Κεφάλαιο 5 Παραγωγή και Παραγωγικότητα

Κεφάλαιο 5 Παραγωγή και Παραγωγικότητα 5.1 Η έννοια της παραγωγής και της παραγωγικότητας Παραγωγή: Οι άνθρωποι χρειάζονται αγαθά και υπηρεσίες, που ικανοποιούν τις ανάγκες τους και άρα είναι διατεθειµένοι να πληρώσουν κάποιο αντίτιµο για να τα αποκτήσουν. Παραγωγή όνοµάζεται το σύνολο των δραστηριοτήτων που δηµιουργούν αυτά τα αγαθά και τις υπηρεσίες. Υπάρχει περιορισµένο πλήθος διαθέσιµων εργαζοµένων που επίσης έχουν περιορισµένο διαθέσιµο χρόνο, άρα είναι υψίστης σηµασίας το πόσο παράγεται ανά µονάδα εργαζοµένου και ανά µονάδα χρόνου. Αυτό ορίζεται σαν παραγωγικότητα. Παραγωγικότητα: Η παραγωγικότητα εξαρτάται από πλήθος παραγόντων οι οποίοι θα εξετασθούν στη συνέχεια και είναι αποτέλεσµα συλλογικής προσπάθειας, γιαυτό χαρακτηρίζει περισσότερο οµάδες (π.χ. εταιρείες, κράτη) παρά µεµονωµένα άτοµα. Για παράδειγµα, µπορούµε να διαπιστώσουµε πως µια άνθρωπο-ώρα εργασίας στην βιοµηχανία παράγει πολύ περισσότερα αγαθά στην Ιαπωνία παρά στην Ελλάδα. Ας ξεκινήσουµε µε ένα µικρό παράδειγµα: Ας εξετάσουµε δύο υποθετικούς εργάτες σε δύο παρεµφερείς επιχειρήσεις. Ο εργάτης Α και ο εργάτης Β. Οι δυο τους χρησιµοποιούν κάποιον εξοπλισµό για να φτιάξουν πανοµοιότυπα αντικείµενα. Σε µια 40-ώρη εβδοµάδα ο εργάτης Α παράγει 400 αντικείµενα, ενώ ο Β παράγει 600 αντικείµενα. Παραγωγικότητα του Α=400 αντικείµενα/40 ώρες=10 αντικείµενα/ώρα Παραγωγικότητα του Β=600 αντικείµενα/40 ώρες=15 αντικείµενα/ώρα Ήτοι, η παραγωγικότητα συµπεριλαµβάνει δυο µεταβλητές: Την εκροή (output), δηλ. σε αυτή την περίπτωση τον αριθµό των παραγόµενων αντικειµένων Τον χρόνο για να επιτευχθεί αυτή η παραγωγή, δηλ. σε αυτή την περίπτωση τις ώρες εργασίας των εργατών. Η παραγωγικότητα µετράται σαν εκροή (δηλ. αξία παραγωγής) ανά ανθρωπο-ώρα. Η διαφορά ανάµεσα στην παραγωγή και την παραγωγικότητα: Είναι σηµαντικό να γίνει απόλυτα κατανοητή η διαφορά ανάµεσα στις έννοιες της «παραγωγής» και της «παραγωγικότητας». Ας υποθέσουµε πως δυο εταιρείες φτιάχνουν τα ίδια παπούτσια: Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 37

Εταιρεία Χ: 10.000 (ζευγάρια παπούτσια) Εταιρεία Υ: 5.000 (ζευγάρια παπούτσια) Μπορούµε να πούµε πως η παραγωγή της Χ είναι διπλάσια της Υ. Όµως η πρόταση αυτή δεν µας λέει κάτι για την παραγωγικότητα των δυο εταιριών. Εάν η Χ χρησιµοποιεί υπερδιπλάσιους εργάτες και κεφάλαια από την Υ, τότε η παραγωγικότητα της Χ είναι µικρότερη της Υ. Παραγωγικότητα και βιοτικό επίπεδο: Η τεράστια σηµασία της παραγωγικότητος έγκειται στο ότι καθορίζει την αξία της κατά κεφαλήν παραγωγής, ήτοι την αξία αγαθών και υπηρεσιών διαθέσιµων κατ άτοµο κατά µέσο όρο, που µε την σειρά της καθορίζει το υλικό µέρος του βιοτικού επιπέδου. Ενας εργαζόµενος που θα µεταβεί π.χ. από ένα Αλγερινό χυτήριο να εργασθεί σε µια Σουηδική χαλυβουργία µπορεί εύκολα να διπλασιάσει και να τριπλασιάσει την αξία που παράγει, δεδοµένου ότι έχει πλέον την υποστήριξη αποδοτικότερου εξοπλισµού, καλύτερης τεχνογνωσίας, πρακτικής άσκησης, καλύτερης υγειονοµικής περίθαλψης, και καλύτερης καθοδήγησης και οργάνωσης από τους µάνατζερ του. Επίσης, (κυρίως αν τυχαίνει να εργάζεται στις πωλήσεις ή στην σχεδίαση, ή στην διοίκηση), λειτουργεί σε καλύτερες υποδοµές (µετακινείται πιο γρήγορα, επικοινωνεί πιο γρήγορα, βρίσκει ευκολότερα χρηµατοδόστηση µε ευνοϊκότερους όρους, κλπ). Ενδεχοµένως στην πατρίδα του κάποιοι να διακινούν εµπορεύµατα σε ορεινά χωριά ακόµα σε ηµιονικές οδούς µε ελάχιστη αποδοτικότητα χωρίς έτσι να µπορούν και να απολαµβάνουν µεγάλη υλική ευηµερία (αν και µπορεί να απολαµβάνουν ευτυχία η οποία δεν µπορεί να προσδιορισθεί µε οικονοµικούς όρους). Αξίζει να επισηµανθεί ότι αυτό συµβαίνει χωρίς ατοµική ευθύνη των ιδίων (πέραν της συµµετοχής τους στην συλλογική ευθύνη), ωστόσο αυτό εξηγεί γιατί για την ίδια δουλιά πληρώνεται πολύ λιγότερο ο Ζαϊρινός από τον Έλληνα, και αυτός µε τη σειρά του από τον Ολλανδό, αν και οι δύο τελευταίοι ανήκουν µάλιστα και σε µερικώς ενιαίο οικονοµικά χώρο. Αυτό ωστόσο, δεν παρακάµπτει το πρόβληµα της παραγωγικότητας αφού στο τέλος οι εργαζόµενοι µιας χώρας θα µοιράσουν (δίκαια, ή άδικα) µόνο την αξία όσων παρήγαγαν. Μάλιστα, αυτό πολύ λίγο επηρρεάζεται από την τρέχουσα οικονοµική πολιτική, διότι βασίζεται σε πολύ µακροπρόθεσµα ζητήµατα (του ιστορικά δηµιουργηθέντος πλούτου, υποδοµών, αξιών, παιδείας, δεξιοτήτων, κοινωνικής και ταξικής αρµονίας κ.ά.). Αυτό φαίνεται από το γεγονός ότι και η επιτυχέστερη πολιτική δεν µπορεί να βελτιώσει ξαφνικά την παραγωγικότητα περισσότερο από ένα µικρό ποσοστό κατ έτος. Επειδή το µεγαλύτερο µέρος της παραγωγικότητας έχει κοινωνική προέλευση, αυτή την απολαυή των συλλογικών κοινόχρηστων πλεονεκτηµάτων µιας προηγµένης κοινωνίας επιδιώκουν και αυτοί που επιλέγουν να γίνουν οικονοµικοί µετανάστες. Εµφανίζουν µάλιστα συχνά το οξύµωρο να µην υιοθετούν αξίες (π.χ. θέση της γυναίκας) όπως ισχύουν στον τόπο φιλοξενίας τους, παρότι ανήκουν στο πλέγµα των µέσων που επέτρεψε το υψηλότερο παραγωγικό επίπεδο στη νέα πατρίδα τους. Έτσι, «προσπαθούν» ακούσια να αναπαραγάγουν τα εµπόδια παραγωγικότητας που προκάλεσαν τις αιτίες που τους «έδιωξαν» από την δική τους πατρίδα. Παροµοίως και οι ντόπιοι συχνά δεν θέλουν να υιοθετήσουν µεταρρυθµίσεις που ισχύουν στις χώρες τις οποίες «ζηλεύουν» διότι προσφέρουν Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 38

υψηλότερους µισθούς (και συνεπώς βιοτικό επίπεδο). Η παραγωγικότητα λοιπόν όχι µόνο παίζει σοβαρό λόγο στην υλική ευηµερία, αλλά και κρύβεται κάτω από πάρα πολύ πολύπλοκους παράγοντες που εκτείνονται από την µηχανικό εξοπλισµό, µέχρι την παιδεία και τις ιδέες και αξίες που κρύβονται στα µυαλά των ανθρώπων. (π.χ. κοινωνική οργάνωση, εργασία γυναικών, κ.α.) 5.2 Καταµερισµός παραγωγής Οι παραγωγικές δραστηριότητες που παράγουν αγαθά και υπηρεσίες µπορούν να διαιρεθούν σε τρεις µεγάλες κατηγορίες: 1. Τον πρωτογενή τοµέα: Η παραγωγή αυτού του τοµέα περιγράφεται ως «πρωτογενής» επειδή ανήκει στο πρώτο στάδιο της παραγωγής. Παράγει ακατέργαστα υλικά, είτε µε το να τα παίρνει από το έδαφος π.χ. ορυχεία, µεταλλεία, είτε µε το να τα παράγει από την γη (ξηρά και θάλασσα) π.χ. γεωργία, κτηνοτροφία, αλιεία. 2. ευτερογενής τοµέας: Περιλαµβάνει βιοµηχανίες επεξεργασίας και µεταποίησης, οι οποίες φέρουν εις πέρας το δεύτερο µέρος της παραγωγής. Αλλάζουν τα ακατέργαστα υλικά του πρωτογενούς τοµέα ή εξαρτήµατα ήδη του δευτερογενούς τοµέα σε έτοιµα ή ηµιτελή υλικά. Παραδείγµατα είναι οι χαλυβουργίες που από µετάλλευµα φτιάχνουν δοκούς, λαµαρίνες κ.α. καθώς και οι αυτοκινητοβιοµηχανίες, ναυπηγεία, κονσερβοποιεία, βιοµηχανίες τροφίµων, ποτών, ενδυµάτων κ.α. 3. Τριτογενής τοµέας (υπηρεσίες): Οι εταιρείες του τριτογενούς τοµέα παράγουν και προσφέρουν υπηρεσίες, σε όλες τις δραστηριότητες του πρωτογενούς και δευτερογενούς τοµέα, αλλά και απευθείας στους καταναλωτές. Στις µοντέρνες κοινωνίες, οι εταιρείες των δύο πρώτων τοµέων, θα ήταν αδύνατο να λειτουργήσουν παραγωγικά δίχως την υποστήριξη των εταιριών του τρίτου κλάδου. Παραδείγµατα είναι οι Τράπεζες, οι εταιρείες λογισµικού, γραφεία εύρεσης εργασίας, οι εταιρείες µελετών, τα νοσοκοµεία, εκπαιδευτικά ιδρύµατα, αλλά και γιατροί, δικηγόροι, κουρείς, υδραυλικοί κλπ. Η σηµασία των ξεχωριστών τοµέων Οι αναλογία του εργασιακού δυναµικού στους διαφορετικούς τοµείς της οικονοµίας διαφέρει ανάλογα µε το µέγεθος της οικονοµικής ανάπτυξης. Στις υποανάπτυκτες χώρες σχεδόν όλος ο πληθυσµός ασχολείται για την παραγωγή τροφίµων (60% έως και 80% πριν µερικά χρόνια), ενώ στις αναπτυσσόµενες χώρες, ακόµα ένα µεγάλο ποσοστό του εργαζόµενου πληθυσµού, είναι στον πρωτογενή τοµέα. Αντίθετα, στις ΗΠΑ και το ΗΒ ανήκουν µόλις το 4% µε 6%, ενώ η αναλογία σε σχέση µε τους άλλους δύο τοµείς µειωνότανε όλο τον 20 ο αιώνα. Στα πρόσφατα χρόνια, υπάρχει και µια σταθερή µείωση στους αριθµούς των εργαζοµένων στον δευτερογενή τοµέα που έχει φθάσει στο 20% ενώ ο τριτογενής περίπου στο 70%. Το ίδιο µε καθυστέρηση συνέβη και στην χώρα µας όπου οι απασχολούµενοι στην γεωργία µειώνονται σταθερά µετά τον πόλεµο και έχουν φθάσει κάτω από το 10%. Οµοίως µετά µια ραγδαία ανάπτυξη µετά τον πόλεµο και ο δευτερογενής τοµέας εστράφη σε πτωτική τροχιά τα τελευταία 30 χρόνια µε παράλληλη αύξηση του τριτογενούς τοµέα. Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 39

Μια µείωση στα ποσοστά του πληθυσµού που εργάζεται σε δραστηριότητες πρωτογενούς και δευτερογενούς τοµέα, δεν σηµαίνει απαραίτητα πως η παραγωγή σε αυτούς του κλάδους µειώνεται. Οι αλλαγές στην εργασία, οφείλονται συχνά σε τεχνολογικές αλλαγές, που έχουν αυξήσει κατά πολύ την παραγωγικότητα της εργασίας. υστυχώς ενώ αυτή η (θετική εξέλιξη) ήταν αρχικά η αιτία της µείωσης της απασχόλησης στον δευτερογενή τοµέα, από την δεκαετία του 80 υπήρξε µια αρνητικότατη εξέλιξη που επετάχυνε το φαινόµενο της αποβιοµηχάνισης και συγκεκριµένα η µεταστέγαση των βιοµηχανιών σε αναπτυσσόµενες χώρες χαµηλού εργατικού κόστους όπου υπάρχουν χαµηλότεροι µισθοί µε ίδια ή και υψηλότερη παραγωγικότητα κυρίως προς την άπω ανατολή (Κίνα, Κορέα, Ταϊβάν κ.α.). Πέραν πάντως αυτού του λόγου, τα ποσοστά του εργασιακού προσωπικού στους τρεις τοµείς αλλάζουν όσο η οικονοµία βελτιώνεται και αναπτύσσεται. Όσο το εισόδηµα συνεχίζει να αυξάνεται, τόσο αυξάνεται και η ζήτηση για υπηρεσίες π.χ. υγείας (και λόγω γήρανσης), νοµικές εκπαιδευτικές (λύκεια αλλά και µουσική, υπολογιστές, κ.α.), διασκέδασης (θέατρα, συναυλίες κτλ). Βελτιώσεις στην παραγωγικότητα στην γεωργία και στην µεταποίηση οδηγούν στην µετακίνηση των εργαζοµένων στις βιοµηχανίες υπηρεσιών. 5.3 Ο καταµερισµός της εργασίας (εξειδίκευση) Ίσως το πιο αξιοπρόσεχτο χαρακτηριστικό της οικονοµικής εξέλιξης µε αποκορύφωση τις σύγχρονες παραγωγικές µεθόδους, είναι ο τρόπος και ο βαθµός µε τον οποίο η εργασία εξειδικεύεται. Στις πρωτόγονες κοινωνίες ο κάθε άνθρωπος κυνηγούσε, καλλιεργούσε τη γη και συνέλεγε την τροφή του αλλά παράλληλα έφτιαχνε τα ρούχα του, τα παπούτσια του, τα εργαλεία και τα όπλα του. Σιγά-σιγά κάποιοι τεχνίτες εξειδικεύτηκαν π.χ. ο σιδεράς, ή βαρελάς, ή ο κτίστης αν και συνήθως δεν παρατούσαν κατ ανάγκην και τη δουλειά στα χωράφια τους. Καθώς όµως η εξειδίκευση διευρυνότανε συνεχώς άρχισε να γίνεται η αποκλειστική τους απασχόληση, δεδοµένου ότι η παραγωγικότητα ανεβαίνει πάρα πολύ αν κάποιος µάθει πολύ καλά κάτι µε περιορισµένη έκταση, παρά αν ανακατεύεται τσαπατσούλικα σε λίγο απ όλα. Σήµερα αυτή η τάση πήρε τέτοια έκταση ώστε η παραγωγή ενός αγαθού ή µιας υπηρεσίας, να διασπάται σε έναν πολύ µεγάλο αριθµό διαφορετικών και απλών διεργασιών. Κάθε εργάτης είναι υπεύθυνος για τον τοµέα του και ξοδεύει αρκετό από τον χρόνο του φέρνοντας εις πέρας µόνο µια από αυτές τις διεργασίες. Έτσι σε αρκετές βιοµηχανίες το προϊόν που παράγεται, είναι το αποτέλεσµα των προσπαθειών εκατοντάδων ειδικευµένων εργατών. Η τεχνική αυτή της διάσπασης της παραγωγής σε µεγάλο αριθµό εξειδικευµένων διεργασιών ονοµάζεται καταµερισµός εργασίας (division of labour). Τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγµατα είναι στις βιοµηχανίες αυτοκινήτων, τηλεοράσεων κλπ. Οι βιοµηχανίες αυτές και ακόµα πολλές άλλες, χρησιµοποιούν γραµµές παραγωγής, στις οποίες κάθε εργάτης τοποθετεί ένα εξάρτηµα στο προϊόν καθώς αυτό προχωράει στην γραµµή συναρµολόγησης στο τέλος της οποίας βγαίνει το έτοιµο τελικό προϊόν. Το σύστηµα αυτό της παραγωγής, ονοµάζεται συχνά και µαζική παραγωγή (mass production). Ο καταµερισµός της εργασίας είναι το κυριότερο στοιχείο που έφερε την σηµερινή υψηλή παραγωγικότητα ιδίως στις γραµµές παραγωγής που συνιστούν την κορύφωση του καταµερισµού. Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 40

Πλεονεκτήµατα του Καταµερισµού της Εργασίας: 1. εν έχουν δυο άνθρωποι ακριβώς τα ίδια προσόντα, έτσι δηµιουργείται ένα µεγάλο δίκτυο από διαφορετικές εργασίες, ανάλογα µε τα προσόντα του κάθε εργαζόµενου. Κάποιος µε επιδεξιότητα στα χέρια µπορεί να φτιάχνει µόνο µουσικά όργανα, άλλος να ασχολείται µε µαθηµατικούς υπολογισµούς, άλλος κατανοεί την ύπαιθρο και έχει αντοχή σε δύσκολες καιρικές συνθήκες, ενώ ασφυκτιά σε περιβάλλον γραφείου. Αλλά εκτός των έµφυτων ικανοτήτων, το σπουδαιότερο είναι ότι τελικά καθένας µαθαίνει καλά ένα περιορισµένο τοµέα (έναντι του να ασχολείται µε τα πάντα) ακόµα κι αν δεν είναι αυτό που ονειρεύεται, ή και ακόµα και αν οι δεξιότητες του ήσαν περιορισµένες. Πάντα µετά από πρακτική εξάσκηση γίνεται καλύτερος στον χειρισµό του συγκεκριµένου εργαλείου από οποιονδήποτε άλλο. Σε αυτό το πνεύµα στα εργοστάσια, γραφεία και λοιπούς χώρους παραγωγής χωρίζονται οι εργασίες σε ειδικευµένα κοµµάτια κάνοντας την διαδικασία της παραγωγής πιο εύκολη, αφού κάθε εργάτης εκτελεί την διαδικασία στην οποία είναι ειδικευµένος (λόγω προσόντων και/η εξάσκησης). 2. Η επανάληψη οδηγεί στην τελειότητα (repetitio est mater studiorum). Όταν ένας εργάτης εκτελεί συνεχώς την ίδια διαδικασία, τότε γίνεται όλο και πιο καλός σε αυτή, οπότε µπορεί να εργάζεται µε µεγαλύτερη ταχύτητα και ευκολία. 3. Εάν ένας άνθρωπος, έχει να φέρει εις πέρας πολλές και διαφορετικές εργασίες στην γραµµή παραγωγής ή σε συγκροτήµατα γραφείων, θα πρέπει να µετακινείτε συνεχώς από το ένα µέρος στο άλλο, ενώ αν έχει να εκτελέσει µια διεργασία θα µπορεί να µένει στάσιµος. Έτσι δεν υπάρχουν αργοπορίες και η παραγωγική διαδικασία κινείτε πιο γρήγορα. 4. Όταν ένας εργάτης είναι υπεύθυνος για πολλές και διάφορες εργασίες, τότε θα πρέπει να έχει και τα κατάλληλα εργαλεία για κάθε εργασία. Έτσι δηµιουργούνται προβλήµατα χώρου και επίσης τα εργαλεία δεν αξιοποιούνται συνεχώς (αφού ένα άτοµο δεν κάνει ταυτόχρονα τις δουλειές αυτές). Με την ειδίκευση κάθε εργάτης έχει τα εργαλεία που απαιτούνται και τα χρησιµοποιεί συνεχώς, όπως και οι άλλοι που κάνουν άλλες εργασίες που κάποτε γινόντουσαν όλες από ένα εργάτη σε διαδοχικές φάσεις µε χαµηλότερη απόδοση. 5. Το κυριότερο πλεονέκτηµα του καταµερισµού είναι ότι επιτρέπει την µηχανοποίηση της εργασίας. Αυτό συµβαίνει διότι είναι απλούστερο να σχεδιαστεί ένα µηχάνηµα για απλές δουλειές. Π.χ. η σύγχρονη παραγωγή υποδηµάτων αναλύεται σε περίπου 100 ενέργειες που κάθε µία µπορεί να βοηθηθεί από κάποιο µηχάνηµα. Οµοίως για να φτιάξεις τάβλες από κορµούς δένδρων µπορείς να εκµηχανίσεις την διαδικασία µε σειρά εργαλείων, πριόνια, τρυπάνια, τριβεία κτλ. Αναµφίβολα ο καταµερισµός εργασίας οδήγησε στην τεράστια βελτίωση της παραγωγικότητας των τελευταίων αιώνων βελτιώνοντας το βιοτικό επίπεδο, ελαττώνοντας τις ώρες εργασίας και βελτιώνοντας τις συνθήκες εργασίας καταργώντας ουσιαστικά σειρά από βαριές χειρωνακτικές εργασίες µε την χρήση µηχανηµάτων. Η έννοια της χειρονακτικής εργασίας σήµερα δεν είναι ίδια µε αυτό που αντιλαµβανόταν ο παππούς µας. Αυτό γίνεται οπτικά αντιληπτό από την σύγκριση φωτογραφιών φορτοεκφορτωτών λιµανιών προ 30 χρόνων και σήµερα. Οι παππούδες µας θα θεωρούσαν αδύνατον να ασκούν αυτό το επάγγελµα παχύσαρκοι αδρανείς άνθρωποι σαν κι αυτούς που βλέπουµε στους δέκτες µας όταν γίνονται συζητήσεις µε εκπροσώπους των σχετικών κλάδων. Αυτό είναι Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 41

αναµφίβολα µια κατάκτηση της εκµηχάνισης µέσω γερανών και εµπορευµατοκιβωτίων. Τα µειονεκτήµατα του καταµερισµού της εργασίας: 1. Η συνεχείς επανάληψη των ίδιων βηµάτων µπορεί να οδηγήσει σε ανία και απογοήτευση για την δουλειά. Η µονοτονία και η απώλεια ικανοποίησης από τη δηµιουργική εργασία, είναι το κόστος που µπορεί να πληρώνει κάποιος εργαζόµενος για µεγαλύτερο εισόδηµα και λιγότερες ώρες εργασίας, τα οποία κατέστησαν δυνατά λόγω των τεχνικών µαζικής παραγωγής. 2. Λέγεται πως η ειδίκευση έχει οδηγήσει σε απώλεια άλλων ικανοτήτων. Αντικείµενα τα οποία γινόντουσαν από ανθρώπους τώρα γίνονται από µηχανήµατα. Ένας εργάτης πλέον δεν µπορεί να έχει την ικανοποίηση να πει «εγώ το έφτιαξα αυτό». Από την άλλη µεριά, οι µοντέρνες παραγωγικές µέθοδοι έχουν δηµιουργήσει ανάγκες για µια νέα σειρά ικανοτήτων στην σχεδίαση, κατασκευή και συντήρηση πολλών µηχανηµάτων που αξιοποίησαν δεξιότητες που ούτε οι ίδιοι οι κάτοχοί τους φανταζόντουσαν επαναφέροντας την αντίστοιχη ευφορία που φέρνει η δηµιουργική εργασία. 3. Η ειδικευµένη παραγωγή αναγκάζει τα µηχανήµατα αλλά και τους εργάτες να λειτουργούν σε µεγάλη ταχύτητα πράγµα που είναι δυνατό µόνο για τυποποιηµένα (standardised) προϊόντα που είναι πανοµοιότυπα. Έτσι πολλοί είναι οι άνθρωποι που υποστηρίζουν πως ο καταµερισµός εργασίας είναι υπεύθυνος για την έλλειψη ποικιλίας. Ωστόσο το εναλλακτικό θα ήταν µάλλον να µην έχουν καθόλου αυτά τα προϊόντα οι µάζες των ανθρώπων παρά ότι θα τα είχαν και θα είχαν και εξατοµικευµένες διαφοροποιήσεις. Και όµως σήµερα η πλειοψηφία διαθέτει πλυντήρια, τηλεοράσεις, ηλεκτρικές κουζίνες, αυτοκίνητα και πολλά άλλα µόνο χάρις στην µαζική παραγωγή που κατέστη δυνατή µε τον καταµερισµό εργασίας. Μπορεί η κάθε κατηγορία να έχει πανοµοιότυπα προϊόντα αλλά µπορείς να έχεις µια συλλογή από διαφορετικές συσκευές πολύ χρήσιµες στην καθηµερινή ζωή. 4. Η δουλειές που εκτελούνται από ειδικευµένους εργάτες είναι συνήθως σχετικές µε την βιοµηχανία στην οποία απασχολούνται. Αν οι εργάτες αυτοί χάσουν την δουλειά τους, τότε δεν θα µπορούν άµεσα να εργαστούν σε άλλου είδους βιοµηχανία. Ωστόσο η απλότητα των εργασιών καθιστά και την εξάσκησή τους σε άλλη εργασία πολύ εύκολη. 5. Η ειδίκευση αυξάνει την αλληλεξάρτηση µας από άλλους. Όλα τα πράγµατα που χρησιµοποιούµε και καταναλώνουµε κάθε µέρα είναι αποτέλεσµα της προσπάθεια κάποιων άλλων. Το γεγονός πως όλοι βασίζονται πάνω σε κάποιους άλλους σηµαίνει πως αν κάτι συµβεί σε έναν τοµέα της οικονοµίας, τότε αυτό επηρεάζει όλους σχεδόν τους τοµείς της. Μια απεργία ή ένας σεισµός που αναστέλλει την παραγωγή ενός εξαρτήµατος αδρανοποιεί πολλές άλλες βιοµηχανίες που χρησιµοποιούν το εξάρτηµα (π.χ. ο σεισµός στην Ταϊβάν πριν µια δεκαετία προκάλεσε παγκόσµια έλλειψη µνηµών RAM και αύξηση του κόστους των Η/Υ). Η έκταση του καταµερισµού της εργασίας είναι πολύ µεγάλη στην σηµερινή κοινωνία και καλύπτει πολλά επίπεδα της οικονοµικής ζωής. Έτσι διακρίνουµε: 1. Ειδίκευση ανά βιοµηχανικό κλάδο π.χ. βιοµηχανίες πετρελαίου, άνθρακα, οικιακών συσκευών, αυτοκινήτων κτλ Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 42

2. Ειδίκευση ανά εταιρεία. όπως είναι φυσικό και οι εταιρείες ειδικεύονται π.χ. κάποια µπορεί να φτιάχνει µόνο ηλεκτρικά εξαρτήµατα για αυτοκίνητα (µπουζί και αναφλέξεις), άλλη µόνο χρώµατα, άλλη µόνο λάστιχα κ.ο.κ. 3. Ειδίκευση ανά εργαζόµενο. Αναφερθήκαµε αναλυτικά σε αυτό. Τα διαφορετικά επαγγέλµατα εξ αιτίας της ειδίκευσης φτάνουν πλέον τις 40000. 4. Ειδίκευση ανά περιοχή. Επειδή δηµιουργούνται συνέργειες µε την εγγύτητα πρώτων υλών, εξαρτηµάτων, κ.α. τείνουν να συγκεντρώνοντα οµοειδείς δραστηριότητες σε κάποιες περιοχές. Έτσι έχουµε οµοειδείς καλλιέργειες π.χ. βαµβάκι στην Καρδίτσα, αγγειοπλαστική στο Μαρούσι (κάποτε), µεταλλικές κατασκευές στην Ελευσίνα, Ναυπηγοεπισκευαστικές στο Πέραµα κ.ο.κ. Αυτό συµβαίνει σε όλες τις χώρες, π.χ. χαλυβουργίες στο Κλήβελαντ και παλιότερα στο Σέφηλντ της Βρετανίας, Υφαντουργία στο Μάντσεστερ κ.ο.κ. 5. Ειδίκευση ανά χώρα. Πολλές δραστηριότητες συγκεντρώνονται σε ολόκληρες χώρες π.χ. καφές στην Βραζιλία, χαλκός στην Χιλή, καουτσούκ στην Μαλαισία, τουρισµός στην Ελλάδα, πετρέλαιο στην Μέση Ανατολή, ρολόγια στην Ελβετία. Ωστόσο η σηµασία του καταµερισµού είναι πολύ µεγαλύτερη όταν η αγορά του προϊόντος είναι πολύ µεγάλη οπότε και η αύξηση της παραγωγικότητας από την µαζική παραγωγή είναι µεγάλη. Προκειµένου για ειδικευµένες µικρές αγορές µειώνεται η σηµασία της µαζικής παραγωγής. Εκεί δραστηριοποιούνται µικρές εταιρείες και αυτό είναι ένα από τα στοιχεία που τις διασώζει. Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 43

Κεφάλαιο 6 Παραγωγικότητα και κόστος παραγωγής. Στον πραγµατικό κόσµο, οι απαιτήσεις για διαφορετικά προϊόντα αλλάζουν συνεχώς. Οι εταιρείες είναι αναγκασµένες να αλλάζουν τα προϊόντα τους ανάλογα µε την ζήτηση. Ας υποθέσουµε πως η ζήτηση ενός προϊόντος αυξάνεται, τότε η εταιρεία που το φτιάχνει θα πρέπει να αυξήσει την παραγωγή της για να βγάλει κέρδη και ο προφανής τρόπος για να το κάνει αυτό είναι να προσλάβει επιπλέον δυναµικό και να αγοράσει και άλλες πρώτες ύλες, ώστε να παραχθούν περισσότερα προϊόντα. Με αυτόν τον τρόπο η εταιρεία µπορεί να κάνει αύξηση στην παραγωγή της σε ένα µικρό χρονικό διάστηµα. Μπορεί ωστόσο η εταιρεία να δουλεύει ήδη στο φουλ της λειτουργίας της και τα κτήρια και ο µηχανισµός της να είναι ήδη γεµάτα και πλήρως απασχοληµένα. Εάν αυτή είναι η περίσταση, τότε η αύξηση της παραγωγής επιτυγχάνεται µόνο εάν η εταιρεία επεκτείνει τα κτήρια της και αγοράσει επιπλέον µηχανήµατα. Αυτό µπορεί να πάρει αρκετούς µήνες ή σε µερικές περιπτώσεις αρκετά χρόνια (π.χ. κτίσιµο νέου διυλιστηρίου ή νέου ναυπηγείου). Από την άλλη σε περιόδους δυσπραγίας η επιχείρηση πρέπει να ελαττώσει τα έξοδά της. εν µπορεί να εγκαταλείψει ή ξενοικιάσει τα κτήρια (εκτός αν δεν πρόκειται για κυκλική µεταβολή αλλά µόνιµη), και δύσκολα θα ελαττώσει το µισθολογικό κόστος (αν και µπορεί να κάνει απολύσεις) µπορεί ωστόσο να ελαττώσει τα καύσιµα, τις πρώτες ύλες (αφού πέφτει η παραγωγή). Η κατανόηση όλων αυτών των παραµέτρων είναι κρίσιµη για την κατανόηση της επιβίωσης των εταιρειών σε εποχές δυσπραγίας και µεγιστοποίησης των ευκαιριών σε εποχές ακµής. 6.1 Σταθεροί και µεταβλητοί παράγοντες της παραγωγής: Μεταβλητοί Παράγοντες: Όπως λέει και το όνοµα τους, αυτοί είναι παράγοντες των οποίων οι πόροι µπορούν να αλλάξουν ανά πάσα στιγµή. Περιλαµβάνουν το κόστος πρώτων υλών, καυσίµων, ηλ. ενέργειας, εργαλείων, εργατικά, καθώς και άλλα παραπλήσια «αγαθά». Με την αύξηση ή ελάττωση των µεταβλητών παραγόντων µια τέτοια επιχείρηση µπορεί να αλλάξει το µέγεθος της παραγωγής της µέσα σε µέρες ή το πολύ σε βδοµάδες. Σταθεροί Παράγοντες: Η παροχή των σταθερών παραγόντων δεν µπορεί να µεταβληθεί γρήγορα και εύκολα. Χρειάζονται αρκετό χρόνο µέχρις ότου να χτιστούν ή να εγκατασταθούν ή αλλαχθούν. Παραδείγµατα σταθερών παραγόντων είναι τα κτήρια των εργοστασίων ή τα βαριά και µεγάλα µηχανήµατα. Σηµειωτέον πως ο όρος «σταθερός παράγοντας» αναφέρεται στην δυσκολία αλλαγής διότι προφανώς σε τελική ανάλυση όλοι οι παράγοντες είναι «µεταβλητοί» αφού έστω και αν πάρει πολλά χρόνια στο τέλος όλα αλλάζουν. Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 44

Όσον αφορά την χρονική κλίµακα των µεταβολών διακρίνουµε βραχυπρόθεσµους και µακροπρόθεσµους παράγοντες και η διαφορά τους πηγάζει από τον χρόνο που χρειάζεται µια επιχείρηση να αλλάξει του σταθερούς παράγοντες της. Μακροπρόθεσµοι: Είναι οι παράγοντες που απαιτούν µεγάλο χρόνο για να αλλαχθούν και κυρίως οι σταθεροί, π.χ. δηµιουργία νέων εργοστασίων, κτίσιµο νέων κτιρίων, παραγγελία και εγκατάσταση βαρέων µηχανηµάτων κ.α.. Βραχυπρόθεσµοι: Αυτοί που αλλάζουν σχετικά σύντοµα. Σε µικρό διάστηµα µια εταιρεία µπορεί να αλλάξει την παραγωγή της µε το να χρησιµοποιεί περισσότερους ή λιγότερους µεταβλητούς παράγοντες. Π.χ. να βάλει και νυχτερινή βάρδια στα ίδια κτήρια και µηχανήµατα της γραµµής παραγωγής προσλαµβάνοντας προσωρινούς εργαζοµένους µε σύµβαση σταθερού χρόνου και παραγγέλνοντας περισσότερες πρώτες ύλες, καύσιµα και λοιπά. Σε µερικές βιοµηχανίες που χρησιµοποιούν απλά µηχανήµατα και λίγο προσωπικό, ο βραχυπρόθεσµος χρόνος µπορεί να είναι µόνο µερικές εβδοµάδες. Σε άλλες βιοµηχανίες µπορεί ο βραχυπρόθεσµος χρόνος να πάρει πολύ περισσότερο. 6.2 Μέσο προϊόν και οριακό προϊόν Όταν µια εταιρεία αυξάνει ή µειώνει την παραγωγή της βραχυπρόθεσµα, οι αλλαγές στο παραγόµενο αποτέλεσµα δεν θα είναι ανάλογες των αλλαγών των βραχυπρόθεσµων παραγόντων. Κάθε επιπλέον εργάτης δεν προσθέτει ακριβώς το ανάλογο προϊόν στην παραγωγή. Το συνολικό προϊόν είναι το προϊόν που παράγεται από τον αριθµό όλων των εργατών µίας εταιρείας. Το µέσο προϊόν είναι το πηλίκον της συνολικής παραγωγής δια του αριθµού των εργατών, ήτοι η κατά κεφαλήν παραγωγή. (Μέσο Προϊόν= Συνολικό Προϊόν/Αριθµός Εργατών) και µας δίδει την αποδοτικότητα της εταιρείας. Το οριακό προϊόν (marginal product) είναι η αλλαγή στο συνολικό προϊόν, αν αυξήσουµε ή µειώσουµε τον αριθµό των εργατών κατά ένα εργάτη. Το οριακό προϊόν είναι πολύ χρήσιµο προκειµένου να λάβει η εταιρεία αποφάσεις για αύξηση ή µείωση παραγωγής για να προσαρµοσθεί σε αλλαγές της κατάστασης στην αγορά όπου δραστηριοποιείται. Αύξηση & Μείωση της παραγωγικότητας Συνήθως η αλλαγές στον όγκο παραγωγής ανά εργαζόµενο ακολουθούν τυπικά µια καµπύλη σαν αυτή του κατωτέρω σχήµατος δηλ. αρχικά η παραγωγικότητα αυξάνει καθώς προστίθενται εργάτες που αξιοποιούν καλύτερα τα πάγια στοιχεία της εταιρείας µέχρι ένα σηµείο όπου ενώ η συνολική παραγωγή συνεχίζει να αυξάνει, η κατά κεφαλήν αρχίζει να πέφτει (δηλ. η παραγωγικότητα αρχίζει να πέφτει). Αυτό γίνεται επειδή τα σταθερά µεγέθη της γης και του κεφαλαίου, είναι πλέον αδύνατον να αντέξουν όλους αυτούς τους υπαλλήλους. ηλ. οι νέοι εργάτες από ένα σηµείο και µετά θα χρειαστούν και αύξηση των σταθερών παραγόντων, αλλιώς µε το να παίρνει µια επιχείρηση επιπλέον υπαλλήλους, θα αυξηθεί το προϊόν που παράγεται, όµως θα µειωθεί η παραγωγή του ανά εργαζόµενο. (Αυτό δεν έχει Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 45

σχέση µε το αν κάποιοι εργαζόµενοι είναι πιο αποδοτικοί από άλλους, εδώ υποθέτουµε ότι όλοι έχουν ίδιες δεξιότητες). Μέση Παραγωγή (τόνοι προϊόντος ανά εργάτη) Μέση Παραγωγή (Τόνοι) 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Πλήθος εργατών 6.3 Κόστος παραγωγής. Μία εταιρεία προφανώς πληρώνει διάφορες δαπάνες σε µισθούς, πρώτες ύλες, νοίκια, τόκους κτλ για να µπορεί να παράγει τα προϊόντα που θα της φέρουν έσοδα και προφανώς ελπίζει να είναι τα δεύτερα περισσότερα ώστε να της µείνουν κέρδη για τους µετόχους (εκτός αν είναι µη κερδοσκοπική οπότε έχει µόνο να εκπληρώσει τους στόχους της και αρκεί να βγάζει τα έξοδά της). Οι διάφορες δαπάνες έχουν πολύ διαφορετικά χαρακτηριστικά η κατανόηση των οποίων έχει µεγάλη σηµασία για την επιτυχή λειτουργία µίας εταιρείας. Σταθερό Κόστος: Είναι το κόστος των σταθερών παραγόντων της παραγωγής που τείνουν να µένουν αµετάβλητοι µε τις αλλαγές του όγκου παραγωγής, όπως τοκοχρεολύσια, ενοίκια, ασφάλιστρα και αποσβέσεις παγίων. Ονοµάζεται και έµµεσο κόστος ή πάγιο κόστος (overhead). Μεταβλητό Κόστος: Είναι το κόστος των µεταβλητών παραγόντων, µερικές φορές ονοµάζεται και άµεσο κόστος επειδή αλλάζει όταν αλλάζει και η εκροή που παράγεται. Αυξάνει όταν αυξάνει η εκροή (output) και µειώνεται αντίστοιχα όταν µειώνεται η εκροή. Τέτοιο είναι το κόστος πρώτων υλών, καυσίµων, ενέργειας, συσκευασίας και µεταφορών. Το µισθολογικό κόστος επίσης κατατάσσεται στο µεταβλητό κόστος αλλά η µεταβολή του είναι ιδιόρρυθµη, δεδοµένου ότι µεταβάλλεται δύσκολα προς τα κάτω λόγω περιορισµών απολύσεων και µισθολογικών µειώσεων. (αν και ζούµε αυτή την εποχή στην Ελλάδα σε µια προσπάθεια εσωτερικής υποτίµησης µειώσεις µισθών που δεν έχουν υπάρξει ποτέ από τον πόλεµο. Πρέπει να παρατηρήσουµε ωστόσο Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 46

ότι υπήρχε συνεχής προσαρµογή προς τα κάτω αλλά µε την µορφή πληθωρισµού και υποτίµησης της δραχµής που προκαλούσαν ελάχιστες αντιδράσεις). Απόσβεση Ένα σταθερό κόστος: Στις βιοµηχανίες εντάσεως κεφαλαίου (µε υψηλό κόστος κεφαλαιουχικού εξοπλισµού) η απόσβεση αυτού του εξοπλισµού είναι ένα µείζον θέµα στον έλεγχο και υπολογισµό του κόστους. ιαφέρει γιατί δεν «αποπληρώνεται» µε τον ίδιο τρόπο όπως π.χ. τα νοίκια ή τα δάνεια. Η απόσβεση αντιπροσωπεύει την απώλεια αξίας των κεφαλαιουχικών αγαθών της επιχείρησης λόγω φθοράς, και παλαίωσης. Θεωρείται ως ένα σταθερό κόστος γιατί τα µηχανήµατα θεωρείται πως χάνουν την αξία τους κατά σταθερό ρυθµό συναρτήσει του χρόνου παρά την διαφορετική χρήση, διότι παρεµβαίνει και η τεχνολογική τους απαξίωση. Το ίδιο συµβαίνει και µε τα αυτοκίνητά µας, όπως µπορεί να µας δείξει µια µατιά στις µάντρες µεταχειρισµένων. Ποσοτικά ένα µηχάνηµα αξίας 150000 που θεωρούµε ότι θα απαξιωθεί σε 10 χρόνια, αντιµετωπίζεται λογιστικά στους ετήσιους ισολογισµούς της εταιρείας σαν σταθερό έξοδο απόσβεσης 15000 κατ έτος. Συνολικό Κόστος: Αν προσθέσουµε τα µεταβλητά και τα σταθερά κόστη τότε έχουµε το συνολικό κόστος µια επιχείρησης. Μέσο Κόστος: Είναι το συνολικό κόστος δια του πλήθους παραγόµενου προϊόντος. Π.χ. Αν µε κόστος 15εκ παραχθούν 1000 τρακτέρ, τότε το µέσο κόστος παραγωγής ενός τρακτέρ είναι 15000. Οριακό Κόστος (marginal cost): Είναι η αύξηση του κόστους για να παραχθεί ακόµα ένα προϊόν. Π.χ. αν για να κατασκευασθεί το χιλιοστό πρώτο (1001) τρακτέρ µας κόστιζε άλλες 12000 τότε το οριακό κόστος είναι αυτές οι 12000. (ο λόγος που µπορεί να είναι µικρότερο από το µέσο κόστος είναι διότι δεν θα επηρεάσει τόσο πολύ τις αποσβέσεις, ούτε τα νοίκια, ωστόσο θα κοστίσει όσο και τα άλλα σε υλικά, και σχεδόν το ίδιο σε καύσιµα, εργατώρες κλπ. Π.χ. στις 20 µονάδες 100 κόστος (µέσο κόστος=5 ) Στις 21 µονάδες 106 κόστος, άρα: Οριακό Κόστος = 6 6.4 Πως οι ποσοτικές αλλαγές παραγωγής επηρεάζουν το κόστος. Ας υποθέσουµε πως µια εταιρεία έχει σταθερό µέγεθος γης, κτηρίων και κεφαλαίου και αυξάνει σιγά-σιγά την παραγωγή της µε το να προσλαµβάνει επιπλέον µεταβλητούς παράγοντες. Ισχύουν τα εξής: Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 47

1. Όταν η εκροή (παραγόµενη αξία) πέσει στο µηδέν, το συνολικό κόστος δεν πέφτει στο µηδέν. Όσο η εταιρεία είναι ενεργή, πρέπει να ξεπληρώνει τα σταθερά της κόστη ακόµα και αν δεν υπάρχει παραγωγή. 2. Όσο αυξάνεται η παραγωγή, το συνολικό κόστος συνεχίζει να αυξάνεται. Όσο περισσότερα αγαθά παράγονται, τόσο περισσότερα υλικά και εργάτες χρησιµοποιούνται. 3. Ωστόσο, αυτό δεν ισχύει απαραίτητα και για το µέσο και το οριακό κόστος, στην αρχή προφανώς το µέσο κόστος πέφτει καθώς και το οριακό κόστος. 4. Ένας από τους πιο σηµαντικούς λόγους γιατί το µέσο κόστος πέφτει όταν αυξάνεται η εκροή της επιχείρησης, είναι ότι τα σταθερά έξοδα αναφέρονται σε µεγαλύτερο όγκο παραγωγής. 5. Υπάρχουν αρκετοί λόγοι γιατί το µέσο κόστος θα αρχίσει κάποια στιγµή να αυξάνεται όταν συνεχίσει να αυξάνεται και η παραγωγή: Αυξάνοντας το ύψος του µεταβλητού κόστους, θα οδηγήσει τελικά τους σταθερούς παράγοντες σε κορεσµό (δεν χωράνε στα κτίρια, δεν πάνε πιο γρήγορα τα µηχανήµατα) και η παραγωγικότητα θα αρχίσει να πέφτει. Μπορεί να χρειαστούν να γίνουν υπερωρίες στην εταιρεία που κοστίζουν περισσότερο ανά ώρα και ανά µονάδα προϊόντος. 6.5 Παραδείγµατα κόστους παραγωγής Βιοµηχανίες εντάσεως κεφαλαίου (που χρησιµοποιούν µεγάλες ποσότητες ακριβού και σταθερού κεφαλαιουχικού εξοπλισµού), όπως τα ροµπότ, έχουν πολύ υψηλό σταθερό κόστος και χαµηλό µεταβλητό. Σε αυτό το είδος βιοµηχανίας, η παραγωγής µεγάλης κλίµακας οδηγεί σε µεγάλη µείωση στο µέσο κόστος. Αυτό συµβαίνει γιατί το σταθερό κόστος ανά µονάδα, µειώνεται πολύ γρήγορα καθώς η παραγωγή αυξάνεται. Η υψηλή παραγωγικότητα που επιτυγχάνεται σε µεγάλες ποσότητες εξηγεί γιατί πολλές φορές τα βιβλία µε πολλές σελίδες κοστίζουν λιγότερο από τα βιβλία µε λιγότερες σελίδες. Στην βιοµηχανία εκδόσεων, ένα µεγάλο µέρος του συνολικού κόστους αποτελείται από το σταθερό κόστος της επεξεργασίας του πρωτοτύπου και της µετατροπής του σε µια µορφή κατανοητή από τον εκτυπωτή. Αυτά παραµένουν ως έχουν ανεξάρτητα από τα αν θα πουληθούν 100 ή 100.000 αντίτυπα. Όταν η δουλειά αυτή επιτευχθεί τα µεταβλητά κόστη για κάθε βιβλίο θα είναι σχετικά µικρά. Θα περιλαµβάνουν κόστη εργασίας, κόστος χαρτιού, κόστος βιβλιοδεσίας κλπ. Στο τέλος το κόστος των επιπλέον σελίδων είναι µικρό και αν τύχει το µικρό να έχει µεγαλύτερο κόστος πνευµατικών δικαιωµάτων ή κανει λίγες πωλήσεις, καταλήγει ακριβότερο. Ακόµη πιο έντονο είναι αυτό στην παραγωγή ολοκληρωµένων κυκλωµάτων όπου το κόστος των µητρών είναι τεράστιο και µετά κάθε πρόσθετο τσιπάκι έχει µηδαµινό οριακό κόστος. 6.6 Έξοδα, έσοδα και κέρδος Μακροπρόθεσµα, µια εταιρεία θα συνεχίσει να παράγει εάν έχει κέρδος. Ένας απλός υπολογισµός κέρδους και ζηµίας µπορεί να γίνει Εάν το συνολικό κόστος αφαιρεθεί από τα συνολικά έσοδα, παίρνουµε το συνολικό κέρδος. Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 48

Εάν το µέσο κόστος αφαιρεθεί από την τιµή του προϊόντος, παίρνουµε το κέρδος ανά µονάδα. Συνήθως λόγω του µεγάλου σταθερού κόστους που ξοδεύεται για το άνοιγµα µιας επιχείρησης, στην αρχή όλες, αλλά κυρίως οι βιοµηχανικές που έχουν µεγάλο κεφαλαιουχικό εξοπλισµό, ξεκινούν µε ζηµίες και καθώς η παραγωγή και οι πωλήσεις ανεβαίνουν, φτάνουν σε ένα σηµείο ισοστάθµισης εσόδων-εξόδων (break-even point) απ όπου υπό οµαλές συνθήκες περνούν σε κέρδη. Τα κέρδη κυµαίνονται πάρα πολύ καθώς αυξοµειώνεται η ζήτηση και η παραγωγή. Λογικά δεν έχει νόηµα να συνεχίζει επ αόριστον µια επιχείρηση που βγάζει λιγότερο από 2-3% επί της επένδυσής της, καθόσον θα µπορούσε να µην δραστηριοποιείται καθόλου και να βγάζει αυτό το ποσοστό καταθέτοντας τα κεφάλαια στην τράπεζα ή αγοράζοντας οµόλογα ( ηλ. το κόστος εναλλακτικής ευκαιρίας, για το οποίο µιλήσαµε στο 1 ο κεφάλαιο θα ήταν πολύ απαγορευτικό). Από την άλλη αν η απόδοση των ιδίων κεφαλαίων ξεπερνά το 10% πολλοί άλλοι θα ιδρύσουν παρόµοιες επιχειρήσεις για να κερδίζουν τόσα αντί να παίρνουν µόνο ένα 2-3% από τόκους. Σε αυτή την περίπτωση ο ανταγωνισµός τους θα κατέβαζε το ποσοστό κέρδους πάλι κάτω από 10% µακροπρόθεσµα. Μόνο εταιρείες µε µοναδικά προϊόντα που προστατεύονται από ευρεσιτεχνίες ή µοναδική τεχνογνωσία µπορούν να διατηρήσουν τέτοια ποσοστά κέρδους και πάλι µόνο για λίγα χρόνια. Από την άλλη, µεγάλο ποσοστό κέρδους µπορούν να έχουν τα µονοπώλια και ολιγοπώλια, που λειτουργούν σε αγορές µε περιορισµούς που δεν επιτρέπουν τον ελεύθερο ανταγωνισµό. Οι πρακτικές αυτές είναι ωστόσο παράνοµες διότι συνιστούν αισχροκέρδεια, εντούτοις δεν εκλείπουν ποτέ για διάφορους λόγους. Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 49

Κεφάλαιο 7 Οικονοµίες κλίµακος 7.1 Τι είναι οι οικονοµίες κλίµακος Είδαµε στο προηγούµενο κεφάλαιο µερικές από τις επιδράσεις πάνω στην παραγωγικότητα και τα έξοδα µιας εταιρείας όταν αλλάζει ο όγκος παραγωγής της βραχυπρόθεσµα. Στο κεφάλαιο αυτό θα εξετάσουµε µερικές από τις επιδράσεις µακροπρόθεσµων αλλαγών στον όγκο παραγωγής. Μακροπρόθεσµα, µια εταιρεία µπορεί να αυξοµειώσει όλους τους παράγοντες της παραγωγής της, δηλαδή µπορεί να αλλάξει την κλίµακα της παραγωγής της. Για παράδειγµα µια µεταποιητική εταιρεία µπορεί να επεκτείνει το εργοστάσιο της, µια εταιρείας εξορύξεως µπορεί να ανοίξει ένα καινούργιο ορυχείο. Όλες αυτές οι αλλαγές αλλάζουν την κλίµακα της παραγωγής. 1. Μια σηµαντική αλλαγή στην κλίµακα της παραγωγής δεν οδηγεί σε ανάλογες αλλαγές στον όγκο παραγωγής και στην παραγωγικότητα. ηλ. αν µια εταιρεία διπλασιάσει το µέγεθος της, δεν συνεπάγεται πως και η παραγωγή της θα διπλασιαστεί. 2. Ενώ σε µικρές αλλαγές η αλλαγή είναι σχεδόν αναλογική, ωστόσο, όσο η εταιρεία συνεχίζει να αυξάνει το µέγεθος της, η έξοδος της µεγαλώνει παραπάνω από αναλογικά. Μια αύξηση 50% στο µέγεθος, οδηγεί σε µια αύξηση 60% στην έξοδο και µια αύξηση 100% στο µέγεθος, οδηγεί σε µια αύξηση 150%. 3. Όσο η εταιρεία συνεχίζει να αυξάνεται σε µέγεθος, η συνολικός όγκος παραγωγής συνεχίζει να αυξάνεται, αλλά το ποσοστό των αλλαγών της εξόδου δεν είναι το ίδιο µε το ποσοστό των αλλαγών του µεγέθους. 4. Όταν το ποσοστό της αύξησης της παραγωγής είναι µεγαλύτερο από το ποσοστό της αύξησης του µεγέθους της εταιρείας, τότε λέµε πως η εταιρεία απολαµβάνει οικονοµιών κλίµακος. 5. Στην αντίθετη περίπτωση λέµε πως η εταιρεία εµφανίζει αντι-οικονοµίες κλίµακος. Οικονοµίες κλίµακος και µέσο κόστος: Εάν υποθέσουµε πως οι τιµές της γης, εργασίας και κεφαλαίου δεν αλλάζουν, οι οικονοµίες κλίµακος θα οδηγήσουν σε µικρότερο µέσο κόστος και αυτό ακριβώς εκφράζει ο όρος οικονοµίες κλίµακος (economies of scale). ηλ. αναφέρεται σε µια κατάσταση κατά την οποία µια αύξηση στο µέγεθος της εταιρείας, οδηγεί στην µείωση του µέσου κόστους. Όταν µια εταιρεία επιτύχει ένα µέγεθος, στο οποίο παράγει στο κατώτατο δυνατό µέσο κόστος, λέγεται πως είναι στο βέλτιστο µέγεθος. Τα συνολικά έξοδα µια µεγάλης εταιρείας θα είναι προφανώς µεγαλύτερα από εκείνα µια µικρής εταιρείας. Ωστόσο τι είναι εκείνο που επιτρέπει να να είναι το µέσο κόστος της µικρότερο από το µέσο κόστος µια µικρής εταιρείας; Ιδού οι κυριότεροι παράγοντες: Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 50

Τεχνικές εξοικονόµησης κλίµακος: 1. Η µεγάλη εταιρεία µπορεί να χρησιµοποιήσει καλύτερα τον καταµερισµό της εργασίας, από µια µικρή εταιρεία. Η παραγωγή µπορεί να διαιρεθεί σε µικρότερες πιο ειδικευµένες παραγωγές. 2. Μια µεγάλη εταιρεία µπορεί να αξιοποιήσει καλύτερα το κεφάλαιο από µια µικρή εταιρεία. Κεφάλαιο όπως µεγάλοι γερανοί, τεράστια µηχανήµατα παραγωγής οχηµάτων κλπ θα έµεναν πολύ χρόνο αδρανή σε µια µικρή επιχείρηση ενώ είναι πιο εύκολο να αξιοποιηθούν από µια µεγάλη εταιρεία. Μέχρι το σηµείο που θα χρειαστεί και δεύτερο διότι εξαντλήθηκαν οι ικανότητες του πρώτου, η πρόσθετη απόδοση δεν έχει πρόσθετο κεφαλαιουχικό κόστος. Μια θεριζοαλωνιστική έχει πολύ µεγαλύτερη παραγωγική ικανότητα από τα δρεπάνια και τα δίκρανα αλλά δεν θα αξιοποιηθεί µε 20-30 στρέµµατα χωράφι, χρειάζεται χιλιάδες στρέµµατα που διαθέτει µόνο µια µεγάλη γεωργική κοινοπραξία. 3. Εάν το µήκος, το ύψος και το βάθος ενός κουτιού διπλασιαστεί, το µέγεθος του αυξάνεται κατά τον κύβο του 2 (= 8 φορές), ενώ η απαιτούµενη επιφάνεια λαµαρινών µόνο 4 φορές. Αυτή η απλή αριθµητική λογική µας εξηγεί γιατί συνέφερε η δηµιουργία του jumbo jet, των τεράστιων σούπερτάνκερ πετρελαίου κλπ. Το κόστος της παραγωγής των πραγµάτων αυτών, τα καύσιµα που χρειάζεται για να µετακινηθούν καθώς και το πλήρωµά τους είναι π.χ. 2-3 φορές µεγαλύτερα από των µικρότερων, αλλά µεταφέρουν 8-10 φορές περισσότερα προϊόντα. Αυτά τα διαθέτουν και τα εκµεταλλεύονται µεγάλες εταιρείες. 4. Στην µεταποιητική βιοµηχανία, όπου µια σειρά από διαφορετικά µηχανήµατα διεξάγουν την παραγωγή, υπάρχουν δυσκολίες διαχείρισης και εξισορρόπησης της γραµµής παραγωγής. Π.χ. Αν υπάρχει ένα θερµό έλαστρο που παράγει 15 τόνους έλασµα πάχους 6χιλ. την ηµέρα και τροφοδοτεί δύο άλλα που βγάζουν αλουµινόφυλλο από αυτό το έλασµα και καθένα απορροφά 10 τόνους την ηµέρα δηµιουργούν ένα άλυτο πρόβληµα παραγωγικότητας. Τα δύο έλαστρα υπολειτουργούν ενώ ένα δεν θα επαρκεί. Αυξάνοντας σε 20 τόνους µε δύο θερµά έλαστρα και 3 ψυχρά η γραµµή γίνεται πλήρως παραγωγική. 5. Μια µεγάλη εταιρεία θα έχει αρκετά εισοδήµατα για να διαθέτει το 10% για ένα τµήµα έρευνας και ανάπτυξης, ώστε να βοηθήσει στην ανάπτυξη της ποιότητας των προϊόντων της εταιρείας, ενώ για µια µικρή, το τµήµα αυτό µπορεί να της κοστίζει τα µισά έξοδα και έτσι συνήθως δεν το διαθέτουν. Να γιατί στην εποχή µας σχεδόν όλες οι νέες εφευρέσεις και επινοήσεις γίνονται από µεγάλες πολυεθνικές (που έχουν πρόσβαση και σε κορυφαίους ερευνητές από πολλές χώρες), ή από εξίσου µεγάλα κρατικά ινστιτούτα και Πανεπιστήµια. Χωρίς τις κολοσσιαίες αυτές µορφές οργάνωσης, ο πληθυσµός της γης θα έπεφτε στα επίπεδα που ήταν πριν ένα αιώνα, στερηµένος από τα φάρµακα, εµβόλια, µαζικά αγαθά, υψηλή παραγωγικότητα και τόσα άλλα πολύ εξειδικευµένα προϊόντα (υπολογιστές, αυτοκίνητα, πετρέλαιο, κ.α.) που µόνο σε µεγάλη κλίµακα µπορούν να παραχθούν για τις µάζες (και όχι µόνο για λίγους πλούσιους όπως γινόταν στο µεσαίωνα που µόνο οι άρχοντες και οι βασιλιάδες διέθεταν µηχανήµατα σαν αξιοπερίεργα παιχνίδια) και που έγιναν διαθέσιµα µόνο στην τελευταίο αιώνα. Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 51

Εξοικονόµηση Κλίµακος Αγορών (Marketing): 1. Μια µεγάλη εταιρεία µπορεί να αγοράσει τα δικά της υλικά σε µεγάλες ποσότητες και σε µικρότερες τιµές µε µικρότερο κόστος µεταφοράς. 2. Με το να δίνει µεγάλες παραγγελίες στους τροφοδότες της, η µεγάλη εταιρεία διαθέτει διαπραγµατευτική ισχύ σχετικά µε την ποιότητα καθώς και χρόνο παράδοσης των υλικών. 3. Ο έλεγχος του κόστους δεν αυξάνει αναλογικά µε το µέγεθος της παραγγελίας. 4. Μια µεγάλη εταιρεία είναι σε θέση να έχει έναν ειδικό πωλήσεων και αγορών, έτσι ώστε να αναπτύξει τις αγορές και τις προµήθειές της. 5. Ενώ το συνολικό κόστος για διαφήµιση µιας µεγάλης εταιρείας, θα είναι πολύ µεγαλύτερο από εκείνο µιας µικρής εταιρείας, το µέσο κόστος διαφήµισης ανά προϊόν θα είναι µικρότερο, αφού διαµοιράζεται σε περισσότερα κοµµάτια. Χρηµατοδοτικές οικονοµίες κλίµακος Οι µεγαλύτερες εταιρείες είναι περισσότερο γνωστές και σταθερές και έτσι πετυχαίνουν καλύτερα επιτόκια δανείων και χαµηλότερο κόστος οµολόγων. Επί πλέον το κόστος της διαδικασίας αξιολόγησης και παρακολούθησης κατανέµεται σε µεγαλύτερο ποσό και άρα είναι µικρότερο για την τράπεζα σαν ποσοστό του δανείου. Οµοίως και το κόστος έκδοσης οµολόγων. Οι µικρές επιχειρήσεις κάτω από ένα µέγεθος είναι αδύνατο να εκδώσουν οµόλογα και να εισαχθούν σε χρηµατιστήρια (πλην παράλληλων χρηµατιστηριακών αγορών ειδικών χαρακτηριστικών) Οικονοµίες κλίµακος στη διαχείριση κινδύνου Οι µεγάλες εταιρείες έχουν περισσότερες ευκαιρίες από τις µικρές για να αναπτυχθούν. Η µικρή εταιρεία είναι πιο σύνηθες να έχει «όλα τα αυγά της σε ένα καλάθι». 1. Η µεγάλη εταιρεία είναι πιθανό να παράγει µια σειρά από προϊόντα έτσι ώστε η επιβίωση της να µην εξαρτάται από την πώληση ενός προϊόντος και τις διακυµάνσεις που αυτό αντιµετωπίζει µε τους οικονοµικούς κύκλους. 2. Μια µικρή εταιρεία είναι πιθανό να βασίζεται στην τοπική αγορά ή ίσως στην εθνική αγορά. Η µεγάλη εταιρεία θα πουλάει και στο εξωτερικό όπου το κόστος προσπέλασης των αγορών είναι απαγορευτικό για την µικρή εταιρεία. Εξωτερικές οικονοµίες κλίµακος Οικονοµίες κλίµακος επιτυγχάνονται και από την συνολική µεγέθυνση ενός κλάδου που ωστόσο είναι εξωτερικές ως προς την εταιρεία. Όσο ένας βιοµηχανικός κλάδος µεγαλώνει σε µέγεθος, κάποια συγκεκριµένα οφέλη γίνονται διαθέσιµα στις εταιρείες του κλάδου. Έτσι βελτιώνονται: Η διαθεσιµότητα προσωπικού µε τις δεξιότητες που απαιτεί ο κλάδος: Σε περιοχές όπου ανθεί ένας βιοµηχανικός κλάδος π.χ. υφαντουργία, βελτιώνεται η παροχή σχετικών δεξιοτήτων. Εάν µια εταιρεία του κλάδου, αποφάσιζε να φτιάξει το εργοστάσιο της µακριά από το κέντρο αυτού του βιοµηχανικού κλάδου, θα έπρεπε να ξοδέψει χρήµατα για την εκπαίδευση των εργαζοµένων της. Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 52

Συµµετοχή σε εξωτερική ολοκλήρωση: Όταν µια βιοµηχανία φτάσει ένα συγκεκριµένο µέγεθος, οι εταιρείες τείνουν συχνά να ειδικεύονται σε µια συγκεκριµένη διαδικασία. Για παράδειγµα, οι κατασκευαστές αυτοκινήτων συναρµολογούν αµάξια, δεν φτιάχνουν κάθε µέρος της µηχανής. Αρκετά από τα περιεχόµενα αγοράζονται από ειδικευµένους κατασκευαστές όπως εταιρείες που φτιάχνουν ρόδες, καρµπιρατέρ κλπ. Έτσι όλες οι εταιρείες µπορούν να πάρουν τα πράγµατα αυτά σε µικρότερο κόστος από ότι θα χρειαζόταν για να τα φτιάξουν µόνοι τους. Επικουρικές Βιοµηχανίες: Όταν ένας βιοµηχανκός κλάδος είναι συγκεντρωµένος σε µια περιοχή, θυγατρικές βιοµηχανίες δηµιουργούνται στις γύρω περιοχές για να φροντίσουν τις ανάγκες όλων των εταιριών του κλάδου. Έτσι παραδείγµατος χάρη, στην περιοχή γύρω από το Leicester & Northampton, όπου είναι πολλοί κατασκευαστές παπουτσιών, µπορούµε να βρούµε βυρσοδεψεία δερµάτων και εταιρείες που ειδικεύονται στην παραγωγή µηχανών για παπούτσια, καθώς και στην επιδιόρθωση και συντήρηση τους. Άλλα παράδειγµα θυγατρικών βιοµηχανιών είναι εκείνες που ειδικεύονται στο να χρησιµοποιούν απόβλητα µεγάλων βιοµηχανιών και εκείνες που δηµιουργούν κοντέινερ ειδικά σχεδιασµένα για τις ανάγκες εταιρειών ενός κλάδου. Ειδικευµένες Υπηρεσίες: Όταν µια µεγάλη βιοµηχανία έχει φτάσει ένα συγκεκριµένο µέγεθος, δηµιουργούνται εταιρείες για να παρέχουν ειδικευµένες υπηρεσίες «χονδρικής πώλησης» στη βιοµηχανία αυτή, όπως: υπηρεσίες µεταφορών, υπηρεσίες έρευνας και πληροφοριών, οικονοµικές υπηρεσίες και άλλες σχεδιασµένες για τις ειδικές ανάγκες των εταιριών ενός µεγάλου τοπικού βιοµηχανικού κλάδου. Τοπικές τράπεζες και εταιρείες ασφάλισης θα πρέπει να µάθουν τις ανάγκες των εταιριών του κλάδου. 7.2 Αντι-οικονοµίες κλίµακος Η λίστα των πλεονεκτηµάτων της µαζικής παραγωγής (large scale production) είναι πολύ εντυπωσιακή, αλλά η αύξηση του µεγέθους µιας εταιρείας µπορεί επίσης να δηµιουργήσει προβλήµατα. Για κάθε βιοµηχανία φαίνεται να υπάρχει ένα βέλτιστο µέγεθος, όπου το µέσο κόστος είναι στο ελάχιστο. Όταν οι εταιρείες µεγαλώσουν πάνω από το βέλτιστο µέγεθος, εµφανίζεται το αντίθετο φαινόµενο: Αντι-οικονοµίες λόγω µεγάλης κλίµακος. Η κύρια αιτία είναι τα αυξανόµενα προβλήµατα διοίκησης καθώς η βιοµηχανία µεγαλώνει. Μεγάλες εταιρείες διαιρούνται συνήθως σε διάφορα ειδικευµένα τµήµατα. Υπάρχουν τµήµατα υπεύθυνα για τις πωλήσεις, την παραγωγή, τις αγορές, το προσωπικό και άλλα. εν είναι εύκολο να οργανώσει και να επιβλέπει κανείς τις δραστηριότητες διαφόρων µεγάλων τµηµάτων και να είναι σίγουρο πως τα τµήµατα αυτά δουλεύουν όλα µαζί σαν οµάδα. Αδυναµίες στην οργάνωση και στον έλεγχο, µπορεί να οδηγήσουν σε ανεπάρκεια και ως εκ τούτου σε αυξανόµενο κόστος. Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 53

Μια µεγάλη πρόκληση που αντιµετωπίζουν οι µάνατζερ µεγάλων εταιριών είναι στο να βρουν τρόπους για να κερδίσουν την πρόθυµη συνεργασία των εργαζοµένων. Πολλοί εργάτες µπορεί να έχουν πρόβληµα στο να ταυτισθούν µε την εταιρεία και τα συµφέροντά της, δεν νιώθουν δηλαδή πως είναι «µέρος» της εταιρείας, όπως συχνά συµβαίνει στις µικρές εταιρείες, όπου αναπτύσσονται και προσωπικές ανθρώπινες σχέσεις. Όταν ο εργαζόµενος νοιώθει ότι δεν είναι τίποτα άλλο από ένα µικρό γρανάζι σε µια µεγάλη απρόσωπη µηχανή, δεν δηµιουργούνται συνθήκες για χαµηλού κόστους παραγωγή. Τα προβλήµατα αυτά µπορεί να ξεπεραστούν ωστόσο, και πολλές µεγάλες εταιρείες δαπανούν πολλά για αν αναπτύξουν πολύ καλές σχέσεις µεταξύ των µάνατζερ και των εργατών. 7.3 Γιατί µεγαλώνουν οι εταιρείες; Ένας προφανής λόγος είναι η απόκτηση οικονοµικής κλίµακας (economies of scale) και η µείωση του µέσου κόστους παραγωγής τους. Όσο µεγαλύτερη είναι µια εταιρεία τόσο µεγαλύτερο είναι το µερίδιο της από την αγορά. Η επιθυµία για περισσότερο έλεγχο πάνω στην συνολική αγορά είναι ένας σηµαντικός λόγος για την αύξηση του µεγέθους µιας εταιρείας. Μια εταιρεία που έχει περίπου το 70% της συνολικής αγοράς για ένα προϊόν, θα έχει πολύ περισσότερη δύναµη στην αγορά, και πιο αδύναµο ανταγωνισµό από µια εταιρεία που έχει το 10% της αγοράς. Ένας άλλος λόγος είναι η ασφάλεια και σταθερότητα. Μεγαλύτερες εταιρείες µε µεγαλύτερους πόρους και µεγαλύτερη γκάµα προϊόντων, είναι καλύτερα ετοιµασµένες για να αντέξουν απέναντι σε αλλαγές στην ζήτηση. Αυτό είναι ένας σηµαντικός λόγος για την ανάπτυξη των εταιριών που παράγουν πολλά και διάφορα προϊόντα. Η συνολική ζήτηση για µια ποικιλία προϊόντων είναι πιο σταθερή από την ζήτηση για ένα προϊόν. Πως µεγαλώνουν οι εταιρείες; Οι εταιρείες µεγαλώνουν µε δυο τρόπους, είτε µε το να επεκτείνουν τις αγορές (π.χ. αύξηση υποκαταστηµάτων, είσοδος σε περισσότερες χώρες) για τα υπάρχοντα προϊόντα τους, είτε µε το να αυξήσουν την γκάµα των προϊόντων τους. Ένας τρόπος µε τον οποίο µπορεί µια εταιρεία να µεγαλώσει την γκάµα των προϊόντων της, είναι το να βρει νέους τρόπους να χρησιµοποιεί τις τεχνικές της γνώσεις. Η Dunlop για παράδειγµα, χρησιµοποίησε την ειδικότητα της στην τεχνολογία λάστιχου έτσι ώστε να µπει στις αγορές των σπορ, των παπουτσιών και άλλων. Τα τελευταία χρόνια ωστόσο, το µέγεθος των εταιριών τείνει να µεγαλώνει κυρίως µέσω συγχωνεύσεων. Κάθετη Ολοκλήρωση: Ο όρος αυτός περιγράφει την ένωση εταιριών σε διαφορετικά στάδια της παραγωγής. Μπορεί να είναι κάθετη ολοκλήρωση προς τα εµπρός ή προς τα πίσω. Κάθετη ολοκλήρωση προς τα εµπρός στην αλυσίδα παραγωγής έχουµε όταν π.χ. µια µεταποιητική βιοµηχανία αγοράζει τα καταστήµατα λιανικής αγοράς που πουλάνε τα προϊόντα που παράγει. Επίσης µια εταιρεία παραγωγής πετρελαίου να συγχωνευθεί µε εταιρείες διακίνησης ή βενζινάδικα. Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 54

Κάθετη ολοκλήρωση προς τα πίσω έχουµε όταν µια εταιρεία αγοράζει ή ενώνεται µε τους προµηθευτές της. Π.χ. µια σοκολατοβιοµηχανία να αγοράσει φυτείες κακάο, ή µια αυτοκινητοβιοµηχανία να αγοράσει άλλες που φτιάχνουν καρότσες ή µηχανές αυτοκινήτων, ή άλλα εξαρτήµατα. Οριζόντια Ολοκλήρωση: Αυτή η µορφή ολοκλήρωσης εµφανίζεται όταν εταιρείες που παράγουν παρόµοια ή και ίδια προϊόντα, ενώνονται για να δηµιουργήσουν έναν µεγάλο οργανισµό. Υπάρχουν αρκετοί λόγοι για τέτοιου τύπου ολοκλήρωση: 1. Οικονοµίες κλίµακας: Η κλίµακα παραγωγής της ενωµένης εταιρείας θα είναι πολύ µεγαλύτερη από τις δυο εταιρείες ξεχωριστά. Ο σκοπός φυσικά είναι η µείωση του µέσου κόστους. 2. Μεγαλύτερη ύναµη Αγοράς: Η ένωση των εταιριών που φτιάχνουν παρόµοια προϊόντα θα έχει πλεονέκτηµα έναντι του ανταγωνισµού. 3. Εξορθολογισµός (Rationalisation): Η λέξη αυτή χρησιµοποιείτε για την περιγραφή της εγκατάλειψης λιγότερο αποδοτικών εργοστασίων και συγκέντρωσης της παραγωγής σε πιο αποδοτικές µονάδες. Για παράδειγµα, ας υποθέσουµε πως υπάρχουν τρεις εταιρείες που όλες φτιάχνουν παρόµοιες ηλεκτρικές συσκευές. Κάθε εταιρεία δουλεύει αρκετά κάτω από το µέγιστο της, και ως εκ τούτου παράγει σε ένα µεγάλο µέσο κόστος. Η ένωση των εταιριών αυτών θα µπορούσε να οδηγήσει στο κλείσιµο του λιγότερο αποδοτικού εργοστασίου, έτσι ώστε τα υπόλοιπα εργοστάσια να µπορούν να δουλεύουν στην µέγιστη ικανότητα. Οι οικονοµίες κλίµακος επίσης θα µπορούσαν να βελτιωθούν µε την µείωση του αριθµού των µοντέλων. Εάν κάθε µια από τις εταιρείες αυτές φτιάχνει τρία διαφορετικά µοντέλα ενός προϊόντος, η ενωµένη εταιρεία µπορεί να µειώσει τα µοντέλα από 9 σε ή 6. Συγκροτήµατα (conglomerates): Μερικές φορές οι ενώσεις γίνονται µεταξύ εταιριών που δεν παράγουν παρόµοια προϊόντα και που δεν είναι στην ίδια παραγωγική διαδικασία. Αυτού του τύπου η ένωση ονοµάζεται συγκρότηµα. Οι εταιρείες που µπαίνουν ανήκουν σε διαφορετικές βιοµηχανίες και χρησιµοποιούν διαφορετικά υλικά. Ένας σηµαντικός λόγος για τέτοιου τύπου ένωση είναι και η επιθυµία για καλύτερη ασφάλεια. Ένα συγκρότηµα θα περιέχει εταιρείες που θα παράγουν πολλά και διάφορα προϊόντα και έτσι η επιτυχία µιας εταιρείας θα αντισταθµίζει την αποτυχία µιας άλλης εταιρείας. 7.4 Πολυεθνικές Εταιρείες (multinational companies) Μια πολυεθνική εταιρεία κατέχει και ελέγχει πολλές εταιρείες σε διάφορες χώρες. Μερικές από αυτές τις εταιρείες είναι πολύ µεγάλες και αρκετές πολυεθνικές έχουν πολύ µεγαλύτερη ετήσια αξία παραγωγής από πολλές µικρές χώρες. Παραδείγµατα είναι οι, BP, SHELL, Toyota, Kraft, Nestle, Novartis, Ford, Hoover, Kodak, General Motors, ICI και άλλες πολλές. Αυτές οι τεράστιες και παντοδύναµες οργανώσεις έχουν µεγάλη επιρροή πάνω στην οικονοµία των χωρών στις οποίες δρουν. Αυτές οι εταιρείες διεκπεραιώνουν την ειδίκευση σε υπερεθνική κλίµακα, δηλαδή ένας κατασκευαστής αυτοκινήτων µπορεί να κατασκευάζει µηχανές σε µια χώρα και κιβώτια ταχυτήτων σε µια άλλη. Εκµεταλλεύονται και εξορθολογίζουν τις οικονοµίες κλίµακος που ξεπερνούν τα εθνικά όρια. Πολλές µικρές χώρες Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 55

αποτελούν πολύ µικρές αγορές για να διατηρήσουν µια ανταγωνιστική εταιρεία σε εθνικό επίπεδο. Π.χ. Αν η Volvo πουλούσε αυτοκίνητα µόνο στη Σουηδία θα είχε τόσο µικρή παραγωγή που ποτέ δεν θα γινόταν ανταγωνιστική µε µια αυτοκινητοβιοµηχανία της Ιαπωνίας ή της Γερµανίας και των ΗΠΑ. Οµοίως η Νεστλέ στην Ελβετία και η Ιντραλότ στην Ελλάδα. Μερικές, όπως οι φαρµακοβιοµηχανίες, έχουν τόσο µεγάλο κόστος ανάπτυξης νέων φαρµάκων που κάτω από µια κλίµακα δεν θα µπορούσαν να συντηρήσουν τµήµα ερευνών και φυσικά θα έσβηναν. Οι περισσότερες χώρες όπου δραστηριοποιούνται πολυεθνικές είναι συνήθως σηµαντικοί εξαγωγείς. Αυτό συµβαίνει γιατί τα προϊόντα τους διαθέτουν µεγάλους όγκους παραγωγής που δεν προορίζονται µόνο για το εσωτερικό της χώρας. Οι πολυεθνικές έχουν επίσης υψηλή τεχνογνωσία και συνήθως συµβάλλουν στην ανάπτυξη των χωρών όπου δραστηριοποιούνται. Ένας από τους λόγους που τις κάνουν αποδοτικές είναι ότι απλωµένες σε πολλές χώρες µπορούν να συνδυάζουν ένα υψηλού επιπέδου ερευνητικό κέντρο π.χ. στην Ελβετία όπου βρίσκουν πολύ υψηλό επίπεδο µόρφωσης των εργαζοµένων µε αντίστοιχα υψηλούς µισθούς µε ένα κατασκευαστικό σκέλος σε µια µέσου µισθολογικού κόστους χώρα όπως η Ισπανία για να κατασκευάζουν την ενεργό ουσία που ανακάλυψε το ερευνητικό κέντρο και τέλος ένα εργοστάσιο συσκευασίας της δραστικής ουσίας σε χάπια και µπουκαλάκια σε µια χώρα χαµηλού εργατικού κόστους. Τέλος η διακίνηση και το µάρκετινγκ του τελικού φαρµάκου µπορεί να γίνεται σε δεκάδες χώρες. 7.5 Η επιβίωση µιας µικρής επιχείρησης: Παρά το γεγονός πως υπάρχει µια κλίση προς τις µεγάλες εταιρείες, υπάρχει ένας πολύ µεγάλος αριθµός από µικρές και επιτυχηµένες επιχειρήσεις. Πολλές νέες µικρές επιχειρήσεις δηµιουργούνται κάθε χρόνο. Πολλές από αυτές «πεθαίνουν» αλλά ο αριθµός των «γεννήσεων» ξεπερνά των αριθµό των «θανάτων». Οι µικρές επιχειρήσεις δεν θα εκλείψουν. Μερικοί λόγοι για την επιβίωση µια µικρής επιχείρησης: Σε µερικές περιπτώσεις οι εταιρείες παραµένουν µικρές επειδή ο ιδιοκτήτης µπορεί να µην θέλει τις επιπλέον ευθύνες µια µεγάλης επιχείρησης. Υπάρχουν ωστόσο περιπτώσεις κατά τις οποίες µια µικρή επιχείρηση έχει πολλά πλεονεκτήµατα απέναντι σε µια µεγάλη επιχείρηση: Το µέγεθος της αγοράς: Οι µικρές εταιρείες τείνουν να πηγαίνουν καλά όπου υπάρχει µικρή ζήτηση για το προϊόν στο οποίο δραστηριοποιούνται, έτσι δεν υπάρχουν περιθώρια για το πλεονέκτηµα µιας µαζικής παραγωγής. Υπάρχουν αρκετοί λόγοι γιατί οι αγορές για κάποια αγαθά ή υπηρεσίες παραµένουν µικρές: 1. Υπάρχουν κάποια αγαθά που οι άνθρωποί προτιµούν να έχουν κάτι «διαφορετικό». Οι άνθρωποι συχνά απαιτούν κάποια ιδιαιτερότητα στα ρούχα ή τα παπούτσια για παράδειγµα. Για αγαθά όπως και αυτά, η αγορά θα είναι µικρή και οι παραγωγοί δεν µπορούν να κάνουν µαζικές παραγωγές. Αρχές Οικονοµικής - καθ. Αγγελόπουλος Ιωάννης 56