Κογκίδου. (2003). Προετοιµαζόµαστε για να Ζήσουµε σε µια Πολυπολιτισµική Κοινωνία; Στα: Πρακτικά του ιαπολιτισµική Εκπαίδευση -Η Εικόνα του ``Άλλου'' στη Σχολική και Ευρύτερη Ελληνική Κοινωνία, σσ 52-68. Θεσσαλονίκη: 1 ο Γραφείο Π.Ε. Ανατολικής Θεσσαλονίκης. Προετοιµαζόµαστε για να Ζήσουµε σε µια Πολυπολιτισµική Κοινωνία; Της ήµητρας Κογκίδου Αλλαγές στις σύγχρονες κοινωνίες και σχολείο Οι βαθιές πολιτισµικές αλλαγές που άλλαξαν ριζικά την εικόνα των ευρωπαϊκών κοινωνιών στις τελευταίες δεκαετίες και απαιτούν τη µεταρρύθµιση του εκπαιδευτικού συστήµατος δεν συνδέονται αποκλειστικά, ούτε κυριαρχικά µε το φαινόµενο της µετανάστευσης συνδέονται µε το, ευρύτερο, φαινόµενο του πλουραλισµού των µορφών διαβίωσης και της διεθνοποίησης των συνθηκών ζωής των ανθρώπων (Κογκίδου, 2004α). Σε κανένα αιώνα στην ιστορία δεν έχουν συµβεί τόσοι πολλοί κοινωνικοί µετασχηµατισµοί και τόσο ριζικοί όσο στις τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα (Drucker, 1994). Τα τεχνολογικά επιτεύγµατα, η παγκοσµιοποίηση, οι αλλαγές που παρατηρούνται στο χώρο της εργασίας, η µετανάστευση, η εξατοµίκευση των συνθηκών ζωής, η επικράτηση της ρευστότητας και αβεβαιότητας στον ιδιωτικό και στο δηµόσιο βίο, η παγκοσµιοποίηση, η µεγαλύτερη έµφαση στην ισότητα και στον πολιτισµικό πλουραλισµό, έχουν καταστήσει τον κόσµο µας ποιοτικά διαφορετικό (Μουσούρου, 1998). Όπως αναφέρουν οι Μουρίκη κ.ά.(2002), αυτές οι κοινωνικοοικονοµικές µεταβολές συνδέονται άρρηκτα µε τον πληθυσµό, το µέγεθος, τη διάρθωσή του και τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του. Οι σύγχρονες κοινωνίες του αποκαλούµενου αναπτυγµένου κόσµου, βρίσκονται αντιµέτωπες µε µια διαφορετική πραγµατικότητα, πολύπλοκη και πολυδιάστατη. Μέσα σ αυτό το πλαίσιο καλούµεθα να σκεφθούµε τις επιπτώσεις που θα έχουν αυτές οι αλλαγές στην εκπαίδευση. Οι πολυπολιτισµικές κοινωνίες αποτελούν µια εµπειρία που βιώνουν εδώ και πολλά χρόνια πολλά εθνικά κράτη στην Ευρώπη. Όπως αναφέρει ο Perotti (1994), οι ευρωπαϊκές κοινωνίες έγιναν πολυπολιτισµικές πολύ πριν από τις τελευταίες δεκαετίες. Η εγκατάσταση 1
των µεταναστών απλώς πρόσθεσε νέες µειονότητες στην κοινότητα της Ευρώπης και τόνισε τον κοινωνικό και πολιτισµικό πλουραλισµό που ήδη υπήρχε. Η µη έγκαιρη αναγνώριση του κοινωνικού και πολιτισµικού πλουραλισµού της κοινωνίας από τα εθνικά εκπαιδευτικά συστήµατα της Ευρώπης και η καταγραφή του φαινοµένου ως αποτέλεσµα των πρόσφατων µεταναστεύσεων έχει, κατά τον Perotti (1994), σοβαρές επιπτώσεις στη διαχείρισή του καθώς η ετερότητα συνδέεται µε τους µετανάστες και προσλαµβάνεται ως πρόβληµα ή/και απειλή. Συνέπεια της αντίληψης αυτής αποτελεί η διαµόρφωση µιας διαπολιτισµικής εκπαίδευσης περιορισµένου χαρακτήρα, όπως αυτή της Ελλάδας, συµπληρωµένη κατά περίπτωση µε προγράµµατα αντιµετώπισης αρνητικών στερεοτύπων και καλλιέργειας της ανεκτικότητας. Τα προγράµµατα αυτά έχουν, κατά κανόνα, περιορισµένη επιτυχία (βλ. σχετικά Kongidou & Tsiakalos, 1992). Οι πολυπολιτισµικές κοινωνίες αποτελούν πλέον µια πραγµατικότητα, ένα περισσότερο ή λιγότερο - νέο περιβάλλον µέσα στο οποίο λειτουργούν οι οικογένειες, που επηρεάζει και διαµορφώνει, µεταξύ των άλλων, την οικογενειακή ζωή. Σύµφωνα µε όλες τις ενδείξεις µπορούµε βάσιµα να ισχυριστούµε ότι στις επόµενες δεκαετίες η διεθνοποίηση των συνθηκών ζωής και ο πλουραλισµός των µορφών διαβίωσης θα γίνεται όλο και πιο ορατός και κοινωνικά θα αποκτά όλο και µεγαλύτερη σηµασία στις κοινωνίες της Ευρώπης καθώς και στην Ελλάδα. εν είναι, όµως, µόνον το εκπαιδευτικό σύστηµα που δεν ανταποκρίθηκε έγκαιρα στην πολυπολιτισµικότητα της κοινωνίας και στον πλουραλισµό των µορφών διαβίωσης. Υπάρχουν πολλοί άλλοι τοµείς της καθηµερινότητας που έχουν περιγραφεί εκτενώς στην βιβλιογραφία και δεν λαµβάνονται σοβαρά υπόψη στον σχεδιασµό και την άσκηση της αντίστοιχης πολιτικής. Χαρακτηριστικό παράδειγµα αποτελεί ο πλουραλισµός στις µορφές οικογενειακής οργάνωσης (Κογκίδου,1997) που δεν λαµβάνεται σοβαρά υπόψη στις πολιτικές για την οικογένεια στην Ελλάδα και ούτε η εκπαιδευτική πολιτική δείχνει να προσαρµόζεται στη νέα πραγµατικότητα. Αν αυτά είναι τα κύρια χαρακτηριστικά του κόσµου στον οποίο θα µεγαλώσουν τα παιδιά µας και τα ζητήµατα που θα κληθούν να αντιµετωπίσουν, τότε τα ερωτήµατα που προκύπτουν είναι: - Προετοιµαζόµαστε για να ζήσουµε σ ένα διαφορετικό κόσµο; - Συµβάλλουν οι θεσµοί στη δηµιουργία των απαραίτητων συνθηκών ώστε όλες οι οικογένειες να επιτελέσουν το έργο τους; 2
- ίνουµε σε όλα τα παιδιά - και ιδιαίτερα στα παιδιά των φτωχών /κοινωνικά αποκλεισµένων οικογενειών όλα τα εφόδια για να ζήσουν σε µια πολυπολιτισµική κοινωνία και να µην είναι οι κοινωνικά αποκλεισµένοι του αύριο; Ενώ, όµως, η φύση και η πορεία αυτών των κοινωνικών µετασχηµατισµών παραµένει αβέβαιη, µια από τις κύριες επιπτώσεις τους είναι, σύµφωνα µε τον Drucker (1994), ότι η εκπαίδευση θα έλθει, ακόµη περισσότερο, στο επίκεντρο της κοινωνίας της γνώσης και ότι το σχολείο θα είναι θεσµός-κλειδί. Καθώς, λοιπόν, ο κόσµος αλλάζει και η εκπαίδευση γίνεται πιο σηµαντική και το σχολείο είναι υποχρεωµένο να αλλάξει και µάλιστα να ανταποκριθεί σ ένα κόσµο που κατά κοινή οµολογία θα είναι ποιοτικά διαφορετικός. Οι απόπειρες αλλαγής πρέπει να συνδέονται µε επαναπροσδιορισµό της δοµής και του περιεχοµένου της εκπαίδευσης. Το ζήτηµα όµως είναι αν ανταποκρίνεται στην πρόκληση του πλουραλισµού στη σύνθεση του µαθητικού πληθυσµού ως προς τη δοµή της οικογένειας, τις εθνικές, πολιτισµικές, οικονοµικές, θρησκευτικές, γλωσσικές διαφοροποιήσεις. Αν υπάρχουν αλλαγές στα προγράµµατα, στις διαδικασίες µάθησης και αξιολόγησης, στην εκπαίδευση /µετεκπαίδευση του προσωπικού, στη διασύνδεση µε την κοινότητα και τους γονείς που να ανταποκρίνεται στις νέες ανάγκες και στη πρόκληση του κοινωνικού αποκλεισµού. Η εκπαίδευση- και ιδιαίτερα η διαπολιτισµική εκπαίδευση- προετοιµάζει τους νέους ανθρώπους για τη ζωή σε µια τέτοια κοινωνία; Η απάντηση στα ερωτήµατα αυτά συνιστούν κύρια ζητήµατα της κοινωνίας της γνώσης και, ταυτόχρονα, αποτελούν σηµαντικά πολιτικά ζητήµατα. Η γεωγραφική κινητικότητα άλλαξε την κοινωνικοδηµογραφική εικόνα της Ευρώπης, επέτεινε την ρευστότητα των µορφών οικογενειακής οργάνωσης και έχει συµβάλλει στην αύξηση του αριθµού των µεταναστών και των διαπολιτισµικών οικογενειών στην Ελλάδα. Παράλληλα, υπάρχει µια αυξανόµενη συνειδητοποίηση και ενδιαφέρον για την αύξηση της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισµού στην Ευρώπη όπου η φτώχεια, σήµερα, δεν είναι απλά ζήτηµα ανεπάρκειας οικονοµικών πόρων και η καταπολέµηση του κοινωνικού αποκλεισµού προϋποθέτει την πρόσβαση ατόµων και οικογενειών σ ένα συγκεκριµένο επίπεδο διαβίωσης µέσω της ένταξης στην αγορά εργασίας και γενικότερα στην κοινωνία(schulte,2002). Στη συνέχεια του άρθρου, γίνεται, καταρχήν, µια αναφορά σε ορισµένες από τις βασικές κοινωνικές µεταβολές που έκαναν τον κόσµο µας ποιοτικά διαφορετικό συγκεκριµένα, 3
στους νέους τρόπους οργάνωσης της οικογενειακής ζωή, στα µεταναστευτικά ρεύµατα στην Ελλάδα και στο φαινόµενο του κοινωνικού αποκλεισµού στο βαθµό που σήµερα το ζήτηµα της πολυπολιτισµικότητας τίθεται µε διαφορετικούς όρους - καθώς αποτελούν νέους όρους που διαφοροποιούν το εννοιολογικό πλαίσιο από το οποίο προκύπτει ο σχεδιασµός για την εκπαίδευση. Επίσης, διερευνάται η αποτελεσµατικότητα των πολιτικών να αντιµετωπίσουν τις νέες ανάγκες που προκύπτουν από τις παραπάνω µεταβολές, ιδιαίτερα οι πολιτικές για την οικογένεια και η εκπαιδευτική πολιτική, και συζητούνται οι πιθανές πηγές αντιστάσεων για αλλαγή αυτών των πολιτικών. Τέλος, σκιαγραφείται ένα πλαίσιο αναζήτησης νέων πολιτικών που να είναι πιο κατάλληλες για τις πολυπολιτισµικές κοινωνίες, ιδιαίτερα στον τοµέα της εκπαίδευσης και υπογραµµίζεται ως άµεση προτεραιότητα αυτών των πολιτικών η δηµιουργία πολιτισµικά ευαίσθητων επιστηµόνων όλων των ειδικοτήτων για να συµµετέχουν σε µια κοινωνία ανοχής, συνοχής, πολυπολιτισµικής και πλουραλιστικής. Νέοι τρόποι οργάνωσης της οικογενειακής ζωής Σηµαντικό στοιχείο για τη διερεύνηση του θέµατος αποτελεί η διευκρίνιση της έννοιας της οικογένειας στον 21 ο αιώνα, ιδιαίτερα των µορφών και των λειτουργιών της, Έγιναν σηµαντικές αλλαγές στη δοµή, το µέγεθος και στη σύνθεση των οικογενειών και των νοικοκυριών τελευταίες δεκαετίες στα κράτη µέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σύµφωνα µε πρόσφατες έρευνες υπάρχει µια σύγκλιση στις ευρωπαϊκές κοινωνίες για τα ζητήµατα της οικογένειας, αλλά παρ όλα αυτά επισηµαίνονται ορισµένες αποκλίσεις και ιδιοµορφίες στις χώρες της Βόρειας, Κεντρικής και Νότιας Ευρώπης (Del Campo, 1998). Οι δηµογραφικές εξελίξεις και οι µεταβολές της οικογενειακής οργάνωσης στα κράτη µέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, έτσι όπως καταγράφονται στην Έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την Κοινωνική Κατάσταση στην Ε.Ε.(2003) 1, συνίστανται: στην έντονη γήρανση του πληθυσµού ως συνέπεια της µείωσης της γονιµότητας και της θνησιµότητας- στην καθυστέρηση στη σύναψη του πρώτου γάµου και γενικά στη µείωση των γάµων, του αριθµού των παιδιών και στη συρρίκνωση της οικογενειακής οµάδας, στην αύξηση της συµβίωσης, των γεννήσεων εκτός γάµου, των διαζυγίων, των ανθρώπων που ζουν µόνοι, των ζευγαριών χωρίς παιδιά, των ανασυσταµένων και των µονογονεϊκών οικογενειών. 1 European Commission (2003) The Social Situation in the European Union 2003. Report, Luxembourg: European Communities. 4
Ο γαλαξίας των οικογενειών σήµερα περιλαµβάνει οικογένειες του ενός ατόµου, µονογονεϊκές οικογένειες, επαναδηµιουργηµένες οικογένειες, συντρόφους οµόφυλους ή ετερόφυλους που συµβιώνουν - µε ή χωρίς παιδιά -, θετή γονεϊκότητα µε παιδιά που ανήκουν στην ίδια ή άλλη εθνικότητα ή φυλή, συντρόφους που ζουν χωριστά, οικογένειες από διαφορετικό εθνικό-θρησκευτικό ή άλλο πλαίσιο (µε εµπειρίες µετακίνησης λόγω µετανάστευσης ή διωγµών), διαπολιτισµικές οικογένειες. Ήδη, σε όλη την Ευρώπη, καταγράφεται µια αύξηση των διαφορετικών πολιτισµικά οικογενειών καθώς και αύξηση των µορφών οικογενειακής οργάνωσης, µε τις µη-συµβατικές οικογένειες να καταλαµβάνουν όλο και µεγαλύτερο εύρος. Οι εξελίξεις αυτές σχετίζονται και µε αλλαγές στους ρόλους των φύλων και των γενεών, 2 ενώ, ταυτόχρονα, έχουν οδηγήσει σε σηµαντικές αλλαγές στον ατοµικό κύκλο ζωής. ηλαδή ο κύκλος ζωής ενός ατόµου µπορεί να περιέχει πολλούς κύκλους οικογενειακής ζωής. Παράλληλα, υπάρχουν αλλαγές στη λειτουργία των οικογενειών, στη δυναµική των σχέσεων µεταξύ των µελών της, δηλαδή στις σχέσεις των συντρόφων/ συζύγων και γονιών- παιδιών. Οι νέες µορφές οικογένειας δεν αντικατέστησαν τις παλαιότερες και πιο παραδοσιακές, µάλλον προστέθηκαν σ' αυτές και ο χώρος που κατέλαβαν διαφέρει σηµαντικά στα κράτη και στις διαφορετικές περιοχές. Ο Weeks (2002) χαρακτηρίζει αυτές τις αλλαγές ως "µια νέα νόρµα, δηλαδή η αναζήτηση της ατοµικής ολοκλήρωσης µέσα σε ισότιµες σχέσεις και σ' ένα πλαίσιο ελεύθερης επιλογής". Παρά τις αντιστάσεις που υπάρχουν, γενικά για πρόοδο στο επίπεδο των ισότιµων σχέσεων, αυτή η διαπίστωση αποτελεί µια αισιόδοξη προοπτική. Σε µια περίοδο ραγδαίων κοινωνικο-οικονοµικών αλλαγών σε διεθνές επίπεδο - αλλά και ειδικότερα στην Ευρώπη - δε θα ήταν δυνατόν να µην έχουν συντελεστεί µετασχηµατισµοί στον τρόπο οργάνωσης και λειτουργίας της οικογενειακής ζωής στην Ελλάδα, παρόλο που αυτοί δεν ήταν τόσο µεγάλης έκτασης τουλάχιστον µέχρι τώρα. Η οικογένεια στην Ελλάδα εξακολουθεί να είναι χώρος αλληλεγγύης και υποστήριξης των µελών της, ιδιαίτερα στα θέµατα των ηλικιωµένων και της βοήθειας που προσφέρεται προς τα παιδιά και τους νέους καλύπτοντας έτσι τα κενά της κοινωνικής πολιτικής. Η ανάλυση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του τοµέα της πρόνοιας στις Νότιες - Μεσογειακές χώρες της Ευρώπης 3, 2 Για τις διαγενεακές ανταλλαγές και τις νέες φάσεις του κύκλου ζωής στις σύγχρονες οικογένειες στην Ελλάδα βλ. Μαράτου Αλιπράντη (2001). 3 Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της Ν. Ευρώπης στον τοµέα της πρόνοιας, όπως έχουν προσδιοριστεί από τον Ferrera (1996) είναι: κατάτµηση, δυαδικότητα και αναποτελεσµατικότητα στη διατήρηση του εισοδήµατος, σχεδόν καθολικότητα στην κάλυψη του πληθυσµού από το σύστηµα υγείας, αλλά µε 5
σε συνδυασµό µε άλλους παράγοντες, έχουν αναδείξει τον ιδιαίτερα υποστηρικτικό ρόλο της οικογένειας στην κάλυψη των ανεπαρκειών της κοινωνικής πολιτικής, ενώ ο ρόλος των γυναικών είναι κυρίαρχος στη φροντίδα των παιδιών και των εξαρτώµενων ατόµων. Μεταναστευτικά ρεύµατα προς την Ελλάδα Το µεταναστευτικό ρεύµα προς τη χώρα µας εντάθηκε τη δεκαετία του 90 και διαφοροποιήθηκε από εκείνη των προηγούµενων δεκαετιών όσον αφορά στα χαρακτηριστικά των µεταναστών και κυρίως ως προς την έκταση της µη-νόµιµης µετανάστευσης (Τζωρτζοπούλου,2002). Η µεγάλη πλειοψηφία προέρχεται από διάφορες ανατολικοευρωπαϊκές χώρες και τα Βαλκάνια ιδιαίτερα από την Αλβανία. Οι επίσηµα απογραµµένοι αλλοδαποί, σύµφωνα µε την απογραφή του 2001, αποτελούν το 7,3% του πληθυσµού της χώρας, αν και ο πραγµατικός αριθµός τους εκτιµάται ότι είναι υψηλότερος. Τη δεκαετία 1991-2001 ο αριθµός των µεταναστών σχεδόν πενταπλασιάστηκε (στην απογραφή του 1991 οι µετανάστες ήταν 167.276, ενώ το 2001 ήταν 797.093) (Πηγή: Ε.Σ.Υ.Ε.). Με βάση τη περιορισµένη γνώση που έχουµε σχετικά µε τα ποιοτικά χαρακτηριστικά των αλλοδαπών στην Ελλάδα 4 γνωρίζουµε ότι αρκετοί µετανάστες και µετανάστριες ζούν στη χώρα µας µε την οικογένειά τους γεγονός που έχει επίδραση στη διαµόρφωση των σχέσεών τους µε την ελληνική κοινωνία και επηρεάζει τα σχέδια ζωής για παραµονή ή µη στη χώρα µας.. Σύµφωνα, λοιπόν, µε τα δεδοµένα και εκτιµήσεις για τους αλλοδαπούς 5, στην πλειοψηφία τους είναι έγγαµοι (51,3%) και εκτεταµένο ιδιωτικό τοµέα παροχών, εκτεταµένο πελατειακό σύστηµα κοινωνικού κράτους και έναν ιδιόµορφο συνδυασµό δηµόσιων και ιδιωτικών φορέων. 4 Τα χαρακτηριστικά των αλλοδαπών προέρχονται από απογραφές του Ο.Α.Ε.. καθώς και έρευνες που αφορούν στους αλλοδαπούς πολλές από τις οποίες όµως αφορούν είτε ορισµένες εθνικότητες, είτε ορισµένες γεωγραφικές περιοχές, είτε ορισµένα χαρακτηριστικά. Για την οικογενειακή κατάσταση ορισµένων οµάδων σε ορισµένες περιοχές βλ. ενδεικτικά Μάρκοβα, 2001, Τζωρτζοπούλου, 2002 και Λαµπριανίδης & Λυµπεράκη, 2000. 5 Τα δεδοµένα αυτά έχουν περιορισµένη αξιοπιστία, γιατί άλλοτε αφορούν συγκεκριµένες γεωγραφικές περιοχές, είτε ορισµένες ειδικότητες, είτε ορισµένα χαρακτηριστικά. Επίσης, πρέπει να λάβουµε υπόψη ότι από τη δεκαετία του 90 και εξής υπάρχει ένα µεγάλο ποσοστό µεταναστών που ζει και εργάζεται στην Ελλάδα σε µη νόµιµο καθεστώς. 6
σηµαντικό ποσοστό εξ αυτών έχουν φέρει την οικογένειά τους στη χώρα υποδοχής (Karantinos, 2001). Σύµφωνα µε τα τελευταία στοιχεία και µε κάποια επιφύλαξη ως προς την εγκυρότητά τους: * Την τελευταία πενταετία αυξήθηκαν κατά 475% οι αλλοδαποί µαθητές, ενώ οι γηγενείς µειώθηκαν κατά 11% (Πηγή: Καββαδίας, 2004). * Το σχολικό έτος 2002/03, 130.114 παιδιά µεταναστών και επαναπατρισθέντων ήταν στην εκπαίδευση (Πηγή: ΙΠΟ Ε /ΥΠΕΠΘ). Ειδικότερα: - 11.083 παιδιά µεταναστών και επαναπατρισθέντων ήταν στο νηπιαγωγείο, δηλ. αποτελούσαν το 8,01% του µαθητικού πληθυσµού - 67.149 παιδιά µεταναστών και επαναπατρισθέντων ήταν στο δηµοτικό σχολείο, δηλ. αποτελούσαν το 10,6 % του µαθητικού πληθυσµού. - 33.385 παιδιά µεταναστών και επαναπατρισθέντων ήταν στο Γυµνάσιο, δηλ. αποτελούσαν το 10,17% του µαθητικού πληθυσµού, ενώ ο αριθµός τους µειώνεται δραστικά στο Λύκειο σε 18.497 παιδιά, δηλ. αποτελούσαν το 5,13% του µαθητικού πληθυσµού (Πηγή: ΙΠΟ Ε /ΥΠΕΠΘ. Σύνθεση και επεξεργασία στοιχείων Γ. Καββαδίας, 2004). * Το µεγαλύτερο ποσοστό των µαθητών /τριών βρίσκεται στα µεγάλα αστικά κέντρα και ιδιαίτερα στην Αθήνα (39% του συνολικού αριθµού), στους δήµους και στις συνοικίες που κυριαρχούν οι πληθυσµιακά ασθενέστερες οικονοµικά τάξεις και στρώµατα παρατηρείται µια αλµατώδης αύξηση των αλλοδαπών µαθητών (Καββαδίας, 2004). Ως αποτέλεσµα των διαδικασιών που διαµορφώνουν το σύγχρονο µεταναστευτικό ρεύµα, η ελληνική κοινωνία θα χαρακτηρίζεται και στο µέλλον, σε όλους τους τοµείς της οικονοµικής και κοινωνικής ζωής, από την έντονη παρουσία των αλλοδαπών, γενικά, αλλά και κάποιων συγκεκριµένων εθνικοτήτων ειδικότερα. Η κατανόηση αυτών των διαδικασιών, όπως και των παραγόντων που επηρεάζουν την αρµονική ένταξη των µεταναστών στην ελληνική κοινωνία ευνοεί, όπως υποστηρίζει η Τζωρτζοπούλου(2002), την αποδοχή της νέας πολυπολιτισµικής πραγµατικότητας που διαµορφώνεται στη χώρα µας και ενισχύει την κοινωνική συνοχή. Η γεωγραφική κινητικότητα που έχει συµβάλλει στην αύξηση του αριθµού των µεταναστών στην Ελλάδα έχει συµβάλλει στην αύξηση των διαφορετικών πολιτισµικά οικογενειών. Εκτός από τις οικογένειες των µεταναστών, σύµφωνα µε εκτιµήσεις και 7
αποσπασµατικά δεδοµένα, έχει αυξηθεί και ο αριθµός των διαπολιτισµικών οικογενειών στην Ελλάδα -σε µικρότερο βαθµό σε σύγκριση µε άλλα Ευρωπαϊκά κράτη στην Ε.Ε. Συναντούνται άτοµα διαφορετικής καταγωγής και εθνικότητας, µε διαφορετικές αξίες και πολιτισµικές καταβολές, ίσως και θρήσκευµα, µε διαφορετικές µητρικές γλώσσες που ίσως επικοινωνούν σε µια τρίτη γλώσσα και διαµένουν σε µια χώρα πολιτισµικά ξένη και προς τους δύο ή στη χώρα του ενός ή εναλλάσσουν τον τόπο διαµονής, µε διαφορετικούς τρόπους οικογενειακής οργάνωσης. Φτώχεια/Κοινωνικός Αποκλεισµός και Μορφές Οικογενειακής Οργάνωσης Το Παράδειγµα των Μονογονεϊκών Οικογενειών Στην Ελλάδα, το έτος 1998, ορισµένοι τύποι νοικοκυριών διατρέχουν µεγαλύτερο κίνδυνο να ζήσουν σε συνθήκες φτώχειας 6. Οι µόνοι-γονείς µε εξαρτώµενα παιδιά αποτελούν την οµάδα που βρίσκεται σε µεγαλύτερο κίνδυνο σε σύγκριση µε τα άλλα νοικοκυριά (38%). Ακολουθούν νοικοκυριά µε δύο ενήλικα άτοµα και τρία ή περισσότερα εξαρτώµενα παιδιά (29%), τρία ή περισσότερα άτοµα µε εξαρτώµενα παιδιά (25%), δύο ενήλικα άτοµα µε δύο εξαρτώµενα παιδιά (22%), δύο ενήλικα άτοµα µε ένα εξαρτώµενο παιδί (16%), δύο ενήλικα άτοµα χωρίς εξαρτώµενα παιδιά (13%), δύο ενήλικα άτοµα χωρίς εξαρτώµενα παιδιά (13%), ενήλικο άτοµο που ζει µόνο (11%), τρία ή περισσότερα ενήλικα άτοµα χωρίς εξαρτώµενα παιδιά (11%). Οι µόνοι-γονείς µε εξαρτώµενα παιδιά διατρέχουν µεγαλύτερο κίνδυνο να ζήσουν σε συνθήκες φτώχειας σε όλες τις χώρες της Ε.Ε.-15, και γενικότερα είναι πιο πιθανόν να ζήσουν σε συνθήκες φτώχειας οι γυναίκες και τα παιδιά. 7 Σύµφωνα µε τα σχετικά στατιστικά στοιχεία, το 2000 το 22% του πληθυσµού της Ελλάδας είχε ισοδύναµο εισόδηµα κάτω του 60% του διάµεσου ισοδύναµου εισοδήµατος και θεωρείται φτωχό (σε σύγκριση µε το 18% του πληθυσµού της Ε.Ε.) 8. Η φτώχεια είναι στην ατζέντα της πολιτικής σε όλες τις χώρες της Ε.Ε., ενώ η πολυδιάστατη έννοια του κοινωνικού 6 Πηγή: Eurostat European Community Household Panel (ECHP) UDB, version December 2001. 7 Πηγή: Eurostat European Community Household Panel (ECHP) UDB, wave 6, version December 2002. 8 Eurostat, (2000)(b) European social statistics: Income, poverty and social exclusion, Population and social conditions, E.C., Luxembourg. 8
αποκλεισµού λιγότερο. Όπως αναφέρεται στην τελευταία Έκθεση της Κοινωνικής Κατάστασης στην Ε.Ε.(2003), οι κυριότεροι παράγοντες που οδηγούν στον κοινωνικό αποκλεισµό είναι η ανεργία, η διάλυση της οικογένειας και η περιορισµένη δυνατότητα της κοινωνικής προστασίας και της απασχόλησης να εξασφαλίσουν ένα επαρκές εισόδηµα και εισοδηµατικές πηγές σε πολλά από τα κράτη της Ε.Ε. Επιπρόσθετα, ανεπαρκής κάλυψη και αποτελεσµατικότητα των µέτρων κοινωνικής βοήθειας συχνά καθιστούν δύσκολη την αντιµετώπιση των προβληµάτων που θέτει ο κοινωνικός αποκλεισµός. Αν κατανοήσουµε το φαινόµενο του κοινωνικού αποκλεισµού ως παρεµπόδιση απορρόφησης κοινωνικού και δηµόσιου πλούτου 9, τότε η απάντηση στο ερώτηµα αν οι µονογονεϊκές οικογένειες είναι οµάδα υψηλού κινδύνου για κοινωνικό αποκλεισµό είναι θετική 10. Παρά το γεγονός ότι οι µονογονεϊκές οικογένειες δεν αποτελούν µια οµοιογενή οµάδα, εντούτοις κυρίως οι µονογονεϊκές οικογένειες µε µόνο γονιό γυναίκα κινδυνεύουν να αποκλειστούν κοινωνικά και να παραµείνουν σ' αυτή την κατάσταση για µεγαλύτερο χρονικό διάστηµα εξαιτίας της συνδυασµένης επίδρασης πολλών παραγόντων. 11 Παράλληλα σηµειώνεται αύξηση του αριθµού τους, γεγονός που αποτελεί και την πιο εντυπωσιακή και ορατή ένδειξη των µεταβολών της οικογενειακής οργάνωσης. Συχνά, οι µόνοι-γονείς αποτελούν την οµάδα κλειδί για την ανάλυση της σχέσης φτώχειας/φύλου (Lewis, 1997) καθώς η κατάσταση των µόνων-µητέρων αντανακλά την κατάσταση των γυναικών σ ένα κράτος, επιτρέπει συγκριτικές µελέτες µεταξύ κρατών και θέτει ευρύτερα ζητήµατα ανισότητας των φύλων. Για τους παραπάνω λόγους βρίσκονται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος στο επίπεδο της έρευνας, της κοινωνικής πολιτικής και γενικότερα της πολιτικής, γίνονται πολλές προσπάθειες από επιστήµονες διαφορετικών ειδικοτήτων και µε διαφορετικούς προσανατολισµούς για την ενδυνάµωσή τους και προτείνεται ένα νέο πλαίσιο αναζήτησης συγκεκριµένων στρατηγικών και πρακτικών για την αντιµετώπιση των αναγκών τους. Ως προς την αριθµητική τους διάσταση, το 2000 το 10% των παιδιών ηλικίας 0-14 στην Ε.Ε.-15 ζουν σε οικογένειες µε ένα µόνο-γονιό (στη πλειονότητα γυναίκες) σε σύγκριση µε το 9 Σχετικά µε το πλαίσιο αποσαφήνισης του κοινωνικού αποκλεισµού βλ. Τσιάκαλος (1998). 10 Για το ποιες είναι οι κοινωνικά αποκλεισµένες οικογένειες βλ. Κογκίδου (1998). 11 Μία πρώτη καταγραφή των διαστάσεων της φτώχειας στην οµάδα των µονογονεϊκών οικογενειών έγινε στη Θεσσαλονίκη στο πλαίσιο του προγράµµατος ΦΤΩΧΕΙΑ 3. Βλ. Κογκίδου. και Πανταζής Π. (1990), Τσιάκαλος (1990). Περισσότερα στοιχεία για τη δράση του προγράµµατος που αφορά στις µονογονεϊκές οικογένειες υπάρχουν στην ιστοσελίδα www.eled.auth.gr/reds 9
6% το 1990. 12 Υπάρχει µικρό ποσοστό µονογονεϊκών οικογενειών στην Ελλάδα 13 - σε σύγκριση µε άλλες Ευρωπαϊκές χώρες - αν και σηµειώνεται µια τάση αύξησης. Οι µόνοι γονείς µε παιδιά κάτω των 16 ως ποσοστό ( % ) όλων των οικογενειών µε παιδιά κάτω των 16, το 1994 ήταν 6,7%. 14 Η µονογονεϊκότητα δεν είναι απλώς µια µορφή οικογενειακής οργάνωσης, είναι, επίσης, πολλές φορές µια φάση στον ατοµικό κύκλο ζωής των ατόµων καθώς δεν αποτελεί, αναγκαστικά, µόνιµη ή µακροχρόνια κατάσταση για όλα τα µέλη της. Έχει διαφορετικούς τρόπους εισόδου µε διαφοροποιηµένες επιπτώσεις στη ζωή των οικογενειών, ενώ όλο και πιο συχνά αποτελεί ατοµική επιλογή. Από τη φάση αυτή είναι πιο πιθανόν να περάσουν οι γυναίκες στο βαθµό που αποτελούν διεθνώς την πλειονότητα των µόνων γονέων (80-90%). Οι µονογονεϊκές οικογένειες, ενώ αποτελούν µια ειδική κατηγορία, δεν αντανακλούν, ταυτόχρονα, και µια ενιαία κοινωνική πραγµατικότητα, καθώς περιλαµβάνουν πολλούς και διαφορετικούς τύπους οικογενειακής οργάνωσης, που µπορεί να ανήκουν σε διαφορετικές κοινωνικές τάξεις, µε διαφορετικό επίπεδο εισοδήµατος, διαφορετικές αναπαραστάσεις για την µονογονεϊκότητα, διαφορετική δυναµική και λειτουργικότητα κ.ά. Εν τούτοις αντιµετωπίζουν ορισµένα κοινά προβλήµατα σε ορισµένες όψεις της καθηµερινότητάς τους (βλ.κογκίδου, 1995), όπως: µείωση του εισοδήµατος της οικογένειας, µεγαλύτερη αποµόνωση και µοναξιά, υπερφόρτωση ευθυνών και άνιση πρόσβαση σε οικονοµικά και κοινωνικά αγαθά που είναι πιο προσιτά στις διγονεϊκές οικογένειες. υνατότητες για όλα τα παιδιά; -Καταπολεµώντας την παιδική φτώχεια / κοινωνικό αποκλεισµό Η παιδική φτώχεια δεν έχει απασχολήσει σοβαρά µέχρι πρόσφατα την επιστηµονική κοινότητα στη χώρα µας και, κατά συνέπεια, οι όποιες παρεµβάσεις δεν µπορούν να έχουν ως βάση την γνώση του φαινοµένου 15, δηλαδή τη σκιαγράφηση των χαρακτηριστικών των παιδιών που ανήκουν σε ειδικές οµάδες και την ανάλυση των αιτίων και της εξέλιξης του φαινοµένου. 12 Πηγή: Eurostat: Demographic Statistics 1999- based (baseline) Eurostat demographic and household projections. The European Community Household Panel (ECHIP) UDB, version September 2001. The Labour Force Survey (LFS), Luxembourg. 13 Για εκτενή περιγραφή των µονογονεϊκών οικογενειών στην Ελλάδα βλ. Κογκίδου (1995). 14 Πηγή: European Community, Household Panel-ECHP,1994 15 Εξαίρεση αποτελεί η πρόσφατη ανάλυση του φαινοµένου της παιδικής φτώχειας στην Ελλάδα από τον Μπούζα (2002). 10
Στην Ε. Ε. υπάρχουν 5 εκατοµµύρια νέοι/ες που δεν έχουν συµπληρώσει την υποχρεωτική εκπαίδευση και άλλα 14 εκατοµµύρια που, αν και τελείωσαν την υποχρεωτική εκπαίδευση, δεν παρακολουθούν κανένα πρόγραµµα κατάρτισης και παραµένουν λίγο-πολύ ανειδίκευτοι. 16 Όπως αναφέρει ο Μπούζας (2002), η πρόωρη ένταξη των νέων στην αγορά εργασίας χωρίς προσόντα και εξειδίκευση, εκτός του ότι θεωρείται απώλεια ανθρώπινων πόρων, προδικάζει µια επαγγελµατική ζωή µε χαµηλές αποδοχές, ασταθή απασχόληση και µειωµένες δυνατότητες κοινωνικο-οικονοµικής ανέλιξης. Εξάλλου, έχει επίσηµα αναγνωριστεί ότι η φτώχεια και ο κοινωνικός αποκλεισµός αποτελούν τις κύριες αιτίες της παιδικής εργασίας, η οποία έχει µακροχρόνιες και επιβαρυντικές συνέπειες στα παιδιά. 17 Αν χρησιµοποιήσουµε για τη µέτρηση της παιδικής φτώχειας τον ορισµό της σχετικής φτώχειας, ποσοστό δηλαδή του διάµεσου ισοδύναµου εισοδήµατος του συνόλου του πληθυσµού ή της ίδιας της πληθυσµιακής οµάδας, τότε στην Ελλάδα το 1994 το 12,3% του συνόλου των παιδιών ζούσαν κάτω από συνθήκες σχετικής φτώχειας 18. Τα παιδιά που ζουν σε µονογονεϊκές οικογένειες, όπως αναφέραµε προηγούµενα, και σε νοικοκυριά µε άνεργα ενήλικα µέλη κινδυνεύουν περισσότερο από τις συνέπειες της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισµού σε όλες τις χώρες της Ε.Ε. 19 Η κατάσταση αυτή είναι αναµενόµενη στο βαθµό που η παιδική φτώχεια στις αναπτυγµένες χώρες σχετίζεται, όπως συνοψίζει ο Μπούζας (2002), α) µε τα δηµογραφικά χαρακτηριστικά του νοικοκυριού, β) µε τη διασύνδεση των ενήλικων µελών µε την αγορά εργασίας και τις διαδικασίες διανοµής του εισοδήµατος και γ) µε την πρόσβαση του νοικοκυριού µε την αναδιανοµή του εισοδήµατος. Συγκεκριµένα στην Ελλάδα, ως προς τα δηµογραφικά χαρακτηριστικά του νοικοκυριού το έτος 1994, ο κίνδυνος παιδικής φτώχειας είναι διπλάσιος 16 European Commission. (1998) Helping young people along the path from school to work, Employment and European Social Fund, DGV, Luxembourg. 17 Βλ. σύσταση του Συµβουλίου της Ευρώπης για την καταπολέµηση της εκµετάλλευσης της παιδικής εργασίας. Council of Europe, 1997, Recommendation 1336 (1997) 1 On combating child labour exploitation as a matter of priority, http://stars.coe.fr/ta97/erec1336.htm. 18 Innocenti Report Card (2000) A League Table of Child Poverty in Rich Nations, issue no. 1, June, Innocenti Research Centre, Florence, Figure 1, p.4. 19 Eurostat, (2000) Social exclusion in EU Member States: Single-parent households and unemployed people particularly exposed, News release, no 14/2000, January 2000, Luxembourg. 11
για τα παιδιά που ζουν σε µονογονεϊκές οικογένειες ( 24,9%) από ό,τι σε άλλα νοικοκυριά (11,8%). 20 Όσον αφορά στη σχέση ανάµεσα στην κατάσταση απασχόλησης των ενήλικων µελών του νοικοκυριού και της παιδικής φτώχειας, στην περίπτωση των µονογονεϊκών νοικοκυριών στην Ελλάδα, το έτος 1994, η παιδική φτώχεια µειώνεται κατά 20 ποσοστιαίες µονάδες, όταν υπάρχει εργαζόµενος ενήλικας (η αντίστοιχη µείωση στις χώρες του Ο.Ο.Σ.Α. είναι 28 µονάδες), ενώ κατά το χρονικό διάστηµα 1984-1994 τα µονογονεϊκά νοικοκυριά µε µη εργαζόµενο ενήλικα εµφανίζουν τη µεγαλύτερη αύξηση της παιδικής φτώχειας, 7,2 ποσοστιαίες µονάδες και µε εργαζόµενο ενήλικα κατά 2,1 ποσοστιαίες µονάδες (Μπούζας, 2002). Ειδικότερα, όσον αφορά στα µονογονεϊκά νοικοκυριά που αποτελούν και το παράδειγµά µας, η εξέλιξη αυτή αντικατοπτρίζει την απουσία ή την αναποτελεσµατικότητα των µέτρων κοινωνικής πολιτικής για την συγκεκριµένη οµάδα. Σε αναζήτηση νέων πολιτικών σε µια πολυπολιτισµική κοινωνία Σηµαντικά ζητήµατα στον σχεδιασµό κοινωνικής πολιτικής είναι ο προσδιορισµός των οµάδων /ατόµων /περιοχών που αποτελούν την προτεραιότητα αυτής της πολιτικής και η επιλογή των στρατηγικών παρέµβασης οι οποίες θα πρέπει να απορρέουν από ένα θεωρητικό µοντέλο που θα παρέχει τη δυνατότητα κατανόησης και παρέµβασης. Απαραίτητη προϋπόθεση, όµως, για την αύξηση της αποτελεσµατικότητας των πολιτικών είναι η επιστηµονική εκτίµηση των µεταβαλλόµενων αναγκών. Ας πάρουµε για παράδειγµα τις µεταβολές στην οικογενειακή οργάνωσης και ιδιαίτερα τις πιο ορατές ενδείξεις αυτών των µεταβολών δηλ. την αύξηση των µονογονεϊκών και των διαφορετικών πολιτισµικά οικογενειών στην Ελλάδα. Ενώ µεταβάλλονται οι οικογενειακές συµπεριφορές αυτό που καταγράφεται στην Ελλάδα είναι η αδυναµία του παραδοσιακού τρόπου άσκησης της κοινωνικής πολιτικής να εναρµονιστεί επαρκώς µε τις µεταβαλλόµενες συνθήκες οικογενειακής οργάνωσης, την πολυπολιτισµικότητα, την πρόκληση του κοινωνικού αποκλεισµού. Οι πολιτικές για την οικογένεια στην Ελλάδα όχι µόνον δεν ικανοποιούν τις υπάρχουσες ανάγκες καθώς δεν εναρµονίζονται µε τις παραπάνω µεταβολές, αλλά και δεν διασφαλίζουν επαρκώς το δικαίωµα επιλογής της µορφής οικογενειακής οργάνωσης που επιθυµούν τα άτοµα, πέρα από εθνικές, ηθικές, θρησκευτικές, πολιτισµικές ή άλλες παραµέτρους. Επιπρόσθετα, 20 Innocenti Report Card (2000) A League Table of Child Poverty in Rich Nations, issue no. 1, June, Innocenti Research Centre, Florence, Figure 3, p.10. 12
προδιαγράφουν, ως ένα βαθµό, το µέλλον και η προοπτική αυτών των οικογενειών, αλλά, κυρίως, επηρεάζουν τη ζωή στις οικογένειες, καθώς η κοινωνική πολιτική δηµιουργεί ανισότητες που αποβαίνουν σε βάρος ορισµένων οικογενειών (Κογκίδου, 2004). Το γεγονός, λοιπόν, η κοινωνική πολιτική, αλλά και ο κυρίαρχος λόγος, 21 δεν αναγνωρίζει ουσιαστικά την ρευστότητα που χαρακτηρίζει τόσο το δηµόσιο όσο και τον ιδιωτικό βίο είναι σηµαντικοί παράγοντες που επηρεάζουν την αποδοχή της νέας πραγµατικότητας - που δεν µπορεί παρά να είναι πολυπολιτισµική και πλουραλιστική ως προς τις µορφές οικογενειακής οργάνωσης και, επιπλέον, αποσπά την προσοχή από τα ζητήµατα που αντιµετωπίζουν σήµερα οι πραγµατικές οικογένειες. ηλ. εκτός του παντρεµένου ζευγαριού, -µε παιδιά ή χωρίς παιδιά- µονοπολιτισµικής οικογένειας που αποτελεί την επικρατέστερη µορφή, οι οικογένειες ενός ατόµου, οι µονογονεικές οικογένειες, οι οικογένειες µε εφήβους γονείς, οι επαναδηµιουργηµένες οικογένειες, οι σύντροφοι οµόφυλοι ή ετερόφυλοι που συµβιώνουν µε ή χωρίς παιδιά-, η θετή γονεικότητα µε παιδιά που ανήκουν στην ίδια ή άλλη εθνικότητα, οι οικογένειες από διαφορετικό, εθνικό, θρησκευτικό ή άλλο πλαίσιο(π.χ µε εµπειρίες µετακίνησης λόγω µετανάστευσης, ή διωγµών), που αντιπροσωπεύουν ένα ευρύ φάσµα δοµών οικογενειακής οργάνωσης, οι οικογένειες των αστέγων, οι οικογένειες των ηλικιωµένων. Η κατάσταση αυτή οφείλεται, µεταξύ των άλλων, και στο γεγονός ότι η κατανόηση και η καταγραφή µιας κοινωνικής πραγµατικότητας που αλλάζει είναι αρκετά δύσκολη, ορισµένες φορές ακόµη και για τους ειδικούς. Θεωρείται, όµως, αναγκαία καθώς οι αλλαγές που αναφέρθηκαν προηγούµενα θα πρέπει, λογικά, να συνδέονται άµεσα µε αποτελεσµατικό 21 Η µη αναγνώριση της νέας πολυπολιτισµικής και πλουραλιστικής ως προς τις µορφές οικογενειακής οργάνωσης πραγµατικότητας αποτυπώνεται συχνά και στο δηµόσιο λόγο. Έχει γίνει, στο παρελθόν κυρίως, αντικείµενο αρνητικών αναπαραστάσεων που θεµελιώνονται σε επιχειρήµατα ψυχολογικά, κοινωνικά, δηµοσιοοικονοµικά και οι οποίες τροφοδοτούν και τροφοδοτούνται εν µέρει από νοµοθετικές ρυθµίσεις, επηρεάζουν την κοινωνική πρακτική των φορέων και των ατόµων που παρέχουν σχετικές υπηρεσίες. 13
σχεδιασµό και άσκηση κοινωνικής πολιτικής πολύ περισσότερο καθώς υπάρχουν πολλές ενδείξεις ότι οι αλλαγές αυτές θα συνεχιστούν µε εντατικό ρυθµό 22. Καθώς η ελληνική κοινωνία µετασχηµατίζεται µε ταχείς ρυθµούς σε πολυπολιτισµική, η µεγάλη ρευστότητα των µορφών του ιδιωτικού αλλά και του συλλογικού βίου προκαλεί ανασφάλεια, αγωνία και αµηχανία µπροστά στη νέα πραγµατικότητα που διαµορφώνεται. Η ανησυχία αυτή ίσως προκαλείται και από την πρόσκαιρη αδυναµία µας να επαναπροσδιορίσουµε άµεσα τη νέα κατάσταση, ίσως είναι ένδειξη της επιθυµίας να διατηρηθεί µια γνωστή παραδοσιακή κατάσταση µπροστά στην ανασφάλεια και την ασάφεια του καινούργιου, ίσως αντανακλά φόβο - ρεαλιστικό ή µη - για πιθανή απώλεια κεκτηµένων. Σε αρκετές όµως περιπτώσεις η ανησυχία προκαλείται εξαιτίας των κοινωνικών προβληµάτων που θέτουν- προβλήµατα που τίθενται µε διαφορετικούς όρους σε κάθε εποχή και στα οποία η κοινωνία απαντά µε διαφορετικό τρόπο. Προβλήµατα ψυχολογικά, κοινωνικά, οικονοµικά- στη γένεση ή στη διατήρηση των οποίων συµβάλλει σε µεγάλο βαθµό σήµερα στην Ελλάδα η ανεπάρκεια και η αναποτελεσµατικότητα του παραδοσιακού τρόπου άσκησης της κοινωνικής πολιτικής -στην οποία συµπεριλαµβάνεται και η εκπαιδευτική- να ανταποκριθεί στις νέες προκλήσεις έτσι ώστε η νέα αυτή κατάσταση να µην αποτελεί περισσότερο πηγή προβληµάτων και δυσκολιών αλλά πλούτου. Οι αλλαγές αυτές στο δηµόσιο και ιδιωτικό βίο που συνέβησαν νωρίτερα σε άλλες χώρες Ευρώπης και άρχισαν να επικρατούν στη χώρα µας µε αργό ρυθµό δεν γίνονται απόλυτα αποδεκτές κοινωνικά σε αυτή τη µεταβατική φάση. Επιπλέον, µε την αύξηση του αριθµού των µη συµβατικών οικογενειών, των διαπολιτισµικών και των διαφορετικών πολιτισµικά οικογενειών στην Ελλάδα οι ειδικοί που συνδιαλέγονται µε τις οικογένειες αυτές, όπως οι εκπαιδευτικοί, βρέθηκαν, σε πολλές περιπτώσεις, ανέτοιµοι να αντιµετωπίσουν νέα προβλήµατα που απαιτούσαν νέες πρακτικές, αντιµετώπισαν οξυµένα ηθικά διλήµµατα καθώς δούλευαν µε µη ευνοηµένες οµάδες, άτοµα από διαφορετικά πολιτισµικά περιβάλλοντα. Η αµφισηµία, η ασάφεια, ο βηµατισµός έξω από το σύστηµα αξιών 22 βλ. European Commission (2003) The Social Situation in the European Union 2003. Report, Luxembourg: European Communities. Eurostat : Demographic Statistics 1999. Eurostat: European social statistics Demography (Editions 2000, 2001). Eurostat : Yearbook 2003. People in Europe, 2 14
τους είναι απειλητικός για πολλά στελέχη που δεν είναι εκπαιδευµένα, ή είναι ανέτοιµα να αποδεχθούν την πολιτισµική διαφοροποίηση και τη σχετικότητα των δικών τους αξιών. Πολλά, βέβαια, από αυτά τα προβλήµατα δεν µπορούν να αντιµετωπιστούν παρά µόνον δηµιουργώντας δίκτυα µέσα και έξω από το εκπαιδευτικό σύστηµα και σε συνεργασία µε άλλους θεσµούς. ικαίωµα στη µάθηση για τα παιδιά των µεταναστών και άλλων οµάδων που διαφέρουν πολιτισµικά Η εισροή των µεταναστών, που αυξάνεται µε ταχείς ρυθµούς στην Ελλάδα από το 1990, έχει επιταχύνει τις κοινωνικές και πολιτισµικές αλλαγές καθώς και τις επιπτώσεις τους κλονίζει προηγούµενες σταθερές και αποτελεί πρόκληση στα κυρίαρχα συστήµατα κοινωνικής, οικονοµικής και πολιτικής διακυβέρνησης για αλλαγές. Μπροστά σ αυτήν την πραγµατικότητα που διαµορφώνεται απουσιάζει µια ολοκληρωµένη και πολυδιάστατη πολιτική για τη διαχείριση της µετανάστευσης και των σύνθετων προβληµάτων προκλήσεων που θέτει στην ελληνική κοινωνία τον 21 ο αιώνα. Μια από τις πλέον επείγουσες όψεις αυτής της πολιτικής αφορά στην εκπαίδευση των παιδιών των παλιννοστούντων αλλοδαπών καθώς και των άλλων οµάδων που διαφέρουν πολιτισµικά, όπου η κυβέρνηση και γενικότερα η κοινωνία έχει µια δυσκολία να την διαχειριστεί ικανοποιητικά. Σ αυτό συµβάλλει και η µη επαρκής χρηµατοδότηση αυτής της πολιτικής, η µη συνεχής προσαρµογή της στις νέες ανάγκες έτσι ώστε να ανταποκρίνονται στους ρητά διατυπωµένους στόχους αυτής της πολιτικής, καθώς και η µη συστηµατική παρακολούθηση της πορείας υλοποίησής της. Επιπλέον, το γεγονός ότι τα µέτρα για την µετανάστευση δεν αποτελούν τµήµα της κεντρικής πολιτικής σε όλους τους τοµείς, αποδυναµώνει και την αποτελεσµατικότητα της εκπαιδευτικής πολιτικής. Ανεξάρτητα από καλές προθέσεις, πολιτικές και πρακτικές διακρίσεων υπάρχουν τόσο σε θεσµικό επίπεδο, όσο και σε ατοµικό καθώς οι οικογένειες αυτές απασχολούν όχι µόνον τους ειδικούς, αλλά, και τη κοινή γνώµη. Προκαταλήψεις εθνικές, πολιτισµικές, θρησκευτικές τροφοδοτούν αντίστοιχες συµπεριφορές και επηρεάζουν τη ζωή πολλών οικογενειών. Παράδειγµα, η αντίληψη ότι η ένταξη στην ορθόδοξη θρησκεία αποτελεί επιθυµητή ή απαραίτητη προϋπόθεση για ένταξη στο ελληνικό έθνος οδηγεί σε µαζικές βαπτίσεις παιδιά διαφορετικών πολιτισµικά /θρησκευτικά οικογενειών. 15
Όσον αφορά στην εκπαιδευτική πολιτική, για παράδειγµα, παρά τις ρητές δεσµεύσεις του Υπουργείου Παιδείας ότι όλα ανεξαιρέτως τα παιδιά των µεταναστών µπορούν να εγγραφούν σε οποιοδήποτε ελληνικό σχολείο χωρίς προϋποθέσεις νοµιµότητας των γονιών τους, εν τούτοις υπάρχουν παραδείγµατα τυπικών και άτυπων εµποδίων. Πρώτο παράδειγµα, η εγκύκλιος 23 που στάλθηκε τον Σεπτέµβριο του 2003 σε ορισµένα δηµόσια και ιδιωτικά σχολεία, στα οποία συνιστά να µη δέχονται παιδιά αλλοδαπών, εάν οι γονείς τους δεν είναι κάτοχοι ισχυρού διαβατηρίου και άδειας παραµονής που ισχύει και να παραπέµπουν κάθε αλλοδαπό στην οικεία περιφέρεια, προκειµένου να ενηµερωθεί αρµοδίως. Μετά από αντιδράσεις ανακοινώθηκε από το Υπουργέιο Παιδείας ότι από καθαρά γραφειοκρατική εµπλοκή διαβιβάστηκε ως απλό έγγραφο µόνο στα ιδιωτικά σχολεία, από όπου µε εντολή του υπουργού απεσύρθη (Εφηµερίδα Ελευθεροτυπία, 5/10/2003). Ο Συνήγορος του Παιδιού, επίσης, ζήτησε την ανάκληση της εγκυκλίου του Υπουργείου Εσωτερικών γιατί Τα δικαιώµατα των παιδιών των µεταναστών πρέπει να είναι προσανατολισµένα στις αρχές της ίσης µεταχείρισης µε τους υπόλοιπους υπηκόους της χώρας υποδοχής και τούτο σηµαίνει ότι το δικαίωµά τους στην εκπαίδευση είναι ανεξάρτητο από το νόµιµο ή όχι της διαµονής των γονέων τους (Εφηµερίδα Ο Κόσµος του Επενδυτή,11-12 /10 /2003). εύτερο παράδειγµα, οι συχνές καταγγελίες για άρνηση εγγραφής ξένων παιδιών σε σχολεία και η µεθοδευµένη διαδικασία υπερσυγκέντρωσης αλλοδαπών µαθητών /τριών σε ορισµένα δηµοτικά σχολεία του κέντρου της Αθήνας τα οποία σταδιακά υποβαθµίζονταν και εγκαταλείπονταν από τους γηγενείς µαθητές (βλ. Ιός της Κυριακής, Ελευθεροτυπία, 5/11/2000). Αντίστοιχη µεθοδευµένη διαδικασία, προς την αντίθετη κατεύθυνση, υπήρξε τα τελευταία έτη για διακτύνωση των παιδιών ROMA ενός συγκεκριµένου καταυλισµού σε διαφορετικά σχολεία της υτικής Θεσσαλονίκης. Τρίτο παράδειγµα, η συστηµατική συρρίκνωση των τάξεων υποδοχής για τους αλλοδαπούς µαθητές /τριες καθώς οι εκπαιδευτικοί που τις στελεχώνουν καλούνται να καλύψουν τα µεγάλα κενά των κανονικών τάξεων (βλ. δηλώσεις του προέδρου της ιδασκαλικής Οµοσπονδίας στην εφηµερίδα Έθνος 26/10/2003), ενώ ταυτόχρονα δηλώνεται από το Υπουργείο Παιδείας ότι δεν υπάρχει αλλαγή πολιτικής και δεν γνωρίζει να υπάρχουν παρατυπίες (βλ. Ιός της Κυριακής, Ελευθεροτυπία, 2/11/2003). 23 Η εγκύκλιος αυτή παραβιάζει το σύνταγµα, τη διεθνή συνθήκη για τα δικαιώµατα των παιδιών που έχει επικυρώσει η χώρα µας, αλλά και αυτόν τον µεταναστευτικό νόµο 2910 του 2001. 16
Ανεξάρτητα από τα παιδιά των αλλοδαπών και των παλιννοστούντων, αν ρίξουµε µια µατιά γύρω µας θα διαπιστώσουµε ότι το σχολείο για όλα τα παιδιά όχι µόνον δεν υπάρχει ακόµη, αλλά ούτε αποτελεί επιδίωξη και όραµα σε αυτούς που αποφασίζουν για την εκπαιδευτική πολιτική στην Ελλάδα σήµερα, ούτε και σε όλους /ες τους/τις επιστήµονες που ασχολούνται µε την εκπαίδευση. Η πραγµατικότητα αυτή έχει καταγραφεί και διεθνώς. Το εκπαιδευτικό σύστηµα δεν ανταποκρίνεται στις ανάγκες µεγάλου αριθµού παιδιών που δεν ανήκουν στο κυρίαρχο γλωσσικό, πολιτισµικό, φυλετικό, οικονοµικό ρεύµα, όπως για παράδειγµα τα παιδιά των φτωχών, των µειονοτήτων κ.ά. (Beckum, 1992, Darling-Hammond, 1995, Delpit, 1998, DeVillar and Faltis, 1994). Όσοι και όσες ασχολούµαστε µε τα ζητήµατα του κοινωνικού αποκλεισµού παρατηρούµε συχνά ότι η προσοχή και το ενδιαφέρον δεν στρέφεται τόσο στην ανάπτυξη πολιτικών έτσι ώστε να γίνει εφικτή η όσον το δυνατόν µεγαλύτερη απορρόφηση δηµόσιου και κοινωνικού πλούτου απ όλες τις οικογένειες, αλλά στα ιδιαίτερα κοινωνικά χαρακτηριστικά οµάδων και οικογενειών που διαφέρουν πολιτισµικά. 24 Αυτό που αποσιωπάται είναι αν το σχολείο, ως θεσµός, µπορεί να αντιµετωπίσει αποτελεσµατικά τις ανάγκες τους, αν είναι συµβατό µε τις αξίες της ισότητας, της αλληλεγγύης, της κοινωνικής δικαιοσύνης, της προστασίας των δικαιωµάτων των παιδιών. Το γεγονός ότι παιδιά ορισµένων πολιτισµικών οµάδων δεν έχουν αυτού του τύπου τα εφόδια που το σχολείο θεωρεί απαραίτητα για εκπαιδευτική επιτυχία θέτει τα παιδιά αυτά σε ένα πλαίσιο κινδύνου, όχι βέβαια ως αποτέλεσµα ατοµικής ανικανότητας. Είναι γνωστό ότι ο λόγος του σχολείου, οι πολιτισµικοί κανόνες και προσδοκίες του σχολείου είναι πιο συµβατές µε τα αντίστοιχα κυρίαρχα σχήµατα γλώσσας και κοινωνικοποίησης της κυρίαρχης οµάδας (Cazden and Mehan, 1989) και αυτό αποτελεί τη βάση για τις πολύ διαδεδοµένες 24 Η κατανόηση εκ µέρους των εκπαιδευτικών της έννοιας του πολιτισµού, η γνώση διαφορετικών από των δικών τους πολιτισµικών πλαισίων και η εικόνα που έχουν για τα σχολεία και τις τάξεις ως κοινωνικά και πολιτισµικά πλαίσια επηρεάζει τον τρόπο µε το οποίο δοµούν και δρουν ως προς το «διαφορετικό» στη σχολική ζωή (Erickson, 1986, Heath, 1995, Mehan, et al, 1995). Η έννοια του πολιτισµού δεν εγκλωβίζεται σε µία λίστα «χαρακτηριστικών» των άλλων (Florio-Ruane, 1994, Zeichner, 1993), αλλά εµπεριέχει αναµενόµενους κανόνες, αξίες, στάσεις, τρόπους µάθησης, συµπεριφοράς, αλληλεπίδρασης και ερµηνείας της καθηµερινότητας (Cazden and Mehan, 1989). Μια ευρεία αντίληψη της έννοιας του πολιτισµού επιτρέπει στους εκπαιδευτικούς να συνειδητοποιήσουν ότι οι τάξεις τους δεν είναι ουδέτερα πλαίσια όπου µεταδίδεται η γνώση, αλλά πρόκειται για κοινωνικά και πολιτισµικά δοµηµένα πλαίσια (Cazden and Mehan, 1989, Erickson, 1986, Hollins, King and Hayman, 1994). 17
ερµηνείες για την αποτυχία των παιδιών που δεν ανήκουν σ αυτήν. Πάντως, θεωρίες όπως πολιτισµική ασυµβατότητα ή ως πολιτισµική διαφορά µεταξύ οικογένειας και σχολείου (King, 1994, Villegas, 1991) δεν δίνουν έµφαση στις δοµικές και θεσµικές αιτίες της σχολικής αποτυχίας παιδιών που δεν προέρχονται από την κυρίαρχη οµάδα (McCarthy, 1993, Villegas, 1991, Zeichner, 1993). Επιπλέον, το γεγονός ότι τα παιδιά αυτά και οι οικογένειές τους αποτελούν την πιο αδύναµη οµάδα στο σχολείο και έτσι δεν µπορούν να λειτουργήσουν ως οµάδα πίεσης για την ικανοποίηση των αναγκών τους αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα για αλλαγές προς την κατεύθυνση αυτή. Ουσιαστικά θα µπορούσαµε να ισχυριστούµε ότι ο τρόπος µε τον οποίο χειρίζεται η εκπαίδευση αυτό το ζήτηµα αποτελεί ένα σηµαντικό τέστ για την ποιότητα του εκπαιδευτικού συστήµατος. Φτώχεια / κοινωνικός αποκλεισµός και κοινωνική προστασία. Ανάγκη για νέες πολιτικές για την καταπολέµηση παλιών εχθρών Το σύστηµα κοινωνικής προστασίας στη χώρα µας βρίσκεται αντιµέτωπο µε παλιά προβλήµατα και νέες προκλήσεις, χωρίς να έχει φθάσει σ ένα ικανοποιητικό επίπεδο αποτελεσµατικότητας. Για παράδειγµα, µια πρώτη προσέγγιση της συγκριτικής αποτελεσµατικότητας των κοινωνικών δαπανών προκύπτει από το ποσοστό µείωσης της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισµού, που λειτουργεί σε όφελος των ατόµων, αλλά αποτελεί ταυτόχρονα και δείκτη ενίσχυσης της κοινωνικής συνοχής. Αν δούµε, λοιπόν, τα ποσοστά της φτώχειας πριν και µετά τις χρηµατικές µεταβιβάσεις στην Ελλάδα το 1999, παρατηρούµε ότι η µείωση της φτώχειας περιορίζεται κατά 1 ποσοστιαία µονάδα σε σύγκριση µε την Ε.Ε.-15 όπου η µείωση ανέρχεται σε 9 ποσοστιαίες µονάδες. 25 Αυτό σηµαίνει αναποτελεσµατικότητα των µέτρων κοινωνικής πολιτικής να µειώσουν τις επιπτώσεις της φτώχειας / κοινωνικού αποκλεισµού, µόνον που σε όλες τις κοινωνικά αποκλεισµένες οµάδες υπάρχουν και παιδιά και πιθανότατα τα παιδιά των κοινωνικά αποκλεισµένων οµάδων θα αποτελέσουν τους κοινωνικά αποκλεισµένους του αύριο. Πρόκειται για ένα φαύλο κύκλο, όπως τον καταγράφει ο Τσιάκαλος (2002), η ελλιπής απορρόφηση βασικών δηµόσιων και κοινωνικών αγαθών οδηγεί στην αδυναµία ισότιµης συµµετοχής στη διαµόρφωση πολιτικών αποφάσεων, γεγονός που εµποδίζει την αποφασιστική καταπολέµηση των αρνητικών για την κοινωνική ένταξη παραγόντων, γεγονός που µε τη σειρά του οδηγεί 25 Πηγή: Eurostat European Community Household Panel (ECHP) UDB, wave6, version December 2002. 18
στην ελλιπή απορρόφηση δηµόσιου και κοινωνικού πλούτου. Κατ' αυτόν τον τρόπο, ο φαύλος κύκλος ολοκληρώνεται και επαναλαµβάνεται. Στόχος της κοινωνικής πολιτικής θα πρέπει να είναι η υπέρβαση αυτού του κύκλου. Μεταξύ των άλλων στόχων αυτής της πολιτικής, ιδιαίτερα για τους νέους/ες, είναι ο περιορισµός του κινδύνου αποκλεισµού από την κοινωνία της πληροφορίας και της δια-βίου εκπαίδευσης 26. Οι σύγχρονες προκλήσεις σε ορισµένες εκ των οποίων αναφερθήκαµε - που αντιµετωπίζει το σύστηµα κοινωνικής προστασίας της χώρας µας, αλλά και των άλλων χωρών της Ε.Ε., είναι πολλά. Ο περιορισµός των αρνητικών επιπτώσεων των κοινωνικοοικονοµικών εξελίξεων, κατά τον Μπούζα (2002), απαιτεί τον εκσυγχρονισµό των συστηµάτων κοινωνικής προστασίας έτσι ώστε να επιτευχθούν τέσσερις ευρείς στόχοι: εργασία ικανή να εξασφαλίζει επαρκές εισόδηµα, συντάξεις ασφαλείς και σύστηµα κοινωνικών ασφαλίσεων βιώσιµο, βελτιωµένη κοινωνική ενσωµάτωση και υψηλής ποιότητας και βιώσιµο σύστηµα υγείας. Η συµβολή των συστηµάτων κοινωνικής προστασίας των χωρών της Ευρωπαϊκής Ενωσης έχει αναγνωρισθεί σε δύο κυρίως τοµείς, όπως εκφράζεται σε επίσηµα κείµενα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής: την αναπλήρωση των εισοδηµάτων των ατόµων/ νοικοκυριών που βρίσκονται σε κατάσταση ανάγκης και την υποστήριξή τους στις οικονοµικές και κοινωνικές αλλαγές. Υπό αυτό το πρίσµα, ενώ "η κοινωνική προστασία αποτελεί την έµπρακτη εκδήλωση της κοινωνικής αλληλεγγύης" ταυτόχρονα αποτελεί ή θα έπρεπε να αναδειχθεί σε έναν παραγωγικό συντελεστή, έτσι ώστε να προάγεται ταυτόχρονα η κοινωνική συνοχή και η οικονοµική ανάπτυξη (Μπούζας, 2002). Το γεγονός ότι το σύστηµα κοινωνικής προστασίας δεν επιτελεί αποτελεσµατικά το ρόλο του µειώνοντας τις αρνητικές επιπτώσεις που προκύπτουν από παλιά προβλήµατα αλλά και από τις σύγχρονες κοινωνικοοικονοµικές εξελίξεις έχει αρνητικές συνέπειες στα παιδιά που ανήκουν σ αυτές τις οµάδες. Ας πάρουµε για παράδειγµα τα παιδιά των µονογονεικών οικογενειών στο σχολείο. Πολύ συχνά αναφέρεται στη βιβλιογραφία, όπως αναφέραµε παραπάνω, ότι αποτελούν οµάδα υψηλού κινδύνου ως προς πολλές όψεις, -και ως προς την εκπαιδευτική αποτυχία,- χωρίς να υπάρχει µεγάλος βαθµός συµφωνίας ως προς τις αιτίες. 27 Γενικά, η επίδραση της µορφής 26 European Commission.(2001) EU Employment and Social Policy, 1999-2001: Jobs, Cohesion, Productivity, Luxembourg. 27 Για την επίδραση της µονογονεϊκότητας στην εκπαιδευτική επιτυχία του παιδιού βλ. Εκπαίδευση και µονογονεϊκότητα στο.κογκίδου (1995) Μονογονεϊκές οικογένειες, Πραγµατικότητα- Προοπτικές-Κοινωνική πολιτική. Αθήνα: εκδ. Νέα Σύνορα Λιβάνη, σελ. 604-630. 19
της οικογενειακής οργάνωσης στην εκπαιδευτική επιτυχία του παιδιού είναι πολύπλοκη και εντάσσεται σε ένα σύνολο αθροιστικών αιτιακών διεργασιών. Αυτό που παρουσιάζει, όµως, ενδιαφέρον στη συνόψιση των σχετικών ερευνών είναι η έµφαση που δίνεται στο γεγονός ότι αυτό που καθορίζει, τελικά, την εκπαιδευτική επιτυχία των παιδιών δεν είναι ο αριθµός των γονέων στο νοικοκυριό -η επίδραση του αριθµού των γονέων ασκείται µέσω παρεµβαλλόµενων µεταβλητών και το εισόδηµα αποτελεί την κύρια µεταβλητή. Αυτό που είναι σηµαντικό είναι η ποιότητα της οικογενειακής ζωής. Η ποιότητα, όµως, εξαρτάται και από ορισµένους άλλους παράγοντες, όπως, το εισόδηµα, οι προσδοκίες και οι αξίες των γονέων. Σηµαντικό συστατικό της εκπαιδευτικής επιτυχίας είναι, επίσης, η πολιτισµική σηµασία που δίνεται στη µορφή της οικογενειακής οργάνωσης και ο τρόπος που βιώνεται από τα µέλη της. Επίσης, το περιορισµένο εισόδηµα και ο χρόνος που επενδύει ένας µόνος - γονιός στα παιδιά είναι µικρότερο από το αντίστοιχο µιας οικογένειας µε δύο γονείς και αυτό επηρεάζει αρνητικά την εκπαιδευτική επιτυχία και τα χρόνια εκπαίδευσης. Στο βαθµό που το χαµηλό εκπαιδευτικό επίπεδο έχει φτωχογενή χαρακτήρα και εµφανίζει τάσεις αναπαραγωγής από γενιά σε γενιά, επιβάλλεται η λήψη άµεσων µέτρων για την εξάλειψη του φαινοµένου της πρόωρης εγκατάλειψης. Τα αποτελέσµατα αυτά έχουν σηµαντικές επιπτώσεις στο σχεδιασµό αντίστοιχης πολιτικής για την συγκεκριµένη οµάδα, την οποία χρησιµοποιήσαµε ως παράδειγµα, και καταδεικνύουν την άµεση ανάγκη για νέες και καινοτόµες πολιτικές που να ανταποκρίνονται στη νέα πραγµατικότητα και οι οποίες θα συµβάλλουν και στην εκπαιδευτική επιτυχία των παιδιών αυτών µειώνοντας έτσι τον κίνδυνο να είναι οι κοινωνικά αποκλεισµένοι του αύριο. Το δικαίωµα στην εκπαίδευση δεν περιλαµβάνει µόνο την παροχή της υποχρεωτικής εκπαίδευσης. Πρέπει να συνοδεύεται και από το ερώτηµα αν διασφαλίζονται αυτά τα δικαιώµατα για όλα τα παιδιά των, αν υπάρχουν δηλ. εµπόδια που περιορίζουν την πρόσβαση. Η ενθάρρυνση και η στήριξη των παιδιών για την επίτευξη ενός υψηλότερου µορφωτικού επιπέδου αποτελεί άµεση προτεραιότητα της πολιτικής, παράλληλα µε την αύξηση του εισοδήµατος της οικογένειας. Η άποψη αυτή µας προσεγγίζει σ ένα άλλο στόχο, την αναδιοργάνωση του πολιτισµικού περιεχοµένου όλης της εκπαίδευσης και άµεσα συνυφασµένο µε αυτή την προοπτική είναι το ζήτηµα της εκπαίδευσης και της µετεκπαίδευσής τους, καθώς και των άλλων επαγγελµατιών. 20