Πτυχιακή Εργασία Μελέτη θαλάσσιων απορριμμάτων σε 28 ελληνικές ακτές. Σταματοπούλου Ελένη Α.Μ.: 05076 Επιβλέπων καθηγητής: Γ. Παπαθεοδώρου Πάτρα, Ιούνιος 2010
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ 1 Θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στους ανθρώπους που με βοήθησαν και με στήριξαν ώστε να φέρω εις πέρας την εργασία αυτή. Αρχικά ευχαριστώ το εργαστήριο Θαλάσσιας Γεωλογίας και Φυσικής Ωκεανογραφίας (Ε.ΘΑ.ΓΕ.Φ.Ω.) του Τμήματος Γεωλογίας του Πανεπιστημίου Πατρών για την υπέροχη «φιλοξενία» που μου παρείχε ούτως ώστε να μπορώ να δουλέψω σε αυτόν τον υπέροχο, άνετο και επιστημονικό χώρο παρέχοντας μου όλα τα απαραίτητα εργαλεία για την δουλειά μου. Εν συνεχεία θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Αναπληρωτή Καθηγητή του τμήματος Γεωλογίας κ. Γεώργιο Παπαθεοδώρου για την υπομονή, τη βοήθεια, την «πίεση» και τη στήριξη του. Ένα τεράστιο ευχαριστώ στην Σταυρούλα Κορδέλλα για την πολύτιμη βοήθεια της, την καθοδήγησή της και πάνω από όλα την υπομονή της. Χωρίς την βοήθεια της η εργασία δεν θα είχε ολοκληρωθεί ποτέ. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω την Μη Κυβερνητική Οργάνωση Δίκτυο ΜΕΣΟΓΕΙΟ ΣΟΣ καθώς επίσης και τους εθελοντές για την πολύτιμη βοήθεια τους. Περίληψη Στην παρούσα μελέτη εκτιμήθηκαν οι συστάσεις παράκτιων απορριμμάτων σε 28 ελληνικές ακτές για το έτος 2009. Η καταγραφή των απορριμμάτων έγινε από εθελοντές της εκστρατείας εθελοντικών καθαρισμών ακτών και φυσικών περιοχών «Καθαρίστε Τη Μεσόγειο 2009», την οποία συντονίζει η Μη Κυβερνητική Οργάνωση «Δίκτυο Μεσόγειος Σος». Oι εθελοντές ταυτόχρονα με τον καθαρισμό συμπλήρωσαν φύλλο καταγραφής με 2 πίνακες, έναν για τις συστάσεις των απορριμμάτων και έναν για τις αρχικές χρήσεις αυτών. Στα δεδομένα των 28 παραλιών της Ελλάδας εφαρμόσθηκε «περιγραφική Στατιστική» και εκτιμήθηκε ότι το πλαστικό βρίσκεται στην πρώτη των απορριμμάτων (37%), ακολουθώντας το χαρτί (12%) και εν συνεχεία το γυαλί (9%). Τέλος, εφαρμόσθηκε Παραγοντική Ανάλυση στις 11 παραλίες με τα πληρέστερα δεδομένα και τα αποτελέσματα της ερμηνεύτηκαν και προσδιορίστηκαν έτσι οι κυριότερες πηγές ρύπανσης των 11 παραλιών (Χερσαία-Θαλάσσια) καθώς επίσης και οι κυριότερες υποκατηγορίες (Αναψυχή-Αλιεία-Άλλο).
2 Abstract In this present study composition of beach-stranded litter was estimated for 28 Greek beaches for the year 2009. The data were collected with the contribution of volunteers who participated in the Clean up the Med campaign of voluntary beach and naturally environmental areas clean ups, which is coordinated in Greece by the Non Government Organization Med Sos. The volunteers classified the collected litter item on the basis of the material and initial use. Descriptive Statistical Analysis was applied to the data corresponding to 28 Greek beaches and it was assessed that plastic held the first place among litter (37%) followed by paper (12%) and glass (9%). Finally Factor Analysis was applied to the 11 Greek beaches whose data were more accurately collected. Their results were interpreted thus allowing not only for land based and marine based litter-sources to be determined, but also for the most important subcategories (Recreational, Fishery, Other). Πρόλογος Σκοπός της παρούσης εργασίας ήταν αρχικά η καταγραφή των απορριμμάτων, ως προς την σύσταση και ως προς την χρήση τους, η οποία πραγματοποιήθηκε στις παραλίες απο την «ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΣΟΣ» και τους εθελοντές της. Στην συνέχεια με στατιστικές μεθόδους και μεθόδους παραγοντικής ανάλυσης (οι οποίες θα περιγραφούν αναλυτικά παρακάτω) βρέθηκαν οι ποσοστιαίες αναλογίες των απορριμμάτων κάθε παραλίας ανάλογα με την χρήση και την ποιότητα τους καθώς επίσης περιγράφηκε η ερμηνεία των δεδομένων. Επίσης η εργασία αναφέρει τους κινδύνους και τις επιπτώσεις των απορριμμάτων στο χερσαίο και θαλάσσιο περιβάλλον, σε διάφορους τομείς (οικονομικοκοινωνικό κ.α.) καθώς και τις επιπτώσεις στους ανθρώπους και στο ζωικό βασίλειο της θάλασσας. Τέλος γίνεται αναφορά για τις πηγές προέλευσης των απορριμμάτων και κάποιοι τρόποι αντιμετώπισης στην πηγή του προβλήματος.
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 3 1.1 Θαλάσσια απορρίμματα Τα θαλάσσια απορρίμματα είναι ένα παγκόσμιο πρόβλημα, το οποίο έχει τεράστιες επιπτώσεις σε παραλίες ανά τον κόσμο. Η θαλάσσια ρύπανση περιλαμβάνει μια μεγάλη ποικιλία υλικών (π.χ. μεταλλικά κουτιά, πετονιές ψαρέματος, πλαστικά μπουκάλια, βαρέλια πετρελαίου, δίχτυα μηχανότρατας) και προέρχεται από διάφορες πηγές, συμπεριλαμβανομένων της άμεσης ρύπανσης από τους τουρίστες, τα απόβλητα που απορρίπτονται από τα αλιευτικά σκάφη, τις απορρίψεις λυμάτων και την παράνομη απόρριψη από τα πλοία. Μπορούν ακόμα να μεταφέρονται μέσω των ποταμών και των ρεμάτων και στη συνέχεια να εκβάλλονται στις παραλίες και στη θάλασσα. Εκτός από το άσχημο αισθητικό πρόβλημα που δημιουργείται, τα θαλάσσια απορρίμματα εγκυμονούν κινδύνους για την υγεία των τουριστών στην παραλία και μπορούν να έχουν σοβαρές περιβαλλοντικές επιπτώσεις για την τοπική άγρια πανίδα, όπως είναι τα πτηνά, τα θηλαστικά και οι χελώνες. Για να καθοριστούν οι επιδράσεις των απορριμμάτων στο θαλάσσιο περιβάλλον, είναι απαραίτητο να εξεταστεί η συμπεριφορά τους και να προσδιοριστούν οι τύποι απορριμμάτων καθώς επίσης και οι μορφές στις οποίες εμφανίζονται. Πηγή : Ιστοσελίδα ηλεκτρονικού περιοδικού για το περιβάλλον www.oikologos.gr Εικ. 1.1 : Μετατροπή παράκτιας περιοχής σε απέραντο σκουπιδότοπο.
Τύποι και μορφές θαλασσίων απορριμμάτων 4 Ο ακόλουθος κατάλογος αντιπροσωπεύει τους κύριους τύπους απορριμμάτων που βρίσκονται στο θαλάσσιο περιβάλλον: Πλαστικά (τεμάχια, φύλλα, τσάντες, εμπορευματοκιβώτια) Πολυστυρένιο (φλιτζάνια, συσκευασίες, σωσίβια) Λάστιχο (γάντια, μπότες, ελαστικά αυτοκινήτου) Ξύλο (ξυλείες κατασκευής, παλέτες) Μέταλλα (δοχεία ποτών, δοχεία πετρελαίου) Υγειονομικά απορρίμματα (tampons, προφυλακτικά, περιττώματα) Έγγραφα και χαρτόνι Ύφασμα (ρουχισμός, επιπλώσεις, παπούτσια) Γυαλί (μπουκάλια, λάμπες φωτός) Αγγειοπλαστικής/κεραμικά απορρίμματα Πυρομαχικά Η συμπεριφορά των θαλασσίων απορριμμάτων Τα θαλάσσια απορρίμματα προέρχονται από διαφορετικές πηγές, κυκλοφορούν μέσω μιας σειράς μονοπατιών και συσσωρεύονται σε διάφορες θέσεις, γνωστές ως λεκάνες απορριμμάτων. Στο βυθό της θάλασσας (ακόμα και σε πολύ μεγάλα βάθη), στις ακτές απομονωμένων νησιών, σε πολυσύχναστες παραλίες, στους ωκεανούς, σε κλειστούς θαλάσσιους κόλπους και στις εκβολές ποταμών έχουν συσσωρευτεί πολύ μεγάλες ποσότητες από κάθε είδους απορρίμματα. Αποτσίγαρα, πλαστικές σακούλες, μπουκάλια, κονσέρβες και καλαμάκια μπορεί να βρεθούν διασκορπισμένα σε ακτές και θάλασσες χιλιόμετρα μακριά από τις πηγές ρύπανσης.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 5 www.medsos.gr www.prosodol.gr The Impacts of Marine Litter.Marine Pollution Monitoring Management Group (Report of the Marine Litter Task Team (MaLiTT) May 2002) 1.2 Πηγές απορριμμάτων Σύμφωνα με μελέτες που έχουν πραγματοποιηθεί ανά τον κόσμο, σκουπίδια τα οποία έχουν βρεθεί στο νερό της θάλασσας μπορεί να προέρχονται από ξένες πηγές και από ρίψη αυτών από πλοία. Καταλήγοντας έτσι στο συμπέρασμα ότι τα σκουπίδια μπορεί να φτάνουν στα θαλάσσιο περιβάλλον ή στο παράκτιο μέσω διαφόρων πηγών που εξαρτώνται από παράγοντες όπως η χρήση της περιοχής ή της ακτής στην οποία εντοπίζεται η ρίψη και απόθεση αυτών. Οι πηγές χωρίζονται κυρίως σε χερσαίες και θαλάσσιες. Σε παγκόσμιο κλίμακα περίπου το 80% των θαλασσίων απορριμμάτων οφείλεται σε χερσαίες πηγές και το 20% σε θαλάσσιες. Οι χερσαίες πηγές μπορούν να χωριστούν σε επιμέρους κατηγορίες. Σε περιοχές στις οποίες επικρατούν δραστηριότητες τουρισμού επικρατούν χερσαίες πηγές που σχετίζονται με την αναψυχή. Αντίστοιχα σκουπίδια που ρίπτονται μαζικά κοντά σε οικιστικές και βιομηχανικές περιοχές αποτελούν τις βιομηχανικές και οικιστικές πηγές. Τέλος, μεταφορά σκουπιδιών στην παράκτια ζώνη καθώς και στο θαλάσσιο περιβάλλον λόγω παρουσίας χειμάρρων και έντονης έκλυσης αυτών από τις κατακρημνίσεις, αποτελούν χερσαίες πηγές που δεν σχετίζονται με τις προαναφερθείσες. Οι θαλάσσιες πηγές είναι εκείνες όπου η ρίψη των σκουπιδιών γίνεται εντός του θαλάσσιου περιβάλλοντος. Τέτοιες πηγές μπορεί να σχετίζονται με την θαλάσσια αναψυχή (πλοία, σκάφη, κρουαζιερόπλοια), ή με την θαλάσσια αλιεία ή ακόμα και με την ναυσιπλοΐα σε λιμάνια και μαρίνες.
6 Πηγή : HELMEPA,Ελληνική Ένωση Προστασίας Θαλάσσιου Περιβάλλοντος Εικ. 1.2 : Σχηματική απεικόνιση θαλασσίων και χερσαίων πηγών απορριμμάτων Οι σημαντικότερες πηγές, χερσαίες και θαλάσσιες, περιλαμβάνουν: Εργασίες επεξεργασίας καθαρισμού υπονόμων Συνδυασμένες υπερχειλίσεις υπονόμων Άλλες βιομηχανικές απορρίψεις Αστική απορροή Ναυτιλία Πλατφόρμες άντλησης πετρελαίου Αλόγιστη εγκατάλειψη απορριμμάτων (αποβάθρες, συντρίμμια, κ.λπ.) Γεωργικά απόβλητα
Αλιευτική βιομηχανία 7 Υδατοκαλλιέργεια Δημοτικά απόβλητα 1.2.1. Λεκάνες απορριμμάτων Οι λεκάνες απορριμμάτων περιλαμβάνουν τις παραλίες (π.χ. ενταφιασμός των απορριμμάτων στους αμμόλοφους) και τις χερσαίες αποθέσεις του υλικού, γενικά στον πυθμένα της θάλασσας. Αυτές οι λεκάνες μπορούν να χαρακτηριστούν ως μόνιμες εφόσον τα σκουπίδια παραμένουν in situ ή μη μόνιμες εάν μεταναστεύουν. Συνεπώς οι διαδικασίες εκκαθάρισης παραλιών, όπως η αφαίρεση των απορριμμάτων σε μία προσωρινή λεκάνη, μακροπρόθεσμα μπορούν να μην έχουν αποτέλεσμα καθώς η παραλία ξαναγεμίζει σταδιακά από τα χερσαία απορρίμματα. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ The Impacts of Marine Litter.Marine Pollution Monitoring Management Group (Report of the Marine Litter Task Team (MaLiTT) May 2002 «Σύσταση Απορριμμάτων & Εκτίμηση της Συμβολής των Θαλάσσιων & Χερσαίων Πηγών Ρύπανσης σε 80 ελληνικές ακτές», Κορδέλλα Σταυρούλα HELMEPA, Ελληνική Ένωση Προστασίας Θαλάσσιου Περιβάλλοντος www.helmepa.gr 1.3 Επιπτώσεις απορριμμάτων στην παράκτια ζώνη Ως παράκτια ζώνη θα μπορούσε να οριστεί η περιοχή εκείνη της ξηράς η οποία δέχεται τις επιδράσεις που της ασκεί η θάλασσα καθώς επίσης και η περιοχή εκείνη της θάλασσας που δέχεται τις επιδράσεις που της ασκεί η ξηρά.
Τα απορρίμματα προκαλούν μία σειρά από δυσμενείς επιπτώσεις σε διάφορους τομείς, 8είτε αυτός είναι οικονομικός, τουριστικός ή οικολογικός. 1.3.1 Οικολογικές επιπτώσεις Στον τομέα της οικολογίας τα απορρίμματα δρουν με ποικίλους τρόπους, όπως με την παγίδευση θαλασσίων οργανισμών σε αυτά, την κατάποση τους και εν συνεχεία το πνίξιμο και ο θάνατος αυτών, με την διαταραχή και αφαίρεση του βιότοπου μέσω των δραστηριοτήτων καθαρισμού παραλιών (κυρίως των τεχνικών μηχανισμών) καθώς και με την μεταφορά των απορριμμάτων και δηλητηρίαση οργανισμών από από τα προϊόντα διάλυσης τους. Η παγίδευση θαλασσίων οργανισμών στα απορρίμματα είναι καλά τεκμηριωμένη και διαδεδομένη. Πολλοί τύποι θαλασσίων απορριμμάτων μπορούν να προκαλέσουν την παγίδευση οργανισμών. Από την άλλη όμως, μικρότερα κομμάτια, τα οποία προέρχονται ίσως από την διάλυση των αρχικών απορριμμάτων, μπορούν να προκαλέσουν με το να παραμένουν πάνω στα σώματα των οργανισμών παγίδευση στον πυθμένα της θάλασσας και να εμποδίσουν την περαιτέρω ανάπτυξή τους. Τουλάχιστον 135 είδη θαλασσίων σπονδυλωτών και 8 είδη θαλασσίων ασπόνδυλων έχουν καταγραφεί παγιδευμένα στα θαλάσσια απορρίμματα. Βέβαια για αυτήν την επίδραση των απορριμμάτων τα αποτελέσματα διαφόρων ερευνών δεν είναι ικανοποιητικά και αυτό οφείλεται στα κουφάρια και κελύφη των άτυχων ζώων που ξεβράζονται έξω στην ακτή που τις περισσότερες φορές δεν φέρουν αποδεικτικά στοιχεία του θανάτου τους. Για να διαγνωσθεί η αιτία θανάτου θα πρέπει η παγίδευση τους να γίνει σε κοντινή απόσταση από την ακτή. Πολύ γνωστή παγίδευση οργανισμών είναι τα «δίχτυα φαντάσματα». Πρόκειται για δίχτυα τα οποία έχουν χαθεί από τους αλιείς και ταξιδεύουν ελεύθερα στο θαλάσσιο περιβάλλον για τεράστιες αποστάσεις παγιδεύοντας έτσι οτιδήποτε βρεθεί στο δρόμο τους, είτε αυτά είναι κοπάδια από ζώα, άλλα δίχτυα ή σκουπίδια.
9 Πηγή : www.wwf.gr Εικ. 1.3 : Εμπλοκή και παγίδευση φωκιών σε σχοινιά. Πηγή: Joint Nature Conservation Committee Εικ. 1.4 : Τα «δίχτυα φαντάσματα» Μία ακόμη τρομερή οικολογική επίπτωση είναι το φαινόμενο κατάποσης των απορριμμάτων από τα ζώα, συνήθως όταν τα μπερδεύουν με την τροφή τους, καθώς επίσης και η
δευτερογενής κατάποση θηραμάτων τα οποία ήδη έχουν τραφεί με απορρίμματα. 10 Η κατάποση δημιουργεί πρόβλημα στην υγεία του θύματος προκαλώντας έτσι αργό θάνατο από ασιτία καθώς προσβάλλεται το πεπτικό του σύστημα. Πηγή : www.greenpeace.gr Εικ. 1.5 : Εμφάνιση πλαστικού στο πεπτικό σύστημα ενός οργανισμού Σύμφωνα με το Ινστιτούτο Θαλάσσιας και Περιβαλλοντικής Έρευνας Αιγαίου Αρχιπέλαγος ένας από τους παράγοντες που προκαλεί τους εκβρασμούς χελωνών είναι συνήθως η αυξανόμενη ρύπανση των θαλασσών. Μια χελώνα που είχε βρεθεί νεκρή στο Ρίο (Νομός Αχαΐας) διαπιστώθηκε ότι είχε καταπιεί ένα κομμάτι πλαστικού με αποτέλεσμα να πεθάνει από ασιτία. Τα πλαστικά απορρίμματα που πλέουν στη θάλασσα εκλαμβάνονται από τις χελώνες ως τροφή, μεταξύ άλλων λόγω και της ομοιότητάς των απορριμμάτων με τις μέδουσες.
11 Πηγή : www.archelon.gr Εικ. 1.5 : Μία χελώνα έχει μπερδέψει ένα κομμάτι πλαστικό για τροφή. Επίσης η συσσώρευση απορριμμάτων σε υποθαλάσσιες λεκάνες προκαλεί ασφυξία σε διάφορους βενθικούς οργανισμούς καθώς καλύπτεται ο πυθμένας με σκουπίδια και δεν επιτρέπεται η διέλευση οξυγόνου προς τους οργανισμούς. Πιθανή συνέπεια αυτού είναι να δημιουργηθούν ανοξικές συνθήκες και έτσι, πιθανώς, μια θανατοκοινωνία. Η διάλυση των σκουπιδιών σε μικρότερα κομμάτια, και κυρίως του πλαστικού, προκαλεί πολύ σημαντικές επιπτώσεις στο οικοσύστημα. Με την διάλυση του πλαστικού απελευθερώνονται τοξικές ουσίες που μπορούν να αποβούν μοιραίες για τις θαλάσσιες συνθήκες που επικρατούν και κυρίως στους οργανισμούς που διαβιούν σε αυτές τις συνθήκες. Τέλος, επιπτώσεις στο οικοσύστημα προκαλούνται και από τον καθαρισμό παραλιών. Διάφοροι φορείς για να αποφύγουν τις επιπτώσεις μιας πιθανής μείωσης του τουρισμού, εξαιτίας της ακαλαίσθητης εικόνας των παραλιών από τα σκουπίδια, καταφεύγουν σε διάφορους μηχανισμούς καθαρισμού. Χρησιμοποιώντας τεχνικές μεθόδους (π.χ. μπουλντόζες) καταστρέφουν την τοπική πανίδα και χλωρίδα μέσω της διαταραχής της άμμου και άλλων μαλακών υποστρωμάτων. Αυτό θα μπορούσε να αποφευχθεί εάν επιστρατευόταν ο παραδοσιακός τρόπος του μαζέματος των απορριμμάτων με το χέρι παρά με την μαζική αφαίρεση. Έρευνες καταδεικνύουν ότι το 43% των βρετανικών τοπικών αρχών καθαρίζουν τις παραλίες με το χέρι ενώ το το 57% χρησιμοποιούν και χειρωνακτικές και μηχανικές τεχνικές. Καμία αρχή δεν χρησιμοποιεί τις καθαρώς μηχανικές μεθόδους.
Η συλλογή των απορριμμάτων στον πυθμένα της θάλασσας γίνεται με αλιευτικό όργανο, 12την μηχανότρατα. Η μηχανότρατα, όμως, μπορεί να επιφέρει τεράστιες καταστροφές στο θαλάσσιο οικοσύστημα διότι κατά την πορεία της συμπαρασύρει θαλάσσιους οργανισμούς και καταστρέφει διάφορα φύκι όπως για παράδειγμα το θαλάσσιο «δάσος» της Ποσειδωνίας. Πηγή : www.archipelagos.gr Εικ. 1.6 : Καταστροφή του δάσους της Ποσειδώνιας με μηχανότρατα. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ www.archipelagos.gr www.archelon.gr The Impacts of Marine Litter.Marine Pollution Monitoring Management Group (Report of the Marine Litter Task Team (MaLiTT) May 2002. «Σύσταση Απορριμμάτων & Εκτίμηση της Συμβολής των Θαλάσσιων & Χερσαίων Πηγών Ρύπανσης σε 80 ελληνικές ακτές», Κορδέλλα Σταυρούλα.
1.3.2 Οικονομικές επιπτώσεις 13 Στον οικονομικό τομέα τα απορρίμματα μπορούν να δράσουν αρνητικά με ποικίλους τρόπους. Αρχικά η εικόνα μίας παραλίας με συσσωρευμένο όγκο σκουπιδιών προκαλεί την καταστροφή της δυνατότητας αναψυχής και χαράς πολλών ανθρώπων. Παρατηρείται έτσι το φαινόμενο μείωσης του τουρισμού που συνεπάγεται μείωση και των εισοδημάτων στις τουριστικές επιχειρήσεις. Οι οικονομικές επιπτώσεις εμφανίζονται ιδιαίτερα σε τοπικές περιοχές ή ακόμα και κράτη όπου η οικονομία τους εξαρτάται κυρίως από την αλιεία. Κάποιοι από τους λόγους θνησιμότητας του θαλάσσιου βιόκοσμου που προκαλούν και μείωση της αλιείας είναι η ρίψη των απορριμμάτων στην υδάτινη στήλη και η επακόλουθη μόλυνση του νερού, η κατάποση απορριμμάτων από ζώα και η εμπλοκή κοπαδιών σε δίχτυα τα οποία πλέουν ελεύθερα στην θάλασσα και αιχμαλωτίζουν τα ζώα. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Europe's environment, The Dobris assessment, Stanners D. & Bourdeau P. (ed), European Environment Agency, Copenhagen (1995). «Σύσταση Απορριμμάτων & Εκτίμηση της Συμβολής των Θαλάσσιων & Χερσαίων Πηγών Ρύπανσης σε 80 ελληνικές ακτές», Κορδέλλα Σταυρούλα. 1.3.4 Επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία Αστικά λύματα, ιατρικά απόβλητα και επιπλέοντα συντρίμμια εγκυμονούν πολλούς κινδύνους για την ανθρώπινη υγεία. Τα αστικά λύματα και ιατρικά απόβλητα προκαλούν ρύπανση των νερών και οι λουόμενοι βρίσκονται εκτεθειμένοι σε πάσης φύσεως ασθένειες. Αιχμηρά αντικείμενα μικρού ή μεγάλου μεγέθους τα οποία αφήνονται στις ακτές μπορούν να τραυματίσουν τους λουόμενους. Μεγάλο κίνδυνο αποτελεί επίσης η παγίδευση βαριών απορριμμάτων μέσα σε δίχτυα αλιείας καθώς κατά την προσπάθεια ανύψωσης των διχτυών υπάρχει η πιθανότητα αναποδογυρισμού της βάρκας με τους αλιείς να κινδυνεύουν από πνιγμό. Επίσης κίνδυνο αποτελεί η έκθεση των ανθρώπων οι οποίοι έρχονται σε επαφή με κάποιο βαρύ απόρριμμα που έχει παγιδευτεί σε κάποιο δίχτυ, το οποίο ίσως περιέχει τοξικές ουσίες.
Τέλος η παγίδευση δυτών σε «δίχτυα φαντάσματα» αποτελεί μία θανάσιμη επίπτωση από 14 τα απορρίμματα και συγκεκριμένα τα αλιευτικά απορρίμματα. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ The Impacts of Marine Litter.Marine Pollution Monitoring Management Group (Report of the Marine Litter Task Team (MaLiTT) May 2002. 1.4 Άλλες μορφές ρύπανσης του θαλάσσιου περιβάλλοντος Εκτός από τα απορρίμματα τα οποία μπορούν να προκαλέσουν ρύπανση στο θαλάσσιο περιβάλλον και τα οποία ταξινομούνται ανάλογα με την σύσταση τους (πλαστικό, χαρτί, γυαλί, καουτσούκ, μέταλλο, ξύλο κ.α. ), υπάρχουν και άλλες μορφές ρύπανσης. Κάποιοι σημαντικοί από αυτούς τους ρυπαντές θα αναφερθούν παρακάτω. Μία σημαντική μορφή ρύπανσης του θαλάσσιου περιβάλλοντος είναι αυτή της οργανικής ρύπανσης, η οποία προκαλείται κυρίως από τα αστικά λύματα και τα απόβλητα βιομηχανιών τροφίμων και χαρτιού που είναι πλούσια σε οργανικές ενώσεις βιολογικής προέλευσης. Υψηλή συγκέντρωση οργανικού υλικού σημαίνει υψηλή κατανάλωση οξυγόνου από τους μικροοργανισμούς για την βιοαποικοδόμησή τους. Επομένως η έλλειψη διαλυμένου οξυγόνου στην περιοχή ρίψης των αποβλήτων δημιουργεί ανοξικές συνθήκες στο θαλάσσιο περιβάλλον. Πολλοί οργανισμοί όμως δεν αντέχουν τις ανοξικές αυτές συνθήκες και αποβιώνουν, δημιουργώντας έτσι αλλαγή στην χλωρίδα και πανίδα της περιοχής. Μία ακόμη μορφή ρύπανσης του θαλάσσιου περιβάλλοντος είναι η ρύπανση του πετρελαίου. Το πετρέλαιο είναι ένα μίγμα περίπου 200-300 διαφορετικών ενώσεων από τις οποίες οι κυριότερες είναι: 1. Τα αλκάνια, σχετικά μη τοξικές ενώσεις που βιοαποικοδομούνται από διάφορους μικροοργανισμούς. Όταν αποτελούνται από μικρές ποσότητες ατόμων του άνθρακα είναι πτητικές ενώσεις και ευδιάλυτες στο νερό. 2. Τα κυκλοαλκάνια οι οποίες είναι δύσκολες προς βιοαποικοδόμηση ενώσεις. 3. Οι αρωματικές ενώσεις που βιοαποικοδομούνται από κάποιους μικροοργανισμούς.
Η ετήσια εξόρυξη πετρελαίου φτάνει τους 3 δισεκατομμύρια τόνους αργού πετρελαίου και 15 το μισό αυτής της ποσότητας μεταφέρεται δια θαλάσσης, με αποτέλεσμα 3 περίπου εκατομμύρια τόνοι να χύνονται στην θάλασσα. Από αυτά 7% οφείλονται σε μη ανθρωπογενείς διαρροές. 5% οφείλονται σε διαρροές από μόνιμες εγκαταστάσεις (διυλιστήρια, πλατφόρμες εξόρυξης κλπ). 45% οφείλονται στην διαδικασία της μεταφοράς (τακτικοί χειρισμοί δεξαμενοπλοίων, επισκευές και δεξαμενισμός πλοίων, ατυχήματα κλπ). 43% οφείλονται σε διάφορες αιτίες (αστικά και βιομηχανικά απόβλητα κλπ). Από τα παραπάνω ποσοστά μόνο το 15% οφείλεται σε ατυχήματα δεξαμενόπλοιων, όμως το σχετικά μικρό αυτό ποσοστό μπορεί να προκαλέσει ανεπανόρθωτες ζημιές στο θαλάσσιο περιβάλλον με την διατάραξη του οικοσυστήματος. Με την είσοδο του πετρελαίου στην θάλασσα έχουμε τον σχηματισμό της κηλίδας της οποίας το μέγεθος εξαρτάται από την σύσταση του πετρελαίου, την θερμοκρασία του περιβάλλοντος και της ποσότητας του πετρελαίου που ρίπτεται. Η κηλίδα μεταφέρεται με τον αέρα και τα κύματα και μπορεί να φτάσει στην ακτή προκαλώντας καταστρεπτικές συνέπειες και στον άνθρωπο και κυρίως στους οργανισμούς που διαβιούν σε αυτήν. Πηγή : www.greenpeace.gr Εικ. 1.7 : Εθελοντής της GREENPEACE κρατά στα χέρια του έναν κορμοράνο βουτηγμένο σε πετρέλαιο.
Αξιοσημείωτη ρύπανση είναι αυτή των βαρέων μετάλλων που προκαλούν μεγάλη 16 τοξικότητα. Παράδειγμα αποτελεί η περιοχή Minamata στην Ιαπωνία. Το 1950 εμφανίστηκαν στο χωριό αυτό ασθένειες όπως μυαλγίες, παθήσεις νεύρων μέχρι και θάνατοι. Το 1960 η ασθένεια έφτασε στην μορφή επιδημίας αλλά μόνο για την συγκεκριμένη περιοχή. Προκλήθηκαν περίπου 2000 θάνατοι αίτιο των οποίων ήταν η δηλητηρίαση από υδράργυρο τον οποίο απέρριπτε η βιομηχανία CHICO σε χείμαρρο που περνούσε από την Minamata. Παρόμοια επιδημία και 100 θάνατοι προκλήθηκαν στην Itai-Itai εξαιτίας βιομηχανικών αποβλήτων πλούσια σε κάδμιο. Tα βαρέα μέταλλα σχετίζονται με πλήθος ανθρώπινων δραστηριοτήτων και χρησιμεύουν κυρίως σε βιομηχανίες παραγωγής χρωμάτων, φωτογραφικών υλικών, ηλεκτρονικού υλικού, παρασιτοκτόνων, συσσωρευτών, πυρομαχικών, μεταλλουργεία κλπ. Πολλές βιομηχανίες χρησιμοποιούν χάλκινους σωλήνες για την ψύξη των μηχανημάτων τους και λόγω της διάβρωσης σημαντικές ποσότητες χαλκού οδηγούνται στη θάλασσα κατά την έξοδο του νερού από το σύστημα ψύξης. H καύση απορριμμάτων εμπλουτίζει την ατμόσφαιρα σε σωματίδια που περιέχουν ενώσεις βαρέων μετάλλων και εν συνεχεία με τις εγκατακρημνίσεις οδηγούνται στην θάλασσα. Τέλος φυσικοί παράγοντες μπορούν να εμπλουτίσουν την θάλασσα με βαρέα μέταλλα κυρίως η διάβρωση πετρωμάτων πλούσια σε ορυκτά που περιέχουν βαρέα μέταλλα. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ «Ρύπανση της θάλασσας με πετρελαιοειδή από πλοία», Παζαρζής Μιχαήλ (1992 Πανεπιστήμιο Πειραιώς). «Περιβαλλοντική Ωκεανογραφία», Αν. καθηγητής Γ. Παπαθεοδώρου. www.greenpeace.gr 1.5 Ρύπανση στη Μεσόγειο Σύμφωνα με έρευνα της μη κυβερνητικής οργάνωσης Greenpeace που πραγματοποιήθηκε από το πανεπιστήμιο Exeter της Αγγλίας, η Μεσόγειος κατέχει την πρώτη θέση από τις πιο ρυπασμένες θάλασσες του κόσμου όσον αφορά την ρύπανση από πλαστικό και γενικότερα
κάθε είδους σκουπιδιών. Η λεκάνη της Μεσογείου η οποία αποτελεί μία κλειστή λεκάνη 17 με αποτέλεσμα το νερό να μην ανακυκλώνεται με μεγάλη ευκολία όπως με την περίπτωση του Λιβυκού πελάγους και ιδιαίτερα το βορειοδυτικό τμήμα της, δηλαδή κυρίως οι θάλασσες της Γαλλίας, Ισπανίας και Ιταλίας, έχει μετατραπεί σε έναν απέραντο σκουπιδότοπο. Έρευνες καταλήγουν ότι κάτω από την επιφάνεια των ωκεανών και των θαλασσών σε όλη την γη έχουν βρεθεί χονδρικά 6.5 εκατομμύρια τόνοι σκουπιδιών. Από αυτή την ποσότητα στην Μεσόγειο αντιστοιχούν περίπου 2.000 τόνοι ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο. Μία έρευνα που πραγματοποιήθηκε για την Ανατολική Μεσόγειο και συγκεκριμένα για την Ελλάδα, και ακόμα πιο συγκεκριμένα για τέσσερις κόλπους της (ανατολικός και δυτικός πατραϊκός κόλπος, κόλπος Εχινάδων, βόρειος κόλπος Λακωνίας), την πλειονότητα των σκουπιδιών αποτελεί το πλαστικό με ένα ποσοστό περίπου 65-70%. Είναι ήδη γνωστό ότι το πλαστικό χρειάζεται τουλάχιστον 450 χρόνια για να αποσυντεθεί. Γίνεται έτσι αντιληπτό το μέγεθος της ζημιάς που προκαλεί η ρύπανση. Το πλαστικό σκουπίδι που αφήνει η σημερινή γενιά στην παραλία υπάρχει πιθανότητα να το βρουν οι απόγονοι πέντε ή έξι γενεών μετέπειτα. Δυστυχώς έχει επικρατήσει η ιδεολογία, κυρίως από τα ΜΜΕ, ότι η Μεσόγειος είναι μία από τις πιο καθαρές θάλασσες, ειδικά για τουριστικούς λόγους. Από τα αναγραφόμενα όμως δεν ισχύει κάτι τέτοιο. Η ιδεολογία αυτή προκύπτει από το γεγονός ότι κατά τη διάρκεια της τουριστικής περιόδου, οι παραλίες καθαρίζονται τακτικά για λόγους καλαισθησίας. Στις μη τουριστικές περιόδους όμως οι παραλίες είναι γεμάτες από σκουπίδια. Ωστόσο δεν πρέπει να λησμονείται το γεγονός πως, ακόμα και αν το πρόβλημα αντιμετωπισθεί επιφανειακά, η Μεσόγειος δεν παύει να είναι μία υποθαλάσσια χωματερή. Διάφοροι λόγοι θα μπορούσαν να δοθούν για την τεράστια ρύπανση της Μεσογείου. Μην ξεχνάμε ότι η Μεσόγειος ήταν πάντα ένα σταυροδρόμι πολιτισμών εξαιτίας της γεωγραφικής θέση της, και πολλοί λαοί άφησαν τα ίχνη τους στις ακτές της. Η οικιστική και βιομηχανική ανάπτυξη κατά μήκος των ακτών, η οποία δεν συνοδεύεται από την απαραίτητη υποδομή για την επεξεργασία των λυμάτων, αποτελεί μια σημαντική πηγή θαλάσσιας ρύπανσης. Η ρύπανση από λύματα είναι ιδιαίτερα εμφανής σε κλειστές ακτές στις οποίες δεν ανακυκλώνεται το νερό με ευκολία, όπως είναι οι ακτές της Μεσογείου, και επηρεάζει άμεσα την υγεία, την αναψυχή, την αλιεία, τα οικοσυστήματα και την οικονομία. Το 70% των αστικών λυμάτων που χύνονται στη Μεσόγειο είναι ακατέργαστα. Κάθε μέρα
στις παράκτιες περιοχές της Μεσογείου παράγονται περίπου 500.000 κυβικά 18 μέτρα αποβλήτων. Ακόμα τα σκουπίδια τα οποία ρίπτονται από πλοία και σκάφη αναψυχής στην θάλασσα και αφήνονται από τους τουρίστες στην παραλία προκαλούν επίσης ρύπανση στην Μεσόγειο. Πάνω από δέκα χιλιάδες ψάρια πεθαίνουν καθημερινά στη Μεσόγειο επειδή καταπίνουν κατά λάθος αντικείμενα που προέρχονται από τον άνθρωπο, και ιδιαίτερα πλαστικά. Επίσης χιλιάδες πουλιά πεθαίνουν γιατί έχουν βάλει πλαστικό κατά λάθος στη διατροφή τους. Τρόποι αντιμετώπισης της ρύπανσης 1. Εφαρμογή διεθνούς νομοθεσίας 2. Συνετή διαχείριση απορριμμάτων και αποβλήτων 3. Πλήρεις βιολογικοί καθαρισμοί λυμάτων και αποβλήτων 4. Ανακύκλωση νερού και υλικών 5. Υλικά συσκευασίας φιλικά προς το περιβάλλον 6. Λιπασματοποίηση οργανικών αποβλήτων 7. Εξουδετέρωση τοξικών ουσιών 8. Εγκαταστάσεις υποδοχής πετρελαϊκών αποβλήτων 9. Έλεγχος από κοινωνικούς φορείς 10. Περιβαλλοντική εκπαίδευση ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ A.Koutsodendris et al. Estuarine, Coastal and Shelf Science 77 (2008) 501-512. Ιστότοπος www.oikologos.gr Ιστότοπος www.medsos.gr Ιστότοπος www.greenpeace.gr
2. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ 19 2.1 Περιοχή έρευνας Η έρευνα διεξήχθη το έτος 2009 σε παραλίες σε όλη την Ελλάδα με σκοπό την καταγραφή και αποκομιδή των σκουπιδιών από τις παραλίες υπό την επίβλεψη της μη κυβερνητικής Οργάνωσης Δίκτυο «ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΣΟΣ» καθώς επίσης και του εργαστηρίου Θαλάσσιας Γεωλογίας και Φυσικής Ωκεανογραφίας Πατρών. Η MED SOS και η εκστρατεία της «Καθαρίστε τη Μεσόγειο», αποσκοπούν στους εθελοντικούς καθαρισμούς των παραλιών και συμμετέχουν εθελοντές από διάφορους φορείς όπως σχολεία, πανεπιστήμια, καταδυτικοί σύλλογοι, ιστιοπλοϊκοί σύλλογοι, αλιευτικοί σύλλογοι, δήμοι, επιχειρήσεις όπως ξενοδοχεία, βιομηχανίες κ.α. Οι εθελοντές όπως δηλώνει η «ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΣΟΣ» κάθε χρόνο αυξάνονται διότι όλο και περισσότεροι άνθρωποι συνειδητοποιούν το μεγάλο πρόβλημα σκουπιδιών στις παραλίες. Ο συνολικός αριθμός σκουπιδιών που συλλέχθηκε από όλες τις παραλίες ήταν 20.262 τεμάχια τα οποία αντιστοιχούν είτε στα απορρίμματα που συλλέχθηκαν με το χέρι είτε σε αυτά που περιμάζεψε ο δήμος λόγω μεγάλου όγκου και επικινδυνότητας, ακόμα και σε αυτά που συλλέχθηκαν από πυθμένες λιμανιών με την βοήθεια δυτών. Πηγή : MED SOS Εικ. 2.1 : Σκουπίδια τα οποία έχουν συλλεχθεί από τον βυθό λιμανιού
2.2 Μεθοδολογία καταγραφής 20 Οδηγίες που δόθηκαν στους εθελοντές για την σωστή καταγραφή διατυπώνονται παρακάτω. Τι πρέπει να γνωρίζουμε για να κάνουμε μια σωστή καταγραφή απορριμμάτων; Για να καταγράψουμε σωστά τα σκουπίδια που μαζεύουμε όταν καθαρίζουμε μια παραλία, έτσι ώστε η δουλειά μας να μπορεί να αξιοποιηθεί, οφείλουμε να ακολουθήσουμε πιστά τις παρακάτω οδηγίες: Πριν τον καθαρισμό: Ορίζουμε ένα κομμάτι της παραλίας που θα κάνουμε καταγραφή απορριμμάτων. Το κομμάτι αυτό πρέπει να είναι το ελάχιστο 100 μέτρα, μετρώντας κατά μήκος της ακτογραμμής. Χωριζόμαστε σε ομάδες 3 ατόμων, όπου το ένα από τα 3 άτομα σε κάθε ομάδα, ασχολείται μόνο με το να καταγράφει τα σκουπίδια που μαζεύουν τα άλλα δύο άτομα της ομάδας του, συμπληρώνοντας το Φύλλο Καταγραφής των Σκουπιδιών στις Ακτές. Κατά τη διάρκεια του καθαρισμού ΠΩΣ ΣΥΜΠΛΗΡΩΝΟΥΜΕ ΤΟ ΦΥΛΛΟ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗΣ Για να συμπληρώσουμε το φύλλο καταγραφής, για κάθε ένα σκουπίδι που βρίσκουμε, απαντάμε σε δύο ερωτήσεις: Α) Από τι υλικό είναι φτιαγμένο; (Εικ. 2.3, Πίνακας 2.1) Β) Ποια ήταν η χρήση του πριν γίνει σκουπίδι; (Εικ. 2.3, Πίνακας 2.2) Για κάθε ένα σκουπίδι, το άτομο που συμπληρώνει τους πίνακες, βάζει μια γραμμή (δηλ. Ι) στον πίνακα Α που δείχνει το υλικό του σκουπιδιού και μία γραμμή στον πίνακα Β, που δείχνει την αρχική χρήση του. ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ: Βρίσκουμε στην παραλία ένα μπουκάλι νερού. Α) Είναι φτιαγμένο από πλαστικό: βάζουμε μια γραμμή στον πίνακα Α, δίπλα στο υλικό «πλαστικό». Β) Πριν γίνει σκουπίδι ήταν «συσκευασία αναψυκτικού/ ποτού».
Βάζουμε μια γραμμή στον πίνακα Β, δίπλα στην αρχική χρήση «συσκευασίες 21 αναψυκτικών/ ποτών». Την παραπάνω διαδικασία κάνουμε για όλα τα σκουπίδια του κομματιού της παραλίας που έχουμε αναλάβει, χωρίς να ξεχνάμε να βάζουμε μία γραμμή και στους δύο πίνακες Α (υλικό) και Β (αρχική χρήση) για το κάθε σκουπίδι. 1. Σημειώνουμε μόνο γραμμές. Η χρήση λέξεων στους πίνακες όπως: Πολλά, αρκετά κ.τ.λ., δεν μπορούν να αξιοποιηθούν. 2. Καταγράφουμε κάθε άχρηστο αντικείμενο που βρίσκεται στο κομμάτι που έχουμε ορίσει. Είναι προτιμότερο να κάνουμε καταγραφή όλων των απορριμμάτων σε ένα μικρό κομμάτι της παραλίας, παρά να καταγράψουμε μερικά από τα απορρίμματα για ένα μεγάλο μέρος της. 3. Καταγράφουμε και τα απορρίμματα τα οποία δεν μπορούμε να μαζέψουμε είτε επειδή είναι πολύ βαριά είτε επικίνδυνα. 4. Δεν καταγράφουμε και δεν μαζεύουμε τα «φυσικά» ξύλα και τα καλάμια, που προέρχονται από την χλωρίδα της ακτής, καθώς και τα φύκια. 5. Τα αποτσίγαρα και τα καλαμάκια αν είναι πάρα πολλά και δεν μπορούμε να τα καταγράψουμε ένα-ένα, μπορούμε να μετρήσουμε πόσα βρίσκονται σε ένα τυχαίο τετραγωνικό μέτρο στην ακτή και να το σημειώσουμε στο φύλλο καταγραφής. 6. Στις παρατηρήσεις, μπορούμε να αναφέρουμε ότι ασυνήθιστο μας τράβηξε την προσοχή στην ακτή (π.χ. κάποιο σκουπίδι που δεν περιμέναμε να βρούμε σε μια παραλία) και οτιδήποτε άλλο παρατηρήσαμε και θέλουμε να σχολιάσουμε. Μετά τον καθαρισμό: Δεν ξεχνάμε να γράψουμε το όνομά μας, το όνομα του φορέα μας (Σχολείο, Εταιρεία, Δήμος κ.τ.λ.) το όνομα της ακτής που κάναμε καθαρισμό και την ημερομηνία, στο πάνω μέρος κάθε φύλλου καταγραφής που συμπληρώσαμε. Επιστρέφουμε όλα τα φύλλα καταγραφής που συμπληρώσαμε στο Δίκτυο «ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ SOS» για να ξεκινήσει η επεξεργασία τους. Στο φύλλο επίσης οι εθελοντές καλούνται να σημειώσουν την σύσταση της ακτής (άμμος, βότσαλα, βράχια), τις κύριες δραστηριότητες (αλιεία, αναψυχή, λιμάνι κ.α.), τις καιρικές συνθήκες της τελευταίας βδομάδας (διότι με έντονη βροχόπτωση θα