ΒΙΟΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΈΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΥΓΡΩΝ ΑΠΟΒΛΗΤΩΝ ΕΛΑΙΟΤΡΙΒΕΙΟΥ

ΒΙΟΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΈΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΥΓΡΩΝ ΑΠΟΒΛΗΤΩΝ ΕΛΑΙΟΤΡΙΒΕΙΟΥ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Υποβληθείσα στο Τμήμα Χημικών Μηχανικών του Πανεπιστημίου Πατρών Υπό ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ Σ. ΜΠΛΙΚΑ Για την απόκτηση του Τίτλου του Διδάκτορα του Τμήματος Χημικών Μηχανικών του Πανεπιστημίου Πατρών ΠΑΤΡΑ, ΙΟΥΛΙΟΣ 2009

Στους γονείς μου, Σπύρο και Ελένη

Πρόλογος Η παρούσα εργασία αποτελεί τη Διδακτορική μου Διατριβή στα πλαίσια των μεταπτυχιακών μου σπουδών στην Πολυτεχνική Σχολή του Πανεπιστημίου Πατρών και στο Τμήμα Χημικών Μηχανικών. Η εκπόνησή της ξεκίνησε το Σεπτέμβρη του 2004 και ολοκληρώθηκε τον Ιούνιο του 2009 στο εργαστήριο «Βιοχημικής Μηχανικής και Τεχνολογίας Περιβάλλοντος», υπό την επίβλεψη του Καθηγητή κ. Γεράσιμου Λυμπεράτου. Στο σημείο αυτό θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στους ανθρώπους που συνέβαλλαν στην ολοκλήρωση αυτής της προσπάθειας. Ευχαριστώ θερμά τον Καθηγητή του τμήματος Χημικών Μηχανικών του Πανεπιστημίου Πατρών, κ. Γεράσιμο Λυμπεράτο, που υπήρξε ο επιβλέποντας της εργασίας μου και του οποίου οι συμβουλές και η καθοδήγηση υπήρξαν πολύτιμες και καθοριστικές για την ολοκλήρωση της παρούσας διατριβής. Ευχαριστώ επίσης την κ. Κατερίνα Σταματελάτου, Διδάκτορα του τμήματος Χημικών Μηχανικών του Πανεπιστημίου Πατρών, για την άψογη συνεργασία μας όλο αυτό το διάστημα αλλά και για την πολύτιμη βοήθειά της καθ όλη τη διάρκεια της εργασίας μου. Ευχαριστώ επίσης τον Καθηγητή του τμήματος Χημικών Μηχανικών κ. Σταύρο Παύλου και τον Επίκουρο καθηγητή του τμήματος Χημικών Μηχανικών κ. Μιχάλη Κορνάρο για τη συμμετοχή τους στην τριμελή επιτροπή. Επίσης ευχαριστώ τον Καθηγητή του τμήματος Χημικών Μηχανικών, κ. Κωνσταντίνο Κράβαρη, τον Αναπληρωτή Καθηγητή του τμήματος Διαχείρισης Περιβάλλοντος και Φυσικών Πόρων κ. Δημήτρη Βαγενά, τον Επίκουρο καθηγητή του τμήματος Χημικών Μηχανικών, κ. Ιωάννη Κούκο και τον Επίκουρο καθηγητή του τμήματος Χημικών Μηχανικών κ. Χρηστάκη Παρασκευά για την πρόθυμη συμμετοχή τους στην εξεταστική επιτροπή. Ευχαριστώ πολύ όλα τα παιδιά του εργαστηρίου για τη στήριξη και την καλή συνεργασία αυτά τα χρόνια.

Ευχαριστώ ιδιαίτερα τους γονείς μου, Σπύρο και Ελένη για την αγάπη και την αμέριστη ηθική συμπαράσταση, καθ όλη τη διάρκεια της μέχρι τώρα πορείας μου. Ευχαριστώ θερμά τα αδέρφια μου, Θόδωρο και Θάλεια, για ότι έχουν κάνει για μένα μέχρι σήμερα, αλλά και για την πολύτιμη στήριξή τους, κατά τη διάρκεια εκπόνησης της Διδακτορικής μου Διατριβής. Τέλος, ευχαριστώ ιδιαίτερα τις φίλες μου Ελένη Θεοδωρακοπούλου και Πολύνα Πολιτάκη που είναι δίπλα μου στις καλές αλλά και στις άσχημες στιγμές και κυρίως για την υπομονή τους

Βιογραφικό Σημείωμα Α. ΠΡΟΣΩΠΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Ονοματεπώνυμο: Παρασκευή Μπλίκα Ημερομηνία γέννησης: 18/07/1980 Τόπος γέννησης: Ιθαγένεια, υπηκοότητα: Οικογενειακή κατάσταση: Διεύθυνση εργασίας: Διεύθυνση κατοικίας: Χολαργός Αττικής Ελληνική Άγαμη Τμήμα Χημικών Μηχανικών, Πανεπιστήμιο Πατρών, Πανεπιστημιούπολη Ρίου, 26 501, ΠΑΤΡΑ Τηλ: 2610 997819 Fax: 2610 997819 E-mail: eblika@chemeng.upatras.gr Αγίου Κωνσταντίνου 47 & Αλφειού, 26 442, ΠΑΤΡΑ Τηλ: 2610 431265 Κινητό: 6973881924 Β. ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΣΤΑΔΙΟΔΡΟΜΙΑ 2004-Σήμερα Ερευνήτρια στο Εργαστήριο Βιοχημικής Μηχανικής και Τεχνολογίας Περιβάλλοντος του Τμήματος Χημικών Μηχανικών του Πανεπιστήμιο Πατρών πάνω σε θέματα διαχείρισης Υγρών Αποβλήτων. Γ. ΣΠΟΥΔΕΣ 2004-Σήμερα Υποψήφια διδάκτορας Τμήμα Χημικών Μηχανικών, Πανεπιστήμιο Πατρών. 2004 Πτυχίο Χημείας 1999-2004 Προπτυχιακές σπουδές στο Τμήμα Χημείας, Πανεπιστήμιο Πατρών. Θέμα διπλωματικής εργασίας: Η Μέθοδος της Θερμοπρογραμματισμένης Αναγωγής για τη μελέτη Στερεώνρ Καταλυτών Επιβλέπων καθηγητής : Χ. Ματραλής.

Δ. ΞΕΝΕΣ ΓΛΩΣΣΕΣ Αγγλικά (Άριστη, Proficiency, University of Michigan) Γαλλικά (Καλή, Certificat d Aptitude de Langue Française) Ε. ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΣΕ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΥΣ / ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΣΥΛΛΟΓΟΥΣ Μέλος της Ένωσης Ελλήνων Χημικών (2005). ΣΤ. ΕΡΓΑΣΙΑΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ Πρακτική άσκηση στην Αλυκή Μεσολογγίου με αντικείμενο: 1. Εξοικείωση με διαδικασία παραγωγής άλατος 2. Μέτρηση απόδοσης άλατος αλυκής 3. Έλεγχος ποιότητας άλμης-άλατος. Ζ. ΥΠΟΤΡΟΦΙΕΣ 11/2008 02/2009 Ερευνητική υποτροφία στα πλαίσια του ερευνητικού έργου με κωδικό SUSTOIL και τίτλο Developoling advanced biorefinery schemes for integration into existing oil production/transesterification plants. 05/2007 10/2008 Ερευνητική υποτροφία στα πλαίσια του ερευνητικού έργου με κωδικό ΠΟΛΟΙ και τίτλο Περιφερειακός Πόλος Καινοτομίας Δυτικής Ελλάδας. 10/2005 04/2007 Ερευνητική υποτροφία στα πλαίσια του ερευνητικού προγράμματος ΦΠ66 ΒΙΟΑΠΟΔΟΜΗΣΗ : Βιολογική αποδόμηση και αξιοποίηση υγρών αποβλήτων ελαιουργίας : Μηχανισμοί και ολοκληρωμένες εφαρμογές. 10/2004 09/2005 Ερευνητική υποτροφία στα πλαίσια του ερευνητικού προγράμματος Consortium Agreement QLK5- CT2002-01138 : Bioprocessing of sewage sludge for safe recycling on agricultural land (BIOWASTE). 09/2004 Ερευνητική υποτροφία στα πλαίσια του ερευνητικού προγράμματος Contract QLK1-CT2002-01678 : Innovation in the process of cork production for elimination of odours responsible for cork taint. From exploratory award EXAW-1999-01117 (INNOCUOUS).

Η. ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΥ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ Πειραματική μελέτη βιολογικών και φυσικοχημικών διεργασιών επεξεργασίας υγρών αποβλήτων με χρήση καθαρών καλλιεργειών (άσηπτες τεχνικές απομονωμένοι μικροοργανισμοί) και μικτών καλλιεργειών (δραστική λάσπη, αναερόβια χώνευση κ.λ.π.). Σχεδιασμός βιοαντιδραστήρων και βελτιστοποίηση της λειτουργίας αυτών. Ιδιαίτερη έμφαση στην απομάκρυνση ξενοβιοτικών ουσιών από τα υγρά απόβλητα και στην επεξεργασία αγροτοβιομηχανικών και βιομηχανικών αποβλήτων. Θ. ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ Άσηπτες τεχνικές για πειραματισμό με καθαρές καλλιέργειες μικροοργανισμών, απομόνωση μικροοργανισμών, χρήση συνθετικών θρεπτικών μέσων κ.λ.π. Τεχνικές πειραματισμού με καθορισμένες μικτές καλλιέργειες καθώς και με μικτούς πληθυσμούς όπως η δραστική λάσπη, οι αναερόβιοι μικροοργανισμοί κ.λ.π. Εμπειρία σε αναλυτικές τεχνικές: Αναλύσεις υγρών δειγμάτων σύμφωνα με τo Standard Methods for the examination of water and wastewater (APHA, AWWA, WPCF). Αναλύσεις υγρών δειγμάτων με HPLC και Gas-Chromatography. Αναλύσεις αερίων δειγμάτων με Gas- Chromatography. Αναλύσεις μετάλλων με Atomic Absorption spectroscopy και ICP-MS σε υγρά και στερεά δείγματα. Ι. ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ Διδασκαλία φροντιστηρίων και εργαστηρίων στο Τμήμα Χημικών Μηχανικών του Πανεπιστημίου Πατρών: 2004-2005 Διεξαγωγή εργαστηρίων στο μάθημα: Αναλυτική Χημεία. 2005-2006 Διεξαγωγή εργαστηρίων στο μάθημα: Οργανιική Χημεία. Κ. ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ Κ 1. ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΒΙΒΛΙΑ Διδασκαλία φροντιστηρίων στο μάθημα: Τεχνολογία Περιβάλλοντος: Διαχείριση Υγρών Αποβλήτων. 1. Η Μέθοδος της Θερμοπρογραμματισμένης Αναγωγής για τη μελέτη Στερεών Καταλυτών. Τμήμα Χημείας Πανεπιστήμιο Πατρών. Διπλωματική εργασία. 2003. ve Mill Wastes,

Κ 2. ΔΙΕΘΝΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ ΜΕ ΚΡΙΤΕΣ 1. P.S. Blika K. Stamatelatou M. Kornaros and G. Lyberatos, 2009. Anaerobic digestion of olive mill wastewater, Global Nest Journal, Article in press. 2. Stamatelatou K. Kopsahelis A. Blika P.S. Paraskeva C. and Lyberatos G., 2009. "Anaerobic digestion of olive mill wastewater in a periodic anaerobic baffled reactor (PABR) followed by further effluent purification via membrane separation technologies", Journal of Chemical Technology and Biotechnology, 84(6), p.909-917. Κ 3. ΔΙΕΘΝΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΑ ΜΕ ΚΡΙΤΕΣ 1. P.S. Blika, G. Constantinidou, K. Stamatelatou, M. Kornaros, D.V. Vayenas, G.I. Zervakis and G. Lyberatos (2006). Pretreatment of olive mill wastewater in a fungal trickling filter. Proceedings of the 3rd International Conference on the "Water Resources in the Mediterranean Basin" WATMED 3, Tripoli (Lebanon), 1-3 November 2006. 2. Lyberatos G., Stamatelatou K., Fountoulakis M., Pakou C., Blika P.S., Kornaros M. On the Fate of Xenobiotic Compounds during Alternative Methods of Municipal Sludge Treatment, paper 497a, Proc. AICHE Annual meeting, San Francisco, 2006. 3. Blika P.S., K. Stamatelatou, H.N. Gavala, I.V. Skiadas and G. Lyberatos. Aerobic post treatment of anaerobically digested sludge. Specialist conference on Facing Sludge Diversities: Challenges, Risks and Opportunities, Antalya, Turkey, 28-30 March 2007. 4. P.S. Blika, K. Stamatelatou, M. Kornaros, G. Lyberatos (2008). Anaerobic digestion of olive mill wastewater. Proceedings of the 9 th international conference PRE9: Protection and Restoration of the Environment, Kefalonia, Greece, June 30 July 3, 2008. Κ 4. ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΑ ΜΕ ΚΡΙΤΕΣ 1. Φουντουλάκης Μ., Πάκου Κ., Μπλίκα Π., Σταματελάτου Κ., Γαβαλά Χ., Σκιαδάς Ι., και Λυμπεράτος Γ., «Τύχη των Ξενοβιοτικών Ουσιών κατά την Επεξεργασία της Ιλύος», 5 ο Πανελλήνιο Επιστημονικό Συνέδριο Χημικής Μηχανικής, Θεσ/νίκη, Μάιος 2005

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Τα υγρά απόβλητα ελαιοτριβείου (ΥΑΕ) παράγονται κατά την εξαγωγή του ελαιόλαδου από τα παραδοσιακά και τα φυγοκεντρικά ελαιοτριβεία τριών φάσεων. Τα ΥΑΕ έχουν διαφορετικά χαρακτηριστικά τα οποία εξαρτώνται από τη διαδικασία παραγωγής και τον τύπο των ελιών που χρησιμοποιούνται. Τα περισσότερα ελαιοτριβεία στην Ελλάδα χρησιμοποιούν την τριφασική διαδικασία εξαγωγής του ελαιόλαδου. Παρόλα αυτά, κάποια καινούρια χρησιμοποιούν τη διφασική διαδικασία εξαγωγής του ελαιολάδου. Παραδοσιακά ελαιοτριβεία συνεχίζουν να υπάρχουν, αλλά σε μικρότερη έκταση. Τα ΥΑΕ αποτελούν ένα σημαντικό πρόβλημα για την περιοχή της Μεσογείου, όπου παράγεται το 95 % της παγκόσμιας παραγωγής ελαιολάδου, εξαιτίας της υψηλής τους συγκέντρωσης σε χημικά απαιτούμενο οξυγόνο (ΧΑΟ) και της ικανότητάς τους να αντιστέκονται στη βιοαποδόμηση εξαιτίας της υψηλής τους περιεκτικότητας σε φαινολικές ενώσεις. Αυτές οι ενώσεις οφείλονται για το μαύρο χρώμα και τις φυτοτοξικές και αντιβακτηριδιακές ιδιότητες των ΥΑΕ. Διάφορες φυσικοχημικές μέθοδοι έχουν προταθεί για την επεξεργασία των ΥΑΕ, συμπεριλαμβανομένων της απλής συμπύκνωσης, της επίπλευσης και καθίζησης, της εξάτμισης και της χρήσης επιλεγμένων μεμβρανών, της ουδετεροποίησης με την προσθήκη H 2 SO 4, της οξείδωσης με O 3 και αντιδραστήριο Fenton, καθώς επίσης και την επαναχρησιμοποίηση των ΥΑΕ με διασκορπισμό σε αγροτικά εδάφη σαν λίπασμα. Σε ότι αφορά τις βιολογικές μεθόδους, οι αναερόβιες βιολογικές διεργασίες είναι ιδιαίτερα αποδοτικές εξαιτίας των γνωστών πλεονεκτημάτων που εμφανίζουν και σχετίζονται με την εξοικονόμηση ενέργειας και χημικών και της μικρής παραγωγής λάσπης, ειδικότερα όταν αφορά την επεξεργασία αποβλήτων με υψηλή συγκέντρωση ΧΑΟ. Η εποχιακή λειτουργία των ελαιοτριβείων (Νοέμβριος Φεβρουάριος) δεν αποτελεί μειονέκτημα για τις αναερόβιες διεργασίες εξαιτίας των χαμηλών παρατηρούμενων ρυθμών αποδόμησης των μεθανογόνων μικροοργανισμών και της εύκολης επαναλειτουργίας των αναερόβιων χωνευτήρων μετά από αρκετούς μήνες μη λειτουργίας. Παρόλο που η αναερόβια χώνευση χρησιμοποιείται κατά κύριο λόγο για τη μείωση του υψηλού οργανικού φορτίου των ΥΑΕ, η παρουσία ενώσεων στα ΥΑΕ τοξικών προς τους μεθανογόνους φαίνεται να είναι ένα σημαντικό πρόβλημα για την

αναερόβια επεξεργασία των ΥΑΕ. Μία προσέγγιση στο πρόβλημα θα ήταν η αραίωση του αποβλήτου ώστε να μειωθεί η συγκέντρωση των φαινολικών ενώσεων και των λιπαρών οξέων. Σε αυτή την περίπτωση εξετάζεται και η απομάκρυνση των στερών του αποβλήτου πριν την αναερόβια χώνευση. Μία δεύτερη προσέγγιση θα ήταν η εφαρμογή αερόβιας προεπεξεργασίας του αποβλήτου ώστε να απομακρυνθούν ενώσεις που είναι τοξικές για τα μεθανογόνα βακτήρια. Πιο συγκεκριμένα, ένα πρώτο στάδιο αερόβιας προεπεξεργασίας του ΥΑΕ με μύκητα λευκής σήψης, έχει προταθεί ως η πιο κατάλληλη μικροβιακή διεργασία προεπεξεργασίας για την επιλεκτική απομάκρυνση των φαινολικών. Στόχος της παρούσας διατριβής ήταν να μελετηθεί η ικανότητα του μύκητα λευκής σήψης Pleurotus ostreatus κάτω από άσηπτες ή μη συνθήκες να λειτουργήσει σε έναν καινοτόμο βιοαντιδραστήρα καθοδικής ροής και να διευρενηθεί η αποδοτικότητα εναλλακτικά της αραίωσης ή/και της προεπεξεργασίας στην αναερόβια χώνευση ΥΑΕ σε αναδευόμενο μεσόφιλο αντιδραστήρα. Επίσης, μελετήθηκε η αναερόβια χώνευση ΥΑΕ σε αντιδραστήρα τύπου ASBR και αντιδραστήρα PABR, αντίστοιχα. Μία καινοτόμος μέθοδος ακινητοποίησης των μυκήτων αποδείχτηκε κατάλληλη για την ανάπτυξη μιας αποδοτικής διεργασίας προεπεξεργασίας για την απομάκρυνση των φαινολικών. Η αναερόβια χώνευση είναι η πιο αποδοτική διεργασία για την επεξεργασία υγρών αποβλήτων ελαιοτριβείου. Παρόλα αυτά, αραίωση ή/και κάποιου τύπου προεπεξεργασία είναι απαραίτητη για την αποφυγή τοξικότητας των φαινολικών στους μεθανογόνους. Θερμική προεπεξεργασία ακολουθούμενη από καθίζηση ώστε να απομακρυνθεί το στερεό περιεχόμενο, από την άλλη, αποδείχτηκε ένας μη επιθυμητός τρόπος προεπεξεργασίας. Επιπλέον, αραιωμένο ΥΑΕ 1:1, χωρίς την απομάκρυνση των στερεών μπορεί να υποστεί επεξεργασία αποδοτικά σε υδραυλικό χρόνο παραμονής 30 ημέρες, εξασφαλίζοντας σταθερή παραγωγή βιοαερίου. Βιολογική προεπεξεργασία με μύκητα μπορεί να οδηγήσει σε σταθερή διεργασία σε υδραυλικό χρόνο παραμονής 30 ημέρες. Η αναερόβια επεξεργασία του αποβλήτου σε αντιδραστήρα ASBR είναι εφικτή με ισοδύναμο χρόνο παραμονής 30 ημερών χωρίς να αραιωθεί το απόβλητο. Η επεξεργασία σε αντιδραστήρα PABR είναι ωστόσο πιο αποδοτική εξαιτίας του σχεδόν κατά μία τάξη μεγέθους μικρότερο υδραυλικού χρόνου παραμονής (3.75 ημέρες), που αυτός μπορεί να λειτουργήσει και της μεγαλύτερης απόδοσης του σε βιοαέριο.

Το αναερόβια επεξεργασμένο απόβλητο μπορεί να καταστεί κατάλληλο για διάθεση μετά από κατάλληλη επεξεργασία μεμβρανών (συνδυασμός υπερδιήθησης και αντίστροφης όσμωσης).

ABSTRACT Olive mill wastewater (OMW) is produced during the extraction of oil from the olive fruit by the traditional mill and press process. ΟΜW has a wide range of characteristics depending on the type of the mill and the type of olive and equipment employed. Most of the mills in Greece use a 3-phase extraction process. However, some of the newer ones use the 2-phase extraction process. Traditional mills are still present but to a limited extent. OΜW treatment and disposal has become a critical environmental problem in the Mediterranean area that accounts for approximately 95% of the world olive oil production. This is because of its high organic chemical oxygen demand (COD) concentration, and because of its resistance to biodegradation due to its high content in phenolic compounds. These compounds are responsible for its dark color, and its phytotoxic and antibacterial properties. Various physico-chemical methods have been proposed for treating OMW, including simple evaporation, flotation and settling, vaporization and use of selected membranes, neutralization with addition of H 2 SO 4, oxidation by O 3 and Fenton reagent, as well as reuse of the OMW by spreading onto agricultural soil as an organic fertilizer. As far as biological processes are concerned, anaerobic biological processes are particularly suitable because of their well known advantages related to energy and chemicals saving and to the low production of sludge, especially when it comes to treatment of high COD wastewaters. The seasonal nature of the operation of olive mills (typically November to February) is not a disadvantage for anaerobic processes because the observed decay rates for methanogens are very low and a digester can be easily restarted following several months of shut-down. Although anaerobic digestion may be in principle used for reducing the high organic content of OMW, the presence of compounds toxic to methanogens in OMW appears to be a significant problem for the anaerobic digestion of OMW. One approach to the problem has been to sufficiently dilute the OMW to reduce the concentration of phenolics and fatty acids. In this case, the possibility of prior solids removal needs to be examined. A second approach has been the use of aerobic pretreatment of OMW to remove compounds that are toxic to methanogenic consortia. In particular, a preceding aerobic treatment

of OMW with white-rot fungi, has been proposed as the most suitable microbial pretreatment process for the selective removal of phenolics. The aim of the present study was to study the ability of the white rot fungus Pleurotus ostreatus under aseptic or non aseptic conditions to function in a novel trickling filter immobilized fungi bioreactor and to investigate the feasibility of alternative dilution and/or pretreatment processes for the anaerobic digestion of olive-mill wastewater in a stirred tank mesophilic digester. The anaerobic digestion of OMW in an anaerobic sequencing batch reactor (ASBR) and in a periodic anaerobic baffled reactor (PABR) was also studied. A novel fungi immobilization method proved very suitable for the development of an efficient pretreatment process for phenolics removal. Anaerobic digestion is the most effective process for the treatment of olive mill wastewater. However, dilution and/or some type of pretreatment are necessary to avoid toxicity of the phenolics on the methanogens. Thermal pretreatment followed by sedimentation to remove the solids content, on the other hand proved to be an undesirable type of pretreatment. Diluted 1:1 raw OMW on the other hand, without any solids removal, can be effectively treated at an HRT of 30d, securing a stable high biogas yielding operation. Biological pre-treatment with fungi may lead to a stable process at an HRT of 30d. Anaerobic digestion of OMW using an ASBR (anaerobic sequencing batch reactor) is feasible at an equivalent HRT of 30d with the advantage that it can treat nondiluted wastewater. Treatment in a PABR, however, is much more effective as it requires an order-of magnitude lower HRT ( 3.75 d) and yields large amounts of biogas. The anaerobically treated effluent is still not suitable for disposal. A membrane process such as reverse osmosis may be effectively used to render the anaerobically treated wastewater readily disposable.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Περιεχόμενα i Περιεχόμενες εικόνες vi Περιεχόμενα σχήματα viii Περιεχόμενοι πίνακες x Περιεχόμενα διαγράμματα xiii 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1 1.1 Γενικά 1 1.2 Ελαιόδεντρο 6 1.3 Τύποι ελαιουργείων 14 1.4 Παραγωγική διαδικασία ελαιόλαδου 18 1.5 Υγρά Απόβλητα Ελαιοτριβείου (ΥΑΕ) 25 1.6 Περιβαλλοντικά προβλήματα από την ανεξέλεγκτη διάθεση των αποβλήτων ελαιουργείων 32 1.7 Μέθοδοι διαχείρισης υγρών αποβλήτων ελαιοτριβείου 34 1.8 Στόχος εργασίας 51 2 ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ 52 2.1 Εισαγωγή 52 2.2 Αναλυτικές μέθοδοι 52 2.2.1 Μέτρηση ph 53 2.2.2 Προσδιορισμός ολικών και πτητικών αιωρούμενων στερεών 53 2.2.3 Προσδιορισμός ολικού και διαλυτού χημικά απαιτούμενου οξυγόνου (ΧΑΟ) 53 2.2.4 Μέτρηση συγκέντρωσης φαινολικών 54 2.2.5 Μέτρηση πτητικών λιπαρών οξέων, πτητικών λιπαρών οξέων μακριάς αλυσίδας και σύστασης βιοαερίου 55 2.2.5.1 Μέτρηση πτητικών λιπαρών οξέων 56 2.2.5.2 Μέτρηση πτητικών λιπαρών οξέων μακριάς αλυσίδας 57 2.2.5.2 Μέτρηση σύστασης βιοαερίου σε μεθάνιο 57 2.2.6 Μέτρηση παροχής βιοαερίου 58 2.2.7 Προσδιορισμός ολικού αζώτου κατά Kjeldahl 59 2.2.8 Προσδιορισμός αλκαλικότητας 60 2.2.9 Προσδιορισμός υδατανθράκων 60

2.2.10 Προσδιορισμός λιπών και ελαίων 60 2.2.11 Προσδιορισμός ιόντων Νa + και Κ + 61 2.3 Χαρακτηρισμός αποβλήτου 63 3 ΟΙ ΜΥΚΗΤΕΣ 65 3.1 Εισαγωγή 65 3.2 Στοιχεία βιολογίας μυκήτων 66 3.3 Μεταβολικά βιοχημικά μονοπάτια και παραγόμενα προϊόντα µε ιδιαίτερο ενδιαφέρον 69 3.4 Χρήση μυκήτων στην επεξεργασία υγρών αποβλήτων ελαιοτριβείων 70 3.4.1 Εισαγωγή 70 3.4.2 Οι μύκητες ως συντελεστές αποδόμησης των υγρών αποβλήτων ελαιοτριβείων 71 3.4.2.1 Γενικά 71 3.4.2.2 Κατηγορίες ανώτερων βασιδιομυκήτων 72 3.4.2.3 Η δομή της λιγνίνης 73 3.4.2.4 Συνθήκες δράσης λιγνολυτικών μυκήτων 76 3.4.2.5 Λιγνολυτικά ένζυμα και μηχανισμοί λιγνινόλυσης 77 3.4.3 Ένζυμα που παράγουν υπεροξείδιο του υδρογόνου (H 2 O 2 ) 80 3.4.4 Αξιολόγηση των μυκήτων λευκής σήψης στην βιοαποδόμηση φαινολικών ενώσεων που περιέχονται στα υγρά απόβλητα ελαιουργείων 82 3.5 Οι μύκητες του γένους Pleurotus 83 3.5.1 Γενικά 83 3.5.2 Στοιχεία οικοφυσιολογίας 85 3.6 Ανάπτυξη του μύκητα PO LGAM P69 σε θερμικά αποστειρωμένο απόβλητο ελαιοτριβείου 86 3.6.1 Γενικά 86 3.6.2 Πειραματική διάταξη και διαδικασία 87 3.6.2.1 Καλλιέργειες μυκήτων 87 3.6.2.2 Στερεές και υγρές καλλιέργειες του μύκητα PO LGAM P69 σε θερμικά αποστειρωμένο υγρό απόβλητο ελαιοτριβείου (Αγγελής, 2000) 89 3.6.3 Αποτελέσματα-Συμπεράσματα 90 3.7 Ανάπτυξη του μύκητα PO LGAM P69 σε παστεριωμένο απόβλητο ελαιοτριβείου 91 3.7.1 Γενικά 91 3.7.2 Πειραματική διάταξη και διαδικασία 91 3.7.3 Αποτελέσματα-Συμπεράσματα 93

3.8 Ακινητοποίηση του μύκητα ΡΟ LGAM Ρ69 σε τεμαχίδια πυροσυσσωματωμένου γυαλιού 94 3.8.1 Γενικά 94 3.8.2 Πειραματική μεθοδολογία και πειραματικές διατάξεις 96 3.8.2.1 Υγρές καλλιέργειες ακινητοποίησης του μύκητα 96 3.8.2.2 Πειραματική διάταξη 97 3.8.2.3 Προετοιμασία τροφοδοσίας 100 3.8.3 Αποτελέσματα-Συμπεράσματα 101 3.8.3.1 Λειτουργία βιοαντιδραστήρα τύπου διαβρεχόμενης κλίνης με ακινητοποιημένο το μύκητα PO LGAM P69 σε πυροσυσσωματωμένο γυαλί για την επεξεργασία ΥΑΕ. 101 3.8.3.1.1 Θρεπτικό μέσο: Συριγγικό οξύ 101 3.8.3.1.2 Θρεπτικό μέσο: Υγρό απόβλητο ελαιοτριβείου χωρίς στερεά 103 3.8.3.1.3 Θρεπτικό μέσο: Υγρό απόβλητο ελαιοτριβείου με στερεά 109 3.8.3.2 Λειτουργία βιοαντιδραστήρα μεγάλης εργαστηριακής κλίμακας τύπου διαβρεχόμενης κλίνης με ακινητοποιημένο το μύκητα PO LGAM P69 σε πυροσυσσωματωμένο γυαλί για την επεξεργασία ΥΑΕ 114 3.8.3.2.1 Λειτουργία διαλείποντος έργου 114 3.8.3.2.2 Συνεχής λειτουργία 118 3.9 Συμπεράσματα 122 4 ΑΝΑΕΡΟΒΙΑ ΧΩΝΕΥΣΗ 123 4.1 Εισαγωγή 123 4.2 Μικροβιολογία της αναερόβιας χώνευσης 126 4.2.1 Διεργασία της αναερόβιας χώνευσης 126 4.2.2 Λειτουργία κυττάρων 128 4.2.3 Μικροβιολογία της αναερόβιας χώνευσης 129 4.2.3.1 Μικροβιολογία της μη μεθανογόνου φάσης 130 4.2.3.2 Μικροβιολογία της μεθανογόνου φάσης 133 4.3 Παράγοντες που επηρεάζουν την αναερόβια χώνευση 135 4.3.1 Θερμοκρασία 135 4.3.2 ph 137 4.3.3 Χημική σύσταση της τροφοδοσίας 139 4.3.4 Τοξικές ουσίες 140

4.3.5 Οργανική φόρτιση και υδραυλικός χρόνος παραμονής αναερόβιων συστημάτων επεξεργασίας 143 4.3.6 Εγκλιματισμός αναερόβιας καλλιέργειας 143 4.4 Συστήματα αναερόβιας επεξεργασίας υγρών αποβλήτων 144 4.4.1 Γενικά 144 4.4.2 Συμβατικές διατάξεις αναερόβιας χώνευσης 145 4.4.3 Ταχύρρυθμες διατάξεις αναερόβιας χώνευσης 146 4.5 Αναερόβια χώνευση υγρού αποβλήτου ελαιοτριβείου σε αντιδραστήρα τύπου CSTR 151 4.5.1 Γενικά 151 4.5.2 Πειραματική διάταξη και διαδικασία 152 4.5.3 Αποτελέσματα - Συμπεράσματα 154 4.5.3.1 Αναερόβια χώνευση μη επεξεργασμένου υγρού αποβλήτου ελαιοτριβείου 154 4.5.3.2 Αναερόβια χώνευση θερμικά προεπεξεργασμένου υγρού αποβλήτου ελαιοτριβείου (χωρίς στερεά) 168 4.5.3.3 Αναερόβια χώνευση προεπεξεργασμένου υγρού αποβλήτου ελαιοτριβείου με μύκητα λευκής σήψης 175 4.6 Αναερόβια χώνευση υγρού αποβλήτου ελαιοτριβείου σε αντιδραστήρα τύπου ASBR 182 4.6.1 Γενικά 182 4.6.2 Πειραματική διάταξη και διαδικασία 183 4.6.3 Αποτελέσματα - Συμπεράσματα 185 4.7 Αναερόβια χώνευση υγρού αποβλήτου ελαιοτριβείου σε αντιδραστήρα τύπου PABR 196 4.7.1 Γενικά 196 4.7.2 Πειραματική διάταξη και διαδικασία 196 4.7.3 Αποτελέσματα - Συμπεράσματα 198 4.8 Πειράματα μέτρησης της ειδικής μεθανογόνου δραστικότητας (Specific Methanogenic Activitity, SMA) 206 4.8.1 Πειραματική διαδικασία 206 4.8.2 Αποτελέσματα - Συμπεράσματα 212 4.9 Συμπεράσματα 217 5 ΣΥΣΤΗΜΑ ΜΕΜΒΡΑΝΩΝ 220 5.1 Εισαγωγή 220 5.1.1 Γενικά 220 5.1.2 Τύποι διαχωρισμού με μεμβράνες 220

5.1.3 Κατάταξη μεμβρανών και υλικά που χρησιμοποιούνται 222 5.1.4 Διεργασίες μεμβρανών με οδηγούσα δύναμη την πτώση πίεσης 225 5.1.4.1 Μικροδιήθηση (ΜΔ) 225 5.1.4.2 Υπερδιήθηση (ΥΔ) 225 5.1.4.3 Νανοδιήθηση (ΝΔ) 226 5.1.4.4 Αντίστροφη όσμωση (ΑΟ) 226 5.1.5 Πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα της τεχνολογίας μεμβρανών 227 5.1.6 Χρήση μεμβρανών για την επεξεργασία υγρών αποβλήτων ελαιοτριβείου 228 5.2 Επεξεργασία των αναερόβιων εκροών του ASBR και του PABR και μη επεξεργασμένου ΥΑΕ με σύστημα υπερδιήθησης αντίστροφης όσμωσης 229 5.2.1 Γενικά 229 5.2.2 Πειραματική διάταξη και διαδικασία 230 5.2.3 Αποτελέσματα - συμπεράσματα 234 5.3 Συμπεράσματα 238 6 ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ 239 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 246

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ Εικόνα 1.1 Περιοχές που παράγουν ελαιόλαδο στη λεκάνη της Μεσογείου. Σκιασμένες περιοχές: υψηλή παραγωγικότητα, διάστικτες περιοχές: χαμηλή παραγωγικότητα (Niaounakis and Halvadakis, 2006). 1 Εικόνα 1.2 Μελανόμορφη παράσταση ελαιοσυγκομιδής από αμφορέα του 6ου αι. π.χ. Στον μελανόμορφο αμφορέα του 6ου αι. π.χ. απεικονίζεται η αγροτική εργασία της ελαιοσυγκομιδής (Διαδίκτυο 4). 8 Εικόνα 1.3 Το ελαιόλαδο και οι ελιές βασικό αγαθό της «μεσογειακής διατροφής». 10 Εικόνα 1.4 Το ελαιόδενδρο και το άνθος του την περίοδο της καρποφορίας. 12 Εικόνα 1.5 Η διαδικασία παραγωγής ελαιολάδου κατά τη διάρκεια της περιόδου του Χαλκού. 14 Εικόνα 1.6 Η διαδικασία παραγωγής ελαιολάδου κατά τη διάρκεια της Μυκηναϊκής εποχής. 15 Εικόνα 1.7 Η διαδικασία παραγωγής ελαιολάδου κατά τη διάρκεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. 16 Εικόνα 1.8 Η διαδικασία παραγωγής ελαιολάδου κατά τον 20 ό αιώνα. 17 Εικόνα 1.9 Η διαδικασία παραγωγής ελαιολάδου σήμερα. 17 Εικόνα 1.10 Ο τριφασικός διαχωριστήρας. 20 Εικόνα 1.11 Ο διφασικός διαχωριστήρας. 21 Εικόνα 3.1 Αριστερά: ξύλο που αποσυντέθηκε από μύκητες φαιάς σήψης (Διαδίκτυο 16). Στο κέντρο: ξύλο που αποσυντέθηκε από μύκητες μαλακής σήψης (Διαδίκτυο 17). Δεξιά: ξύλο που αποσυντέθηκε από μύκητες λευκής σήψης (Διαδίκτυο 18). 73 Εικόνα 3.2 Ο μύκητας Pleurotus ostreatus με το παλιό όνομα Agaricus. 84 Εικόνα 3.3 Καλλιέργειες μυκήτων λευκής σήψης σε στερεοποιημένο απόβλητο ελαιουργείου. 88 Εικόνα 3.4 Καλλιέργεια μύκητα λευκής σήψης στο υγρό απόβλητο ελαιουργείου. 89 Εικόνα 3.5 Πληρωτικό υλικό από πυροσυσσωματωμένο γυαλί. 96

Εικόνα 3.6 Αποικισμένο πληρωτικό υλικό από τον μύκητα. 97 Εικόνα 3.7 Πειραματική διάταξη της διαβρεχόμενης κλίνης μεγάλης εργαστηριακής κλίμακας. 100 Εικόνα 4.1 Δομή Περιοδικού Αναερόβιου Χωνευτήρα με Ανακλαστήρες (a) κάτοψη PABR, (β) πρόσοψη PABR. 149 Εικόνα 4.2 Πειραματική διάταξη αναερόβιου αντιδραστήρα συνεχούς λειτουργίας (CSTR). 153 Εικόνα 4.3 Πειραματική διάταξη αναερόβιας επεξεργασίας ΥΑΕ σε αντιδραστήρα συνεχούς λειτουργίας (CSTR). 153 Εικόνα 4.4 Πειραματική διάταξη αναερόβιου αντιδραστήρα ASBR. 184 Εικόνα 4.5 Πειραματική διάταξη για τη μέτρηση της ειδικής μεθανογόνου δραστικότητας αναερόβιας βιομάζας (υδατόλουτρο με serum bottles). 209 Εικόνα 5.1 Τύποι διηθήσεων με μεμβράνες (Judd, 2003) 221 Εικόνα 5.2 Κατάταξη μεμβρανών βάση της διαχωριστικής τους ικανότητας (Prudich et al., 2008) 222 Εικόνα 5.3 Σχηματική απεικόνιση της ροής διαμέσου της μεμβράνης σε σχηματισμούς α) επίπεδης διάταξης, β) σωληνοειδούς διάταξης, γ) ανοιχτές ίνες (Judd, 2006). 224 Εικόνα 5.4 Νερό και διαλελυμένα συστατικά χαμηλού ΜΒ διέρχονται μέσα από τους πόρους της μεμβράνης ΥΔ υπό την εφαρμογή υδροστατικής πίεσης. 226 Εικόνα 5.5 Αρχή της αντίστροφης όσμωσης (Baker, 2000) 227 Εικόνα 5.6 Σύστημα υπερδιήθησης που χρησιμοποιήθηκε για τη διεξαγωγή της επεξεργασίας των ΥΑΕ. 230 Εικόνα 5.7 Σύστημα αντίστροφης όσμωσης που χρησιμοποιήθηκε για τη διεξαγωγή της επεξεργασίας των ΥΑΕ. 231

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΧΗΜΑΤΑ Σχήμα 1.1 Μέση παγκόσμια παραγωγή ελαιόλαδου για την περίοδο 1999/2000-2002/2003. 2 Σχήμα 1.2 Μέση ευρωπαϊκή παραγωγή ελαιόλαδου για την περίοδο 1999/2000-2002/2003. 2 Σχήμα 1.3 Τα επιμέρους τμήματα του καρπού. 13 Σχήμα 1.4 Τεχνολογίες που χρησιμοποιούνται στα ελαιοτριβεία της Ευρώπης (IMPEL, 2003). 18 Σχήμα 1.5 Διάγραμμα ροής των τριών διαφορετικών διαδικασιών παραγωγής ελαιόλαδου α) Παραδοσιακή β) τριών φάσεων γ) δύο φάσεων. 22 Σχήμα 1.6 Διάγραμμα ροής με μερικές σημαντικές λειτουργίες στην επεξεργασία των υγρών αποβλήτων. 40 Σχήμα 2.1 Βασικά χαρακτηριστικά αέριας χρωματογραφίας (Pecsok et al., 1980). 56 Σχήμα 2.2 Συσκευή μέτρησης βιοαερίου. 59 Σχήμα 2.3 Σύγκριση μικροκυματικής και κλασσικής θέρμανσης (Neas and Collins, 1988). 62 Σχήμα 3.1 Μερική άποψη του κύκλου του άνθρακα. 65 Σχήμα 3.2 Βιοχημικά μονοπάτια μυκήτων και τα προϊόντα τους. 69 Σχήμα 3.3 Οι τρεις πρόδρομες ενώσεις που συνθέτουν το µόριο της λιγνίνης. 73 Σχήμα 3.4 Μια δομή του µορίου της λιγνίνης. 74 Σχήμα 3.5 Υποθετικό σχήµα αποδόµησης της λιγνίνης (Leiosola & Garcia, 1999). 76 Σχήμα 3.6 Διάσπαση του μορίου της λιγνίνης, (α) από το ένζυμο LiP (υπεροξειδάση της λιγνίνης) και (β) από το ένζυμο MnP (υπεροξειδάση του μαγγανίου). 78 Σχήμα 3.7 Παραγωγή εξωκυτταρικού υπεροξειδίου του υδρογόνου από (α) το ένζυμο glyoxal oxidase (γλυοξαλική οξειδάση) και (β) το ένζυμο aryl alcohol oxidase (άρυλ-αλκοόλ οξειδάση). 81 Σχήμα 3.8 Απεικόνιση της πειραματικής διάταξης του αντιδραστήρα τύπου διαβρεχόμενης κλίνης (ακινητοποίηση σε τεμαχίδια πυροσυσσωματωμένου γυαλιού). 98

Σχήμα 3.9 Απεικόνιση της πειραματικής διάταξης του αντιδραστήρα τύπου διαβρεχόμενης κλίνης (ακινητοποίηση σε τεμαχίδια πυροσυσσωματωμένου γυαλιού). 110 Σχήμα 4.1 Μετατροπή του οργανικού υλικού προς μεθάνιο και διοξείδιο του άνθρακα κατά τη διεργασία της αναερόβιας χώνευσης. 127 Σχήμα 4.2 Συμβατικός αναερόβιος χωνευτήρας χωρίς ανακυκλοφορία. 146 Σχήμα 4.3 Συμβατικός αναερόβιος χωνευτήρας με ανακυκλοφορία. 146 Σχήμα 4.4 Xωνευτήρας ανοδικής ροής μέσω στρώματος λάσπης (UASBR). 147 Σχήμα 4.5 Αναερόβιος χωνευτήρας εναλλασσόμενης καθοδικής και ανοδικής ροής (ABR) με έξι διαμερίσματα. 148 Σχήμα 4.6 Αναερόβιο φίλτρο: α) ανοδικής ροής και β) καθοδικής ροής. 148 Σχήμα 4.7 Παράλληλη διεργασία αναερόβιας επεξεργασίας αποβλήτων. 150 Σχήμα 4.8 Διεργασία δύο σταδίων. 151 Σχήμα 4.9 Διεργασία δύο φάσεων. 151 Σχήμα 4.10 Προσδιορισμός της ειδικής μεθανογόνου δραστικότητας (Fang et al., 1997). 207 Σχήμα 5.1 Μηχανισμός φραγής α) πλήρης φραγή (complete blocking), β) σταθερή φραγή (standard blocking), γ) ενδιάμεση φραγή (intermediate blocking), δ) στρώμα φραγής (cake filtration) (Judd, 2006). 221 Σχήμα 5.2 Συνοπτικό διάγραμμα ροής του συνόλου της διεργασίας διαχωρισμού του ανεπεξέργαστου αποβλήτου. Τα υπολείμματα της διεργασίας οδηγούνται για βιοσταθεροποίηση. 233 Σχήμα 5.3 Διάγραμμα ροής συνδυασμού αναερόβιας χώνευσης και χρήσης μεμβρανών. 234 Σχήμα 6.1 Διάταξη ολοκληρωμένης διαχείρισης παραπροϊόντων ελαιοτριβείου. 243

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΙ ΠΙΝΑΚΕΣ Πίνακας 1.1 Παγκόσμια παραγωγή ελαιοκάρπου, καλλιεργήσιμη έκταση και απόδοση για το έτος 2004. 3 Πίνακας 1.2 Χωροταξική κατανομή των ελαιοτριβείων στην Ελλάδα. 5 Πίνακας 1.3 Βασικά συστατικά των επιμέρους τμημάτων του καρπού. 13 Πίνακας 1.4 Σύγκριση ορισμένων χαρακτηριστικών των αποβλήτων από τις διάφορες επεξεργασίες παραγωγής ελαιόλαδου. 22 Πίνακας 1.5 Μέση σύσταση υγρών αποβλήτων ελαιουργείων. 23 Πίνακας 1.6 Χαρακτηριστικά των αποβλήτων των κλασικών και των φυγοκεντρικών ελαιουργείων. 23 Πίνακας 1.7 Ορολογία για τα υγρά απόβλητα ελαιοτριβείου 26 Πίνακας 1.8 Κύρια φυσικοχημικά χαρακτηριστικά των ΥΑΕ (Fiestas Ros de Ursinos and Borja-Padilla, 1992; Hamdi and Ellouz, 1992). 27 Πίνακας 1.9 Κύρια συστατικά των ΥΑΕ (Zervakis and Balis, 1996). 28 Πίνακας 1.10 Κύρια συστατικά των ΥΑΕ ανάλογα με την παραγωγική μέθοδο. 29 Πίνακας 1.11 Παροχή και διαπερατές παράμετροι. 44 Πίνακας 1.12 Χρήσεις των υποπροϊόντων των ελαιοτριβείων (Διαδίκτυο 15). 50 Πίνακας 2.1 Χαρακτηριστικά αποβλήτου πειραμάτων 63 Πίνακας 3.1 Χαρακτηριστικές ιδιότητες ενός τεμαχιδίου, σχήματος κυλινδρικού σωλήνα, από πυροσυσσωματωμένο γυαλί. 99 Πίνακας 3.2 Συστατικά του μέσου του συριγγικού οξέος. 101 Πίνακας 3.3 Αρχικά χαρακτηριστικά της τροφοδοσίας. 102 Πίνακας 3.4 Χαρακτηριστικά ΥΑΕ τροφοδοσίας. 104 Πίνακας 3.5 Αρχικά χαρακτηριστικά της τροφοδοσίας. 104 Πίνακας 3.6 Απομάκρυνση διαλυτού ΧΑΟ κατά τη διάρκεια των επιμέρους κύκλων λειτουργίας του βιοαντιδραστήρα. 108 Πίνακας 3.7 Χαρακτηριστικά ΥΑΕ τροφοδοσίας. 110 Πίνακας 3.8 Απομάκρυνση διαλυτού ΧΑΟ κατά τη διάρκεια των επιμέρους κύκλων λειτουργίας του βιοαντιδραστήρα. 113 Πίνακας 3.9 Χαρακτηριστικά ΥΑΕ τροφοδοσίας. 114