ΣΥΝΤΟΜΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΕΙΣΗΓΗΣΕΩΝ

Η Μ Ε Ρ Ι Δ Α Προστασία Παραδοσιακών Οικισμών & Σύγχρονος Αρχιτεκτονικός Σχεδιασμός Σάββατο, 12 Οκτωβρίου 2013 Κέντρο Αρχιτεκτονικής Μεσογείου Ακτή Τομπάζη 31 & Πλατεία Κατεχάκη, 73 132 Χανιά ΣΥΝΤΟΜΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΕΙΣΗΓΗΣΕΩΝ

ΦΑΝΗ ΜΑΛΛΟΥΧΟΥ TUFANO Αναπλ. Καθηγήτρια, Πολυτεχνείο Κρήτης ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΔΙΜΕΛΛΗ Επίκουρη Καθηγήτρια, Πολυτεχνείο Κρήτης Θεσμικό Πλαίσιο και Εργαλεία Προστασίας Παραδοσιακών Οικισμών: από την Θεωρία στην Πράξη υφιστάμενο θεσμικό πλαίσιο προστασίας των παραδοσιακών οικισμών, με ιδιαίτερη έμφαση στο θεωρητικό υπόβαθρό του. νομοθετημένα εργαλεία προστασίας (ειδικοί όροι δόμησης, ζώνες προστασίας, διαδικασίες συλλογικού ελέγχου και εγκρίσεων). η εμπειρία της εφαρμογής στην πράξη του ως άνω θεσμικού πλαισίου επισήμανση αδυναμιών και προβλημάτων. εξέταση του πλαισίου και των εργαλείων σε σχέση με τα προβλεπόμενα σε ευρωπαϊκές συμβάσεις, καθώς και με τις σύγχρονες σχετικές τάσεις στην Ευρωπαϊκή Ένωση, όπως αυτές αποτυπώνονται στις σχετικές οδηγίες του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. διαπιστώσεις συμπεράσματα προτάσεις βελτίωσης.

ΑΛΕΞΙΟΣ ΤΖΟΜΠΑΝΑΚΗΣ Επίκουρος Καθηγητής, Πολυτεχνείο Κρήτης Θεσμικό πλαίσιο και εργαλεία προγραμματισμού: Η διαχείριση των επεμβάσεων στην ευρύτερη περιοχή της l' Aquila. Η εισήγηση αφορά τα εργαλεία προγραμματισμού και διαχείρισης των επεμβάσεων σε κτήρια, μνημεία και σύνολα στην πόλη l'aquila και στον ευρύτερο Δήμο, έτσι όπως αυτά διαμορφώθηκαν μετά το σεισμικό συμβάν του 2009. Σημαντικό στην διαχείριση της κρίσης αυτής θεωρείται το γεγονός ότι το συγκεκριμένο σεισμικό συμβάν είχε επιπτώσεις τόσο σε ένα μεγάλο αστικό κέντρο, όπως η l' Aquila, όσο και σε μικρότερα ιστορικά κέντρα. Αυτό και μόνο το γεγονός ώθησε στην προσαρμογή του θεσμικού πλαισίου, καθώς τα κριτήρια εστίασαν τόσο στην ανάγκη αποκατάστασης και προστασίας της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, όσο και στην αντιμετώπιση προβλημάτων συνδεδεμένων με τον κίνδυνο ερήμωσης των κέντρων αυτών, και κατά συνέπεια στην ανάγκη άμεσης ανακατασκευής τμημάτων του ιστού σε ευρύτερη κλίμακα. Αποτέλεσμα της στρατηγικής αυτής υπήρξε ο συντονισμός των ενεργειών των Υπουργείων Περιβάλλοντος, Πολιτισμού και Δημοσίων Έργων για την από κοινού αντιμετώπιση ενός προβλήματος κατά βάση αστικού χαρακτήρα και κλίμακας. Παρατηρείται έτσι η υιοθέτηση και τροποποίηση διαδικασιών και εργαλείων πολεοδομικού ελέγχου του χώρου (Προγράμματα ανακατασκευής), εντός των οποίων εντάσσονται κτήρια, μνημεία και σύνολα κατόπιν εγκρίσεως από το Υπουργείο Πολιτισμού, σε όλες του τις βαθμίδες και υπηρεσίες. Η σύνταξη παραμετρικών πινάκων με προτάσεις επέμβασης, όσον αφορά τόσο τα ιδιωτικά όσο και τα δημόσια κτήρια, έχει ως γενικότερο στόχο τον χρονικό προγραμματισμό των επεμβάσεων με βάση την αξιολόγηση της κατάστασης διατήρησης του κτιρίου (διαχείριση ποσότητας) και ως ειδικότερο στόχο την διαχείριση της πληροφορίας σχετικά με τις προτεινόμενες επεμβάσεις και τον έλεγχο του γενικού κόστους (διαχείριση ποιότητας). Στην παρούσα εισήγηση θα αναλυθούν τα σημεία "κρίσης" της δύσκολης σχέσης μεταξύ αποκατάστασης και ανακατασκευής, όχι τόσο για λόγους που αφορούν στο αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο, όσο στην ανάπτυξη εργαλείων ελέγχου στην ευρύτερη κλίμακα του περιβάλλοντος.

Τ.Ε.Ε. Τμήμα Δυτικής Κρήτης (Τ.Ε.Ε.-Τ.Δ.Κ.) ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ / Τμήμα Χανίων Σύλλογος Αρχιτεκτόνων Χανίων (Σ.Α.Χ.) Παραδοσιακοί οικισμοί Νομού Χανίων: Ισορροπώντας ανάμεσα σε μνήμη και προοπτική Η κοινή εισήγηση του Τ.Ε.Ε. Τμήματος Δυτικής Κρήτης και του ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ Τμήμα Χανίων αφορά στην παρουσίαση προτάσεων για την προστασία και ταυτόχρονη βιώσιμη ανάπτυξη των παραδοσιακών οικισμών του νομού, μέσω τριών αντιπροσωπευτικών παραδειγμάτων με διαφορετικό χαρακτήρα και ιδιομορφίες. Οι οικισμοί είναι η Αράδενα, η Πολυρρήνια και ο Φρες. Τα αξιόλογα αρχιτεκτονικά και πολιτισμικά συστατικά στοιχεία των οικισμών αυτών, σε συνδυασμό με τα έντονα μορφολογικά χαρακτηριστικά, τις επιρροές και δυνατότητες μετεξέλιξής τους, αποτέλεσαν τους κύριους λόγους επιλογής τους. Η Αράδενα Σφακίων είναι κτισμένη σε μια φυσικά οχυρή θέση, στην είσοδο του ομώνυμου φαραγγιού στο νότιο τμήμα των Λευκών Ορέων, με συνέπεια την ελεύθερη οργάνωση του οικισμού. Ο πολεοδομικός της ιστός, φέρει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά ενώ τόσο αυτός όσο και η τυπολογία δόμησης έχουν διατηρηθεί ανέπαφα λόγω της εγκατάλειψης του οικισμού το έτος 1948. Η Πολυρρήνια Κισσάμου είναι ένας οικισμός που φέρει σημάδια κατοίκησης από τα Ελληνιστικά χρόνια και αποτελείται από σύμπλεγμα κτισμάτων με ίχνη από διαφορετικές χρονολογικές περιόδους. Πρόκειται για ένα «ζωντανό» μουσείο ιστορίας της περιοχής με ιδιαίτερη αρχιτεκτονική φυσιογνωμία. Ο Φρες Αποκορώνου, εκτείνεται αμφιθεατρικά στους πρόποδες των Λευκών Ορέων, με τμήμα της συνολικής έκτασής του να προστατεύεται από το Δίκτυο NATURA 2000. Η πολεοδομική οργάνωση του οικισμού αναπτύσσεται σε συστάδες, με τα κτίσματα να διατηρούν, ως επί το πλείστον, ενιαίο αρχιτεκτονικό και μορφολογικό ύφος. Χαρακτηρίζεται από ταχεία ανάπτυξη μέσω, κυρίως, της επανακατοίκησής του και μάλιστα από πληθυσμό διαφόρων εθνικοτήτων. Οι παραπάνω οικισμοί, αντιμετωπίζουν ουσιαστικά θεσμικά προβλήματα. Μέχρι σήμερα, δεν καλύπτονται επίσημα από φορείς προστασίας και δεν υπάρχουν εξειδικευμένα και επικαιροποιημένα κριτήρια ελέγχου. Παράλληλα, συνήθως αγνοείται η αξία και το μέγεθος της πολιτιστικής κληρονομιάς τους, με συνέπεια την σταδιακή αλλοίωση της αρχιτεκτονικής τους ταυτότητας. Είναι λοιπόν αναγκαία η θεσμοθέτηση μέτρων προστασίας αλλά και η δημιουργία κινήτρων ώστε να εξασφαλισθεί η εξέλιξη τους και η ιστορική τους συνέχεια. Τ.Ε.Ε. Τμήμα Δυτικής Κρήτης & ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ Τμήμα Χανίων

ΣΗΦΗΣ ΦΑΝΟΥΡΑΚΗΣ Προϊστάμενος Υπηρεσίας Νεωτέρων Μνημείων & Τεχνικών Έργων Κρήτης, ΥΠ.ΠΟ.Α. ΚΙΚΗ ΒΑΚΑΛΟΓΛΟΥ Ερμηνεία Προτύπων σε Παραδοσιακούς Οικισμούς της Κρήτης (μέσα από τα παραδείγματα τριών οικισμών Αράδαινα, Χανιά Ράπτης, Ηράκλειο Αγ. Ιωάννης, Λασίθι) Η προστασία των παραδοσιακών οικισμών αποτελεί κύρια αρχιτεκτονική πράξη, που εκδηλώνεται με την επέμβαση : σε ιστορικό, πολεοδομικό και οικονομικό επίπεδο. Τέτοιου είδους επεμβάσεις εκφράζονται με διαφορετικές θέσεις, με συνέπειες η οποίες μπορούν ακόμη και να αλλοιώσουν την ακεραιότητα των μαρτυριών και το νόημα ή και την σημασία του μηνύματος που περιέχουν οι οικισμοί αυτοί, ως φορείς ιστορικής μνήμης. Στόχος της παρουσίασης είναι να ερμηνεύσουμε κατά το δυνατόν τα παραδοσιακά πρότυπα, (τους κανόνες, τη δομή, την κλίμακα) τείνοντας τελικά στην διαμόρφωση κριτηρίων επέμβασης, μέσα από την ανάλυση των χωρικών και γεωφυσικών χαρακτηριστικών συγκεκριμένων παραδοσιακών οικισμών και ιστορικών τόπων, αλλά και μέσα από την ιστορική τους διαδρομή. Α) ο οικισμός του Ράπτη Ηρακλείου, ερειπωμένο και ακατοίκητο χωριό από τα μέσα του 20ου αιώνα. Η εγκατάλειψη του οικισμού πριν το 1930 έχει ως αποτέλεσμα τη διατήρηση του οικισμού σχεδόν ανέπαφου χωρίς μεταγενέστερες επεμβάσεις. Β) Ο οικισμός της Αράδαινας χτισμένος στην άκρη του φαραγγιού, εγκαταλελειμμένος τα τελευταία χρόνια σώζει ακόμα ακέραια δείγματα της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής των Σφακίων. Γ) Ο οικισμού του Αγ. Ιωάννη Λασιθίου. Η έντονη κλίση του φυσικού ανάγλυφου καθιστά αδύνατη την διέλευση οχημάτων και αυτό έχει σαν αποτέλεσμα την διατήρηση όλων των ιδιαίτερων χωροταξικών και μορφολογικών χαρακτηριστικών του οικισμού. Συνθέτοντας τα κομμάτια καταλήγουμε (ή όχι!) στην διαμόρφωση κριτηρίων διαχρονικής προτυποποίησης, ώστε να διαμορφωθούν κριτήρια επεμβάσεων σε παραδοσιακούς οικισμούς της υπό μελέτη περιοχής, με στόχο την διαφύλαξη της αυθεντικότητας και όχι την διατήρηση της εικόνας, με σαφή διάκριση της χρονικής παρέμβασης και της εξασφάλισης της νέας δημιουργίας. Είναι πολύ δύσκολο να αξιολογήσουμε την σημασία του παλαιού αν οι πόλεις δεν είναι μοντέρνες, διότι διαφορετικά καταλήγουμε στο φετιχισμό ή την νοσταλγία «για τους ωραίους καιρούς που φύγανε». Είναι πολύ δύσκολο να καταλήξουμε σε μια ιστορική θεώρηση του παλαιού, αν δεν μάθουμε να ζούμε στο παρόν και να εκτιμούμε τα ανανεωτικά επιχειρήματα της σύγχρονης αρχιτεκτονικής.

ΣΟΦΙΑ ΛΟΥΣΑ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΚΟΝΤΟΓΙΑΝΝΗ Συντηρήτρια ΔΗΜΗΤΡΑ ΓΟΥΛΑ Αρχαιολόγος Κατοικούμενοι τόποι πολιτιστικής κληρονομιάς: Η περίπτωση της Πολυρρήνιας Κισάμου Η διατήρηση της υλικής και φυσικής ταυτότητας του οικισμού-αρχαιολογικού χώρου της Πολυρρήνιας Κισάμου αποτελεί πρόκληση. Η συνεχής κατοίκηση ήδη από τον 11ο π.χ. αι. δημιούργησε ένα περιβάλλον δυναμικά εξελισσόμενο. Εκτός της μεγάλης ιστορίας της ως ελληνιστική πόλη, η Πολυρρήνια είναι ένα από τα λίγα εναπομείναντα παραδείγματα παραδοσιακής κρητικής αρχιτεκτονικής. Η επανάχρηση αρχαίων μελών και η ένταξή τους στη δόμηση των ύστερων κτηρίων προσδίδει τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του οικισμού. Η πολυπλοκότητα του οικισμού και η αλληλεπίδραση με την τοπική κοινωνία φέρει περιορισμούς στις αναστηλωτικές εργασίες, θέτει όμως και το έδαφος για εφευρετικότητα και καινοτομία. Πώς αντιλαμβανόμαστε την αρχιτεκτονική ιστορία σε ένα τέτοιο πλαίσιο; Πρέπει να χειριστούμε τον κτηριακό ιστό ως αρχαιολογικό χώρο ή ως ενεργό τόπο που διέπεται και από ιστορικές αλλά και σύγχρονες αρχές; Η παρουσίαση αυτή διερευνά τα χαρακτηριστικά της συνεχούς κατοίκησης του οικισμού, τη σημασία του στην πολιτιστική κληρονομιά της Κρήτης και προτείνει ένα πλάνο διαχείρισης που ενισχύει την κοινωνική ενημέρωση και συμμετοχή. Ο στόχος είναι να επαναξιολογηθούν οι διαδικασίες λήψης αποφάσεων που σχετίζονται με τη διατήρηση κατοικούμενων τόπων πολιτιστικής κληρονομιάς (living heritage sites) και η ανάπτυξη ενός νέου πλάνου διαχείρισης τους. Αφορμή για την παρουσίαση αυτών των προβληματισμών ήταν οι εργασίες αναστήλωσης που έγιναν από ομάδα της ΚΕ Εφορείας Κλασικών και Προϊστορικών Αρχαιοτήτων το χρονικό διάστημα περίπου 2011-13, και αφορούσαν στη στερέωση πύργων και ανάδειξη αρχαίου υδραγωγείου που βρίσκονται στην πλατεία του οικισμού. Για να κατανοηθεί η πολυπλοκότητα του οικισμού και των εργασιών συντήρησης που έλαβαν χώρα γίνεται μια ανάλυση του οικισμού γεωμορφολογικά, ιστορικά αρχιτεκτονικά και δημογραφικά. Το κύριο χαρακτηριστικό του οικισμού είναι το σύστημα υδροδότησης, ένα μηχανικό επίτευγμα που είναι σε χρήση εδώ και 2000 χρόνια και εξακολουθεί να καλύπτει μέρος των αναγκών του οικισμού σε άρδευση. Άλλο ενδιαφέρον στοιχείο είναι τα όρια του οικισμού που παραμένουν εντός των τειχών και των ορίων του αρχαίου. Το δίκτυο διαδρομών, οι δημόσιοι και οι ιεροί χώροι ταυτίζονται με τις χρήσεις γης της ελληνιστικής πόλης. Οι κάτοικοι εκμεταλλεύτηκαν στο έπακρο τις υπάρχουσες δομές για να ικανοποιήσουν ανάγκες πρακτικές, που όμως ορίζουν την αγροτική τους ταυτότητα. Η τωρινή χρήση του οικισμού θέτει το πλαίσιο της μελέτης συντήρησης του. Οι προτάσεις περιλαμβάνουν ένα πλάνο διαχείρισης που διασφαλίζει τη συνέχεια του ιστορικού, φυσικού και κοινωνικού χαρακτήρα του ιστού και του τοπίου, ενθαρρύνει τη δημόσια συμμετοχή και βελτιώνει την πρόσβαση σε επιστήμονες και επισκέπτες.

ΗΛΙΑΣ ΚΟΠΑΝΑΚΗΣ Χημικός Μηχανικός MSc. Ο Παραδοσιακός Οικισμός του Μαρουλά Ρεθύμνου Ο παραδοσιακός οικισμός του Μαρουλά, σε μικρή απόσταση (9 χλμ.) από την πόλη του Ρεθύμνου, αποτελεί ένα από τα πλέον αντιπροσωπευτικά δείγματα της ιστορικής και αρχιτεκτονικής διαδρομής του τόπου μέσα στους αιώνες. Η εικόνα που διαμορφώνει ο επισκέπτης του Μαρουλά έχει άμεση σχέση με την παρουσία των κατά καιρούς κατοίκων του, τις περισσότερες φορές κατακτητών του κρητικού χώρου, όπως αυτή έχει αποτυπωθεί στο σοκάκια και τα αρχιτεκτονικά δημιουργήματα του οικισμού. Ο Μαρουλάς, με τις χαρακτηριστικές πυργοειδείς κατοικίες, τα εντυπωσιακά τούρκικα κονάκια με την κλειστή με ψηλό τοίχο αυλή (περίαυλος), τις στέρνες, τις ευμεγέθεις καμινάδες, τα στενοσόκακα του χωριού που χρησιμεύουν στην αποφυγή εύκολης διαφυγής συναισθημάτων και αέριων ρευμάτων, το σφιχταγκάλιασμα εν τέλει και οι σε πολλές περιπτώσεις ενωμένες βενετικές ταράτσες των σπιτιών, για το εύκολο πέρασμα από το ένα βενετικό μέγαρο στο άλλο, καλεί τον επισκέπτη να τον ανακαλύψει. Η θέση κι η μορφή της κάθε πέτρας μέρα με τη μέρα αλλάζει, κι είναι κρίσιμο να αποφασίσουμε ποια εν τέλει θέση και μορφή θέλουμε να χει αυτή να βρίσκεται σ έναν αναπαλαιωμένο έστω τοίχο ή να αποτελεί μέρος ενός σωρού από πέτρες; Ο χαρακτηρισμός «παραδοσιακός οικισμός», που απέκτησε ο Μαρουλάς το 1980, αυτόματα δηλώνει τη θέση του στην ιστορική κληρονομιά μας, δεν είναι όμως καθόλου ξεκάθαρος ως προς τις υποχρεώσεις της Πολιτείας, των ιδιοκτητών και της Κοινότητας απέναντι στην Ιστορία του ζωντανού αυτού μνημείου. Σε μια μεταβαλλόμενη κοινωνία, με μια εν αμφιβόλω Πολιτεία κραυγαλέα απούσα, με ιδιοκτήτες που ιδιωτεύουν επικίνδυνα και ανύπαρκτες ανθρώπινες Κοινότητες, το μέλλον χαράζει ζοφερό για φτωχικούς, από κάθε άποψη, οικισμούς σαν τον Μαρουλά, παρ όλο που είχαν όλα τα εχέγγυα να αποτελούν διαχρονικό πόλο έλξης και μάθησης ίσως σε μιαν άλλη εποχή, ενδεχομένως σε μιαν άλλη κοινωνία. Σήμερα τα πλέον χαρακτηριστικά οικήματα του χωριού, είτε κινδυνεύουν από τη φθορά του χρόνου να κατεδαφιστούν, είτε έχουν αναπαλαιωθεί, τα περισσότερα από αυτά με εξαιρετικό σεβασμό στην ιστορία τους. Μεγάλο μέρος των αξιόλογων κτηρίων του οικισμού αποτελούν παραθεριστικές κατοικίες για τους ιδιοκτήτες τους, αλλοδαπούς κατά κύριο λόγο, ενώ κάποιες εξ αυτών χρησιμοποιούνται και ως τουριστικά καταλύματα.

ΓΙΑΝΝΗΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΑΚΟΣ ΗΛΙΑΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΑΚΗΣ ΖΑΧΑΡΙΑΣ ΠΙΣΤΟΠΟΥΛΟΣ «Τα Ταμπακαριά Χανίων μετά την Κήρυξη» Η ζώνη των Ταμπακαριών της οδού Βιβιλάκη καθώς κι εκείνη της Αγ. Κυριακής αποτελούν για τη πόλη των Χανίων έναν πολύτιμο πόρο, τόσο υλικό όσο και άυλο, που σχετίζεται όχι μόνο με την ιστορία της, αλλά και με τη δυναμική της για το μέλλον, και με την ιδιαίτερη ταυτότητά της. Η ανακοίνωση περιλαμβάνει τις παρακάτω ενότητες: - Η μη κήρυξη και προστασία του ελεύθερου χώρου, ο οποίος αναζητά ταυτότητα (που αν δεν προσδιοριστεί σύντομα θα καταλήξει χώρος τραπεζοκαθισμάτων ή «νυχτερινής» λειτουργίας). - Η διευθέτηση της προσπελασιμότητας. - Η ελλιπής προστασία των «λιμπών» και του εξοπλισμού των εγκαταλελειμμένων βυρσοδεψείων. - Η ανάγκη για προστασία του τοπίου ως ιδιαίτερου φυσικού κάλλους. - Η ανάγκη για προστασία των οικοσυστημάτων χερσαίων και θαλάσσιων. - Η σχέση με τα όμορα αστικά τμήματα (Χαλέπα). - Η προστασία επιπλέον κελυφών για την ολοκλήρωση της οικιστικής ενότητας των Ταμπακαριών, όπως το ανατολικό και νότιο μέτωπο της οδού Βιβιλάκη και το βόρειο τμήμα των οδών Λάκκων και Φραγκοκάστελου. - Η επίλυση της κυκλοφοριακής σύνδεσης. - Η οργανική ένταξη στο ευρύτερο επίπεδο συνοικίας. - Ο προσδιορισμός της κεντρικότητας των νέων συνόλων που θα οδηγήσει και στον επιμερισμό των χρήσεων, ακόμη και στην ποσοτικοποίησή τους μέσα από διαδικασίες διαφάνειας, δικαιοσύνης αλλά και ισορροπίας, ώστε να εκφράζεται η δυναμική του χώρου, αλλά να εξασφαλίζεται και η βιωσιμότητά του. - Το γεγονός ότι η μονοχρηστική αντιμετώπιση οδηγεί σε κατάρρευση της περιοχής. - Ζητήματα χρήσεων, μορφολογίας, οργάνωσης κι ανάδειξης ενδιάμεσων κοινόχρηστων χώρων και θαλάσσιου μετώπου, κ.λ.π. - Μέτρα που θα έπρεπε να ληφθούν για την ανάπτυξη της αστικής περιοχής νότια των Ταμπακαριών, για την οποία έχουν ήδη εκφραστεί διάφορες ανησυχίες από τους ενδιαφερόμενους (κατοίκους, επιχειρηματίες, κ.λ.π.).

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗΣ Μαθήματα αρχιτεκτονικής από την οικο-δομή της ανάγκης. Τα Πλοκαμιανά της δημοτικής ενότητας Ινναχωρίου, του δήμου Κισσάμου αποτελούν οικισμό, η εξέλιξη του οποίου υπήρξε κατά βάση γραμμική (κατά μήκος του ρέματος). Η κατασκευή των κτισμάτων πραγματοποιείται αποκλειστικά και μόνο με χρήση τοπικών υλικών. Οικισμός απλός στη δομή του χωρίς μεγάλα κτήρια, θα έλεγε κανείς, μόνο για τα βασικά. Τα έργα κοινωφελούς χρήσεως κατασκευάστηκαν με τη συμμετοχή όλων των χωρικών. Η αγροτική παραγωγική διαδικασία είναι συνυφασμένη με το μικρό ρέμα, που κατά τη διάρκεια το καλοκαιριού, λόγω των αυξημένων αναγκών στερεύει. Η διαδικασία αυτή περιλαμβάνει ένα αλευρόμυλο, ένα ελαιοτριβείο και τους λαχανόκηπους. Τα λίγα αυτά δομικά στοιχεία αποτελούν όλο τον οικισμό, ο οποίος ήταν αυτάρκης. Μέσα από αυτά τα μαθήματα επιβίωσης και αυτάρκειας βλέπουμε μια δεμένη κοινωνική συνοχή που το κάθε τι έπαιζε το ρόλο του. Το χωριό είχε και έχει ακόμα τη δομή αυτή που αποτυπώνει μια επιτυχημένη συνταγή αειφόρου λειτουργίας, συνεργασίας και εξέλιξης, που σε περιόδους κρίσης έχει αποδειχθεί επιτυχημένη. Η Μόνη αλλοίωση του οφείλεται στο μετέπειτα επαρχιακό οδικό δίκτυο, που ήρθε να τον διαπεράσει και να φέρει την ανάπτυξη, κόβοντας αρκετά κτίσματα και αφομοιώνοντας την μικρή πλατεία του χωριού. Πρόσφατα και βάση πάλι αναπτυξιακών επιχειρημάτων έγινε προσπάθεια μελέτης για έργα οδοποιίας, που ως βέλτιστη λύση υποδείκνυαν την καταστροφή του νερόμυλου και των λαχανόκηπων (σημειώνεται ότι οι κήποι έχουν κατασκευαστεί επάνω σε ξερολιθιές, είναι διαμορφωμένοι σε σύστημα οριζοντίων και καθέτων αξόνων, και ποτίζονται από τη στέρνα του μύλου). Χάνοντας ο οικισμός δυο από τα τρία εναπομείναντα χαρακτηριστικά του αμέσως χάνει και την ταυτότητα του. Μένει να γίνει ακόμα ένα αδιάφορο χωριουδάκι που ο επισκέπτης θα προσπερνά. Τελικά ποια είναι η ανάπτυξη που θέλουμε; Ίσως για να πάμε μπροστά θα πρεπε να κοιτάξουμε πρώτα πίσω;

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΒΑΖΑΚΑΣ Λέκτορας, Πολυτεχνείο Κρήτης ΑΛΕΞΙΟΣ ΤΖΟΜΠΑΝΑΚΗΣ Επίκουρος Καθηγητής, Πολυτεχνείο Κρήτης ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΜΠΑΝΤΟΥΒΑ, Πολυτεχνείο Κρήτης Αξιολόγηση των Δυνατοτήτων Ανάκτησης των Παραδοσιακών Οικισμών, Σαμαριά και Κάτω Χωριό, Διερεύνηση των Δυνατοτήτων Προστασίας τους βάσει Αρχών Αειφορίας, Συμμετοχικού, Βιοκλιματικού & Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού Αντικείμενο της εισήγησης είναι η ανάλυση, χαρτογράφηση, τεκμηρίωση, αξιολόγηση της διατήρησης των οικιστικών συνόλων «Σαμαριά» και «Κάτω Χωριό» (Περιφερειακή Ενότητα Χανίων) με σκοπό την προστασία της δομής, τόσο του κτισμένου όσο και του αδόμητου περιβάλλοντος και την αναβίωσή τους με πιλοτικές εφαρμογές τεχνικών κατασκευής σε ακραία περιβάλλοντα. Η πρόταση αποσκοπεί στην αναβίωση των ερημωμένων οικισμών μέσω ήπιων χρήσεων, υποστηρικτικών της τουριστικής παρουσίας στο φαράγγι της Σαμαριάς, όπως κυλικείο, και διημέρευση μικρού αριθμού επισκεπτών. Το αναμενόμενο αποτέλεσμα είναι ο ορισμός στρατηγικών ανάκτησης και αναβίωσης (Μasterplan) βάσει της αξιολόγησης του αποθέματος, καθώς και κωδικοποίηση των κατηγοριών επέμβασης βάσει πινάκων. Συγκεκριμένα, τα περιεχόμενα της έρευνας αφορούν στην αξιολόγηση της υφιστάμενης κατάστασης του κτηριακού αποθέματος, καθώς και στη διερεύνηση τεχνικών δόμησης με τοπικά υλικά και με τεχνολογίες ελαχιστοποίησης του ενεργειακού αποτυπώματος. Δεδομένης της ανάγκης προστασίας της Πολιτιστικής κληρονομιάς, του φυσικού και ανθρωπογενούς τοπίου, της ανάπτυξης καινοτόμων τεχνολογιών ως προς την αειφόρο δόμηση, την ελαχιστοποίηση της κατανάλωσης ενέργειας, την ελαχιστοποίηση της εκπομπής ρύπων από τα κτήρια και της ανακύκλωσης, το συγκεκριμένο έργο δύναται να αναπτύξει πρότυπα σε σχέση τόσο με αποκατάσταση άλλων οικισμών στην Περιφερειακή ενότητα Χανίων, όπου υπάρχουν τα ίδια κλιματολογικά χαρακτηριστικά, όσο και με ευρύτερες εφαρμογές, όπως τη χρήση παραδοσιακών δομικών υλικών σε νέες κατασκευές στην ύπαιθρο και στις πόλεις. Επίσης, είναι εξαιρετικά σημαντική η ανάπτυξη τεχνογνωσίας σε σχέση με τη συμμετοχική κατασκευή, κατά την οποία οι ίδιοι οι κάτοικοι μπορούν να λαμβάνουν μέρος στην επισκευή και αποκατάσταση των οικισμών τους χωρίς εξειδίκευση. Σκοπός της πρότασης είναι η αποκατάσταση τόσο του ανθρωπογενούς τοπίου, όσο και η επανένταξή του στον παραγωγικό ιστό της κρητικής υπαίθρου. H προτεινόμενη έρευνα αποσκοπεί, μετά από την αναλυτική καταγραφή και επεξεργασία των παραπάνω δεδομένων, στην διατύπωση ενός πλαισίου σχεδιασμού, που θα αποτελεί απάντηση σε σύγχρονα προβλήματα του τόπου, αναπτύσσοντας παράλληλα εξειδικευμένες αλλά τοπικές τεχνικές κατασκευής. Οι τεχνικές αυτές θα εγγυώνται την εφαρμογή υλικών με καλύτερη οικολογική ταυτότητα, καθώς και την εφαρμογή μεθόδων για μειωμένο ενεργειακό κόστος χρήσης.

ΝΙΚΟΣ ΠΑΠΑΜΑΝΩΛΗΣ Αναπλ. Καθηγητής, Πολυτεχνείο Κρήτης Θέματα Ενεργειακής και Περιβαλλοντικής Συμπεριφοράς Παραδοσιακών Κτηρίων και Οικισμών Τα χαρακτηριστικά ενεργειακής και περιβαλλοντικής συμπεριφοράς παραδοσιακών κτηρίων και οικισμών είναι κατά τεκμήριο υψηλής στάθμης. Παρ όλα ταύτα, μια σειρά από αντικειμενικούς παράγοντες (φθορά του χρόνου, αλλαγή χρήσεων, εξελίξεις στους αντίστοιχους τομείς της επιστήμης, νέα υλικά, κανονισμοί, κλπ.) επιβάλλουν συχνά την αναθεώρηση και βελτίωσή τους. Τα μέτρα για τη βελτίωση της ενεργειακής και περιβαλλοντικής συμπεριφοράς των παραδοσιακών κτηρίων και οικισμών παρουσιάζουν ιδιαιτερότητες που αναφέρονται τόσο στις απαιτήσεις που θα πρέπει να καλύψουν, όσο και στους περιορισμούς που γενικά ισχύουν για επιλογές που σχετίζονται με τα "παραδοσιακά" χαρακτηριστικά τους. Η ανακοίνωση εντοπίζει, αξιολογεί και σχολιάζει τις ιδιαιτερότητες των μέτρων βελτίωσης της ενεργειακής και περιβαλλοντικής συμπεριφοράς των παραδοσιακών κτηρίων και οικισμών. Έμφαση δίνεται σε κτήρια και οικισμούς σε περιοχές Μεσογειακού κλίματος. Επίσης, διερευνά επιλογές που ικανοποιούν τις σύγχρονες σχετικές απαιτήσεις και προδιαγραφές και παράλληλα είναι συμβατές με τις ιδιαίτερες σχεδιαστικές και κατασκευαστικές προσεγγίσεις που επιβάλλονται για τα συγκεκριμένα έργα.

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΤΣΑΚΑΛΑΚΗΣ Επίκουρος Καθηγητής, Πολυτεχνείο Κρήτης Στοιχεία ένταξης σύγχρονων κτηρίων σε παραδοσιακούς οικισμούς α. Θεωρητική τοποθέτηση. Η εισήγηση πραγματεύεται την πρόκληση μιας σύγχρονης σχεδιαστικής προσέγγισης που προκύπτει από την ανάλυση των τυπολογικών, μορφολογικών και γεωμετρικών χαρακτηριστικών των οικισμών. Αξιολόγηση αυτών των στοιχείων και ο τρόπος ενσωμάτωσής τους στο σχεδιασμό. Η σημασία της αρχιτεκτονικής ποιότητας του συνόλου του οικισμού αλλά και των στοιχείων άμεσης γειτνίασης της θέσης παρέμβασης. Η σπουδαιότητα της δυνατότητας εξέτασης του θέματος κατά περίπτωση και όχι βάσει ενιαίου Θεσμικού πλαισίου και μορφολογικών κανόνων. Παρουσίαση ενδεικτικών παραδειγμάτων από την ελληνική και διεθνή πρακτική. β. Παρουσίαση έργου. Θα παρουσιαστούν δύο έργα: ένα συγκρότημα επτά παραθεριστικών κατοικιών στις παρυφές του οικισμού Αγκαθιάς του Δήμου Σητείας (2003) και μία μικρή μονοκατοικία στον οικισμό Ξερόκαμπος του Δήμου Σητείας (2013).

ΑΡΙΣΤΟΜΕΝΗΣ ΒΑΡΟΥΔΑΚΗΣ Αναπλ. Καθηγητής, Πολυτεχνείο Κρήτης Κτίζοντας Σήμερα σε Παραδοσιακά Σύνολα: Παραδείγματα από τη Δυτική Κρήτη Η «παραδοσιακοφανής» προσέγγιση του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού σε παραδοσιακά σύνολα και οικισμούς, είτε πρόκειται για αποκατάσταση/ επανάχρηση ιστορικών κελυφών ή δημιουργία νέων κατασκευών, ευθύνεται σε μεγάλο βαθμό για την απώλεια της αυθεντικότητας του αρχιτεκτονικού χαρακτήρα των οικισμών μας. Ο σχεδιασμός δεν μπορεί παρά να είναι σύγχρονος ακολουθώντας τη βασική αρχή της ένταξης στο περιβάλλον, οικιστικό και φυσικό, και να εξασφαλίζει, πέρα από την προστασία και την ανάδειξη, τη συνέχειας της ζωής των κτηρίων και των οικιστικών συνόλων. Στην περίπτωση των παραδοσιακών κελυφών, η αξιολόγηση της κατάστασης και της αξίας τους, καθώς και των αλλοιώσεων που έχουν υποστεί, είναι καίριας σημασίας καθώς υπαγορεύει και τους όρους της νέας παρέμβασης, ώστε αυτή η αρχιτεκτονική, ανώνυμη ή επώνυμη, να μπορεί να υπάρξει λειτουργικά στο χρόνο. Στο πλαίσιο αυτής της αναζήτησης, θα παρουσιαστούν και θα αναλυθούν οι λύσεις που προτάθηκαν από το αρχιτεκτονικό γραφείο των Α. και Γ. Βαρουδάκη σε 6 διαφορετικές περιπτώσεις σχεδιασμού, στις οποίες επιδιώχθηκε η εξασφάλιση της συνέχειας μέσα στον οικιστικό ιστό και στο φυσικό τοπίο, καθώς και η σύγχρονη χρήση παραδοσιακών υλικών. Σε κάθε περίπτωση, η σχεδιαστική παρέμβαση δεν υπακούει σε κοινούς κανόνες αλλά ανταποκρίνεται στις διαφορετικές, κάθε φορά, συνθήκες.

ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΚΥΡΙΑΖΗ Παρεμβάσεις Αποκατάστασης σε Παραδοσιακό Οικισμό Δρόμος με εμπόδια θα μπορούσε να χαρακτηριστεί η αποκατάσταση κτίσματος με σύγχρονο τρόπο δόμησης σε παραδοσιακό η διατηρητέο οικισμό. Κάθε επέμβαση εκτός της παραδοσιακής μορφής αποδεικνύεται επικίνδυνη διαδρομή με πολλές παρεμβάσεις από τους θεσμικούς ελεγκτές των μελετών που το πιθανότερο είναι να οδηγήσουν την μελέτη στην ανακατασκευή ή αναστήλωση ενός κτίσματος ακριβώς όπως ήταν ή το χειρότερο να ομοιάζει σε ένα από τα κτίσματα που υπάρχουν στην πόλη. Το κτίσμα που παρουσιάζεται είναι κηρυγμένο διατηρητέο από την υπηρεσία Νεωτέρων μνημείων του Υπουργείου Πολιτισμού με την σημείωση ότι ο έλεγχος της μελέτης θα γίνει από άλλη υπηρεσία του υπουργείου Πολιτισμού (σύγχυση αρμοδιοτήτων για τους εμπλεκομένους). Πρόκειται για ένα τριώροφο λιθόκτιστο κτίσμα που βρίσκεται στην οδό Σκουφών 9-11-13 στην Παλαιά Πόλη Χανίων. Τα σωζόμενα αρχιτεκτονικά στοιχεία της κατασκευής ήταν ελάχιστα και ο φέροντας σκελετός υπό κατάρρευση. Η επιλογή της στατικής λύσης καθορίστηκε από τις μεσοτοιχίες αλλά και από την γειτνίαση του κτίσματος με όμορη ιδιοκτησία, ανακατασκευασμένη προσφάτως με φέροντα σκελετό από μπετόν αρμέ και διάφορα υλικά πλήρωσης. Αποκαλυπτικές είναι οι φωτογραφίες του όμορου κτίσματος αλλά και της υφιστάμενης κατάστασης της υπό παρουσίαση κατασκευής. Η αρχιτεκτονική και η στατική μελέτη είναι άρρηκτα συνδεδεμένες στην αποκατάσταση των διατηρητέων κτισμάτων. Η αρχιτεκτονική μελέτη επικεντρώθηκε στην διατήρηση του κελύφους με όποιο αρχιτεκτονικό στοιχείο μπορούσε να διασωθεί και της τυπολογίας του κτίσματος, καθώς και στην διατήρηση και ανακατασκευή των φερόντων στοιχείων από λιθοδομή και στην αλλαγή χρήσης του κτίσματος από τρεις κατοικίες σε τουριστικό κατάλυμα Α τάξης. Η στατική μελέτη με την χρήση νέων σύγχρονων υλικών αλλά συγχρόνως και αναστρέψιμων διασφάλισε την αποκατάσταση του παραδοσιακού διατηρητέου κτίσματος και προσέδωσε την δυνατότητα ποιοτικής βελτίωσης στην αποκατάσταση του κτίσματος και στην ενεργειακή συμπεριφορά του κτηρίου. Επίσης, θέμα διερεύνησης είναι η πορεία ολοκλήρωσης του έργου και των θεμάτων που προέκυψαν από τις πρόσθετες παρεμβάσεις ιδιοκτήτη και διακοσμητή.

ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΣΓΟΥΡΟΣ The mind is so near itself - it cannot see, distinctly Emily Dickinson Η «Μνήμη» και το «Σχέδιο» 01. ΤΟ ΥΠΟΣΤΡΩΜΑ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΓΧΡΟΝΙΚΕΣ ΡΟΕΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ H κυρίαρχη «παραδοσιακή» οπτική έχει την τάση να αντιμετωπίζει τους ιστορικούς οικισμούς ως στατικά σύνολα που μεταφέρουν στο χρόνο σταθερές τις ποιότητες της οικιστικής τους συγκρότησης και της αρχιτεκτονικής τους φυσιογνωμίας. Η απτή πραγματικότητα όμως με τους γρήγορους μετασχηματισμούς που επιβάλλει μας υποχρεώνει σε προσεγγίσεις που διαθέτουν πιο πολύπλοκα εργαλεία ανάγνωσης και κυρίως παίρνουν υπόψη τους το δυναμικό χαρακτήρα των παραμέτρων που καθορίζουν σήμερα την εξέλιξη αυτών των συνόλων. Το ζήτημα της «μνήμης» και της διατήρησης ή της διαφύλαξης παραμέτρων του παρελθόντος που έχουν ουσιαστική συμβολή στη στρωματογραφία ενός ιστορικού τόπου, είναι εξαιρετικά σύνθετο και πολύπλοκο. Οφείλει να συναιρέσει στοιχεία που αναφέρονται στη φυσική γεωγραφία και το τοπίο, την ιστορική διαδρομή και τους συσχετισμούς με άλλους ιστορικούς πόλους της περιοχής επιρροής τους, τις παραγωγικές διατάξεις, τις τάσεις και το βαθμό συμβατότητας με πρωτογενείς και πρόσφατες μορφές οικονομικής οργάνωσης. Παράλληλα πρέπει να αντιλαμβάνεται τα ανθρωπολογικά τους χαρακτηριστικά συνδυασμένα με τις πρόσφατες εξελίξεις στις σχέσεις των ανθρώπινων κοινοτήτων που τους συγκροτούν, τις πολιτισμικές ιδιαιτερότητες που λειτουργούν αθροιστικά μετασχηματίζοντας τη φυσιογνωμία τους και μετατρέποντας σε ίζημα ή ρευστοποιώντας αναφορές που δοκιμάζει ο χρόνος και τους καινοφανείς παράγοντες που έχουν μεγάλη επιρροή και συντείνουν στην αλλοίωση των αρχικών παραμέτρων. Το «σχέδιο» και η υλοποίησή του, απαιτεί τη συνύπαρξη και την κοινή δράση πολλών παραμέτρων. Βασική αφετηρία για την εκπόνηση μιας μελέτης- πλαισίου αποτελεί η συστηματική καταγραφή, τεκμηρίωση και αξιολόγηση της υφιστάμενης διάταξης των ποικίλων παραμέτρων που συνθέτουν τη φυσιογνωμία ενός τόπου ή ενός κτιρίου και η διαμόρφωση ενός καμβά προβλέψεων με όλες τις συνιστώσες που μπορούν να συμβάλουν τελικά σε ένα «ευφυή σχεδιασμό» και θα σχηματοποιήσει τις τελικές χαράξεις του φυσικού σχεδίου υλοποίησης. 02. Ο ΚΑΝΑΒΟΣ ΤΗΣ ΜΝΗΜΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΔΥΝΑΜΙΚΕΣ ΕΝΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ Αφηγήσεις από την προσωπική αρχιτεκτονική πρακτική και το έργο μιας 30ετίας σε παραδοσιακούς οικισμούς, διατηρητέα κτίρια και ιστορικά περιβάλλοντα. Τα πορίσματα της προσωπικής ερευνητικής εμπειρίας και τα ερανίσματα μιας λανθάνουσας κληρονομιάς του τελευταίου αιώνα στην Κρήτη. Τα κανονιστικά πλαίσια προστασίας,οι αντιφάσεις των όρων δόμησης, οι επιλεκτικές προτιμήσεις των εντεταλμένων δημόσιων μηχανισμών και η διαρκής μαθητεία σε μια δυναμική διαδικασία κατανόησης του «αποθέματος» και δημιουργικής επεξεργασίας των συνάψεων του με τις αναζητήσεις της νεωτερικότητας. Η μνήμη ως συνεκτικό πεδίο αναφορών και εργαλείο εναντίωσης στους πολύπλευρους μηχανισμούς της λήθης. Η πρόσφατη εμπειρία της συμμετοχής στη διαδικασία απογραφής του πολεοδομικού και αρχιτεκτονικού πλούτου 98 οικισμών στην Ανατολική Κρήτη μέσω του Τεχνικού Επιμελητηρίου. Η απόπειρα «οργάνωσης» μιας σύγχρονης ανοικτής οπτικής και οι συνάψεις της με συλλογικές διαδικασίες «προτίμησης» για τη διάσωση και τη βιώσιμη προστασία των ιστορικών τόπων. H προστασία του ορατού ως χειρονομία διατήρησης της άδηλης ή λανθάνουσας συλλογικής μνήμης, oι συνιστώσες ενός «ευφυούς» σχεδιασμού και η σχέση του με τους πολύπλευρους μηχανισμούς θεσμικής και επιχειρησιακής παρέμβασης στα ιστορικά σύνολα και τους παραδοσιακούς οικισμούς.