Πανεπιστήµιο και Τοπική Ανάπτυξη: Αµφίδροµες Σχέσεις Κόνσολας Νικόλαος Οµότιµος Καθηγητής Παντείου Πανεπιστηµίου, Επίτιµος Πρόεδρος Ινστιτούτου Περιφερειακής Ανάπτυξης Παπαδασκαλόπουλος Αθανάσιος Καθηγητής Παντείου Πανεπιστηµίου, ιευθυντής Ινστιτούτου Περιφερειακής Ανάπτυξης Χριστοφάκης Μανώλης Επίκουρος Καθηγητής Παντείου Πανεπιστηµίου, Επιστηµονικός Συνεργάτης Ινστιτούτου Περιφερειακής Ανάπτυξης ιεύθυνση: ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΑΝΤΕΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ, Λ. ΣΥΓΓΡΟΥ 130 (1 ΟΣ ΟΡΟΦΟΣ), 17671, ΑΘΗΝΑ. Τηλέφωνα: (0030) 210-9234448, 9248680, 9220865 Fax: 210-9232979 Ε-mails: secretariat@ipa.panteion.gr, pdask@ipa.panteion.gr, pdask@panteion.gr, mchri@ipa.panteion.gr, mchri@panteion.gr
Πανεπιστήµιο και Τοπική Ανάπτυξη: Αµφίδροµες Σχέσεις 1. Εισαγωγή Ένα από τα σηµαντικότερα θέµατα προς διερεύνηση, που προκύπτουν από την εγκατάσταση και τη λειτουργία µιας Πανεπιστηµιακής Μονάδας είναι η διερεύνηση της σχέσης του µε την Περιφερειακή και Τοπική Ανάπτυξη. Το θέµα αυτό αποτελεί αντικείµενο διεξοδικής διερεύνησης στις επί µέρους ενότητες του άρθρου αυτού. Συγκεκριµένα αναλύεται η σχέση του Πανεπιστηµίου µε την Πόλη και την Περιοχή της Εγκατάστασης του (Lönnberg & Puukka, 2001, Gaukroguarnd & Schwarz, 1997, Lee & Bond 2003, Barrows, 2001), η επίδραση του Πανεπιστηµίου στην Τοπική και Περιφερειακή Ανάπτυξη (Kuklinski, 2001, Cox & Taylor, 2006), ο ρόλος του Πανεπιστηµίου στην προώθηση της Καινοτοµίας και των Νέων Τεχνολογιών και η συνεργασία του µε την τοπική κοινωνικοοικονοµική δραστηριότητα (Edgington 2008, Doutriaux, 2003). Συναφείς εξειδικευµένες δηµοσιεύσεις, ειδικότερα για την σχέση της Ανώτατης Εκπαίδευσης µε την Περιφερειακή Ανάπτυξη, υπάρχουν στην σειρά Education Working Papers του Ο.Ο.Σ.Α. (Arbo & Benneworth, 2007), ενώ σηµαντική προσέγγιση αποτελεί το Υπόδειγµα του Τριπλού Έλικα (Etzkowitz& Leydesdorff, 1999). Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή στις δηµοσιεύσεις της σχετικά µε τις πολιτικές για τα Πανεπιστήµια και την Ευρώπη της Γνώσης επικεντρώνεται στο ρόλο των ΑΕΙ στην Περιφερειακή και Τοπική Ανάπτυξη (Ε.Ε.Κ.,2003). Στην Ελλάδα, σηµαντικός αριθµός µελετών που αξιοποιούνται τόσο για την δηµιουργία νέων Α.Ε.Ι. ή Πανεπιστηµιακών Τµηµάτων, όσο και για την σύνδεσή τους µε την Περιφερειακή και Τοπική Κοινωνική, Οικονοµική, Τεχνολογική και Πολιτιστική Ανάπτυξη, έχει γίνει από το Ινστιτούτο Περιφερειακής Ανάπτυξης (Ι.Π.Α.) του Παντείου Πανεπιστηµίου για λογαριασµό της κεντρικής κυβέρνησης και των περιφερειακών αρχών (Μελέτη για Χωροθέτηση των Α.Ε.Ι., ΥΠΕΠΘ 1991, Μελέτη για τη δηµιουργία του Πανεπιστηµίου Πελοποννήσου, Γενική Γραµµατεία Περιφέρειας Πελοποννήσου 1989, Μελέτη για τη µετεξέλιξη της Χαροκοπείου 2
Σχολής σε Α.Ε.Ι., 1992, Μελέτη για την δηµιουργία των Νέων Πανεπιστηµίων υτικής Μακεδονίας, Πελοποννήσου και Στερεάς Ελλάδος, ΥΠΕΠΘ 1995. Μελέτη για τη συγκρότηση Σχολών και Τµηµάτων του Πανεπιστηµίου Στερεάς Ελλάδας, DG XVI, Regional Innovation Strategy 2000, κ.τ.λ.) Ο ρόλος του Πανεπιστηµίου στην Περιφερειακή και Τοπική Οικονοµία είναι κεφαλαιώδους σηµασίας για κάθε χώρα. Το κρίσιµο στοίχηµα είναι το κατά πόσο το Πανεπιστήµιο µπορεί να παίξει το ρόλο της Προωθητικής ραστηριότητας στην Περιφερειακή και την Τοπική Ανάπτυξη, να µεταβάλλει το αναπτυξιακό περιβάλλον κάθε Περιφέρειας και να συµβάλλει στην Ολοκληρωµένη Περιφερειακή Ανάπτυξη. Για να διαδραµατίσει αυτό τον ρόλο το Πανεπιστήµιο, πρέπει να υπάρξουν συγκεκριµένες προϋποθέσεις, οι οποίες παρουσιάζονται στη συνέχεια. 2. Ο ρόλος της Ανώτατης Εκπαίδευσης στην Περιφερειακή και Τοπική Ανάπτυξη Η θεωρητικοποίηση του ρόλου των Πανεπιστηµίων στην Περιφερειακή και Τοπική Ανάπτυξη προήλθε τα τελευταία 25 χρόνια από τους ακόλουθους παράγοντες: Πρώτον, από την προσέγγιση των συστηµάτων καινοτοµίας που αναδεικνύουν τη σηµασία της γνώσης που προέρχεται από τις δραστηριότητες της Έρευνας και της Εκπαίδευσης των Πανεπιστηµίων και απευθύνεται σε Περιφερειακές Επιχειρήσεις και γενικότερα στη διαδικασία της Περιφερειακής και Τοπικής Οικονοµικής και Τεχνολογικής Ανάπτυξης (Chatterton & Goddard 2000, Etzkowitz 2002). Σήµερα τα Πανεπιστήµια θεωρούνται βασικός εταίρος στη δηµιουργία της Οικονοµίας της Γνώσης. εύτερον, από την προώθηση της στρατηγικής της ολοκληρωµένης ανάπτυξης, που στηρίζεται στον συµµετοχικό σχεδιασµό, την ενεργοποίηση των τοπικών αναπτυξιακών παραγόντων και τις αυξηµένες ανάγκες για ειδικευµένο δυναµικό και σύγχρονη τεχνολογία, προσαρµοσµένη στις δυνατότητες των Περιφερειών, διευρύνθηκε σηµαντικά ο ρόλος της Ανώτατης Εκπαίδευσης στην Περιφερειακή Ανάπτυξη. 3
Ο αναπτυξιακός ρόλος της Ανώτατης Εκπαίδευσης γίνεται πιο σηµαντικός, σε περιφερειακό ή τοπικό επίπεδο (Ι.Π.Α., 2008), γιατί: αποτελεί ισχυρό οικονοµικό φορέα του τόπου, που επενδύει αγοράζει, πληρώνει και απασχολεί. κινητοποιεί τις τοπικές επιχειρηµατικές δυνάµεις µέσω δικτυώσεων και διάχυσης πληροφοριών. αποτελεί τον κύριο φορέα έρευνας και ανάπτυξης, ιδιαίτερα για τις Μικροµεσαίες Επιχειρήσεις (Μ.Μ.Ε.), που δεν διαθέτουν οικονοµικές και τεχνολογικές δυνατότητες. συµβάλλει στην ψυχολογική στήριξη της τοπικής κοινωνίας συµβάλλει µέσα από τις δραστηριότητες καθηγητών και φοιτητών στην πολιτιστική ανάπτυξη του τόπου συµβάλλει στον εκσυγχρονισµό της ιοίκησης και της Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Κατ αρχάς η ενίσχυση της αυτοδύναµης ανάπτυξης των Περιφερειών επιβάλλει τη στήριξη των λειτουργιών τους µε υπηρεσίες Έρευνας και Ανάπτυξης, οι οποίες µπορούν να παραχθούν από Ιδρύµατα Ανώτατης Εκπαίδευσης. Για το λόγο αυτό, απαιτείται η δηµιουργία σε κάθε Περιφέρεια ενός σχετικά ολοκληρωµένου εκπαιδευτικού - ερευνητικού δικτύου, στα πλαίσια του οποίου θα πρέπει να λειτουργούν Ιδρύµατα Ανώτατης Εκπαίδευσης, Ερευνητικά Κέντρα, Ινστιτούτα και να συνεργάζονται µε τοπικούς αναπτυξιακούς φορείς. Η εγκατάσταση και λειτουργία Μονάδων της Ανώτατης Εκπαίδευσης σε περιφερειακό και τοπικό επίπεδο συµβάλλει στη στήριξη βασικών λειτουργιών κάθε περιφέρειας. Οι λειτουργίες αυτές, σε µια ειδικότερη αναφορά τους, αφορούν: την Αυτοδιοίκηση: Η ύπαρξη ειδικευµένου επιστηµονικού δυναµικού, συµβάλλει αποφασιστικά στον περιορισµό του προβλήµατος της στελέχωσης της Νοµαρχιακής και Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Ο εντοπισµός των προβληµάτων και των τάσεων της τοπικής οικονοµίας, η κατάρτιση, η εφαρµογή, η παρακολούθηση και η αξιολόγηση των προγραµµάτων γίνονται διαδικασίες, οι οποίες συντελούνται µε νοµαρχιακό και τοπικό έλεγχο. 4
την Τοπική Παραγωγή και την Επιχειρηµατικότητα: Η λειτουργία Ανώτατης Εκπαίδευσης σε τοπικό επίπεδο και η ανάπτυξη λειτουργιών Έρευνας και Ανάπτυξης µπορεί να στηρίξει την Συνέργεια µε Τοπικές Επιχειρήσεις, να αξιοποιήσει το Ενδογενές υναµικό και να προσελκύσει Παραγωγικές Επενδύσεις. την βελτίωση του στελεχιακού δυναµικού: Το δυναµικό αυτό θα χρησιµοποιηθεί είτε στην οργάνωση της αυτοδιοίκησης, είτε στην ίδια την παραγωγή. Η παρακολούθηση των σύγχρονων τεχνολογικών και αναπτυξιακών τάσεων από την Ανώτατη Εκπαίδευση, βοηθά στη µεταφορά των νέων εµπειριών στην τοπική οικονοµία, δηµιουργώντας τις προϋποθέσεις για την εισαγωγή και υιοθέτηση τους από την παραγωγική δοµή. Η λειτουργία δοµών Ανώτατης Εκπαίδευσης σε τοπικό επίπεδο διαδραµατίζει επίσης σηµαντικό ρόλο στη συνεχή κατάρτιση, όχι µόνο των νεοεισερχόµενων στην παραγωγή, αλλά και των ήδη εργαζόµενων. Αντιµετωπίζουν έτσι τα προβλήµατα της παρακολούθησης της ταχύτητας των αλλαγών, που απαιτούν συνεχή αναβάθµιση των επαγγελµατικών και τεχνικών γνώσεων των παλαιότερων πτυχιούχων. την ενίσχυση των υποδοµών: Η παρουσία της Ανώτατης Εκπαίδευσης θα συµβάλλει, τόσο στην έρευνα όσο και στην χάραξη και υλοποίηση συγκεκριµένων προγραµµάτων, σχετικών µε τη στήριξη της τεχνικής και κοινωνικής υποδοµής στην περιφέρεια εγκατάστασής τους. την ενσωµάτωση της σύγχρονης τεχνολογίας: Η δηµιουργία εξειδικευµένου επιστηµονικού - ερευνητικού δυναµικού σε τοπικό επίπεδο και η λειτουργία Περιφερειακών Μονάδων Τριτοβάθµιας Εκπαίδευσης και των Ερευνητικών Κέντρων και Ινστιτούτων αποτελεί τη βασική προϋπόθεση για την εισαγωγή των Νέων Τεχνολογιών στην επιχειρηµατική δραστηριότητα. την ενίσχυση των καινοτοµικών δραστηριοτήτων: Η λειτουργία των Περιφερειακών Ιδρυµάτων Ανώτατης Εκπαίδευσης και των Ερευνητικών Κέντρων και Ινστιτούτων αποτελούν τους πρωταρχικούς φορείς παραγωγής καινοτοµικών γνώσεων και ενισχύουν τη διάχυση καινοτοµικού Know how στις τοπικές επιχειρήσεις και στην προώθηση Καινοτόµων ράσεων σε όλους τους Τοµείς της Κοινωνικής και της Οικονοµικής ραστηριότητας. 5
τέλος, η λειτουργία Ιδρυµάτων Ανώτατης Εκπαίδευσης σε τοπικό επίπεδο µπορεί να δώσει συνέχεια και να αξιοποιήσει την πολιτιστική παράδοση κάθε περιοχής, σύµφωνα µε τις επιλογές των Τοπικών Φορέων. Πρέπει να σηµειωθεί ότι η ύπαρξη δραστηριοτήτων προσανατολισµένων προς τις νέες τεχνολογίες, λειτουργεί ελκτικά για τις επιχειρήσεις οι οποίες στηρίζονται σε αυτές, και αναβαθµίζει συνολικά το επιχειρηµατικό περιβάλλον της Περιφέρειας. Η χωροθέτηση και η λειτουργία της Ανώτατης Εκπαίδευσης στην Περιφέρεια, δηµιουργεί ένα διαφορετικό κλίµα, που ευνοεί την εισαγωγή καινοτοµιών και διασπά παραδοσιακές αντιλήψεις για την οργάνωση της οικονοµικής ζωής, προϋπόθεση αναγκαία για τη στήριξη της αναπτυξιακής διαδικασίας. 3. Προϋποθέσεις και Βασικές Αρχές Σύνδεσης Πανεπιστηµίου και Τοπικής Οικονοµίας Για να προσδιορισθούν οι βασικές Αρχές Σύνδεσης Πανεπιστηµίου και Τοπικής Οικονοµίας, πρέπει να διασφαλιστούν κάποιες ελάχιστες προϋποθέσεις. Η σχέση Ιδρυµάτων Ανώτατης Εκπαίδευσης και Περιφέρειας ή τοπικής κοινωνίας είναι µία σχέση αµφίδροµη που στοχεύει στην ενίσχυση της δυναµικής και των δύο πλευρών (Leydesdorff & Μeyer, 2003, Arbo & Benneworth, 2007). Συνεπώς η συµµετοχή των περιφερειακών και τοπικών φορέων στην υποστήριξη της ανάπτυξης του Ιδρύµατος πρέπει να είναι ουσιώδης και αποφασιστική. Η δηµιουργία και λειτουργία Ιδρυµάτων Ανώτατης Εκπαίδευσης πρέπει να έχει την υποστήριξη των περιφερειακών και τοπικών αρχών, ενώ η συµµετοχή των αρχών αυτών στην ανάπτυξη νέων Σχολών ή Τµηµάτων Ανώτατης Εκπαίδευσης στην πράξη, αποτελεί προϋπόθεση για την έγκριση της ίδρυσής τους. Η διασύνδεση του Πανεπιστηµίου µε τις κοινωνικές και αναπτυξιακές ανάγκες της περιοχής, επιτρέπει, ή και καθιστά αναγκαίες πολλές φορές, διαπεριφερειακές και διιδρυµατικές συνεργασίες, µε αποτέλεσµα το Πανεπιστήµιο να λειτουργεί ως γέφυρα 6
επικοινωνίας και συνεργασίας σε τοπικό επίπεδο. Έτσι ως βασικές αρχές που διέπουν την σύνδεση Πανεπιστηµίου και Πόλης- Περιοχής Έδρας είναι: Η Αµφίδροµη Σχέση Ιδρύµατος και Πόλης Η Οικονοµική Στήριξη του Ιδρύµατος από Τοπικές Αρχές και Φορείς Η Στήριξη των Τοπικών Αρχών και Φορέων στο Σχεδιασµό της Ανάπτυξης του Ιδρύµατος Η Σύνδεση του Πανεπιστηµίου µε τις Αναπτυξιακές, Οικονοµικές, Κοινωνικές και Πολιτιστικές Λειτουργίες της Πόλης Η ικτύωση του Πανεπιστηµίου στους Τοµείς της Έρευνας και της Εκπαιδευτικής Συνεργασίας Αυτές οι βασικές αρχές επιτρέπουν την µεγιστοποίηση της αλληλεπίδρασης Πανεπιστηµίου και Τόπου Εγκατάστασής του. 4. Αλληλεπιδράσεις της ανάπτυξης του Πανεπιστηµίου και της κοινωνικοοικονοµικής ανάπτυξης της Πόλης και του Νοµού Η ολοκληρωµένη ανάπτυξη της επίδρασης του Πανεπιστηµίου και των Σχολών του στην κοινωνικοοικονοµική ανάπτυξη της Πόλης και του Νοµού εγκατάστασης απαιτεί µια συστηµατική διερεύνηση και ιδιαίτερη µελέτη. Από σχετική διερεύνηση του θέµατος σε συναφείς µελέτες (Ι.ΠΑ., 2008) η επίδραση της λειτουργίας ενός Πανεπιστηµίου και των Σχολών του θα µπορούσε να διερευνηθεί στους ακόλουθους τοµείς: 7
Οικονοµική και Επιχειρηµατική Ανάπτυξη ιάχυση Αποτελεσµάτων Έρευνας στην Τοπική Οικονοµία Συνεργασία µε την Τοπική Επιχειρηµατικότητα & τους Παραγωγικούς Τοµείς Προσέλκυση νέου στελεχιακού δυναµικού Σύνδεση µε το ιεθνές Ακαδηµαϊκό, Ερευνητικό, Επιχειρηµατικό και Πολιτιστικό Περιβάλλον Υποστήριξη Τοπικής και Νοµαρχιακής Αυτοδιοίκησης Πολιτιστική Ανάπτυξη Επιµόρφωση Κοινωνική και Ψυχολογική Επίδραση Κοινωνική Ζωή Πολιτιστικές ραστηριότητες Αναψυχή Ενίσχυση Τοπικής Οικονοµίας Υπηρεσίες Στέγασης και Σίτισης Στήριξη Συµπληρωµατικών Τοµέων και ραστηριοτήτων Οι τοµείς αυτοί διαφοροποιούνται ανάλογα µε την φυσιογνωµία και το µέγεθος του Πανεπιστηµίου και του Τόπου Εγκατάστασής του. Η επίδραση του κοινωνικοοικονοµικού περιβάλλοντος της Πόλης και του Νοµού στην λειτουργία και την ανάπτυξη του Πανεπιστηµίου και των Σχολών του οφείλεται σε µια σειρά από παράγοντες, όπως: Το µέγεθος της Πόλης Τα γεωγραφικά και τα αναπτυξιακά χαρακτηριστικά της Περιοχής Η εγγύητητα ή η αποµόνωση από τα µεγάλα αστικά κέντρα και τους βασικούς αναπτυξιακούς άξονες Η ύπαρξη ή όχι Ολοκληρωµένης Πανεπιστηµιακής Μονάδας, που θα µπορεί να συµβάλλει στη δηµιουργία ευνοϊκότερου ακαδηµαϊκού περιβάλλοντος, οικονοµιών συγκέντρωσης στις υποδοµές, γενικά καλύτερων 8
συνθηκών εκπαίδευσης και στην ανάπτυξη της ερευνητικής δραστηριότητας, σχετικής µε την οικονοµική ανάπτυξη της Περιοχής. Ο σχεδιασµός διασύνδεσης Τοπικών Αναπτυξιακών Φορέων µε το Πανεπιστήµιο και η δυνατότητα της Τοπικής και Νοµαρχιακής Αυτοδιοίκησης και των Τοπικών Παραγωγικών και Κοινωνικών Φορέων να διαµορφώσουν Μέσα και Πολιτικές Στήριξης του Πανεπιστηµίου και διασύνδεσής του µε την Πόλη και την Περιοχή. Με βάση τα παραπάνω, επιβεβαιώνεται η λειτουργία του υποδείγµατος του τριπλού έλικα (Etzkowitz & Leydesdorff, 2000, Nieddu, 2002), που αποτυπώνει την αλληλεπίδραση Πανεπιστηµίου- Επιχειρηµατικής ράσης- ιοίκησης. 5. Η προσέγγιση του Τριπλού Έλικα Μια ολοκληρωµένη προσέγγιση για την διερεύνηση των σχέσεων µεταξύ Πανεπιστηµίου, Οικονοµίας και ιοίκησης δίνεται µε το Υπόδειγµα του Τριπλού Έλικα (Etzkowitz& Leydesdorff, 1999) Το Υπόδειγµα αυτό προσπαθεί να εντάξει της λειτουργίες του Πανεπιστηµίου στην δηµιουργία της Οικονοµίας της Γνώσης σε Περιφερειακό Επίπεδο. Η δηµιουργία και λειτουργία της Οικονοµίας της Γνώσης βασίζεται σε τρείς άξονες: την Γνώση, µε τις διαδικασίες παραγωγής και διάδοσης της, την Οικονοµία, µε τους Φορείς και τις Επιχειρήσεις της και την Γεωγραφία, δηλαδή µια συγκεκριµένη περιφέρεια ή χώρα µε τις διοικητικές ή τις προγραµµατικές της δοµές. Η λειτουργία της Οικονοµίας της Γνώσης παρουσιάζεται στο διάγραµµα που ακολουθεί. 9
ιάγραµµα 1 Οικονοµία της Γνώσης Πηγή:L.Leydesdorff, M.Meyer, The Triple Helix of University- industry- government relations, Scientometrics, Vol 58, No2 (2003), 191-203 Στο πλαίσιο της δηµιουργίας της Οικονοµίας της Γνώσης, µπορούν να διακριθούν τρεις αλληλεπιδρώσες σφαίρες: Το Πανεπιστήµιο, η Επιχειρηµατική ραστηριότητα και η ιοίκηση. 10
ιάγραµµα 2 Οι Αλληλεπιδρώσες Σφαίρες στην Οικονοµία της Γνώσης Πηγή: Etzkowitz& Leydesdorff, The Future Location of Research and Technology Transfert, Journal of Technology Transfert (1999), Vol 24, 111-123 Με βάση τις σφαίρες της Οικονοµίας της Γνώσης, µπορεί να προσδιορισθεί διαγραµµατικά το υπόδειγµα του Τριπλού Έλικα 11
ιάγραµµα 3 Σχέσεις Τριπλού Έλικα Πανεπιστήµιο Έρευνα Εκπαίδευση Ερευνητικά Ινστιτούτα και Κέντρα Επιχειρηµατική ραστηριότητα Βιοµηχανία Τουρισµός Logistics Εµπόριο Μεταποίηση Υπηρεσίες Τοπικοί φορείς Στήριξης ιοίκηση Κεντρική Κυβέρνηση Περιφερειακή ιοίκηση Νοµαρχιακή Αυτοδιοίκηση Τοπική Αυτοδιοίκηση Η λειτουργία του Τριπλού Έλικα έχει διαπιστωθεί ότι περνά από τρία στάδια (Νieddu M., 2002). Στο πρώτο στάδιο παρατηρείται µια σαφής θεσµική διαµέριση µεταξύ Πανεπιστηµίου, Επιχειρηµατικής ραστηριότητας και ιοίκησης, που συντονίζονται µεταξύ ροών γνώσεις που οργανώνονται από ειδικούς οργανισµούς (όπως κέντρα µεταφοράς τεχνολογίας κ.τ.λ.). Έτσι βασικό χαρακτηριστικό του πρώτου σταδίου είναι η διακριτή (σχετικά αυτόνοµη) λειτουργία των τριών συνιστωσών και η πολιτική στήριξη της τριπλής σχέσης. Στο δεύτερο στάδιο, οι σχέσεις και οι ροές γνώσεις καθώς και η επικοινωνία µεταξύ των τριών συνιστωσών βασίζεται στη λειτουργία της αγοράς και στην διαδικασία διάχυσης τεχνολογικών καινοτοµιών. Έτσι η λειτουργία του Τριπλού Έλικα αυτονοµείται από την αρχική παρεµβατική πολιτική της διοίκησης µέσω ειδικών οργανισµών. Στο τρίτο στάδιο, οι τρείς συνιστώσες µετεξελίσσονται, σε τρόπο ώστε κάθε µια να διασφαλίζει τον ρόλο των δύο άλλων. Έτσι για παράδειγµα το Πανεπιστήµιο δηµιουργεί επιχειρηµατική δραστηριότητα και διαδραµατίζει το ρόλο της περιφερειακής ή τοπικής διοίκησης που οργανώνει την παραγωγή και τη διάχυση της καινοτοµίας. 12
Η ενεργοποίηση της διαδικασίας του Τριπλού Έλικα µπορεί να γίνει µε διάφορους τρόπους, όπως: Η διαδικασία εκ των άνω, µε πρωτοβουλία της ιοίκησης µέσω της ενεργοποίησης ειδικών φορέων. Η διαδικασία εκ των κάτω, µε πρωτοβουλία τοπικών παραγωγικών φορέων και επιχειρήσεων, µε την προώθηση της συνεργασίας τους µε τα Πανεπιστήµια και τα Ερευνητικά Κέντρα. Μικτή διαδικασία, ιδίως µέσα από την προώθηση προγραµµάτων ενίσχυσης των συνεργασιών Η διεθνής εµπειρία έχει δείξει ότι η Κεντρική ιοίκηση δεν διευκολύνει την λειτουργία του Τριπλού Έλικα και για το λόγο αυτό αναπτύσσονται είτε διακρατικές σχέσεις, µε πρωτοβουλία των Πανεπιστηµίων, είτε σχέσεις σε τοπικό επίπεδο µε πρωτοβουλίες της αυτοδιοίκησης και τοπικών φορέων. 6. Η αλληλεπίδραση του Εξωτερικού Αναπτυξιακού και Τεχνολογικού Περιβάλλοντος της Περιφέρειας, των Αναπτυξιακών της Φορέων και της Τριτοβάθµιας Εκπαίδευσης Στη διεθνή πρακτική σχετικά µε την εγκατάσταση και την λειτουργία Ιδρυµάτων Τριτοβάθµιας Εκπαίδευσης, δεν επιδιώκεται απλά η λειτουργία του Τριπλού Έλικα αλλά γίνεται µια ολοκληρωµένη προσπάθεια να αξιοποιηθεί το Πανεπιστήµιο ως Μέσο Ολοκλήρωσης, Επεξεργασίας και ιάχυσης των βασικών στοιχείων των Εθνικών Πολιτικών και των επιδράσεων του Εθνικού και του ιεθνούς Αναπτυξιακού και Τεχνολογικού Περιβάλλοντος (Arbo & Benneworth,2007). Με την ιάχυση αυτή ενισχύεται και επεκτείνεται τόσο η συνολική Τοπική Οικονοµία της Γνώσης, µε την αξιοποίηση Νέων Τεχνολογιών, Καινοτόµων ράσεων και της Ψηφιακής Σύγκλισης σε όλους τους τοµείς της Τοπικής Οικονοµίας, στο πλαίσιο της λειτουργίας της τριπλής σχέσης. 13
Στο διάγραµµα που ακολουθεί παρουσιάζεται αρκετά παραστατικά ο ρόλος της Τριτοβάθµιας Εκπαίδευσης ως παράγοντα που ολοκληρώνει στο τοπικό επίπεδο τις κατευθύνσεις των ακόλουθων σηµαντικών εθνικών πολιτικών: της Πολιτικής για την Ανώτατη Εκπαίδευση της Πολιτικής για την Έρευνα και την Τεχνολογία της Κλαδικής Πολιτικής της Πολιτικής Ενίσχυσης της Απασχόλησης της Πολιτική Περιφερειακής Ανάπτυξης Αυτός ο ρόλος της Τριτοβάθµιας Εκπαίδευσης υλοποιείται σε συνεργασία µε τους φορείς της Τοπικής Ανάπτυξης. 14
ιάγραµµα 4 Η Τριτοβάθµια Εκπαίδευση ως Παράγοντας Τοπικής Ολοκλήρωσης Κατευθύνσεων της Εθνικής Πολιτικής για το Τοπικό Όφελος Πηγή: Arbo Peter, Benneworth Paul, Understanding the Regional Contribution of Higher Education Institutions: A Literature Review, OECD Education Working Papers, No 9, 2007, OECD Publishing. Η σχέση µεταξύ Τριτοβάθµιας Εκπαίδευσης και Περιφέρειας διαµορφώνεται µέσω της αλληλεπίδρασης βασικών λειτουργιών της Τριτοβάθµιας Εκπαίδευσης και της Περιφέρειας. Οι Βασικές Λειτουργίες της Τριτοβάθµιας Εκπαίδευσης είναι: η ιδασκαλία η Έρευνα οι Υπηρεσίες προς την Πόλη Έδρα και την Περιφέρεια της. Οι Βασικές Λειτουργίες της Περιφέρειας που αλληλεπιδρούν µε τις λειτουργίες της Τριτοβάθµιας Εκπαίδευσης είναι: η Προώθηση της Καινοτοµίας η Πολιτιστική Ανάπτυξη η Ενίσχυση της Απασχόλησης και των Ειδικοτήτων Αιχµής. 15
ιάγραµµα 5 Η Τριτοβάθµια Εκπαίδευση ως µέσον Αλληλεπίδρασης µε την περιφέρεια και µεταξύ διαφόρων θεµατικών πεδίων Πηγή: Arbo Peter, Benneworth Paul, Understanding the Regional Contribution of Higher Education Institutions: A Literature Review, OECD Education Working Papers, No 9, 2007, OECD Publishing. Γενικά η σχέση «Εξωτερικού Αναπτυξιακού και Τεχνολογικού Περιβάλλοντος», Τριτοβάθµιας Εκπαίδευσης και Τοπικών Αναπτυξιακών Φορέων παρουσιάζεται στο διάγραµµα που ακολουθεί. 16
ιάγραµµα 6 Αποτέλεσµα της Αλληλεπίδρασης «Εξωτερικού Αναπτυξιακού και Τεχνολογικού Περιβάλλοντος», Τριτοβάθµιας Εκπαίδευσης και Αναπτυξιακών Φορέων Πηγή: Arbo Peter, Benneworth Paul, Understanding the Regional Contribution of Higher Education Institutions: A Literature Review, OECD Education Working Papers, No 9, 2007, OECD Publishing. Όπως φαίνεται και στο διάγραµµα η Τριτοβάθµια Εκπαίδευση αξιοποιώντας τις επιδράσεις του Εξωτερικού Αναπτυξιακού και Τεχνολογικού Περιβάλλοντος και των Τοπικών Αναπτυξιακών Φορέων συµβάλλει στην Επέκταση της Τοπικής Οικονοµίας της Γνώσης µέσω της ιάχυσης Καινοτοµίας και Ανάπτυξης. 17
7. Η ελληνική Ιδιαιτερότητα: Η περίπτωση µικρών µη Ολοκληρωµένων Πανεπιστηµιακών Μονάδων σε Τοπικό Επίπεδο Η χωροθέτηση των Ελληνικών Πανεπιστηµίων και η εγκατάσταση των Τµηµάτων τους χαρακτηρίζονται από µεγάλη διασπορά και τελικά από την εγκατάσταση µη ολοκληρωµένων οµάδων Τµηµάτων, που σε πολλές περιπτώσεις δεν συγκροτούν Σχολή, σε τοπικό επίπεδο. Πίνακας 1 Τύποι Εγκατάστασης Πανεπιστηµίων Πανεπιστήµια Εγκατεστηµένα σε µια Πόλη Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήµιο, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Πολυτεχνείο Κρήτης, Οικονοµικό Πανεπιστήµιο Αθήνας, Πάντειο Πανεπιστήµιο, Χαροκόπειο Πανεπιστήµιο, Πανεπιστήµιο Πειραιά, Πανεπιστήµιο Πατρών, Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήµιο Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών Γεωπονικό Πανεπιστήµιο Αθηνών Ιόνιο Πανεπιστήµιο Πανεπιστήµια Εγκατεστηµένα σε µια Πόλη µε µικρή ιασπορά Τµηµάτων Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης Πανεπιστήµιο Μακεδονίας Πανεπιστήµιο Ιωαννίνων Πανεπιστήµια µε εγκατάσταση Σχολών ή Οµάδων Σχολών σε πολλές έδρες Πανεπιστήµιο Κρήτης, ηµοκρίτειο Πανεπιστήµιο Θράκης Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας Πανεπιστήµιο υτικής Μακεδονίας Πανεπιστήµια µε µεγάλη διασπορά Τµηµάτων ή εγκατάσταση Τµηµάτων που δεν συγκροτούν Σχολές Πανεπιστήµιο Αιγαίου Πανεπιστήµιο Πελοποννήσου Πανεπιστήµιο Στερεάς Ελλάδας Α/Α 12 Α/Α 3 Α/Α 4 Α/Α 3 18
Το θέµα της µεγάλης διασποράς στον ελληνικό χώρο επιτείνεται από δύο επιπρόσθετους παράγοντες Το φαινόµενο της ξεχωριστής εγκατάστασης ενός µοναδικού Τµήµατος ή µιας µικρής οµάδας Τµηµάτων, που δεν συγκροτούν σχολή ή ακόµη µιας Σχολής που δεν έχει σχέση µε την οικονοµία, την παραγωγή ή την τεχνολογία. Το γεγονός ότι οι Τόποι Εγκατάστασης τέτοιων Τµηµάτων αποτελούν είναι µικρές ή µεσαίες πόλεις, χωρίς σηµαντική οικονοµική βάση και γεωγραφικά αποµονωµένες είτε αποµονωµένα νησιά, όπως στην περίπτωση του Πανεπιστηµίου Αιγαίου. Στην Ελλάδα υπάρχουν 36 πόλεις έδρες Σχολών ή µεµονωµένων Τµηµάτων. Η πληθυσµιακή κατανοµή των Πόλεων Εδρών δίνεται στον Πίνακα που ακολουθεί. Πίνακας 2 Κατανοµή Πόλεων- Εδρών βάση του πληθυσµού τους Πληθυσµός σε χιλιάδες Αριθµός Πόλεων- Εδρών * % -<20 6 16,7 20-40 10 27,7 40-60 13 36,1 60-100 1 2,8 100-200 4 11,1 200-2 5,6 Σύνολο 36 100 *Η Περιφέρεια Πρωτεύουσας περιλαµβάνει τα Πανεπιστήµια της Αττικής. Ο Βόλος ελήφθη ως ενιαίο Πολεοδοµικό Συγκρότηµα µε τη Ν. Ιωνία. Όπως προκύπτει από τον πίνακα 2, το µεγαλύτερο ποσοστό των πόλεων εδρών έχει πολύ µικρό πληθυσµό. Ιδιαίτερα στην πληθυσµιακή κατηγορία έως 20 χιλιάδες κατοίκους, 3 από τις 6 Πόλεις- Έδρες είναι νησιωτικές, ενώ συνολικά στις δύο 19
µικρότερες πληθυσµιακές κατηγορίες (έως 40 χιλιάδες κατοίκους) από τις 16 Πόλεις- Έδρες, οι 7 φιλοξενούν µόνο ένα Τµήµα. Τίθεται λοιπόν το ερώτηµα εάν µπορούν ένα Τµήµα, µια οµάδα Τµηµάτων που δεν συγκροτούν Σχολή ή µια Σχολή που δεν σχετίζεται µε την παραγωγή, την οικονοµία ή την τεχνολογία, να συνδεθούν µε την αναπτυξιακή διαδικασία, συµβάλλοντας έτσι στην λειτουργία σχέσεων τύπου Τριπλού Έλικα, ιδίως σε µικρές νησιωτικές, παραµεθόριες ή αποµακρυσµένες Πόλεις- Έδρες. Για τις ιδιαίτερες αυτές περιπτώσεις, ο σχεδιασµός και οι σχετικές πολιτικές της Κεντρική ιοίκησης (Κυβέρνηση, ΥΠΕΠΘ) απεδείχθησαν µη επαρκείς. Είναι άλλωστε γνωστό ότι δηµιουργήθηκαν Τµήµατα χωρίς βασικές υποδοµές όπως οι ιδιόκτητοι χώροι εκπαίδευσης, οι χώροι και οι υπηρεσίες στέγασης και σίτισης, γραφεία µελών ΕΠ, εργαστήρια, βιβλιοθήκες κτλ. Πολλά Τµήµατα, φιλοξενούνται ή ενοικιάζουν ακόµη και σήµερα ακατάλληλους για τις ανάγκες της Τριτοβάθµιας Εκπαίδευσης χώρους, ενώ η συνολική λειτουργία τους ή η επίδρασή τους στην τοπική οικονοµία ουσιαστικά χρηµατοδοτείται από τα µέλη της πανεπιστηµιακής κοινότητας, καθηγητές και φοιτητές (υψηλά ενοίκια, αυξηµένο κόστος διαβίωσης κτλ). Αυτά τα προβλήµατα, αν δεν υπάρξει ενεργοποίηση του Τοπικού Παράγοντα, θα οδηγήσουν στη συρρίκνωση και στο κλείσιµο Περιφερειακών Τµηµάτων, δεδοµένης και της ρύθµισης για τα κολλέγια που λειτουργούν στα µεγάλα αστικά κέντρα. Για το λόγο αυτό η ανάληψη πρωτοβουλίας σε πρώτο επίπεδο πρέπει να γίνει από το Πανεπιστήµιο ή την Πανεπιστηµιακή Μονάδα και τον Τοπικό Παράγοντα δηλαδή από την Αυτοδιοίκηση, τις τοπικές Επιχειρήσεις και τους τοπικούς Κοινωνικούς και Αναπτυξιακούς φορείς. Για το σκοπό αυτό, είναι σκόπιµη η δροµολόγηση µιας σειράς εξειδικευµένων δράσεων (ΙΠΑ, 2008), που µπορούν να συµβάλουν στη σύνδεση Πανεπιστηµιακής Μονάδας και Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Τέτοιες δράσεις είναι: 1. Η Ετήσια Οργάνωση Επιστηµονικών Συνεδρίων µε την ευθύνη Τµηµάτων ή Οµάδων Γνωστικών Αντικειµένων σε τοµείς σχετικούς µε το αντικείµενό τους. 2. Η Ετήσια χρηµατοδότηση Στοχευµένων Ερευνητικών Προγραµµάτων από Τοπικούς και Περιφερειακούς Πόρους µε πρωτοβουλία των Τοπικών και Νοµαρχιακών Αρχών. Τα προγράµµατα θα εξυπηρετούν την προβολή της 20
Πόλης και του Νοµού και θα αξιοποιούν το Εκπαιδευτικό- Ερευνητικό Προσωπικό, τους Φοιτητές και τα Εξειδικευµένα Εργαστήρια του Τµήµατος. 3. Η Αξιοποίηση του Εκπαιδευτικού- Ερευνητικού Προσωπικού στον Αναπτυξιακό Σχεδιασµό και Προγραµµατισµό της Τοπικής και Νοµαρχιακής Αυτοδιοίκησης. 4. Η Χρηµατοδότηση Ειδικών Εκδόσεων του Πανεπιστηµίου σχετικών µε την Πόλη και το Νοµό και τα γνωστικά αντικείµενα των Τµηµάτων. 5. Η Οργάνωση Κύκλων Στοχευµένης Επιµόρφωσης ή Ενηµέρωσης µε την αξιοποίηση του Εκπαιδευτικού Προσωπικού και των Ερευνητών. 6. Η ηµιουργία θέσεων Μερικής Απασχόλησης στους Φοιτητές στην Αυτοδιοίκηση και στους Παραγωγικούς Τοµείς. Η απασχόληση θα συµβάλλει στην πρακτική άσκηση των Φοιτητών (πέραν της επίσηµης ενταγµένης στο Πρόγραµµά τους), στην απόκτηση εµπειρίας και ανάλογης προϋπηρεσίας, χρήσιµης για την επαγγελµατική σταδιοδροµία. 7. Η Σύσταση Γνωµοδοτικού και Υποστηρικτικού Οργάνου από Τοπικούς Παράγοντες για την ενίσχυση, υποστήριξη και ανάπτυξη του Πανεπιστηµίου και την σύνδεσή του µε την Πόλη και το Νοµό. Οι αρµοδιότητες του Οργάνου αυτού θα είναι : Ο σχεδιασµός και η υποβολή προτάσεων για µελέτες, συνέδρια, εκδηλώσεις, προγράµµατα επιµόρφωσης που πρέπει να ανατεθούν και να οργανωθούν από το Πανεπιστήµιο. Η παρακολούθηση και ο συντονισµός των δράσεων του Τοπικού Παράγοντα, για την ενίσχυση της σχέσης µε το Πανεπιστήµιο. Ο συντονισµός των δράσεων στήριξης και επίλυσης των προβληµάτων που αφορούν το Πανεπιστήµιο, και την Πανεπιστηµιακή Κοινότητα. Η άσκηση πίεσης και η παρέµβαση σε Κεντρικούς Φορείς για τα θέµατα εκπαίδευσης, έρευνας, υποδοµών και λειτουργίας του Πανεπιστηµίου. Η ενηµέρωση των Πολιτών και της Αυτοδιοίκησης για θέµατα που αφορούν το Πανεπιστήµιο, την Έρευνα και την Οικονοµία της Γνώσης. Στη σύνθεση του Γνωµοδοτικού Υποστηρικτικού Οργάνου µπορούν να περιλαµβάνονται Εκπρόσωποι της Νοµαρχιακής Αυτοδιοίκησης, Εκπρόσωποι της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, Εκπρόσωποι Επιµελητηρίων, Εκπρόσωποι Επιστηµονικών 21
Συλλόγων, Εκπρόσωποι Παραγωγικών Φορέων, Πανεπιστηµιακοί Καθηγητές και Προσωπικότητες της Πόλης και του Νοµού. Με την ενεργοποίηση του Τοπικού Φορέα, είναι εφικτή σε δεύτερο επίπεδο η ενεργοποίηση της Κεντρικής ιοίκησης σε τοµείς που παρουσιάζει σηµαντικά ελλείµµατα, όπως οι υποδοµές, η στελέχωση των υπηρεσιών, η διαµόρφωση ολοκληρωµένων Σχολών, η παροχή κινήτρων σύνδεσης Πανεπιστηµίου και Αναπτυξιακής ιαδικασίας κ.τ.λ. Το πλαίσιο των απαιτούµενων ενεργειών των τριών συνιστωσών του Τριπλού Έλικα παρουσιάζεται στον Πίνακα που ακολουθεί: Πίνακας 3 Πλαίσιο Ενεργειών για την ενεργοποίηση του Τριπλού Έλικα Τοπικός Αναπτυξιακός Παράγοντας Κεντρική ιοίκηση, ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήµιο Σχεδιασµός για την ανάπτυξη της Οικονοµίας της Γνώσης σε Τοπικό Επίπεδο Έναρξη διαλόγου για την διασύνδεση της Τοπικής Επιχειρηµατικότητας και του Πανεπιστηµίου Υλοποίηση από πλευράς Αυτοδιοίκησης, πολιτικών στήριξης του Πανεπιστηµίου ηµιουργία Τοπικού Γνωµοδοτικού Υποστηρικτικού Οργάνου ιαµόρφωση Στρατηγικής Ανάπτυξης και Ολοκλήρωσης των Περιφερειακών Ιδρυµάτων ηµιουργία ενός τουλάχιστον Τµήµατος σχετικού µε την Οικονοµία, την Παραγωγή ή την Τεχνολογία σε κάθε Πόλη- Έδρα Ενίσχυση της Στελέχωσης και της Χρηµατοδότησης των Τµηµάτων και των Ερευνητικών Ινστιτούτων Εξειδίκευση και Αναβάθµιση Επαγγελµατικών ικαιωµάτων των Τµηµάτων Ολοκλήρωση Εκπαιδευτικών και Ερευνητικών Υποδοµών (Εκπαιδευτικοί Χώροι, Χώροι Έρευνας, Χώροι Στέγασης και Σίτισης, Χώροι Πολιτιστικής και Συµπληρωµατικής ραστηριότητας) ΥΠΑΝ- ΓΓΕΤ Θέσπιση Κινήτρων για την διασύνδεση Πανεπιστηµίου και Τοπικής Επιχειρηµατικότητας Αναγνώριση και Ενεργοποίηση του Κοινωνικού Πολιτιστικού και Αναπτυξιακού Ρόλου του Πανεπιστηµίου Στήριξη της λειτουργίας Αποκεντρωµένων Ερευνητικών και Εκπαιδευτικών ραστηριοτήτων ικτυώσεις- Ερευνητικές ραστηριότητες Ανάπτυξη Παράλληλων ραστηριοτήτων. Ενηµέρωση- Επιµόρφωση- Σύνδεση µε την Περιοχή ηµιουργία Ερευνητικών Ινστιτούτων και Κέντρων. 22
Στην περίπτωση των Ελληνικών Περιφερειακών Πανεπιστηµιακών Σχολών ή Ενοτήτων, Τµηµάτων, είναι αναγκαία η προσαρµογή του υποδείγµατος του Τριπλού Έλικα. Η προσαρµογή αυτή βασίζεται πρώτον στην ανάληψη της Πρωτοβουλίας από το Πανεπιστήµιο και τον Τοπικό Παράγοντα και δεύτερον στη σύνδεση του Πανεπιστηµίου όχι µόνο µε την δραστηριότητα των Επιχειρήσεων, αλλά και µε τις αναπτυξιακές δραστηριότητες της Αυτοδιοίκησης καθώς και µε τις Κοινωνικές και Πολιτιστικές δραστηριότητες. Στην λογική αυτή πρέπει να διακρίνουµε τις αναπτυξιακές λειτουργίες της Αυτοδιοίκησης που εντάσσονται στην συνιστώσα Επιχειρηµατική ράση, που εδώ καλείται Τοπικός Αναπτυξιακός Παράγοντας και τις διοικητικές λειτουργίες που εντάσσονται στην ιοίκηση. Έτσι, οι τρείς προσαρµοσµένες συνιστώσες διαµορφώνονται ως εξής: Πανεπιστήµιο - Εκπαίδευση - Ερευνητικά Ινστιτούτα και Κέντρα - Ενηµέρωση - Παράλληλες λειτουργίες Τοπικός Αναπτυξιακός Παράγοντας - Τοπική Αυτοδιοίκηση- Αναπτυξιακός Τοµέας - Νοµαρχιακή Αυτοδιοίκηση- Αναπτυξιακός Τοµέας - Υποστηρικτικό Όργανο - Τοπική Επιχειρηµατικότητα - Τοπικοί Αναπτυξιακοί, Κοινωνικοί και Πολιτιστικοί Φορείς Κεντρική ιοίκηση - ΥΠΕΠΘ - ΥΠΑΝ - Γ.Γ. Περιφέρειας - Τοπική Αυτοδιοίκηση- ιοικητικός Τοµέας - Νοµαρχιακή Αυτοδιοίκηση- ιοικητικός Τοµέας 23
Έτσι το προσαρµοσµένο Υπόδειγµα του Τριπλού Έλικα διαµορφώνεται ως εξής: ιάγραµµα 7 Προσαρµοσµένο Υπόδειγµα Τριπλού Έλικα Με την προσαρµογή αυτή που βασίζεται στην ένταξη στην συνιστώσα των Επιχειρήσεων, των αναπτυξιακών δράσεων της Αυτοδιοίκησης και των Κοινωνικών και Πολιτιστικών Φορέων, αντισταθµίζονται: Το έλλειµµα της παρέµβασης της Κεντρικής ιοίκησης Η σύνθεση της οµάδας Τµηµάτων σε Τοπικό Επίπεδο, που τις περισσότερες φορές δεν περιλαµβάνει Αντικείµενα σχετικά µε την Παραγωγή, την Οικονοµία ή την Τεχνολογία 24