοι αυτών των πρώτων μεταναστών καταφέρνουν να κρατήσουν ζωντανά τα στοιχεία που συνιστούν την ιδιαίτερη πολιτισμική ταυτότητα των Ελλήνων. Με τις ελληνικές επιγραφές στους δρόμους, με την γρεκάνικη διάλεκτο και με τα τραγούδια τα οποία περνάνε από γενιά σε γενιά. Ωστόσο, ο πληθυσμός στα ελληνόφωνα χωριά μειώνεται συνεχώς, αφού οι νέοι στην προσπάθειά τους να αντιμετωπίσουν τη φτώχεια, μετακινούνται προς τον πλούσιο Βορρά. Οι προσπάθειες οι οποίες γίνονται επικεντρώνονται στην αναγκαιότητα της διατήρησης του ελληνικού ιδιώματος της Καλαβρίας. Τα ελληνικά χρησιμοποιούνται σποραδικά στα νηπιαγωγεία, συνήθως με πρωτοβουλία των γονιών των παιδιών. Στη δημοτική εκπαίδευση, διδάσκονται τρεις ώρες την εβδομάδα. Στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση ευκαιριακά διδάσκονται ως ξεχωριστή ύλη. Οργανώνονται επίσης μαθήματα ελληνικής γλώσσας για τους κατοίκους των ελληνόφωνων χωριών που θέλουν να μάθουν τα ελληνικά. Τα ελληνικά της Καλαβρίας, που είναι μετεξέλιξη της αρχαίας δωρικής, διατηρήθηκαν για αιώνες και πρέπει να συνεχίσουν με αυτόν τον τρόπο. Επειδή, όμως, δεν είναι γραπτή γλώσσα, κινδυνεύουν. Το επίσημο ελληνικό κράτος ύστερα από μια μακρά περίοδο αδιαφορίας για τα προβλήματα των ελληνοφώνων της Καλαβρίας μάς ξάφνιασε θετικά με τη δημιουργία του Ινστι-

ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΑ ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΩ ΙΤΑΛΙΑΣ 29 τούτου Ελληνόφωνων Σπουδών, σε μια ύστατη προσπάθεια να διασωθεί η ελληνική γλώσσα. Ίσως οι υπεύθυνοι τελικά αντελήφθησαν ότι η ιστορική παρουσία του ελληνισμού αντιμετωπίζει τον κίνδυνο της αφομοίωσής της μέσα σε μια όλο και πιο διευρυμένη πολιτισμική πανσπερμία. Μερικοί τοπικοί ραδιοφωνικοί σταθμοί μεταδίδουν κάπουκάπου εκπομπές στη διάλεκτο «γκρίκο» ή «γρεκάνικο», αλλά όχι και οι τοπικοί τηλεοπτικοί σταθμοί. Στην Καλαβρία εκδίδονται δύο εφημερίδες στα ελληνικά με τη χρηματική βοήθεια της τοπικής αυτοδιοίκησης. Στην Απουλία διάφορες ιταλικές εφημερίδες δημοσιεύουν ευκαιριακά και άρθρα στην ελληνική γλώσσα. Διαδομένη είναι η ελληνική μουσική, ενώ διάφορα ερασιτεχνικά θεατρικά συγκροτήματα δίνουν παραστάσεις στα ελληνικά. Άλλες Ελληνόφωνες περιοχές Στη σημερινή Σικελία συναντάμε την επαρχία της Μεσσήνης, που το όνομά της είναι μια παραλλαγή της λέξης «Μεσσηνία», δηλαδή του ομώνυμου ελληνικού νομού της Πελοποννήσου με πρωτεύουσα την Καλαμάτα. Στη Σικελία υπάρχουν ακόμη έξι χωριά που κατοικούνται από Ελληνοαρβανίτες, οι οποίοι έφθασαν εκεί μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης. XX Ενότητα 3η: Προσπάθειες που γίνονται για την διασφάλιση της γλώσσας Το «Ευρωπαϊκό Γραφείο για τις Λιγότερο Χρησιμοποιούμενες Γλώσσες» κυκλοφόρησε τα αποτελέσματα έρευνάς του για τα ελληνικά που μιλιούνται στην Απουλία και την Καλαβρία της Νότιας Ιταλίας. Από την έρευνα προκύπτει ότι περί τις 10 με 12 χιλιάδες άτομα μιλούν Ελληνικά στα ελληνόφωνα χωριά των δύο αυτών περιοχών. Πρόκειται για τις διαλέκτους «γκρίκο» ή «γρεκάνικο», ένα κράμα ελληνικών και ιταλικών. Μολονότι η χρήση της ελληνικής αυτής διαλέκτου δεν έχει αναγνωριστεί νόμιμα από το επίσημο κράτος, παρά μόνο ευκαιριακά, η οδική σηματοδότηση είναι δίγλωσση, και στην Καλαβρία το τοπικό σύνταγμα ρυθμίζει νόμιμα τη χρήση της γλώσσας από την ελληνόφωνη μειονότητα. Σύμφωνα με έρευνα που πραγματοποίησε ο δήμος του Καστρινιάνο, στις εννέα κοινότητες της Grecia Salentina, από τις 2.525 οικογένειες με παιδιά σε σχολική ηλικία, το 95,5% θεωρεί ότι είναι δίκαιο να διαφυλαχτεί η γλώσσα και ο πολιτισμός grico, το 84% επιθυμεί να διδάσκεται η grico στο σχολείο, το 40% γνωρίζει την ιστορία της κοινότητάς του, το 38% έχει κάνει έρευνες για την κοινότητά του, την Grecia Salentina, το 85% επιθυμεί την αδελφοποίησή του με ένα ελληνικό σχολείο και τέλος ένα το 90% θα επιθυμούσε να έχει φίλους Έλληνες.

30 Εξόρμηση ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΟΛΛΕΓΙΟΥ ΨΥΧΙΚΟΥ 2010 Η επιθυμία για την αναβίωση της ιδιαίτερης γλωσσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς έγινε ισχυρή τα τελευταία χρόνια. Πρόσφατα μάλιστα υπεγράφη συμφωνία ανάμεσα στα εννιά χωριά της Grecia Salentina για την προώθηση μιας κοινής πολιτιστικής ταυτότητας. Αυτοί οι ελληνικοί θύλακες, που επιμένουν σε πείσμα του χρόνου να διατηρούνται, αποτελούν αδιάψευστους μάρτυρες του ιστορικού μας βάθους και της αδιαμφισβήτητης συνεχούς ελληνικής πολιτιστικής παρουσίας στη Μεγάλη Ελλάδα. Ο ελληνόφωνος πληθυσμός που ζει για αιώνες στον κλειστό αυτό κύκλο της υπαίθρου, μεταδίδει την ελληνική γλώσσα προφορικά από γενιά σε γενιά. Επίλογος Συμπεράσματα Συνοψίζοντας, τα γρεκάνικα αποτελούν μία μοναδική διάλεκτο που πηγάζει από τα ιταλικά και τα αρχαία ελληνικά και χρησιμοποιείται από χιλιάδες άτομα, κυρίως στην περιοχή της Νότιας Ιταλίας. Με την πάροδο όμως του χρόνου, αντιμετωπίζει αμέτρητους κινδύνους, καθώς οι νέες γενιές σταδιακά αποκόπτονται από την αρχαία αυτή παράδοση των προγόνων τους. Μεγάλες προσπάθειες γίνονται τακτικά για την διασφάλιση του ανεπανάληπτου αυτού τρόπου έκφρασης, αλλά οι ταχύτατοι ρυθμοί της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας δεν αφήνουν περιθώρια χρόνου. Παρ όλα αυτά, με την προσπάθεια όλων μας, είναι δυνατό να συμβάλλουμε στην υποστήριξη των γρεκάνικων, στην χρηματική ενίσχυση των κατοίκων για αναστήλωση μνημείων, στην παρότρυνση για δημιουργία επιπλέον εκπαιδευτικών κέντρων που θα διδάσκουν τη διάλεκτο αυτή καθώς και στη μελέτη των γραπτών πηγών που έχουμε στη διάθεσή μας για την προστασία της γλώσσας από αλλοιώσεις. «Πριν 100 χρόνια λέγανε πως πεθαίνει η γλώσσα. Ακόμη όμως τη μιλάμε». Ο καθηγητής Σαλβατόρε Σικούρο διατυπώνει τη φράση σε άπταιστα ελληνικά. Μπορεί να είναι Ιταλός αλλά κατάγεται από τα ελληνόφωνα χωριά της Νοτίου Ιταλίας. Τα νέα ελληνικά τα έμαθε από κασέτες στα 50 του χρόνια. Ως τό-

ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΑ ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΩ ΙΤΑΛΙΑΣ 31 τε ήξερε μόνο τα γρεκάνικα, τη γλώσσα που μιλούσαν οι γονείς του και οι παππούδες του. Τώρα στη Νότιο Ιταλία είναι πιο εύκολο να μάθει κανείς νέα ελληνικά παρά την τοπική διάλεκτο. «Οι νέοι πλέον δεν μιλάνε τη διάλεκτο, όπως παλιά», επισημαίνει ο κ. Σικούρο, «και δεν μπορούν να τη μάθουν στα παιδιά τους. Αλλά όπως σας είπα και πριν από 100 χρόνια έλεγαν πως η γλώσσα και οι παραδόσεις μας θα χαθούν». Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος Η περιοχή της Απουλίας Η περιοχή της Καλαβρίας

32 Εξόρμηση ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΟΛΛΕΓΙΟΥ ΨΥΧΙΚΟΥ 2010 Αγγεία της Κάτω Ιταλίας Εισαγωγή Ο ελληνισμός επεκτάθηκε σε ολόκληρο το μεσογειακό χώρο στη διάρκεια του αποικισμού, που άρχισε στο πρώτο μισό του 8 ου και κράτησε ως τον 5 ο αιώνα π.χ., δημιουργώντας πλήθος ελληνίδων πόλεων στις ακτές τριών ηπείρων, από την Ιβηρική χερσόνησο και τη Λιβύη ως την Κριμαία. Ιδιαίτερα στη Σικελία, την Κάτω Ιταλία, την Προποντίδα και τον Εύξεινο Πόντο, συγκεντρώθηκαν συμπαγείς ελληνικοί πληθυσμοί. Η μεγάλη δραστηριότητα την οποία ανέπτυξαν οι απόδημοι, είχε ως συνέπεια όλες οι ελληνικές αποικίες και συγκεκριμένα της Κάτω Ιταλίας, να αναδειχτούν σε πολυάνθρωπα και ισχυρά κέντρα με μεγάλη εμποροναυτική και πολιτιστική ανάπτυξη. Ο αποικισμός στην Κάτω Ιταλία, υπήρξε μια κορυφαία περίοδος της ελληνικής ιστορίας και δικαιωματικά θεωρείται μεγάλο βήμα στην εξέλιξη του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Όλη η Κάτω Ιταλία, η Σικελία, η Σαρδηνία γέμισαν με ελληνικές εστίες που έλαμψαν σε ολόκληρο τον τότε γνωστό κόσμο. Οι νέες αυτές πόλεις των Ελλήνων αποίκων, γέμισαν πλούτο, ενώ επίσης προέκυψαν και νέες τάξεις, όπως οι έμποροι και οι ναυτικοί. Όλη αυτή η οικονομική ευμάρεια μαζί με τη συμβίωση του ελληνικού στοιχείου με τους ντόπιους πληθυσμούς, είχε ως αποτέλεσμα τη μεγάλη πολιτιστική άνθηση σε όλους τους τομείς. Ένας από αυτούς τους τομείς ήταν η κεραμική. Στην ιστορία της τέχνης, τα αγγεία αυτά πέρασαν με το χαρακτηρισμό «κατωιταλιώτικα». Συγκεκριμένα στην κατηγορία αυτή περιλαμβάνονται όλα τα ερυθρόμορφα αγγεία που κατασκεύασαν Έλληνες άποικοι (Ιταλιώτες) στην Νότια Ιταλία και Σικελία από το 440 περίπου ως το τέλος του 4 ου αιώνα π.χ. Ένα μέρος των αγγείων αυτών ήρθε στο φως στα τέλη του 18 ου αιώνα και τον 19 ο αιώνα σε διάφορες περιοχές της Απουλίας και της Καμπανίας. Οι πρώτες ταξινομήσεις που έγιναν από τους αρχαιολόγους βασίστηκαν κυρίως στους τόπους εύρεσης των αγγείων, κάτι που οδήγησε σε σύγχυση. Αργότερα τα εργαστήρια αποκρυσταλλώθηκαν σε τρία αρχικά, στο Λευκανικό, Απουλικό και Καμπα-

ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΑ ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΩ ΙΤΑΛΙΑΣ 33 νικό. Στο τέλος του περασμένου αιώνα το Ποσειδωνιακό αναγνωρίστηκε ως ανεξάρτητο εργαστήριο και αργότερα προστέθηκε το Σικελικό ως πέμπτο στη σειρά εξ αιτίας της μεγάλης ποσότητας ερυθρόμορφων αγγείων που βρέθηκαν στη συγκεκριμένη περιοχή στα 1950. Σήμερα ο αριθμός των ταξινομημένων ερυθρόμορφων αγγείων από την Κάτω Ιταλία και τη Σικελία αγγίζει τα 20.000. Η παρακμή των εργαστηρίων αυτών θα συμβεί τον 4 ο αιώνα π.χ., γεγονός που συμπίπτει με τη σταδιακή εξασθένηση της συμμαχίας. Παρ όλα αυτά οι Έλληνες άποικοι της Νότιας Ιταλίας και Σικελίας διατήρησαν αμείωτο τον ενθουσιασμό τους σχετικά με θέματα που αναφέρονταν στην Αττική κωμωδία και τραγωδία. Κατά τη διάρκεια επίσης του 4 ου αιώνα, σταμάτησαν οι εξαγωγές και μόνο ένα πολύ μικρό ποσοστό των σωζόμενων αγγείων έχουν βρεθεί μακριά από την περιοχή στην οποία κατασκευάστηκαν. Σχήματα Τα κυριότερα σχήματα που χρησιμοποίησαν οι Κατωιταλιώτες κεραμείς της Λευκανίας και της Απουλίας, είναι αυτά που είχαν επικρατήσει στην Αθήνα τον 5 ο αιώνα π.χ. Αργότερα όμως έχουμε εξέλιξη όλων των Αττικών σχημάτων. Αναλυτικότερα μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι: Καλόσχημος αμφορέας Αλάβαστρο αγγείο - Λήκυθος Παναθηναϊκός αμφορέας, πρόδρομος του Ψευδοπαναθηναϊκού. XX XX XX XX Ο ελικωτός κρατήρας και ο ψευδοπαναθηναϊκός κατασκευάζονται σε μεγαλύτερο μέγεθος και ποσότητες. Ένα άλλο σχήμα που μετασχηματίστηκε ουσιαστικά είναι ο γαμικός λέβης. Το πώμα του γίνεται ψηλό και περίτεχνο ενώ ολόκληρο το αγγείο ασφυκτιά από πλούσια διακόσμηση. Άλλα είδη αγγείων όπως οι υδρίες, οι λεκανίδες, οι λήκυθοι, οι οινοχόες, οι σκύφοι και οι κύλικες, χρησιμοποιούνται ευρύτατα αλλά με μέγεθος αυξημένο. Τα μυροδοχεία και τα αλάβαστρα εμφανίζονται συγκριτικά αργότερα, ενώ τα πρώτα είναι ιδιαιτέρως δημοφιλή στη Σικελία. Οι καλλιτέχνες της Κάτω Ιταλίας, απ ό,τι παρατηρούμε, προτιμούν τα μεγάλα αγγεία με τις πολυπρόσωπες συνθέσεις, επειδή άρεσαν πολύ στους ντόπιους και είχαν μεγάλο αγοραστικό κοινό. Ωστόσο οι αγγειογράφοι σχεδόν ποτέ δεν κατάφε-

34 Εξόρμηση ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΟΛΛΕΓΙΟΥ ΨΥΧΙΚΟΥ 2010 Θεματολόγιο Ελικωτός κρατήρας Υδρία Γαμικός λέβης ραν να αποδώσουν με επιτυχία έναν ενιαίο εικονιστικό χώρο, ούτε έδωσαν την απαιτούμενη προσοχή στις προϋποθέσεις που επιβάλλονταν από τους διαφορετικούς τύπους σχημάτων. Οι συνθέσεις τους χάνουν τη στενή οργανική σχέση με τη ζωγραφική τους επιφάνεια, όσο και τη σωστή ισορροπία μεταξύ των ξεχωριστών συστατικών μερών τους. Με άλλα λόγια οι Κατωιταλιώτες τα κατάφερναν πιο πολύ στη λεπτομέρεια παρά στο σύνολο. Οι δημιουργίες τους συγκρινόμενες με τις αντίστοιχες Αθηναϊκές θεωρούνται επίσης υψηλής ποιότητας. Εκτός από μικρές μεμονωμένες μορφές όπως ο Σάτυρος, ο Έρωτας, η γυναίκα και η Νίκη, άλλη κυρίαρχη παράσταση στην κατωιταλική αγγειογραφία είναι αυτή του θεού Διονύσου. Ο συγκεκριμένος θεός δεν συνδέεται μόνο με το κρασί και τα μυστήρια αλλά και με το θέατρο. Έτσι δικαιολογούνται τόσο η εμφάνιση του θεού σε πολλές αγγειογραφίες όσο και οι σκηνές που εμπνέονται από θεατρικές παραστάσεις, αφού και τα δύο είναι ιδιαιτέρως κατάλληλα για ένα αγγείο που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για να εξυπηρετήσει το θεό στο συμπόσιο, ή να συνοδεύσει τους νεκρούς στο ταξίδι τους για τον άλλο κόσμο. Άλλη δεσπόζουσα παράσταση στα κατωιταλικά αγγεία είναι αυτή που έχει σχέση με το θέατρο. Συχνά απεικονίζονται σκηνές εμπνευσμένες από αρχαίες ελληνικές τραγωδίες, ειδικότερα του Ευριπίδη. Οι μορφές φορούν περίτεχνα κοστούμια αλλά όχι προσωπεία και μπορούν να παρομοιαστούν με μια σύγχρονη αφίσα. Μυροδοχεία

ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΑ ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΩ ΙΤΑΛΙΑΣ 35 Άλλον έναν σημαντικό ρόλο κατέχει στο θεματολόγιο η μυθολογία. Η απεικόνιση των σκηνών, όμως, παίρνει θεατρικό χαρακτήρα και αυτό φανερώνεται από τα πλούσια κοστούμια και τη σποραδική εμφάνιση κατασκευών που μοιάζουν με σκηνικά. Μια άλλη περιοχή ενδιαφέροντος και σημασίας είναι η μεταθανάτια ζωή και η λατρεία των νεκρών. Σκηνές που απεικονίζουν τον Πλούτωνα και την Περσεφόνη στα παλάτια τους στον κάτω κόσμο συναντάμε σε Απουλικά αγγεία. Αφήνουμε για το τέλος σκηνές παρμένες από την καθημερινή ζωή όπως γαμήλιες τελετουργίες, αθλητές στην παλαίστρα, συμπόσια, γυναίκες που καλλωπίζονται, συνομιλούσες μορφές, παιχνίδια με κατοικίδια ζώα, ιδίως σκυλιά και πουλιά. Οινοχόη Κύλικας Λεκανίδα Σκύφος Επιγραφές Στο τέλος του 5ου αιώνα οι επιγραφές είχαν ήδη πάψει να αποτελούν σημαντικό στοιχείο των ελληνικών αγγείων και ο ρόλος τους στα κατωιταλικά εργαστήρια είναι κατεξοχήν περιορισμένος. Είναι εξαιρετικά σημαντικές, ιδίως όταν χρησιμεύουν στην ταύτιση πρωταγωνιστών με σπάνιους μύθους ή όταν κατονομάζουν τις προσωποποιήσεις του τόπου όπου διαδραματίζεται το εικονιζόμενο επεισόδιο. Όσο περνούν τα χρόνια σπανίζουν ακολουθώντας την τύχη των Αθηναϊκών αγγείων. Κατωιταλικά αγγεία και θέατρο Τελειώνοντας την αναφορά μας στα κατωιταλικά αγγεία αξίζει να κάνουμε μια εκτεταμένη μνεία στα θεατρικά θέματα που απεικονίστηκαν πάνω σε αυτά, πράγμα που δείχνει την εξαιρετική αγάπη των Ελλήνων της Κάτω Ιταλίας για το θέατρο. Στο σημείο αυτό διαφέρουν από τους Αττικούς αγγειογράφους του 4 ου αιώνα αφού την ίδια εποχή το ελληνικό θέατρο δεν είχε τέτοια ζήτηση. Μεγάλη θέση στις παραστάσεις αυτές κατέχουν οι κωμικοί ηθοποιοί που φορούν κατάλληλα κοστούμια και μάσκες και η σκη-

36 Εξόρμηση ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΟΛΛΕΓΙΟΥ ΨΥΧΙΚΟΥ 2010 νή συχνά παριστάνεται να διαδραματίζεται πάνω σε απλή ή αυτοσχέδια κατασκευή το πάτωμα της οποίας στηρίζεται σε πεσσούς ή κίονες ενώ η πρόσβαση γίνεται με σκάλα. Σχετικά με τις παραστάσεις τραγωδίας πατάμε σε λιγότερο σταθερό έδαφος αφού μόνο δύο αγγεία Σικελικής προέλευσης εικονίζουν σκηνική κατασκευή όπου διαδραματίζεται το έργο. Οι παραστάσεις του Ευριπίδη ήταν ερέθισμα για τους αγγειογράφους του 4 ου αιώνα. Μεγάλη βοήθεια επίσης προσφέρουν στους μελετητές οι απεικονίσεις πολυάριθμων χαμένων τραγωδιών όπως «Προμηθέας Λυόμενος», «Μελανίππη», «Χρύσιππος» και «Αλκμήνη». Στην αναπαράσταση της αρπαγής του Χρύσιππου έχουμε πληροφορίες για πρώτη φορά αναπαράστασης ομοφυλοφιλικού έρωτα σε θεατρικό έργο. Σε σκηνή από τη «Μελανίππη» η οποία αναπαρίσταται σε αγγείο παίρνουμε σημαντικές πληροφορίες για τη χαμένη αυτή τραγωδία του Ευριπίδη αφού παρέχει ένα σημαντικό σύνδεσμο μεταξύ τεχνών και λογοτεχνίας. Επίλογος Τα τελευταία τριάντα χρόνια έχουν γίνει πολλές μελέτες και τα ευρήματα είναι ιδιαιτέρως εντυπωσιακά ώστε να κατανοήσουμε την αγγειογραφία της Μεγάλης Ελλάδας. Με όλο το νέο υλικό στη διάθεσή μας μπορούμε να δούμε αυτή την τέχνη σαν κάτι διαφορετικό από αυτή της Αθήνας. Δεν θα την κρίνουμε ως ανώτερη ή ως κατώτερη, αλλά ως ξεχωριστή και αυθύπαρκτη που έχει δημιουργήσει τα δικά της αριστουργήματα με σημαντική καλλιτεχνική αξία και γοητεία στη θεματολογία. Γεώργιος Μπλέτας

ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΑ ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΩ ΙΤΑΛΙΑΣ 37 Το Αρχαίο Θέατρο των Συρακουσών Teatro Greco είναι η ιταλική ονομασία του αρχαίου ελληνικού θεάτρου της πόλης των Συρακουσών, η οποία αποτελούσε το μεγαλύτερο ελληνιστικό κέντρο στη Δύση. Αποτελεί ένα αριστούργημα αρχιτεκτονικής στο σύνολό του. Η ιστορία του αρχίζει από τον 6 ο π. Χ. αιώνα. Τον 3 ο π.χ. αιώνα ανακατασκευάστηκε από τον Ιέρωνα και διατηρήθηκε σ αυτή τη μορφή μέχρι το 440 μ.χ., όταν και καταστράφηκε εντελώς από τους Γότθους και τους Βανδάλους. Το υλικό που χρησιμοποιήθηκε για τη κατασκευή του προήλθε από το λόφο πάνω στον οποίο είναι χτισμένο. Το «κοίλον» ήταν από τα μεγαλύτερα που είχαν χτίσει οι αρχαίοι Έλληνες. Είχε 67 κερκίδες χωρισμένες με 8 διαζώματα. Σήμερα υπάρχουν μόνο 46 κερκίδες. Ήταν χωρητικότητας 15.000 θεατών, κάτι που φανερώνει την απήχηση που είχε στον δυτικό κόσμο και τη σπουδαιότητά του στη τέχνη και στον πολιτισμό. Ήταν ένα από τα θέατρα που διέθετε εξαιρετική ακουστική και είναι χτισμένο σε σημείο απ όπου ακόμα και σήμερα ο θεατής μπορεί να θαυμάσει τη θέα στην πόλη, στο λιμάνι και στο Ιόνιο πέλαγος. Σήμερα διατηρούνται μόνο λίγα μέρη από τη σκηνή και την ορχήστρα. Το θέατρο τροποποιήθηκε από τους Ρωμαίους και προσαρμόστηκε στα διαφορετικά είδη θεαμάτων τους, στα οποία συμπεριλαμβάνονταν και παραστάσεις που θύμιζαν τσίρκο. Κατά την αρχαιότητα στο θέατρο παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά έργα μεγάλων δραματικών συγγραφέων της εποχής, όπως του Επίχαρμου, του Ευριπίδη και του Αισχύλου. Γνωρίζουμε ότι οι «Πέρσες»

38 Εξόρμηση ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΟΛΛΕΓΙΟΥ ΨΥΧΙΚΟΥ 2010 του Αισχύλου παρουσιάστηκαν στο θέατρο των Συρακουσών το 472 π.χ για πρώτη φορά. Ακόμα και σήμερα παρουσιάζονται κυρίως τον Μάιο και τον Ιούνιο κλασικά δράματα αλλά και άλλα θεατρικά έργα. Δίπλα στο αρχαίο θέατρο των Συρακουσών βρίσκονται τα Λατομεία. Είναι η περιοχή με τους περισσότερους επισκέπτες σήμερα λόγω της σπάνιας ομορφιάς και της ιστορικής της αξίας, καθώς στα λατομεία φυλακίστηκαν πολλοί άνθρωποι κατά τους αρχαίους χρόνους. Χαρακτηριστικές είναι οι περιγραφές του Θουκυδίδη για τις άθλιες συνθήκες κράτησης και διαβίωσης των αιχμάλωτων Αθηναίων μετά την καταστροφή του στόλου τους το 413 π.χ. Νάγια Σουλεήν

ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΑ ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΩ ΙΤΑΛΙΑΣ 39 Περιοχές Μεγάλης Ελλάδας: Καλαβρία, Ταυρομένιον, Μεταπόντιο, Ποσειδωνία Εισαγωγή Η Μεγάλη Ελλάδα (στα λατινικά Magna Graecia) είναι ένας ιστορικός-γεωγραφικός όρος, ο οποίος αναφέρεται στις ελληνικές αποικίες της Κάτω Ιταλίας και της Σικελίας στην αρχαϊκή και κλασική περίοδο. Οι πρώτες ελληνικές αποικίες ιδρύθηκαν γύρω στο 750 π.χ. στην Καλαβρία, τη Σικελία και την Απουλία. Είχαν την τυπική ελληνική μορφή της πόλης-κράτους, ενώ διατηρούσαν στενές σχέσεις με τις μητροπόλεις τους. Δωρικές πόλεις ήταν ο Τάρας, η Καλλίπολη, οι Λόκροι Επιζεφύριοι, οι Συρακούσες και η Γέλα, ιωνικές αποικίες ήταν το Πήγιον, η Νάξος, η Ελέα και η Κύμη, ενώ οι πόλεις Μεταπόντιο, Σύβαρις, Κρότων και Ποσειδωνία ήταν αχαϊκές. Δεν επικρατούσε όμως πάντα ειρήνη μεταξύ των αποικιών, όπως αποδεικνύεται από την καταστροφή της Σύβαρης από τους Κροτωνιάτες του Πυθαγόρα, ή από τους συχνούς πολέμους μεταξύ των Ταραντίνων και των Μεσσαπίων. Καλαβρία: Η Καλαβρία είναι περιφέρεια της Νότιας Ιταλίας με έκταση 15.080 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Περιλαμβάνει τις επαρχίες Καταντζάρο, Κοζέντσα και Ρέτζιο ντι Καλάμπρια. Κατά τους Αρχαίους χρόνους η περιοχή ονομαζόταν Ιαπυγία ή Μεσσαπία, κατοικούνταν από οσκικές και ιλλυρικές φυλές, ενώ στη συνέχεια υπήρξε κέντρο ισχυρών και πλούσιων ελληνικών αποικιών όπως του Κρότωνα, της Συβάρεως και του Ρηγίου. Τον 3 ο αιώνα οι κάτοικοί της συγκρούστηκαν με τους Σαμνίτες και τον Πύρρο, με αποτέλεσμα να καταληφθεί η περιοχή από τους Ρωμαίους, οι οποίοι ίδρυσαν μια αποικία στο Βρινδήσιο (Μπρίντεζι) το 248 π.χ. και κατέλαβαν τον Τάραντα το 209 π.χ., όμως η Ager Bruttius όπως ονομαζόταν τότε η περιοχή, άρχιζε βαθμιαία να παρακμάζει. Όταν η περιοχή περιήλθε στους Βυζαντινούς, πήρε τη σημερινή της ονομασία. Στη συ-

40 Εξόρμηση ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΟΛΛΕΓΙΟΥ ΨΥΧΙΚΟΥ 2010 νέχεια κατακτήθηκε από Λομβαρδούς, μετά πάλι από Βυζαντινούς και ύστερα από Νορμανδούς. Έκτοτε ακολούθησε τις πολυκύμαντες τύχες της ιταλικής χερσονήσου, περιήλθε κατά καιρούς σε διάφορους ξένους κατακτητές, ενώ τέλος ενσωματώθηκε στο ενιαίο ιταλικό κράτος. Κυριότερη οικονομική δραστηριότητα είναι η γεωργία, που παλαιότερα χαρακτηριζόταν κυρίως από μεγάλα αγροκτήματα, τα λεγόμενα λατιφούντια. Ωστόσο από το δεύτερο μισό του 20 ου αιώνα τα παλιά λατιφούντια έχουν διαμελιστεί. Η περιοχή αυτή σήμερα ελέγχεται σε μεγάλο βαθμό και από την τοπική μαφία, την ονομαζόμενη n dragheta. Οι αρχαίες ελληνικές πόλεις στην περιοχή της Κάτω Ιταλίας, ιδρύθηκαν περίπου στα 700 π.χ. από μετανάστες που προέρχονταν και από τις δύο Λοκρίδες της Στερεάς Ελλάδας. Η απόγονοί τους επέκτειναν την κυριαρχία τους ως τα δυτικά παράλια της Βρεττίας όπου έκτισαν την Μέδμα, το Ιππώνιον και το Μέταυρον, έχοντας πλέον κάτω από τον έλεγχό τους τα παράλια της Τυρρηνικής. Κάτω από τους τρεις λόφους της Ακρόπολης των Επιζεφύριων Λοκρών βρισκόταν η προφυλαγμένη με ένα μακρύ τείχος περιοχή της πόλης. Από το 1889 εκεί έχουν βρεθεί πέντε ναοί. Η κυριότερη θεά της πόλης κατά τους θρύλους ήταν η Περσεφόνη. Ο ιερός τόπος της στο λόφο Μαννέλλα ήδη από την αρχαιότητα ήταν γνωστός ως το «πιο φημισμένο» ιερό της Νοτίου Ιταλίας. Oι πιστοί αφιερώνουν στη θεά μεγάλο αριθμό αφιερωμάτων το πρώτο μισό του 5 ου π.χ. αιώνα, ιδιαίτερα λεπτά και κομψά ανάγλυφα ζωγραφισμένα σε πήλινους πίνακες. Οι πίνακες απεικόνιζαν σκηνές από τους μύθους γύρω από την Περσεφόνη. Σύμφωνα με τις αρχαίες παραδόσεις είχε απαγάγει ο θεός του κάτω κόσμου Άδης, την κόρη της σιτοβολώνας μητρός Δήμητρας κατά το μάζεμα λουλουδιών. Η παραγωγή των πινάκων αρχίζει από τον 6 ο π.χ. αιώνα και η άνθισή της βρίσκεται μεταξύ 490 και 450 π.χ. Το αποκορύφωμα των λεπτομερειών των πινάκων, από τους οποίους 35 επιλεγμένα παραδείγματα έχουν εκτεθεί στο Ρωμαϊκό-Γερμανικό Μουσείο της Κολωνίας, είναι η παρουσίαση της επίπλωσης και διακόσμησης των οικιών μίας πόλης της Μεγάλης Ελλάδας του 5 ου π.χ. αιώνα. Ταυρομένιο: Η περιοχή Ταυρομένιο είναι στις μέρες μας γνωστή ως Ταορμίνα. Το όνομα αυτό οφείλεται στο όρος Ταύρος που βρίσκεται στην περιοχή. Πριν ιδρυθεί στην περιοχή αυτή η ελληνική αποικία από κατοίκους της Νάξου το 358 π.χ., υπήρχε ένας παλαιότερος σικελικός αποικισμός. Το αρχαίο

ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΑ ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΩ ΙΤΑΛΙΑΣ 41 Ταυρομένιον οφείλει την εξέλιξη και ακμή του στην καταστροφή της γειτονικής Νάξου από τους Συρακουσίους, γιατί υποστήριξε στον πόλεμο την Αθήνα. Από το Ταυρομένιο ή Αγύριον κατάγονται οι αρχαίοι Σικελιώτες ιστορικοί Τίμαιος και Διόδωρος. Το Ταυρομένιον είναι το πιο κοσμοπολίτικο θέρετρο όχι μόνο της Σικελίας αλλά και όλης της Ιταλίας. Η περιοχή είναι φημισμένη τόσο για την εξαίσια τοποθεσία της όσο και για τα ευρήματα που έχουν βρεθεί εκεί και που αποκαλύπτουν πολλά για τη ζωή και τις συνήθειες των κατοίκων της εποχής αυτής. Στις μέρες μας σώζονται ερείπια από αμέτρητα οικοδομήματα και αρκετά μνημεία από την ελληνική καθώς επίσης και από την ρωμαϊκή και μεσαιωνική περίοδο. Για παράδειγμα, τρεις ναοί, θέατρο, ωδείο, λουτρά, τείχη και ένα οικοδόμημα όπου πιθανώς υπήρχε εντός του βιβλιοθήκη. Το θέατρο, από τα πιο μεγαλοπρεπή, χτίστηκε τον 3 ο αιώνα π.χ. από τους Έλληνες αποίκους. Στη συνέχεια, όμως, μετατράπηκε από τους Ρωμαίους κατακτητές σε χώρο μονομαχιών. Η πανοραμική θέα, προς την παραλία ήταν και είναι μοναδική. Το ωδείο από την άλλη, μετατράπηκε σε αρένα αφού καλύφθηκε όλο με τούβλα. Στις μέρες μας χρησιμοποιείται ως χώρος έκθεσης έργων τέχνης. Ανεβάζονται εκεί επίσης τα καλοκαίρια από όπερες και μπαλέτα μέχρι και αρχαίες ελληνικές τραγωδίες. Μεταπόντιο: Το Μεταπόντιο ήταν πόλη στον κόλπο του Τάραντα, μεταξύ της Σύβαρης και του Κρότωνα. Επρόκειτο για αχαϊκή αποικία που ιδρύθηκε από τη Σύβαρη στις αρχές του 7 ου π.χ. αιώνα ως προληπτικό προγεφύρωμα κατά της επέκτασης του Τάραντα. Η παράδοση, ωστόσο, θέλει πρώτοι ιδρυτές της αποικίας να είναι Πύλιοι που επέστρεφαν από τον πόλεμο της Τροίας και χάνοντας το δρόμο για την πατρίδα τους, εγκαταστάθηκαν στη περιοχή που λεγόταν Μέταβο στη Νότια Ιταλία. Αυτή η πληροφορία οδηγεί στην υπόθεση πως πράγματι στους σκοτεινούς αιώνες που ακολούθησαν μετά τους Τρωικούς πολέμους, δημιουργήθηκε στην περιοχή ελληνικός οικισμός ο οποίος στη συνέχεια απορροφήθηκε από τη Σύβαρη ή καταστράφηκε από τους αυτόχθονες ιταλικούς λαούς. Ως οικιστής ακόμη, αναφέρεται ο ήρωας Λεύκιππος από τη Λακωνία που εμφανίζεται σε νομίσματα του 4 ου αιώνα π.χ. Το Μεταπόντιο γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη στα τέλη του 6 ου αιώνα, όταν μαζί με τον Κρότωνα έγινε η έδρα των πυθαγόρειων. Λέγεται μάλιστα, ότι εκεί πέθανε και ο ίδιος, ο Πυθαγόρας. Η πόλη μετά την καταστροφή της Σύβαρης το 510 π.χ. από τους Κροτωνιάτες περιήλθε στην σφαίρα επιρροής του Τάραντα. Οι κάτοικοι της περιοχής δεν ανέπτυξαν ιδιαίτερες εμπορικές δραστηριότητες, αλλά πλούτισαν χάρη στη γόνιμη πεδιάδα. Το Μεταπόντιο υποστήριξε την Αθήνα στην σικελική εκ-

42 Εξόρμηση ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΟΛΛΕΓΙΟΥ ΨΥΧΙΚΟΥ 2010 στρατεία της εναντίον των Συρακουσών το 413 π.χ., ενώ γύρω στο 300 π.χ. κυριεύθηκε από τους Ρωμαίους. Η πόλη τελικά εγκαταλείφθηκε κατά τη διάρκεια του Β καρχηδονιακού πολέμου το 207 π.χ. Η ύπαιθρος της πόλης ήταν διαιρεμένη σε ένα εκτενές σύστημα αγροικιών των οποίων η πρωιμότερη χρονολογείται τον 6 ο αιώνα. Κατά τον 5 ο αιώνα ο αρχικός πυρήνας επεκτάθηκε και δημιουργήθηκε μια νέα αγορά στην περιοχή του ναού του Απόλλωνος Λυκείου. Στα βόρεια της πόλης υπάρχει δωρικός ναός του 6 ου π.χ. αφιερωμένος στην Ήρα, γνωστός και με την ονομασία «Τράπεζα των Ιπποτών» και στα δυτικά εκτεταμένη νεκρόπολη. Οι ανασκαφές έφεραν στο φως τα θεμέλια κι άλλων νάων, αρχιτεκτονικά σκέλη από τον ναό της Ήρας, μαρμάρινο κούρο από το ναό του Απόλλωνος Λυκείου, πλήθος αγγείων καθώς και πολλά αντικείμενα, μεταξύ των οποίων μια ελληνική περικεφαλαία από τις ωραιότερες του είδους. Ιδιαίτερα σημαντικό οικοδόμημα είναι το Εκκλησιαστήριον, στο οποίο δεν συναντάμε συγκρίσιμα στοιχεία ούτε στα αντίστοιχα της Δύσης, ούτε σε αυτά της μητροπολιτικής Ελλάδας ενώ αντανακλά τη δραστηριότητα στην περιοχή από τον 7 ο αιώνα μέχρι την εξαφάνιση του Μεταποντίου. Τα απανθρακωμένα υπολείμματα από τον ξύλινο σκελετού του πρώτου κτιρίου, το οποίο αντικαταστάθηκε, χρονολογούνται γύρω στο 600 π.χ. Σε αυτόν τον χώρο πραγματοποιούνταν πολιτικές συνελεύσεις, θρησκευτικές εκδηλώσεις και αθλητικοί αγώνες. Η οικονομική και πολιτική κρίση του πρώτου μισού του 4 ου αιώνα αντικατοπτρίζεται στην εγκατάλειψη και στην κατάρρευση τμημάτων του οικοδομήματος μέχρι την ανακατασκευή του με άλλη μορφή. Στην ίδια τοποθεσία δημιουργήθηκε το θέατρο, το κοίλο του οποίου υιοθέτησε την ημικυκλική κατηφορική μορφή των αναλημματικών τοίχων. Μια εντυπωσιακή μνημειακή πρόσοψη, το άνω τμήμα της οποίας είχε δωρικό ρυθμό, επένδυε τον εξωτερικό τοίχο του κοίλου, στο εσωτερικού του οποίου υπήρχαν σκαλοπάτια για να φτάνει κάποιος στα υψηλότερα εδώλια. Το θέατρο του Μεταποντίου ήταν το πρώτο που δεν βασιζόταν στην φυσική κατηφορική κλίση του εδάφους. Κατά τα τέλη του 4 ου αιώνα ανεγέρθηκαν πολλά ιερά εκτός του αστικού κέντρου, κάτι που δείχνει δημογραφική και οικονομική ανάπτυξη. Από αυτά έχουν βρεθεί ερείπια των ναών του Δία και της Αρτέμιδος στην περιοχή Σαν Μπιάτζιο και των ναών της Δήμητρας, της Ήρας και της Αρτέμιδος στο Πιτσίκα Παντανέλο. Ποσειδωνία: Η Ποσειδωνία είναι μια αποικία που ιδρύ-

ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΑ ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΩ ΙΤΑΛΙΑΣ 43 θηκε από τους Συβαρίτες οι οποίοι είχαν αχαϊκή καταγωγή. Η παλαιότερη κτίση της ανάγεται πιθανώς στην Αρχαϊκή Περίοδο. Η πόλη είχε ορθογώνια περίμετρο χτισμένη κατά το ιπποδάμειο σύστημα. Δηλαδή είχε τρεις κεντρικές οδούς πλατείαι που ακολουθούσαν τον άξονα ανατολής-δύσης αλλά και αρκετές στενωπούς προσανατολισμένες από βορρά προς νότο. Κατά αυτό τον τρόπο, το οικοδόμημα απέκτησε σχήμα τετράγωνο και αρκετά επίμηκες. Η οχύρωσή της, διατηρείται σχεδόν άθικτη έως και σήμερα, σε περίμετρο 4.700 μέτρων. Οι κύριες πύλες έφταναν τις τέσσερις. Υπήρχαν, βέβαια, και αρκετές δευτερεύουσες. Το σύνολο, ενισχύεται από τετράγωνους ή κυκλικούς πύργους. Η οχύρωσή της παρουσιάζει αρκετό ενδιαφέρον και είναι ίσως από τις πιο περίτεχνες των ελληνικών πόλεων της Δύσης. Στην κεντρική ζώνη της πόλης βρίσκονταν τα ιερά και η Αγορά. Οι ναοί αποτελούσαν το πιο σημαντικό και καλύτερα διατηρημένο σύνολο της Μεγάλης Ελλάδος. Αντιπροσωπεύουν όλες τις εξελικτικές φάσεις της δωρικής αρχιτεκτονικής στην Ιταλία. Η «Βασιλική» αποτελείται από ένα ναό περίπτερο με 9 κίονες στις στενές πλευρές και 18 στις μακρές. Μία κιονοστοιχία στο κέντρο χωρίζει το σηκό σε δύο τμήματα. Χρονολογείται γύρω στην ώριμη Αρχαϊκή Περιόδο (μέσα 6 ου αι π.χ.). Λανθασμένα ονομάστηκε έτσι από τους πρώτους ερευνητές του 18 ου αιώνα. Αυτοί θεώρησαν ότι ήταν δημόσιο κτίριο. Το γνωστό οικοδόμημα ως Ποσειδώνιον είναι από τα γνωστότερα παραδείγματα του δωρικού ρυθμού στην Ιταλία και χρονολογείται στα μέσα του 5 ου αι. π.χ. Πρόκειται για μεγάλο περίπτερο, εξάστυλο ναό, με 14 κίονες στις μακρές πλευρές. Ο σηκός του χωρίζεται σε τρία μέρη με δύο δίτονες κιονοστοιχίες. Όπως και στο προηγούμενο κτίριο, η αρχική ιδιότητα που του δόθηκε ήταν λανθασμένη. Και τα δύο στην πραγματικότητα ήταν ιερά αφιερωμένα στην Ήρα. Από το ναό της Ήρας έχουν διατηρηθεί, μεταξύ άλλων, τα θεμέλια ενός περίπτερου ναού του τέλους του 6 ου αι. π.χ. και ενός θησαυρού, από τον οποίο προέρχονται οι θαυμάσιες αρχαϊκές μετόπες του Μουσείου του Παίστουμ. Στην περιοχή υπήρχε και ο αφιερωμένος στην θεά Αθηνά περίπτερος εξάστυλος ναός. Σε μέγεθος είναι μικρότερος και κάπως απομονωμένος. Είχε 13 κίονες στις μακρές πλευρές. Πρόκειται για ναό από τα τέλη του 6 ου αι. π.χ. Κατά τον 18 ο αιώνα, οι ερευνητές τον ταύτισαν με τη θεά Δήμητρα. Όμως επιβεβαιώθηκε και από τα πήλινα αναθήματα που εικονίζουν την ένοπλη θεά Αθηνά, ότι έκαναν λάθος. Σε κοινό ιερό ανήκαν οι μεγάλοι ναοί. Γύρω από αυτό, όπως και γύρω από την ιταλική αγορά, υπήρχαν μικρότεροι ναοί και θησαυροί διαφόρων ναών. Η αγορά αναπτύχθηκε κατά την περίοδο των Λευκανών και των Ρωμαίων. Ο διαφορετικός χαρα-