Περίληψη : Οι ανασκαφές στο μοναστηριακό συγκρότημα του Αλαχάν (Αlahan) στην Ισαυρία αποκάλυψαν δώδεκα επιγραφές. Οι δύο καλύτερα διατηρημένες μάς πληροφορούν για την παραμονή στο μοναστήρι δύο προσώπων με το ίδιο όνομα (Τάρασης), πιθανότατα πατέρα και υιού. Ο πρώτος υπήρξε ο ιδρυτής του ξενώνα της μονής και απεβίωσε το 462, ενώ ο δεύτερος έγινε ιερέας σε αυτή ένα χρόνο νωρίτερα. Οι συγκεκριμένες χρονολογίες αποτελούν τη μοναδική ασφαλή μαρτυρία για την ίδρυση της μονής, η οποία μπορεί να τοποθετηθεί γύρω στα μέσα του 5ου αιώνα. Χρονολόγηση Δεύτερο μισό 5ου μ.χ. αιώνα Γεωγραφικός εντοπισμός Ισαυρία 1. Εισαγωγή Κατά τη διάρκεια των ανασκαφών που διεξήχθησαν στο μοναστηριακό συγκρότημα του Αλαχάν (γνωστό σήμερα με την τουρκική του ονομασία Αlahan Manastır) στην Ισαυρία την περίοδο 1955-1972, από το Βρετανικό Ινστιτούτο Αρχαιολογίας της Άγκυρας υπό τη διεύθυνση του Μichael Gough, συγκεντρώθηκαν δώδεκα επιγραφές. Από αυτές μόνο οι δύο σώζονται σχεδόν ολόκληρες και παρέχουν ιστορικές πληροφορίες σχετικά με το μοναστήρι και τους ανθρώπους που έζησαν σε αυτό. Από τις υπόλοιπες δέκα, οι εννέα διατηρούν μόνο μερικά γράμματα, ενώ μία, στον βόρειο τοίχο του λεγόμενου «νάρθηκα», στα νότια του Βαπτιστηρίου, έχει σβηστεί εντελώς. Όλες οι επιγραφές είναι κεφαλαιογράμματες. 2. Η επιγραφή του Τάραση του πρεσβύτερου [ΕΝΘ]ΑΔΕ ΚΙΤΕ ΤΗΣ ΜΑΚΑ/ ΡΙΑΣ ΜΝΗΜΗΣ ΤΑΡΑΣΙΣ Ο ΚΤΙΣΑΣ ΤΑ ΑΠΑ[ΝΤΗ]/ ΤΗΡΙΑ, ΤΕΛΕΥΤΗΣΑΣ ΜΗΝΙ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ/ ΤΡΙΣΚΕΔΕΚΑΤΗ ΙΝΔ(ΙΚΤΙΩΝΟΣ) ΠΕΝΤΕΚΕ/ ΔΕΚ[Α]ΤΗΣ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΥΠΑΤΙΑΝ ΦΛ(ΑΥΙΟΥ)/ 5 ΣΕΥ[Η]ΡΙΑΚΟΥ ΦΛ(ΑΥΙΟΥ) ΔΑΓΑΛΑΙΦΦΟΥ/ ΤΩΝ ΛΑΜΠΡ(ΟΤΑΤΩΝ) ΗΜΕΡΑ ΤΡΙΤΗ ΠΡΩ/ ΤΗ <ΤΗ> ΕΒΔΟΜ[Α]ΔΙ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ/ ΝΗ<Ε>ΤΕΩ[Ν] (εικ. 1) Η επιγραφή είναι χαραγμένη πάνω σε tabula ansata στην πλάγια όψη μιας λίθινης σαρκοφάγου, που βρέθηκε σε σπηλιά σε απόσταση περίπου 80 μ. στα δυτικά του «Δυτικού ναού». Είναι γραμμένη σε εννέα στίχους (ύψος γραμμάτων 4,7-1,7 εκ., συνολικό ύψος επιγραφής 42 εκ. και πλάτος 1,10 μ.). Το κείμενο, που ξεκινά άνω αριστερά και κλείνει κάτω δεξιά με ένα σταυρό, σώζεται σχεδόν ολόκληρο. 1 To όνομα «Τάρασης», το οποίο αναφέρεται στην επιγραφή (στ. 2), είναι ιδιαίτερα διαδεδομένο στην περιοχή της Ισαυρίας. 2 Η φράση «ο κτίσας τα απαντητήρια» (στ. 2-3) προστέθηκε στην επιγραφή αργότερα, όπως δείχνει η χάραξή της έξω από τα όρια της tabula ansata, με σκοπό ίσως τη διαφοροποίηση του Τάραση της επιγραφής από τον Τάραση που αναφέρεται στη δεύτερη επιγραφή με το ίδιο όνομα. Η μετοχή «κτίσας» θα πρέπει να ερμηνευθεί εδώ ως «ιδρυτής», παρόλο που η λέξη «κτίστης» γενικά κατά τη Βυζαντινή εποχή είχε επίσης και τη σημασία του ευεργέτη. 3 Η δε λέξη «απαντητήρια» δεν είναι γνωστή πριν από τον 5ο αιώνα, ενώ σπάνια απαντάται και στη συνέχεια. Πιθανότατα είχε την έννοια του ξενώνα, που προοριζόταν αποκλειστικά για τους επισκέπτες της μονής, γι αυτόν το λόγο «τα απαντητήρια» θα πρέπει να αναζητηθούν στο εσωτερικό Δημιουργήθηκε στις 5/8/2016 Σελίδα 1/6
του συγκροτήματος. Ίσως, μάλιστα, να επρόκειτο για το διώροφο οικοδόμημα που κατασκευάστηκε στα ανατολικά του «Δυτικού ναού» και σώζεται μέχρι σήμερα. 4 Στους στίχους 3-9 της επιγραφής σημειώνεται η ημερομηνία, η ινδικτιώνα και το έτος θανάτου του Τάραση: 13 Φεβρουαρίου, ημέρα Τρίτη της πρώτης εβδομάδας των Νηστειών, κατά τη 15η ινδικτιώνα, που συμπίπτει με το έτος 462. Άγνωστο παραμένει γιατί στην επιγραφή αναγράφηκαν τα ονόματα των Φλάβιου Σεβερίνου και Φλάβιου Δαγαλαίφφου (Flavius Severinus και Flavius Dagalaiphus), που, όπως συμπεραίνουμε από την επιγραφή του Τάραση του νεότερου, είχαν διατελέσει ύπατοι κατά το προηγούμενο έτος, το 461, αντί για τα ονόματα των υπάτων του έτους 462. Τέλος, η λέξη «νη<ε>τεώ[ν]», η οποία αναφέρεται στον τελευταίο στίχο της επιγραφής (στ. 9), θα πρέπει να διαβαστεί «νηστειών». 3. Η επιγραφή του Τάραση του νεότερου ΕΝΘΑΔΕ ΚΑΤΑΚΙΤΕ/ ΤΑΡΑΣΙΣ ΔΙΣ, ΓΕΝΟΜΕΝΟΣ/ ΠΡΕΣΒ(ΥΤΕΡΟΣ) ΚΑΙ ΠΑΡΑΜΟΝΑΡΙΟΣ/ ΠΑΡΟΙΚΗΣΑΣ ΕΝ ΤΩ ΤΟΠΩ/ ΤΟΥΤΩ ΑΠΟ ΥΠΑΤΙΑΣ ΓΑΔΑ-/ 5 Λ[Α]ΙΠΠΟΥ ΙΝΔ(ΙΚΤΙΩΝΟΣ) ΙΔ ΕΩΣ ΙΝΔ(ΙΚΤΙΩΝΟΣ) [vacat]/ ΥΠΑΤ[Ι]ΑΣ [vacat] ΖΗΣΑΣ ΤΑ/ ΠΑΝΤΑ ΕΤΗ [vacat] (εικ. 2) Η επιγραφή είναι χαραγμένη σε κοίλωμα πάνω από λίθινη σαρκοφάγο στον λεγόμενο «Τάφο του Τάραση». Το κείμενο, σε οκτώ στίχους, είναι επίσης γραμμένο σε tabula ansata. Άνω αριστερά ξεκινά με ένα σταυρό, ενώ τα γράμματα, των οποίων το ύψος διαφέρει, είναι χαραγμένα άτακτα πάνω στη λίθινη επιφάνεια. Τρία κενά διαστήματα στους στίχους 6, 7 και 8 είχε προβλεφτεί να συμπληρωθούν σε μεταγενέστερη χρονική στιγμή, πράγμα που τελικά δεν έγινε. 5 Στους στίχους 2-8 της επιγραφής πληροφορούμαστε ότι ο Τάρασης ο νεότερος, πιθανότατα γιος του Τάραση του πρεσβύτερου, διετέλεσε «πρεσβύτερος» και «παραμονάριος» στο μοναστήρι από το 461 έως άγνωστο πότε, καθώς είχε προβλεφθεί χώρος για την προσθήκη της συγκεκριμένης χρονολογίας, χωρίς, ωστόσο, ποτέ αυτή να συμπληρωθεί. Το γεγονός αυτό κάνει πιθανή την υπόθεση ότι ο Τάρασης δεν απεβίωσε στο Αλαχάν, ούτε ενταφιάστηκε εκεί, υπόθεση που ενισχύθηκε με την εύρεση ασημένιας λειψανοθήκης σε ναό του χωριού Çirga, 40 χλμ. νοτιοδυτικά του Μut, με την επιγραφή «υπέρ αναπαύσεως του μακαρ(ί)ου Τάρασηςδις» ο «Τάρασης δις», που αναφέρεται σε αυτή, θα πρέπει να ταυτιστεί με τον «Τάρασι δις» της επιγραφής μας. 6 Η λέξη «πρεσβύτερος» παραπέμπει στο δεύτερο στην εκκλησιαστική ιεραρχία αξίωμα, αυτό του ιερέα, που κατείχε ο Τάρασης, 7 ενώ η λέξη «παραμονάριος» (ή προσμονάριος) σε τίτλο του ιδίου, σύμφωνα με τον οποίο ο κάτοχός του ήταν υποχρεωμένος να μένει μόνιμα στο μοναστήρι και να φροντίζει για την ασφάλειά του κατά τη διάρκεια της νύχτας. 8 Το όνομα «Γαδαλ[α]ίππου» (στ. 5-6) θα πρέπει να ταυτιστεί με το όνομα «Δαγαλαίφφου» της επιγραφής του Τάραση του πρεσβύτερου. Τέλος, η 14η ινδικτιώνα, που αναφέρεται στο στίχο 6 («Ινδ(ικτιώνος) ιδ»), αντιστοιχεί στο έτος 461. Τη χρονιά αυτή, όπως πληροφορούμαστε από την ίδια επιγραφή, το αξίωμα του υπάτου κατείχαν οι Φλάβιος Σεβέρινος και Φλάβιος Δαγάλαιφφος. 4. Oι υπόλοιπες επιγραφές 1. ΙΦ +/ Δημιουργήθηκε στις 5/8/2016 Σελίδα 2/6
ΘΕΟΔΟ/ ΗΟΝΟ Η επιγραφή βρέθηκε στην κεντρική δυτική πύλη του «Ανατολικού ναού» και έχει γραφεί στην εσωτερική όψη της νότιας παραστάδας (ύψος γραμμάτων 1,25-2 εκ.). Κάτω από αυτή χαράχθηκε μεγάλος σταυρός με τριγωνικές απολήξεις. 9 2. ΚΟΝΟΝ ΗΡ [vacat] CΑΟΡΙΟΥ Η επιγραφή βρίσκεται στο παράθυρο του δυτικού τοίχου του νάρθηκα του «Ανατολικού Ναού» (ύψος γραμμάτων 4,7-3,2 εκ.). Τα γράμματα ΗΡ είναι ενωμένα. 10 3. + ΕΥΧΗΑΙΩΑ + Επιγραφή στο βάθρο στα βορειοανατολικά του «Ανατολικού ναού» (ύψος γραμμάτων 5-5,5 εκ.). Μια πιθανή αποκατάστασή της είναι η εξής: + Ευχή α Ιωά[ννου πρεσ] +. 11 4. + ΕΝΘΑ Κ<Α>ΤΑΚΙΤΗ ΛΕΟΝ Η επιγραφή είναι γραμμένη πάνω σε τρεις συνεχόμενους λίθους στο ανατολικό άκρο του λεγόμενου «νάρθηκα», νότια του Βαπτιστηρίου. 12 5. ΙC XC Επιγραφή στον «Σπηλαιώδη Ναό» στο δυτικό άκρο του μοναστηριακού συγκροτήματος. 13 6. ΩΔΕ [vacat] + Θ Η επιγραφή βρέθηκε σε τάφο που βρίσκεται στα δυτικά του τάφου του Τάραση του νεότερου (ύψος γραμμάτων 3,8-4,5 εκ.). 14 7. + ΝΕΩΝΑΚΑ Επιγραφή στο βράχο πίσω από το «Νεκροταφείο», στα βορειοανατολικά του «Βαπτιστηρίου» (ύψος γραμμάτων 2,7-9,5 εκ.). 15 8. ΚΙΤΙCAO Η επιγραφή ανακαλύφθηκε στον ίδιο χώρο με την προηγούμενη (ύψος γραμμάτων 2,5-5,1 εκ.). 16 9. + [.]ΩΠΩΚΟ/ ΝΩΓΩΓΩ/ ΝΙΟΥ Επιγραφή στον ίδιο με τις δύο παραπάνω επιγραφές χώρο (ύψος γραμμάτων 4,4-6,7 εκ.). 17 5. Χρονολόγηση Δημιουργήθηκε στις 5/8/2016 Σελίδα 3/6
Η αποσπασματική κατάσταση στην οποία διατηρούνται οι περισσότερες από τις παραπάνω επιγραφές δεν επιτρέπει ούτε το σχολιασμό ούτε τη χρονολόγησή τους. Μόνο οι δύο σχεδόν ακέραιες επιγραφές του Τάραση του πρεσβύτερου και του Τάραση του νεότερου μπορούν να χρονολογηθούν στο β μισό του 5ου αιώνα, καθώς σώζουν τις χρονολογίες 462 και 461 αντίστοιχα. Αξιοποιώντας τις δύο αυτές χρονολογίες, διαθέτουμε ένα σημαντικό terminus ante quem και για την ίδρυση ολόκληρου του μοναστηριακού συγκροτήματος στο Aλαχάν, που μπορεί έτσι να τοποθετηθεί με βεβαιότητα κοντά στα μέσα του 5ου αιώνα. 1. Για την επιγραφή βλ. Gough, M., Some recent finds at Alahan (Koja Kalessi), Anatolian Studies 5 (1955), σελ. 116-18 Βean, G. E., Inscriptions, στο Verzone, P. (ed.), Alahan Monastir: Un monumento dell arte Tardo-Romano in Isauria (Turin 1956), σελ. 52-54, και Ηarrison, M., The Inscriptions and Chronology of Alahan, στο Gough, M. (ed.), Alahan. An Early Christian Monastery in Southern Turkey Based on the Work of Michael Gough (Pontifical Institute of Mediaeval Studies, Toronto 1985), σελ. 22-23. 2. Zgusta, L., Kleinasiatische Personnamen (Prague 1964), σελ. 485-86, και Βean, G. E. Mitford, T. B., Journeys in Rough Cilicia 1964-1968 (Wien 1970), αρ. 124, 143, 240. 3. Μitford, T. B., New inscriptions from Early Christian Cyprus, Byzantion 20 (1950), σελ. 153, σημ. 1. 4. Για τη λέξη και την ερμηνεία της βλ. Μitford, T. B., New inscriptions from Early Christian Cyprus, Byzantion 20 (1950), σελ. 153-54 Gough, M., Some recent finds at Alahan (Koja Kalessi), Anatolian Studies 5 (1955), σελ. 117, και Ηarrison, M., The Inscriptions and Chronology of Alahan, στο Gough, M. (ed.), Alahan. An Early Christian Monastery in Southern Turkey Based on the Work of Michael Gough (Pontifical Institute of Mediaeval Studies, Toronto 1985), σελ. 22-23. 5. De Laborde, L., Église d Aladja dans le Taurus, Revue Archéologique 4 (1847-1848), σελ. 175 Headlam, A. C., Ecclesiastical sites in Isauria (Cilicia Trachea) (Occasional Papers of the Society for the Promotion of Hellenic Studies 2, London 1892), σελ. 24-25 Gough, M., Some recent finds at Alahan (Koja Kalessi), Anatolian Studies 5 (1955), σελ. 115-17 Βean, G. E., Inscriptions, στο Verzone, P. (ed.), Alahan Monastir: Un monumento dell arte Tardo-Romano in Isauria (Turin 1956), σελ. 51-52, και Ηarrison, M., The Inscriptions and Chronology of Alahan, στο Gough, M. (ed.), Alahan. An Early Christian Monastery in Southern Turkey Based on the Work of Michael Gough (Pontifical Institute of Mediaeval Studies, Toronto 1985), σελ. 23-24. 6. Gough, M., A fifth century silver reliquary from Isauria, Byzantinoslavica 19 (1958), σελ. 244-50 και ιδιαίτερα σελ. 248. 7. Για το αξίωμα αυτό βλ. Oxford Dictionary of Byzantium 3 (Οxford 1991), σελ. 1718 (λήμμα Priest ). 8. Βλ. Oxford Dictionary of Byzantium 3 (Οxford 1991), σελ. 1739 (λήμμα Prosmonarios ). Πρβλ. De Laborde, L., Église d Aladja dans le Taurus, Revue Archéologique 4 (1847-1848), σελ. 175, Ηarrison, M., The Inscriptions and Chronology of Alahan, στο Gough, M. (ed.), Alahan. An Early Christian Monastery in Southern Turkey Based on the Work of Michael Gough (Pontifical Institute of Mediaeval Studies, Toronto 1985), σελ. 24. 9. Βean, G. E., Inscriptions, στο Verzone, P. (ed.), Alahan Monastir: Un monumento dell arte Tardo-Romano in Isauria (Turin 1956), σελ. 51, σημ. 1, και Ηarrison, M., The Inscriptions and Chronology of Alahan, στο Gough, M. (ed.), Alahan. An Early Christian Monastery in Southern Turkey Based on the Work of Michael Gough (Pontifical Institute of Mediaeval Studies, Toronto 1985), σελ. 24, εικ. 2.3. 10. Ηarrison, M., The Inscriptions and Chronology of Alahan, στο Gough, M. (ed.), Alahan. An Early Christian Monastery in Southern Turkey Based on the Work of Michael Gough (Pontifical Institute of Mediaeval Studies, Toronto 1985), σελ. 24, εικ. 2.4. 11. Gough, M., Excavations at Alahan Monastery, Third Preliminary Report, Anatolian Studies 14 (1964), σελ. 187 Ηarrison, M., The Inscriptions and Chronology of Alahan, στο Gough, M. (ed.), Alahan. An Early Christian Monastery in Southern Turkey Based on the Work of Michael Gough (Pontifical Institute of Mediaeval Studies, Toronto 1985), σελ. 24-25, εικ. 2.5. 12. Gough, M., Excavations at Alahan Monastery, Third Preliminary Report, Anatolian Studies 14 (1964), σελ. 189 Ηarrison, M., The Inscriptions and Chronology of Alahan, στο Gough, M. (ed.), Alahan. An Early Christian Monastery in Southern Turkey Based on the Work of Michael Gough (Pontifical Institute of Mediaeval Studies, Toronto 1985), σελ. 25. Δημιουργήθηκε στις 5/8/2016 Σελίδα 4/6
13. Gough, M., Excavations at Alahan Monastery, Fourth Preliminary Report, Anatolian Studies 17 (1967), σελ. 44, πίν. ΙΧb Ηarrison, M., The Inscriptions and Chronology of Alahan, στο Gough, M. (ed.), Alahan. An Early Christian Monastery in Southern Turkey Based on the Work of Michael Gough (Pontifical Institute of Mediaeval Studies, Toronto 1985), σελ. 25. 14. Ηarrison, M., The Inscriptions and Chronology of Alahan, στο Gough, M. (ed.), Alahan. An Early Christian Monastery in Southern Turkey Based on the Work of Michael Gough (Pontifical Institute of Mediaeval Studies, Toronto 1985), σελ. 25, εικ. 2.8. 15. Ηarrison, M., The Inscriptions and Chronology of Alahan, στο Gough, M. (ed.), Alahan. An Early Christian Monastery in Southern Turkey Based on the Work of Michael Gough (Pontifical Institute of Mediaeval Studies, Toronto 1985), σελ. 25, εικ. 2.9. 16. Ηarrison, M., The Inscriptions and Chronology of Alahan, στο Gough, M. (ed.), Alahan. An Early Christian Monastery in Southern Turkey Based on the Work of Michael Gough (Pontifical Institute of Mediaeval Studies, Toronto 1985), σελ. 25, εικ. 2.10. 17. Ηarrison, M., The Inscriptions and Chronology of Alahan, στο Gough, M. (ed.), Alahan. An Early Christian Monastery in Southern Turkey Based on the Work of Michael Gough (Pontifical Institute of Mediaeval Studies, Toronto 1985), σελ. 25, εικ. 2.11. Βιβλιογραφία : Hill S., The Early Byzantine Churches of Cilicia and Isauria, Aldershot 1996, Birmingham Byzantine and Ottoman monographs 1 Bean G.E., "Inscriptions", P. Verzone (ed.), Alahan Monastir: Un monumento dell arte Tardo-Romano in Isauria, Turin 1956, 49-54 Harrison M., "The Inscriptions and Chronology of Alahan", M. Gough (ed.), Alahan. An Early Christian Monastery in Southern Turkey Based on the Work of Michael Gough, Pontifical Institute of Mediaeval Studies, Toronto 1985, 21-27 Gough M., "Some recent finds at Alahan (Koja Kalessi)", Anatolian Studies, 5, 1955, 115-23 Γλωσσάριo : tabula ansata (λατ.) Ορθογώνια επιφάνεια με προεξοχές στο πλάι, μέσα στα όρια της οποίας έχει γραφεί μια επιγραφή άλλοτε πάλι λειτουργεί και ως απλό διακοσμητικό σχέδιο. Χρησιμοποιείται σε σαρκοφάγους από τον 3ο-4ο αιώνα, εκλείπει όμως μετά τον 6ο αιώνα. terminus ante quem (λατ.) Xρονικό όριο πριν από το οποίο συνέβη κάτι (ορολογία των ιστορικών επιστημών). vacat (λατ.) Όρος που χρησιμοποιείται για τη δήλωση ενός ή και περισσότερων κενών διαστημάτων στο κείμενο μιας επιγραφής. βάθρο, το Βάση για τη στήριξη προτομής, στήλης ή αγάλματος. βαπτιστήριο, το Ο χώρος ή το κτήριο όπου πραγματοποιείται το μυστήριο της βάπτισης. Σε κάθε βαπτιστήριο απαντάται μια δεξαμενή, η οποία πολλές φορές έχει το σχήμα του σταυρού. Τα βαπτιστήρια των εκκλησιών μετά τον 6ο αιώνα αποτελούν ξεχωριστά οικοδομήματα οκταγωνικά, κυκλικά, σταυρόσχημα κτλ. είτε προσαρτημένα στο ναό είτε στον περίβολό του. ινδικτιών, η Κύκλος 15 ημερολογιακών ετών, που χρησιμοποιούνταν για τον προσδιορισμό του έτους στο Μεσαίωνα. Αρχικά σήμαινε έναν Δημιουργήθηκε στις 5/8/2016 Σελίδα 5/6
έκτακτο αγροτικό φόρο, ενώ στη συνέχεια ένα φόρο του οποίου το ύψος παρέμενε σταθερό για έναν κύκλο 15 ετών (επί Κωνσταντίνου Α ). Σταδιακά απέκτησε και χρονολογικό χαρακτήρα, τον οποίο διατήρησε και αφότου ο φόρος έπαψε να υφίσταται. Το σύστημα χρονολόγησης με ινδικτιώνες επισημοποιήθηκε επί Ιουστινιανού Α. Δεν ήταν απολύτως ακριβές σύστημα, καθώς αυτό που προσδιορίζεται είναι η εσωτερική αρίθμηση των ετών κάθε ινδικτιώνας (πρώτης, δεύτερης έως δέκατης πέμπτης), ενώ η αρίθμηση των ινδικτιώνων δεν είναι πάντα σαφής. νάρθηκας, ο Στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική νάρθηκας ονομάζεται ο εγκάρσιος προθάλαμος στη δυτική πλευρά ενός ναού. Σε αυτόν παρέμεναν οι κατηχούμενοι και εκεί εκτελούνταν ορισμένες πράξεις της λειτουργίας. Ο προθάλαμος τοποθετείται μπροστά από το μεσαίο και τα πλάγια κλίτη ως εσωνάρθηκας ή μπροστά από την πρόσοψη της εκκλησίας ως εξωνάρθηκας. O εξωνάρθηκας μπορεί να έχει τη μορφή ανοιχτής κιονοστήρικτης στοάς. σαρκοφάγος, η Η λάρνακα που περιέχει τη σορό του νεκρού. Συνήθως κατασκευάζεται από λίθο, αλλά και από ψημένο πηλό ή σπανιότερα από ξύλο ή μέταλλο. ύπατος, ο (consul) Αξιωματούχος του ρωμαϊκού κράτους. Την περίοδο της Δημοκρατίας ήταν το ανώτατο πολιτικό και στρατιωτικό αξίωμα της πολιτείας, ενώ κάθε χρόνο εκλέγονταν δύο ύπατοι. Το υπατικό αξίωμα επιβίωσε και στην Αυτοκρατορική περίοδο με τιμητικό πλέον χαρακτήρα, καθώς και στην Πρώιμη Βυζαντινή περίοδο. Μετά τον 6ο αιώνα η θέση του υπάτου στη βυζαντινή αυλική ιεραρχία ήταν χαμηλή, μόλις ανώτερη του σπαθαρίου, αλλά το 10ο αιώνα εμφανίζεται και πάλι ως αξίωμα, πιθανώς με δικαστικές αρμοδιότητες. Ο τίτλος του υπάτου παύει να χρησιμοποιείται μετά το 12ο αιώνα. Δημιουργήθηκε στις 5/8/2016 Σελίδα 6/6