ΥΓΕΙΑ ΚΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑ ΣΤΙΣ ΚΥΚΛΑΔΕΣ

ΥΓΕΙΑ ΚΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑ ΣΤΙΣ ΚΥΚΛΑΔΕΣ Τα προβλήματα της δημόσιας υγείας και πρόνοιας στο ελληνικό κράτος δεν έχουν μελετηθεί στην ευρύτητα που θα έπρεπε. Διαθέτουμε φυσικά κάποιες μελέτες που είτε είναι πολύ γενικές είτε αφορούν συγκεκριμένους κοινωνικούς σχηματισμούς, ιδιαίτερα της Αθήνας. Κυρίως λείπουν έρευνες που να στηρίζονται σε συστηματική χρήση σχετικού με το θέμα αρχειακού υλικού που θα επέτρεπε τη διατύπωση στέρεων ερευνητικών υποθέσεων. Τα κενά στη βιβλιογραφία πληθαίνουν όσο προχωρούμε προς τον Μεσοπόλεμο, την περίοδο της Κατοχής και την πρώτη μεταπολεμική περίοδο. 1 Στα ΓΑΚ, Αρχεία Νομού Κυκλάδων (έδρα: Ερμούπολη) περιήλθε πριν 15 περίπου χρόνια το αρχείο της υπηρεσίας «Υγεία και Πρόνοια» που υπαγόταν στη Νομαρχία Κυκλάδων. Πρόκειται για ένα ογκωδέστατο αρχείο που αριθμεί εκατοντάδες χιλιάδες εγγράφων και πολλών καταστίχων, καλύπτει την περίοδο από το Μεσοπόλεμο έως και τη δεκαετία του 1970 και αφορά όλες τις Κυκλάδες. Η ταξινόμησή του εντάχθηκε στις δραστηριότητες του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης. Σε συνεργασία με τα ΓΑΚ, Αρχεία Νομού Κυκλάδων, φοιτητές τού ως άνω Τμήματος, υπό τη δική μου καθοδήγηση, βοήθησαν, σε καλοκαιρινές ερευνητικές αποστολές, στην καταγραφή και ταξινόμηση του εν λόγω αρχείου. Προέκυψαν περισσότεροι από 3000 φάκελοι εγγράφων και καταστίχων, που το περιεχόμενό τους καταγράφηκε σε αντίστοιχα ταξινομικά δελτία. Ο πλούτος των πληροφοριών είναι μεγάλος και μια προσωρινή εκτίμησή τους επιτρέπει ήδη τη διαπίστωση ότι η συστηματική χρήση του ταξινομηθέντος υλικού θα εμπλουτίσει σε πολύ μεγάλο βαθμό τις γνώσεις μας για τη δημόσια υγεία των Κυκλαδιτών, για την οικονομική κατάσταση των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων, ιδιαίτερα αυτών που βρίσκονταν στο όριο της επιβίωσης, και για το πώς το κράτος επιχείρησε να αντιμετωπίσει τα προβλήματα υγείας και φτώχειας. Α. ΥΓΕΙΑ Σχετικά με τη δημόσια υγεία υπάρχουν οι αναφορές του κεντρικού τμήματος στην Ερμούπολη και γιατρών στα νησιά για τυχόν επιδημίες, ενδημικές ασθένειες, υγιεινή κατάσταση των πληθυσμών, βιοτικό επίπεδο, μέτρα πρόληψης κλπ. Οι φάκελοι διογκώνονται σε περίοδο επιδημιών όταν λαμβάνονται μέτρα για την αντιμετώπιση της νόσου και την παρεμπόδιση της εξάπλωσής της. Ανακύπτουν πληροφορίες για τη γενικότερη κατάσταση των Κυκλάδων, αλλά και για κάθε νησί ειδικότερα. Μπορούμε, για παράδειγμα, να εντοπίσουμε πού η ελονοσία είναι ενδημική, πού οι ασθένειες των οφθαλμών οδηγούν σημαντικό αριθμό κατοίκων σε τύφλωση, πού η φυματίωση κάνει την καταστροφική της παρουσία ιδιαίτερα έντονη. Στην τελευταία περίπτωση, η Ερμούπολη, το κατ εξοχήν αστικό κέντρο των Κυκλάδων, με το πλήθος των βιομηχανικών εργατών και εργατριών της μαστίζεται από την ασθένεια αυτή. Μπορούμε, συμπερασματικά, να εξετάσουμε θέματα δημόσιας υγείας και αντίστοιχα κρατικής πολιτικής για την αντιμετώπισή τους σε δύο επίπεδα: ένα οριζόντιο που θα σκιαγραφεί τις γενικότερες τάσεις, και ένα κάθετο που θα εστιάζει 1 Μια πρώτη αποτίμηση του τί διαθέτουμε για τον τρόπο με τον οποίο το ελληνικό κράτος αντιμετώπισε τα προβλήματα υγείας κυρίως στο Μεσοπόλεμο βλ. τα πρακτικά πρόσφατου συνεδρίου: Εθνική Σχολή Δημόσιας Διοίκησης Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελτών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος» (εκδ.), Δημόσια Υγεία και Κοινωνική Πολιτική: ο Ελευθέριος Βενιζέλος και η εποχή του, Αθήνα, Παπαζήσης, 2008. 1

σε συγκεκριμένες ασθένειες ή σε συγκεκριμένους κοινωνικούς σχηματισμούς. Εννοείται ότι η όλη διαπραγμάτευση φέρνει στην επιφάνεια πλήθος άλλων προβλημάτων ώστε να καθιστούν την εξέταση της δημόσιας υγείας βασική παράμετρο της κοινωνικής ιστορίας. Φωτίζονται, έτσι, καλύτερα θέματα όπως η κοινωνική ανισότητα, η ανισότητα απέναντι στη ζωή και στο θάνατο, ο βαθμός ετοιμότητας των θεσμών και των κυρίαρχων ηγεσιών να επιλύσουν ουσιαστικά προβλήματα της καθημερινότητας, το επίπεδο ανάπτυξης των υπηρεσιών υγείας, η αλληλεγγύη ή η αδιαφορία προς τους πάσχοντες, τα προσωπικά δράματα. Είναι γνωστό ότι τα θέματα αυτά και πολλά άλλα αναδεικνύονται οξύτερα σε περιόδους κρίσης, όπως είναι οι επιδημίες, οι πόλεμοι, οι ξενική κατοχή κλπ. Σταχυολογώ από το υλικό κάποιες ενδεικτικές μαρτυρίες: Ο υγεινομικός επιθεωρητής / νομίατρος Κυκλάδων αποστέλλει τακτικά στο υπουργείο Υγιεινής ετήσιες εκθέσεις για την υγιεινή κατάσταση του νομού Κυκλάδων, μηνιαίες καταστάσεις δηλωθέντων κρουσμάτων λοιμωδών νόσων, πίνακες λοιμωδών νόσων, ενώ στη σχετική αλληλογραφία θίγονται γενικότερα θέματα όχι μόνον υγείας των κατοίκων αλλά και των οικονομικών και άλλων προβλημάτων που αντιμετωπίζουν. Στην ετήση έκθεση για το 1923 περιγράφονται οι προσπάθειες του υγειονομικού επιθεωρητή και των συνεργατών του να προλάβουν την εμφάνιση ή να ελέγξουν την πορεία διαφόρων λοιμωδών νόσων: εξανθηματικού τύφου, ευλογιάς, οστρακιάς, πανώλους κλπ. Ο εξανθηματικός τύφος ιδιαίτερα έλαβε από τις αρχές του 1923 μορφή επιδημίας στην Ερμούπολη και χρειάστηκε να λειτουργήσει ειδικό απομονωτήριο για τους προσβληθέντες, οι περισσότεροι από τους οποίους ήταν Μικρασιάτες πρόσφυγες, ιδιαίτερα ευάλωτοι λόγω των συνθηκών διαβίωσης: το 1923 οι πρόσφυγες υπολογίζονταν στην Ερμούπολη σε 2800 (σε όλες τις Κυκλάδες σε 6500 περίπου), ήσαν όλοι άποροι και οι περισσότερες οικογένειες χωρίς προστάτη. Για να κατασταλεί η επιδημία πάρθηκαν τα ακόλουθα μέτρα: «α) Κατά συχνά χρονικά διαστήματα διενεργήθη γενναία αποφθειρίασις και απολύμανσις απάντων των ενταύθα διαμενόντων προσφύγων. β) Αραίωσις των προσφυγικών καταυλισμών τοποθετηθέντων των προσφύγων εις νέα οικήματα του Δημοσίου διασκευασθέντα καταλλήλως υπό της ενταύθα Επιτροπής Περιθάλψεως Προσφύγων. γ) Συνεπληρώθη το ενταύθα λειτουργούν δημόσιον απολυμαντήριον εγκατασταθέντος εν αυτώ λουτήρος εν ιδιαιτέρω διαμερίσματι τούτου, δι ού λουτήρος διήλθον κατ επανάληψιν οι πλείστοι των προσφύγων. δ) Ελήφθησαν γενικά μέτρα καθαριότητος των προσφυγικών καταυλισμών... ε) Διεσκευάσθη τροχοφόρος άμαξα εις ειδικήν τοιαύτην δια την μεταφοράν των υπό του εξανθηματικού τύφου προσβαλλομένων. στ) Συνεστήθη ειδική υπηρεσία εξ οργάνων χωροφυλακής αδιαλείπτως παρ ημών παρακολουθουμένη προς ασφαλή απομόνωσιν των οικιών εκείνων και των καταυλισμών εν οις εσημειούντο τα κρούσματα...». Αντίθετα, η επιδημία της ευλογιάς άφησε από την αρχή άθικτο τον προσφυγικό πληθυσμό γιατί τρεις φορές είχε εμβολιαστεί με δαμαλίδα από εκπροσώπους του Υγειονομικού Κέντρου, αλλά και από το Σύλλογο Υγιεινής Σύρου, και ιατρούς του Αμερικανικού Ερυθρού Σταυρού και της Κοινωνίας των Εθνών. 2 Θα ήθελα εδώ να τονίσω ότι οι εκπρόσωποι του υπουργείου Υγιεινής, στη συγκεκριμένη περίπτωση ο υγεινομικός επιθεωρητής και οι άλλοι υπάλληλοι που τον 2 Υγειονομικός επιθεωρητής Κυκλάδων προς το υπουργείο Υγιεινής, Προνοίας και Αντιλήψεως, 12.3.1924: Γενικά Αρχεία του Κράτους/Αρχεία Νομού Κυκλάδων (ΓΑΚ/ΑΝΚ), Αρχείο Υγείας και Πρόνοιας, φακ. 1101/1. Για τον αριθμό των προσφύγων βλ. Υγειονομικός επιθεωρητής Κυκλάδων προς Γενική Διεύθυνση Υγιεινής, 28.3.1923: στο ίδιο, φακ. 1101/2. Συγκεκριμένα: Ερμούπολη 2800 πρόσφυγες, Νάξος 900, Κέα 600, Πάρος 900, Μύκονος 300, Μήλος 128, Θήρα 113, Αμοργός 96, Άνδρος 300, Τήνος 400. Σ αυτούς αντιστοιχούσαν 13 ιατροί του Δημοσίου. 2

βοηθούσαν, είχαν την ουσιαστική συνδρομή των ιατρών της Ερμούπολης που από νωρίς, πριν δηλαδή το κράτος με συγκεκριμένα μέτρα διευρύνει το ενδιαφέρον του στα προβλήματα δημόσιας υγείας, είχαν αναλάβει πρωτοβουλίες για την ανακούφιση των πασχόντων συμπολιτών τους, ιδιαίτερα των αναξιοπαθών. Ιδιαίτερη ήταν η κοινωνική ευαισθησία του δημοτικού ιατρού Ευάγγελου Αρφάνη στη δημιουργία του απολυμαντηρίου και, κυρίως, στην περίθαλψη των εκθέτων βρεφών και των ψυχικά πασχόντων, και στην αντιμετώπιση της φυματίωσης που κυριολεκτικά αποτελούσε μάστιγα για μια βιομηχανική πόλη όπως η Ερμούπολη με τις χιλιάδες των εργατών και εργατριών της. 3 Στην Ερμούπολη εμφανίστηκαν και κρούσματα βουβωνικής πανώλης, που απείλησαν να προκαλέσουν προβλήματα στην επικοινωνία του νησιού και τις εμπορικές συναλλαγές. Η «καταστολή» της επιτεύχθηκε σύντομα λόγω των «εξαιρετικών» μέτρων που πάρθηκαν, όπως γενικός αντιπανωλικός εμβολιασμός, αποκλεισμός των προσβληθέντων, μυοκτονία και συστηματική καθαριότητα. 4 Όσον αφορά τις υπόλοιπες Κυκλαδες, το 1923 εμφανίστηκε επιδημία ευλογιάς σε χωριό της Νάξου και χρειάστηκε για την αντιμετώπισή της η μετάβαση εκεί του υγειονομικού επιθεωρητή, η σύσταση απομονωτηρίου, η αποστολή συνεργείου απολυμαντών, ο γενικός εμβολιασμός των κατοίκων, ο διορισμός ειδικού ιατρού για τη φροντίδα των ασθενών. Ο εξανθηματικός τύφος έπληξε και τους πρόσφυγες που είχαν εγκατασταθεί στην Πάρο και τη Μύκονο. Κι εδώ εφαρμόστηκαν τα αναγκαία μέτρα: αποφθειρίωση, απολύμανση, απομόνωση. 5 Στην έκθεση επισυνάπτεται ο ακόλουθος πίνακας, όπου φαίνεται ότι από τα 522 κρούσματα λοιμωδών νόσων τα θανατηφόρα ήταν 46: «Κατάστασις των από 1 ης Ιανουαρίου 1923 μέχρι τέλους Δεκεμβρίου 1923 δηλωθέντων κρουσμάτων λοιμωδών νόσων» στο νομό Κυκλάδων Σύρος Άνδρος Τήνος Νάξος Κέα Θήρα Μήλος Σύνολο Ν. Θ. Ν. Θ. Ν. Θ. Ν. Θ. Ν. Θ. Ν. Θ. Ν. Θ. Ν. Θ. Εξανθηματικός 58 5 3 1 - - 30 2 1 1 - - 60 2 152 11 τύφος Ευφλογία 17 2 - - - - 21 8 15 2 10 2 - - 63 14 Πανώλης 13 7 - - - - - - - - - - - - 13 7 Χολέρα - - - - - - - - - - - - - - - - Διφθερίτις 6 1 2 - - - 2 2 - - - - - - 10 3 Ιλαρά 37 - - - - - 111 - - - - - 2-150 - Μηνιγγίτις - - 2 1 - - 1 - - - - - - - 3 1 εγκεφαλωνωτ. επιδημ. Οστρακιά 10-16 1 - - 36 5 - - 26 2 - - 88 8 Τυφοειδής 13-5 - 2-14 1 - - - - 9-43 2 πυρετός Υπόστροφος - - - - - - - - - - - - - - - - 3 Βλ. Χρήστος Λούκος, «Ένας ιατρός στη Σύρο με ιδιαίτερη κοινωνική ευισθησία: Ευάγγελος Αρφάνης», στον υπό έκδοση τόμο στη μνήμη Πηνελόπης Στάθη, 4 Υγειονομικός επιθεωρητής Κυκλάδων, ό.π. Για την πανώλη που έπληξε την Ερμούπολη στα 1923 και 1924 και τα «έκτακτα» μέτρα που έλαβαν οι αρχές για την αντιμετώπισή της, βλ. διάφορα έγγραφα στα ΓΑΚ/ΑΝΚ, Αρχείο Υγείας και Πρόνοιας, φακ. 1100/2, 1101/3. Με αποτελεσματικά μέτρα αντιμετωπίστηκε και η επιδημία οστρακιάς στη Θήρα και Άνδρο. Για την πανώλη βλ. και εφημ. Κυκλαδίτης, αρ. 60 (13.10.1924). 5 Υγειονομικός επιθεωρητής Κυκλάδων, ό.π. Μεμονωμένα κρούσματα ευλογιάς εμφανίστηκαν στη Θήρα, Κύθνο, Αντίπαρο και Κέα, εξανθηματικού τύφου στην Άνδρο, Τήνο και Νάξο, και οστρακιάς στη Νάξο. 3

πυρετός Ληθαργική εγκεφαλίτις Ν=νοσήσαντες, Θ=θανόντες - - - - - - - - - - - - - - - - 522 46 Στην έκθεσή του για το 1924 ο νομίατρος Κυκλάδων στάθηκε κυρίως στην ελονοσία που έπληξε την Ίο και την Πάρο. Στην Ίο η νόσος πήρε τη μορφή επιδημίας και χρειάστηκε εντατική προσπάθεια ενός μηνός του σταλέντος συνεργείου για να ελεχθεί η ελονοσία με τη χορήγηση κινίνης και άλλων φαρμάκων και την επιχωμάτωση και αποξήρανση των μικρότερων ελών. Στο συσταθέν ιατρείο προσήλθαν περισσότερα από 4000 άτομα, ενώ έγιναν 1000 περίπου επισκέψεις ασθενών στα σπίτια τους. Στην Πάρο το συνεργείο, αντίθετα με ό,τι συνέβη στην Ίο, συνάντησε την άρνηση συνεργασίας του προέδρου της κοινότητας. Από ελονοσία έπασχε το 100% των εκεί εγκατασταθέντων Μικρασιατών προσφύγων, ο συνοικισμός των οποίων από άποψη υγιεινής ήταν «εις αθλίαν κατάστασιν», και το 88% των γηγενών. Με τη χορήγηση κινίνης, «προφυλακτικής και θεραπευτικής», και αποξήρανση των μικρών ελών επιχειρήθηκε και εδώ ο έλεγχος της νόσου. Το πρόχειρο ιατρείο που στήθηκε σε σπίτι πρόσφυγα, δέχθηκε 6017 επισκέψεις, ενώ 718 επισκέψεις έγιναν κατ οίκον. Γενικά θεωρήθηκε ότι η ίδια η πόλη της Πάρου ήταν «η κυρία εστία των ανωφελών κωνώπων: Αι πλείσται των οικιών εστερούντο αποχωρητηρίων. Οι ορνιθώνες αι οι σταύλοι ήσαν πλήρεις ακαθαρσιών. Αι μικροσυλλογαί υδάτων αφθονούσιν εντός αυτής και εν γένει η καθαριότης της πόλεως ήτο λίαν ελαττωματική. Εις απόστασιν ενός χιλιομέτρου υπάρχει εκτεταμένον έλος». Για να παύσει το τελευταίο να απειλεί τη υγεία των κατοίκων, προτάθηκε η μετατροπή του σε ιχθυοτροφείο. 6 Το 1925 τα κρούσματα λοιμωδών νόσων ήταν ελάχιστα και αυτό αποδόθηκε κυρίως στην βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των προσφύγων. 7 Από πνευμονική φυματίωση, ωστόσο, πέθαναν στην Εμούπολη το 1925 πενήντα ένα άτομα, πολλά από τα οποία δηλώνονται ως εργάτες. 8 Το 1930 η ελονοσία βρισκόταν σε ύφεση (η νοσηρότητα δεν υπερέβη στις Κυκλάδες το 10%), ενώ η φυνατίωση, η πιο διαδεδομένη απο τα χρόνια νοσήματα, έπληξε πάλι ιδιαίτερα την Ερμούπολη, «της οποίας αι λαϊκαί τάξεις κατ εξοχήν υποφέρουν»: 47 θάνατοι από φυματίωση σε σύνολο 299 θανάτων δηλαδή το 16% και ποσοστό στην αναλογία θνητότητας 2.1ο/οο σε μια πόλη με 21.416 κατοίκους --τα αντίστοιχα ποσοστά για όλο το νομό είναι 9% (134/1439) και 1ο/οο (σύνολο πληθυσμού Κυκλάδων: 129.702). 9 Ιδιαίτερα εξαπλωμένα ήταν τα αφροδίσια, κυρίως η σύφιλη «η οποία παρατηρείται μεταξύ των νέων πάσης κοινωνικής τάξεως, μεταξύ των εργατών του λιμένος και ικανού αριθμού κατοίκων». Παρά τον τακτικό έλεγχο των δύο πορνείων της πόλης, η έξαρση των αφροδισίων νοσημάτων αποδίδεται στις κρυφά πορνευόμενες γυναίκες, κυρίως νεάνιδες. Αρκετά διαδεδομένο ήταν και το τράχωμα σε δύο κυρίως εστίες: στην 6 Νομίατρος Κυκλάδων προς Υπουργείο Υγιεινής κλπ., ΔιεύθυνσηΥγιεινής, Τμήμα λοιμ. νόσων, 22.2.1925: ΓΑΚ/ΑΝΚ, Αρχείο Υγείας και Πρόνοιας, φακ. 1101/1. Στην ίδια έκθεση μνημνονεύονται μερικά κρούσματα πανώλης στο β εξάμηνο του 1924, αλλά γίνεται παραπομπή σε χωριστή έκθεση του νομιάτρου της 5.2.1925. Πβλ. παραπάνω, σημ. 3. 7 Νομίατρος Κυκλάδων προς υπουργείο Υγιεινής, Τμήμα λοιμωδών νόσων, 2.11.1925: ΓΑΚ /ΑΝΚ, Αρχείο Υγείας και Πρόνοιας, φακ. 1102/3 και συνημμένα. 8 Βλ. σχετικές σημειώσεις στα ΓΑΚ/ΑΝΚ, Αρχείο Υγείας και Πρόνοιας, φακ. 1102/1. 9 Νομίατρος Κυκλάδων προς υπουργείο Υγιεινής, Δ/νση Υγιεινής Γραφείο Δημοσιότητος και Προπαγάνδας, 11.3.1931, συνμμένο: «Έκθεσις περί της υγιεινής καταστάσεως του Νομού Κυκλάδων κατά το έτος 1930»: ΓΑΚ/ΑΝΚ, Αρχείο Υγείας και Πρόνοιας, φακ. 1604/1. 4

Ερμούπολη (νοσηρότητα 25-30%, κυρίως μεταξύ των λαϊκών τάξεων) και στη Θήρα (νοσηρότητα 50-75%, εξαπλωμένο σε όλο το νησί και όχι μόνο στις λαϊκές τάξεις). 10 Στις Κυκλάδες λειτουργούσαν το 1930 τα ακόλουθα υγειονομικά ιδρύματα (κρατικά, δημοτικά, «αγαθοεργού πρωτοβουλίας» κλπ.): 11 Ερμούπολη: Απομονωτήριον Λοιμωδών Νόσων (40 κλίνες) Δημόσιον Απολυμαντήριον Δημοτικόν Νοσοκομείον «Ελπίς» (36 κλίνες) Σύλλογος Υγιεινής Αυροφίλητον (25 κλίνες) Γαλλικόν Νοσοκομείον (40 κλίνες) Άσυλον Φρενοβλαβών (50 κλίνες) Περίθαλψις του Παιδός Άσυλον Εκθέτων Βρεφών Γηροκομείον Μπαμπαγιώτειον Ορφανοτροφείον Θηλέων Ισιδώρειον Ορφανοτροφείον Αρρένων Άνδρος: Εμπειρίκειον Νοσοκομείον και Γηροκομείον (12 κλίνες) Τήνος: Δημοτικόν Νοσοκομείον «Ευαγγελισμός» (13 κλίνες) 12 Θήρα: Αντιτραχωματικόν Ιατρείον «Αγία Βαρβάρα» Είναι γνωστό το πόσο υπέφεραν και τα νησιά των Κυκλάδων από τις συνέπειες της ιταλικής και γερμανικής κατοχής. Ιδιαίτερα στην Ερμούπολη οι θάνατοι από πείνα ξεπέρασαν αναλογικά τους αντίστοιχους θανάτους στην Αθήνα. 13 Πολλοί από αυτούς που επέζησαν έφεραν για πολλά χρόνια τις συνέπειες από τα τραύματα που προκάλεσαν στο σώμα και στην ψυχή η έλλειψη βασικών θερμίδων, οι κακουχίες, ο τρόμος του πολέμου κλπ. Η έξαρση της φυματίωσης και πολλών άλλων ασθενειών στη διάρκεια της Κατοχής και αρκετά χρόνια αργότερα συνδέεται άμεσα με τα προβλήματα διαβίωσης στους δύσκολους αυτούς χρόνους. Η εικόνα που παρουσιάζουν οι περισσότεροι πληθυσμοί μετά την απελευθέρωση είναι τραγική: άνδρες και γυναίκες και κυρίως παιδιά σωματικά και ψυχικά ευάλωτα, με ελάχιστους ή μηδαμινούς πόρους. Προείχε όμως η καταπολέμηση αυτής της φτώχειας και όπως θα δούμε στην ενότητα «Πρόνοια» εκεί κατηύθυνε τις προσπάθειές του το 10 Στο ίδιο. Βλ. εκεί επίσης στοιχεία για τον καρκίνο στις Κυκλάδες, τον αλκοολισμό, την προστασία της παιδικής και βρεφικής ηλικίας στην Ερμούπολη, τα οξέα λοιμώδη νοσήματα (μόνο ο κοκκύτης έλαβε επιδημική μορφή), τα θεραπευτικά ιατρικά ιδρύματα του νομού, την κίνηση των ασθενών, τα δημοτικά ιατρεία Ερμουπόλεως, τους δημοτικούς και κοινοτικούς ιατρούς, τα ιατρικά επαγγέλματα. 11 «Έκθεσις περί της υγιεινής καταστάσεως του Νομού Κυκλάδων κατά το έτος 1930», ό.π. 12 Το νοσοκομείο αυτό περιέθαλψε το 1940 τους τραυματίες της βυθισθείσης από τους Ιταλούς «Έλλης». Βλ. συγχαρητήρια επιστολή του υπουργού Κρατικής Υγιεινής και Αντιλήψεως προς τον διευθυντή του νοσοκομείου, 10.9.1940: ΓΑΚ/ΑΝΚ, Αρχείο Υγείας και Πρόνοιας, φακ.1180. 13 Χρήστος Λούκος, «Η πείνα στην Κατοχή. Δημογραφικές και κοινωνικές διαστάσεις», Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, επιμ. Χρήστος Χατζηιωσήφ, τόμος Γ1: 1941-1945, Αθήνα, Βιβλιόραμα, 2007, σ. 219-261. 5

μεταπολεμικό κράτος με την αρωγή της ξένης βοήθειας. Πίσω, ωστόσο, από τις πολυπληθείς αιτήσεις απορίας θα πρέπει να αναγνωστούν και τα μείζονα υγειονομικά προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι αιτούντες και οι οικογένειές τους. Εξάλλου, στο αρχείο είναι πολλαπλές οι αναφορές σε αρρώστους, τυφλούς, ψυχικά πάσχοντες κλπ. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1950 οι συνθήκες επιτρέπουν τη χάραξη μιας πιο συγκεκριμένης πολιτικής στη δημόσια υγεία. Ας δούμε ποιές ήταν οι βασικές αρμοδιότητες του προσωπικού του Υγειονομικού Κέντρου Κυκλάδων το 1951, κυρίως των εποπτών εξυγιάνσεως, όπως τις καθόρισε ο προϊστάμενός του: εξυγίανση του περιβάλλοντος και αστυϊατρική υπηρεσία σε συνεργασία με την αστυνομία της Ερμούπολης, καταπολέμηση της ελονοσίας στο νομό, έλεγχος του δικτύου ύδρευσης, υγειονομικός έλεγχος των πηγών και φρεάτων, επίβλεψη και παρακολούθηση της υγιεινής των εργοστασίων και εργαστηρίων, γενικά η εφαρμογή του υγειονομικού κανονισμού και άλλων υγεινομικών διατάξεων του υπουργείου, μετάβαση των εποπτών εξυγιάνσεως στα νησιά των Κυκλάδων για την επί τόπου αντιμετώπιση προβλημάτων δημόσιας υγείας, κλπ. 14 Το 1967 το προσωπικό του Υγειονομικού Κέντρου Κυκλάδων αριθμούσε: 15 1 υγειονολόγο ιατρό, που ήταν και ο προϊστάμενος 1 ιατρό 3 επόπτες εξυγιάνσεως 2 απολυμαντές 1 διοικητικό υπάλληλο Παρατίθενται, τέλος, ενδεικτικά κάποια από τα εκατοντάδες δελτία περί υγείας του ταξινομηθέντος καταλόγου του Αρχείου Υγείας και Πρόνοιας της Νομαρχίας Κυκλάδων, για να φανεί ο πλούτος των περιεχομένων πληροφοριών (με μαύρα στοιχεία δηλώνεται ο αντίστοιχος φάκελλος στο αρχείο): "Φάκελλος υδάτων Επισκοπιού", 1924-1928 (1301) Λήψη μέτρων για την προφύλαξη της δημόσιας υγείας. Αποτελέσματα χημικής και μικροβιολογικής εξέτασης δειγμάτων ύδατος. "Ελονοσία 1925" (1102/2) Σχετικές εκθέσεις για την αντιμετώπιση της νόσου σε επίπεδο νομού. Φάρμακα κινίνης για πρόσφυγες. Ανθελονοσιακά συνεργεία. Εκθέσεις νομιάτρου προς υπουργείο. "Μητρώον μαιών Νομού Κυκλάδων. Παλαιόν Νο 1. Εγένετο Νέον" 1926- (370κ) Κατάστιχο 29x20, φφ 19+[11]. Συνημμένα δύο έγγραφα. Συνεχής ενημέρωση για μεταβολές. Βλ. και (367) "Βιβλίον θνητότητος Νομού Κυκλάδων" [1927-1929] (342κ) Κατάστιχο 29,5x19,5, φφ 30+[20]. Μεταξύ των περιεχομένων: "Πίναξ εμφαίνων την θνητότητα της πόλεως Ερμουπόλεως κατά το έτος 1927": αιτίες θανάτου και ποσοστά επί τοις εκατό ή τοις χιλίοις. Πίνακες επίσης για τις υπόλοιπες Κυκλάδες. Θάνατοι και αιτίες κατά τριμηνίες, και ηλικίες κλπ. Δάγκειος πυρετός, 1928 (1312α/1-6) Γραφείο νομιάτρου: δηλώσεις κρουσμάτων από προέδρους κοινοτήτων. Χάρτης νομού Κυκλάδων με υπόμνημα εξάπλωσης του δαγκείου πυρετού. Πίνακες με τους αριθμούς κρουσμάτων κατά κοινότητα στο νομό Κυκλάδων. Στατιστική κρουσμάτων (Αύγουστος, Σεπτέμβριος, Οκτώβριος 1928). 14 Προϊστάμενος του Υγειονομικού Κέντρου Κυκλάδων (Ερμούπολη), ημερήσια διαταγή, σχέδιο, 5.1951: ΓΑΚ/ΑΝΚ, Αρχείο Υγείας και Πρόνοιας, φακ. 2188. 15 Νομίατρος Κυκλάδων, «Πίναξ ονομαστικός του Προσωπικού του Υγειονομικού Κέντρου Κυκλάδων εμφαίνων τα αντικείμενα απασχολήσεως ενός εκάστου», 1967: :ΓΑΚ/ΑΝΚ, Αρχείο Υγείας και Πρόνοιας, φακ. 2191/4. 6

"Κίνησις λιμένος Ερμουπόλεως, 1931" (918) Το σύνολο των φορτηγών ατμοπλοίων που κατέπλευσαν από το εξωτερικό στην Ερμούπολη το 1931. Επιστολές προς το νομίατρο Κυκλάδων με καταλόγους των "καταπλευσάντων ατμοπολοίων φορτηγών τους μήνας Οκτώβριον, Νοέμβριον και Δεκέμβριον", 1931-1932. "Απολυμαντήριον Σύρου. Πρωτόκολλον αλληλογραφίας από 17 Μαρτίου 1932 μέχρι [Δεκεμβρίου 1933] (392κ) "Υγειονομικόν Κέντρον Κυκλάδων. Φάκελλος Δημοσίας Υγείας 1935" (1165/1-14) 1. Διφθερίτις. 2. Τυφοειδής πυρετός. 3. Μηνιαίες υγειονομικές εκθέσεις. 4. Διάφορα. 5. Τυφοειδής πυρετός. 6. Μηνιαία κίνηση λοιμωδών νόσων. 7. Οστρακιά. 8. Εγκεφαλονωτιαία μηνιγγίτις. 9. Δάγκειος πυρετός. 10. Ανεμοβλογιά. 11. "Ανθρακος Δανακού". 12. Δυσεντερία. 13. Ιλαρά. 14. Κοκκύτης (Νάξος). Έγγραφα με οδηγίες για την πρόληψη και τη θεραπεία λοιμωδών νοσημάτων, αποφυγή μετάδοσης, δελτία δηλωθέντων κρουσμάτων λοιμωδών νόσων, ετήσιες εκθέσεις νοσημάτων, ατομικές καταστάσεις με την πορεία της υγείας των ασθενών (π.χ. στο Εμπειρίκειο Νοσοκομείο Άνδρου), μέριμνα για ενταφιασμό νεκρών και απομάκρυνση νεκροταφείου λόγω της δυσοσμίας, επιστολή προς το Υ.Κ.Κ. για τα χημικά προϊόντα που ρίχνουν τα εργοστάσια στα νερά και τα μολύνουν με αποτέλεσμα να δημιουργούνται εστίες λοιμωδών νόσων (γίνεται λόγος για το εργοστάσιο Βαρδάκα). Έγγραφα για επιθεωρήσεις σε σφαγεία, απομονώσεις αρρώστων για αποφυγή μετάδοσης ασθένειας κλπ. "Εβδομαδιαίον ημερολόγιον υγειονομοφυλάκων Υγειον. Κέντρου Κυκλάδων 1936" (305κ) [30,5x20,5 φφ. 53. Καταχωρίζονται παρατηρήσεις υγεινομοφυλάκων από επισκέψεις στην αγορά, σε ελώδεις εστίες, καφενεία κλπ. Υγειονομική Επιτροπή Νομού Κυκλάδων. Διάφορα, 1936-1938 (1327/1-15) Πρωτόκολλο αλληλογραφίας, Βιβλίο διεκπεραιώσεως εγγράφων, Πρακτικά συνεδριάσεων Υγειονομικής Επιτροπής, Πρακτικά τοπικών υγειονομικών επιτροπών: διορισμός μελών, μεταθέσεις, υποχρεώσεις μελών, προσκλήσεις μελών για συνεδρίαση, δημόσια υγιεινή, καθαριότητα, αλληλογραφία με Νομάρχη, καταστάσεις γεννήσεων και θανάτων, εξυγιαντικά μέτρα, κατάλογος εμβολιασθέντων και νοσούντων-καταστάσεις δαμαλισμού (Νάξος, Μήλος), ύδρευση Ερμούπολης (χλωρίαση ύδατος, περί φρέατος Πτωχοκομείου), αποχετεύσεις, εμβολιασμοί, αποχωρητήρια, λοιμώδεις νόσοι κλπ. "Υγειονομικόν Κέντρον Κυκλάδων. Φάκελλος ιατρών απόρων και εξορίστων νήσων Φολεγάνδρου, Μήλου, Αμοργού κλπ.", 1938-1950 (1322/1-9) 1. "Ιατρός Αμοργού". 2. "Ιατρός Φολεγάνδρου Στεργίου". 3. "Σχετικά ιατρού απόρων και εξορίστων νήσων Αμοργού, Σχοινούσης κλπ. Χ. Τυλλιανάκη". 4. "Σχετικά διορισμού ιατρού και μαίας εις νήσους Αμοργόν, Σχοινούσαν, Ηράκλειαν και Κουφονήσια". 5. "Ιατρός απόρων και εξορίστων Φολεγάνδρου". 6. "Σχετικά ιατρού απόρων και εξορίστων νήσου Φολεγάνδρου Χρ. Φωτιάδη". 7. "Σχετικά διορισμού κρ. ιατρού Χρ. Φωτιάδη". 8. "Σχετικά ιατρού απόρων και εξορίστων νήσου Μήλου Εμ. Κυπραίου". 9. "Σχετικά κρατ. μαίας Διαμ. Γιαννακού κοινοτήτων Αμοργού, Σχοινούσης και Κουφονησίων". Οργάνωση και υγειονομική περίθαλψη του νομού Κυκλάδων σε περίπτωση πολέμου, 1940 (1979/1-7) Εγκύκλιοι και καταστάσεις ιατρών. Τραυματιοφορείς. Φαλαγγίτες. Κατάλογος μαιών νομού Κυκλάδων. Έκθεση για την οργάνωση και υγειονομική περίθαλψη του νομού Κυκλάδων σε περίπτωση πολέμου, αναφορά των υπαρχόντων νοσηλευτικών ιδρυμάτων σε κάθε νησί του νομού. Επαγγελματίες νοσοκόμοι. Υπάρχον φαρμακευτικό και νοσηλευτικό υλικό νομού Κυκλάδων. Πολιτική επιστράτευση ιατρών και πρακτικών νοσοκόμων. Προπαρασκευή περίθαλψης άμαχου πληθυσμού. "Λειτουργία του Υγειονομικού Κέντρου εν επιστρατεύσει". Ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, 1946-1951 (2294/1-4) Αιτήσεις σχετικές, πίνακας απόρων ενορίας Αγ. Γεωργίου Ερμούπολης, εγκύκλιοι Υπουργείου Κοιν. Πρόνοιας σχετικά με δωρεάν ιατροφαρμακευτική περίθαλψη. "Υγειονομικόν Κέντρον Κυκλάδων. Φάκελλος Δημοσίας Υγείας, 1950" (1215/1-13) 1. Διάφορα. 2. "Ανταρτόπληκτοι και παιδοπόλεις": Παιδοπόλεις Άγιος Ανδρέας και Άγιος Χριστόφορος Σύρου. Ιατροί παιδοπόλεων Σύρου. Υγιεινή κατάσταση παιδιών. Παιδόπολη Τήνου. 3. Μηνιαίες υγειονομικές εκθέσεις 1950. 4. Πολιομυελίτις. 5. Κρούσματα λοιμωδών νόσων. 6. 7

Διφθερίτις. 7. Τυφοειδής πυρετός. 8. Ιλαρά. 9. Ερυσίπελας Ερμουπόλεως. 10. Τέτανος Σύρου. 11. Ανεμοευλογιά. 12. Λοιμώδης ηπατίτις. 13. Επιδημική εγκεφαλονωτιαία μηνιγγίτις Ερμουπόλεως. "Υγειονομικόν Κέντρον Κυκλάδων. Εμπιστευτικά", 1925-1967 (1815/1-3) 1. "Εμπιστευτικά διάφορα": Προφυλάκιση επόπτη εξυγίανσης για κατάχρηση. Υγειονομική εξέταση απογραφομένων εργατών θαλάσσης. Επισήμανση για τις αναρρωτικές άδειες δημοσίων υπαλλήλων. Υποδείξεις της υπηρεσίας να τηρούνται οι οι κανονιστικές διατάξεις του οργανισμού. Εμπιστευτική διαταγή σχετικά με ιατροφαρμακευτική περίθαλψη. Εξέταση δασκάλου δημοτικού σχολείου Τήνου ο οποίος παρουσιάζει ψυχική πάθηση. Δηλώσεις νομιμφροσύνης που υπέβαλε το προσωπικό. Έλεγχος στην οικονομική διαχείριση υγειονομοφύλακα ελονοσίας. Γενική επιθεώρηση των φυλακών, υγιεινή κατάσταση των διαμενόντων στις φυλακές Γυάρου. Καταγγελία κατά επόπτη ελονοσίας. Προϋποθέσεις για το διορισμό κατάλληλου προσωπικού. Έλεγχος ναρκωτικών φαρμάκων στην Ελλάδα. Έκθεση κατάστασης νοσοκομείου. Διαταγή υφυπουργού Δημοσίας Ασφαλείας περί δημοσίων υπαλλήλων αναμεμιγμένων σε κομμουνιστικές ενέγειες. Φύλλα ποιότητας-έλεγχος υπηρεσιακής ικανότητας. 2. "Πρωτόκολλον εμπιστευτικών εγγράφων από 1ης Ιανουαρίου 1925": βιβλίο πράξεωνπαρατηρήσεων-ενστάσεων-αποφάσεων. Εμπιστευτικές εκθέσεις. 3. "Υγειονομικόν Κέντρον Κυκλάδων. Εμπιστευτικά 1951-1967": Έγγραφα που αποδεικνύουν εγκληματικές ενέργειες φυλάκων εις βάρος ασθενών, εξύβριση-κακοποίηση ασθενών ψυχιατρικού νοσοκομείου. Εγκύκλιοι για την εφαρμογή μέτρων απομόνωσης προς περιορισμό επιδημιών. Μήνυση κατά ιατρού για το θάνατο ασθενούς. Αστυϊατρικές επιθεωρήσεις. Κατεπείγουσες εγκύκλιοι προς τις δημόσιες υπηρεσίες με τις οποίες επιβάλλεται η συνδρομή σε αντικομμουνιστικά περιοδικά. "Κινηματογράφος", 1955-1958 (414) Κινηματογραφικές ταινίες υγειονομικού περιεχομένου. Αλληλογραφία ΚΚΠΚ με Υπουργείο Κοινωνικής Προνοίας, Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών, Υπηρεσία Πληροφοριών των ΗΠΑ κ.ά., σχετικά με την προβολή των ως άνω ταινιών. Διάφορα, 1966-1968 (2191/1-5) Διορισμός μέλους στο Διοικητικό Συμβούλιο του Νοσοκομείου Σύρου. Έγγραφο για εξακρίβωση διευθύνσεων παιδιών που νοσηλεύτηκαν σε διάφορα παιδιατρικά ιατρεία Κυκλάδων, Πειραιώς, Ρόδου, Κω, Χίου και Ευβοίας, και κατάλογος με τα ονόματακαι τις διευθύνσεις τους. Εγκύκλιος για τη χορήγηση προγαμιαίων πιστοποιητικών υγείας. Εισαγωγή παιδιού στην καρδιολογική κλινική του Ευαγγελισμού. Προτεινόμενα μέτρα για τη βελτίωση της απόδοσης του Υγειονομικού Κέντρου Κυκλάδων. Πίνακας ονομαστικός προσωπικού Υ.Κ.Κ. και αντικείμενο απασχολήσεως εκάστου, 1967. Πίνακας ιδρυμάτων του Υ.Κ.Π. που αφορούν το Υ.Κ.Κ., 1966-1967. Καταστάσεις δημόσιας και κοινωνικής υγιεινής, 1967-1968. "Ναρκωτικά", 1969, 1980-1985 (2592/Α-Β) Έγγραφα και αλληλογραφία που αφορούν στην αποστολή ναρκωτικών ουσιών από τη Νομαρχία Κυκλάδων στα ιατρικά κέντρα. Νόμιμος τρόπος διακίνησης και χρήσης ναρκωτικών. Πίνακες διανομής, κατάλογοι φαρμάκων. Εγκύκλιος "Περί του τρόπου διαφυλάξεως και διαχειρίσεως των αποσταλέντων υμίν ναρκωτικών, 21-6-1969". Νεότερες εγκύκλιοι και αλληλογραφία, 1980-1985. "Φάκελλος εισαγωγής ψυχασθενών εις Ψυχιατρείον", 1972 (1273) Έγγραφα και αποφάσεις για την ανάγκη εισαγωγής ψυχασθενών σε ψυχιατρείο ή εξιτήρια. "Αντικαρκινικός έρανος 1977-1978", 1976-1978 (1900/1-2) Διάφορα σχετικά έγγραφα: εισπράξεις αντικαρκινικού εράνου, αποστολή δικαιολογητικών, ονομαστικές καταστάσεις στις οποίες φαίνεται η χρηματική συμμετοχή στον αντικαρκινικό έρανο των κατοίκων ορισμένων κυκλαδίτικων νησιών. Ενημερωτικά φυλλάδια για τον καρκίνο. "Επιδότηση μεσογειακής αναιμίας", 1987 (2833), 1988 (2840) Πληρωμές επιδομάτων μεσογειακής αναιμίας κυρίως στα νησιά Θήρα, Σύρο, Άνδρο, Νάξο, Πάρο και Τήνο από το Τμήμα Κοινωνικής Πρόνοιας της Νομαρχίας Κυκλάδων. Αναγράφεται το ποσό που δίνεται σε κάθε περιοχή, καθώς και το ποσό που χορηγείται σε κάθε ασθενή ονομαστικά. Β. ΠΡΟΝΟΙΑ 8

Η κοινωνική πρόνοια εφαρμόστηκε στο ελληνικό κράτος κυρίως με τις νομοθετικές μεταρρυθμίσεις των πρώτων κυβερνήσεων του Ελ. Βενιζέλου. Μεσολάβησαν ωστόσο αρκετά χρόνια μέχρι να ισχύσουν στην πράξη γιατί οι αντιστάσεις ήταν πολλές και σε πολλαπλά επίπεδα. Η προστασία του παιδιού, των γυναικών, ο καθορισμός κάποιων δικαιωμάτων των εργαζομένων, τα ασφαλιστικά ταμεία αργότερα, έθιγαν πολλά εδραιωμένα συμφέροντα. Παρόλα αυτά άλλαξαν κάπως το τοπίο και ενέπλεξαν το κράτος γενναιότερα στη μέριμνα για τα ασθενέστερα μέλη της κοινωνίας, τους αναξιοπαθείς και τους πάσχοντες. Η ατομική φιλανθρωπία, που ως τότε ήταν η κυρίαρχη μορφή φροντίδας για τους κάθε μορφής δυστυχείς, υποχωρεί και δίνει σταδιακά τη θέση της στους θεσμούς, οι οποίοι κρίνονται πλέον οι κατάλληλοι να διαχειριστούν τα προβλήματα κοινωνικής πρόνοιας σε ευρύτερη και ουσιαστικότερη βάση. Το σχετικό με την πρόνοια αρχειακό υλικό που ταξινομήθηκε αφορά κυρίως την αμέσως μεταπολεμική περίοδο, όταν, μετά τη λαίλαπα της Κατοχής, τη ραγδαία αποβιομηχάνιση των Κυκλάδων και τη γενικότερη οικονομική τους καχεξία που οδήγησε σε αντίστοιχη πληθυσμιακή ερήμωση, αναγκάστηκε το κράτος να επέμβει και εδώ για να απαλύνει κάπως τους δοκιμαζόμενους πληθυσμούς και να αποφύγει την πολιτική τους ριζοσπαστικοποίηση. Ο φόβος μήπως οι εξαθλιωμένοι πληθυσμοί προσχωρήσουν στις κομμουνιστικές ιδέες λειτούργησε ασφαλώς ως πίεση για την επιτάχυνση κάποιων διαδικασιών. Η πείρα που απεκόμισαν κρατικοί φορείς από τη δράση του Ερυθρού Σταυρού, της UNRRA και άλλων διεθνών οργανώσεων για τη βοήθεια των Ελλήνων στην Κατοχή και στα αμέσως μετέπειτα χρόνια ασφαλώς συνέβαλαν στην επεξεργασία μιας θεσμικής υποδομής για την αντιμετώπιση της φτώχειας. Ιδρύθηκαν υπουργεία, υπηρεσίες, κεντρικές και περιφερειακές, διορίστηκε προσωπικό για την αποτελεσματικότερη εφαρμογή αυτής της κοινωνικής πρόνοιας. Στο επίπεδο των Κυκλάδων σχηματίστηκε μια κεντρική υπηρεσία στην έδρα του νομού, την Ερμούπολη, που εκτελούσε τις εντολές του υπουργείου. Σε κάθε νησί υπήρχε μια ενδιάμεση αρχή (γραφείο), συνεπικουρούμενη, σε κάθε δήμο και κοινότητα, από διάφορες επιτροπές εξακριβώσεως απορίας, που τις αποτελούσαν συνήθως ιερείς, δάσκαλοι, κοινοτικοί άρχοντες. Το ίδιο φαίνεται ότι συνέβη και σε άλλους νομούς της χώρας. Η μονάδα στο επίπεδο της κοινότητας και του δήμου εκτιμούσε αν πράγματι οι αιτούντες βοήθεια για λόγους φτώχειας ή ασθένειας ήταν πράγματι φτωχοί και ασθενείς, και κάθε έτος επιβεβαίωνε αν η διαγνωσθείσα κατάσταση παρέμενε η ίδια ή άλλαξε. Ένα πλήθος εγγράφων, βεβαιώσεων, πιστοποιητικών και άλλων, αποκαλύπτει με ενάργεια και οδυνηρά τη θλιβερή κατάσταση μεγάλου αριθμού Κυκλαδιτών, οι οποίοι ανάλογα με το επίπεδο φτώχειας κατατάσσονταν σε διάφορες κατηγορίες απορίας ή αναπηρίας. Οι κατάλογοι απόρων μερικές χρονιές καλύπτουν ένα μεγάλο μέρος του εναπομείναντος στη γενέτειρα πληθυσμού. Στη συνέχεια, η κεντρική επιτροπή στην Ερμούπολη έλεγχε τις περιφερειακές εκτιμήσεις και, σύμφωνα με τις οδηγίες του υπουργείου, προσδιόριζε ποιοι δικαιούνταν βοηθήματος, σε ποια κατηγορία ανήκαν και τι ποσό τους αναλογούσε. Ένας ολόκληρος κόσμος προβάλλει από τα έγγραφα αυτά που μας καλεί να τον μελετήσουμε και να καταλάβουμε τα μεγάλα προβλήματα που αντιμετώπιζε στην καθημερινότητά του. Από την άλλη μεριά, οι ποικίλες οδηγίες του υπουργείου και των κεντρικών νομαρχιακών οργάνων αποκαλύπτουν τις κυρίαρχες αντιλήψεις για τους αναξιοπαθείς και τη μέθοδο που εκάστοτε υιοθετείται για την αντιμετώπιση των προβλημάτων 9

τους. Η μέθοδος αυτή αναπροσαρμόζεται ανάλογα με τη βαρύτητα που οι εκάστοτε Κυβερνήσεις δίνουν στα κοινωνικά προβλήματα και στην πολιτική τους διάσταση. Στη γενική αυτή εικόνα προσθέτω κάποιες διευκρινήσεις και στοιχεία κυρίως από το ταξινομηθέν αρχειακό υλικό: Οι κυβερνήσεις που προέκυψαν μετά τα Δεκεμβριανά με αναγακαστικούς νόμους και διατάγματα, και το υπουργείο Κοινωνικής Προνοίας με εγκυκλίους και διαταγές καθόρισαν από τον Ιούνιο του 1945 το νομικό πλαίσιο για την ίδρυση και λειτουργία των Κέντρων Κοινωνικής Προνοίας (ένα σε κάθε νομό) και των παραρτημάτων τους, 16 και προσδιόρισαν την έννοια της απορίας και τον τρόπο απόδειξής της. 17 Ιδιαίτερα για την εξακρίβωση της απορίας των αιτούντων βοήθεια, καταρτίστηκαν έντυποι πίνακες και δόθηκαν αναλυτικές οδηγίες για το πώς οι επιτροπές εξακριβώσεως απορίας θα συλλέξουν τα απαραίτητα στοιχεία, οικογενειακά και περουσιακά. 18 Σύμφωνα με τα παραπάνω ιδρύθηκε στην Ερμούπολη το Κέντρο Κοινωνικής Προνοίας Κυκλάδων (ΚΚΠΚ), στις έδρες των επαρχιών γραφεία και σε κωμοπόλεις σταθμοί κοινωνικής πρόνοιας. 19 Σώζεται στο αρχείο το κατάστιχο με τα πρακτικά του πρώτου διοικητικού συμβουλίου. 20 Η κατάσταση των Κυκλαδιτών ήταν απελπιστική και αυτό που προείχε ήταν η απογραφή των απόρων σε όλα τα νησιά, η εξακρίβωση της απορίας τους και η όσο το δυνατόν πιό γρήγορη δανομή σ αυτούς τροφής και άλλης βοήθειας, που κυρίως προερχόταν από το εξωτερικό. Σε μια επείγουσα εγκύκλιό του, της 23.10.1945, το υπουργείο Κοινωνικής Πρόνοιας ζητούσε τη συγκέντρωση στοιχείων ώστε να καθοριστεί σε τοπικό επίπεδο το κόστος και οι ποσότητες τροφίμων που ήταν απαραίτητα για τη διατροφή κάθε ατόμου (στόχος ήταν 2.650 θερμίδες ημερησίως). 21 Το προσωπικό του ΚΚΠΚ, έχοντας παρακολουθήσει ειδικά μαθήματα κοντά σε στελέχη της UNRRA και με βάση τις κυβερνητικές οδηγίες, κατηύθυνε με σειρά οδηγιών τις τοπικές επιτροπές. Τα 16 --Αναγκαστικός νόμος, 388/5.6.1945. --Αναγκαστικός νόμος υπ αριθ. 836 «Περί συστάσεως Κέντρων Κοινωνικής Προνοίας», 31.12.1945, έντυπο, σ. 6+2λ., δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, 20.1.1946. Βλ. άρθρο 14/3: «Τα δικαιώματα και αι υποχρεώσεις των καταργουμένων ως άνω κατά τον Α.Ν. 388/45 συσταθέντων Κέντρων Κοινωνικής Προνοίας ως και των τέως Οργανισμών Ε.Ο.Χ.Α. - Κ.Ε.Σ. και Φιλανθρωπικών Εταιρειών, μεταβιβάζονται είς τας δια του παρόντος συνιστωμένας αντιστοίχους Δημοσίας Υπηρεσίας». Ε.Ο.Χ.Α.=Εθνικοί Οργανισμοί Χριστιανικής Αλληλεγγύης, Κ.Ε.Σ.=Κεντρικές Επιτροπές Συσσιτίων. 17 Διάταγμα «Περί της εννοίας της απορίας και του τρόπου της αποδείξεως αυτής», 11.5.1946, έντυπο, σ. 6+2λ. 18 --Υπουργείον Κοινωνικής Προνοίας, Διεύθυνσις Συντονισμού, Οδηγίαι δια την συμπλήρωσιν της Εντύπου Αιτήσεως και Δελτίου Οικογενειακής και Οικονομικής Καταστάσεως προς παροχήν βοηθείας, έντυπο, δίφυλλο. --Υπουργείον Κοινωνικής Προνοίας, Οδηγίαι δια την συμπλήρωσιν Εντύπου (υπ αριθ. 1) Οικονομικής Καταστάσεως και αιτήσεως προς παροχήν βοηθήματος», μονόφυλλο μεγάλων διαστάσεων, χ.χ. Διευρυμένο κείμενο του προηγουμένου, π.χ. γίνεται λόγος για πρόσφυγες, κλπ.. --Υπουργείον Κοινωνικής Προνοίας, Διεύθυνσις Συντονισμού, Τμήμα Πολιτικής Επιστρατεύσεως, Γραφείον Συντονισμού, Εγκύκλιος υπ αριθ. πρωτ. 98852/25.9.1945 (επείγουσα) «σχετικώς προς την υποβολήν και διενέργειαν των αιτήσεων προς εγγραφήν εις τους πίνακας των απόρων», έντυπο, 8σ. (στην τελευταία σελίδα: Πρωτόκολλον αιτήσεως προς εγγραφήν εις τους πίνακας απόρων, για συμπλήρωση). 19 Κώστας Παπαγαβρίλη Παπαδάκης, «Η πρόνοια από παλιά στην Ερμούπολη Σύρου και γενικότερα», τόμος Α, Αθήνα 1990, δακτυλόγραφο, σ. 231-233. Ο Κ. Παπαδάκης υπήρξε διευθυντής του ΚΚΠΚ από το 1951-1968. 20 Πρακτικά συνεδριάσεων Διοικητικού Συμβουλίου 11.8.1945-22.1.1946, πράξεις 1-15 (78κ) 21 Υπουργείον Κοινωνικής Προνοίας, Διεύθυνσις Συντονισμού, Τμήμα Πολιτικής Επιστρατεύσεως, Γραφείον Συντονισμού, επείγουσα εγκύκλιος, προς τους Γενικούς Διοικητάς και Νομάρχας, 23.10.1945: ΓΑΚ/ΑΝΚ, Αρχείο Υγείας και Πρόνοιας, φακ.1845. 10

στοιχεία που οι τελευταίες συγκέντρωσαν, οι πίνακες που κατάρτισαν, γενικά η καθημερινή επαφή τους με τους κατοίκους τόσο της πρωτεύουσας των Κυκλάδων, της Ερμούπολης, όσο και των πόλεων, κωμοπόλεων και χωριών των νησιών, κατακλύζουν το αρχείο και αναδεικνύουν το μέγεθος της φτώχειας και εξαθλίωσης που αγκάλιαζε το μεγαλύτερο μέρος του πηθυσμού. Με βάση τα υποβληθέντα στοιχεία οικογενειακής και οικονομικής καταστάσεως και τις πληροφορίες που συνέλεξαν από συνεντεύξεις των ίδιων των αιτούντων ή άλλες πηγές, οι επιτροπές έκριναν ποιοί ήταν άποροι, Α, Β ή Γ κατηγορίας και προσδιόρισαν τον παντοπώλη από τον οποίο θα μπορούσαν να προμηθευτούν το είδος και τις ποσότητες τροφίμων που τους αναλογούσαν. Είναι φυσικό να υπήρξαν, για διάφορους λόγους, κάποιες προτιμήσεις για τις οποίες παραπονούνται εκπρόσωποι της UNRRA. 22 Υπήρχε, ωστόσο, η δυνατότητα επανεξέτασης από δευτεροβάθμια επιτροπή των αιτήσεων απορίας που απορρίφθηκαν. Επίσης, σε τακτά χρονικά διαστήματα γινόταν επανεξέταση όλων των εγκριθέντων αιτήσεων απορίας, για να διαπιστωθεί αν υπήρξαν αλλαγές στην οικογενειακή και οικονομική κατάσταση των απόρων. Σταδιακά οι επιχορηγήσεις σε είδος αντικαταστάθηκαν από μηνιαίες ενισχύσεις σε χρήμα. Το 1958 στη Σύρο (δήμος Ερμούπολης, δήμος Άνω Σύρου και αγροτικές κοινότητες) οι άποροι Α κατηγορίας ήταν, πριν την επανεξέταση, 2981, της Β κατηγορίας 977 και της Γ 1380 (σύνολο 5338) και μετά την επανεξέταση αντίστοιχα 2965, 1022 και 932 (σύνολο 4919). 23 Αντίθετα στη Νάξο, το 1954, οι άποροι αυξήθηκαν μετά την επανεξέταση: από 4822 σε 5066. 24 Το 1962 οι υπό επανεξέταση άποροι για όλες τις Κυκλάδες ήταν: Α κατηγορίας άτομα 30.730 Β κατηγορίας άτομα 12.408 Γ κατηγορίας άτομα 3.146 -------- Σύνολο 46.284 25 Τα κριτήρια απορίας ήταν τα ακόλουθα: Α κατηγορίας: εισόδημα εκ πάσης πηγής μέχρι 120 δρχ. μηνιαίως κατ άτομον Β κατηγορίας: εισόδημα εκ πάσης πηγής μέχρι 180 δρχ. μηνιαίως κατ άτομον Γ κατηγορίας: εισόδημα εκ πάσης πηγής μέχρι 240 δρχ. μηνιαίως κατ άτομον Με τη διευκρίνιση ότι στον προσδιορισμό της απορίας υπολογίζεται το εισόδημα όλων των μελών της οικογένειας και ότι την οικογένεια αποτελούν όσοι διαμένουν στην ίδια στέγη. 26 Στους κρινόμενους απόρους χορηγούνταν πιστοποιητικά απορίας που τους επέτρεπαν να έχουν δωρεάν ιατροφαρμακευτική και νοσοκομειακή περίθαλψη, διάφορες ατέλειες και εκπτώσεις. 27 22 Βλ. Flora Tsilaga, The Mountain Laboured and Brought Forth a Mouse : UNRRA s Operations in the Cyclades Islands, c.1945-1946, Journal of Contemporary History 43/3 (2008) 527/545. 23 ΚΚΚΚ, «Δελτίον αποτελέσματος ετησίας επανεξετάσεως των απόρων μηνός Μαϊου 1958»: ΓΑΚ/ΑΝΚ, Αρχείο Υγείας και Πρόνοιας, φακ. 2224. 24 ΚΚΚΚ, «Δελτίον αποτελέσματος επανεξετάσεως πινάκων απορίας κατά μήνα Ιούλιον 1954»: ΓΑΚ/ΑΝΚ, Αρχείο Υγείας και Πρόνοιας, φακ. 2224 25 ΚΚΠΚ, Εγκύκλιος προς τις επιτροπές απορίας νομού Κυκλάδων, σχέδιο, 8.2.1962: ΓΑΚ/ΑΝΚ, Αρχείο Υγείας και Πρόνοιας, φακ. 2224. 26 Όπ.π.π. 27 Κ.Π. Παπαδάκης, ό.π., σ. 237. 11

Τα τεκμήρια τα σχετικά με την εξακρίβωση της απορίας περιέχουν πλήθος στοιχείων που μας βοηθούν να κατανοήσουμε πολλές πλευρές της τότε κοινωνικής πραγματικότητας. Από τα συμπληρωμένα, για παράδειγμα, δελτία οικογενειακής και οικονομικής καταστάσεως των αιτούντων βοήθεια προκύπτουν τα μέλη των νοικοκυριών, η ηλικία τους, αν εργάζονται και ποιές είναι οι αποδοχές τους, η κατάσταση της υγείας τους, τα περιουσιακά τους στοιχεία αναλυτικά κλπ. Στους αναλυτικούς πίνακες απόρων της πόλεως Τήνου καταγράφονται ανά παντοπώλη ο αρχηγός της οικογένειας, τα λοιπά μέλη και ποιά από αυτά είναι άπορα, καθώς και το έτος γεννήσεως όλων. 28 Σε άλλο κατάλογο καταγράφονται, ανά οικογένειες, οι εύποροι και άποροι κάτοικοι του δήμου Άνω Σύρου. 29 Το 1951 αποφασίστηκε η διάλυση των πέντε περιφερειακών γραφείων και η συγκέντρωση των υπαλλήλων στην κεντρική υπηρεσία, στο ΚΚΠΚ στην Ερμούπολη. Η εξακρίβωση της απορίας ανατέθηκε σε τοπικές επιτροπές, 126 για όλες τις Κυκλάδες. Η ενίσχυση με τις αλλαγές αυτές της κεντρικής υπηρεσίας, επέτρεψε στο να προσεχθούν περισσότερο και άλλοι τομείς της πρόνοιας, πλην της αντιμετώπισης των διατροφικών ελλείψεων των κατοίκων. Ιδιαίτερη φροντίδα δόθηκε στα απροστάτευτα παιδιά, στα ασθενικά και καχεκτικά παιδιά άπορων οικογενειών, στους αναπήρους, στους ανίκανους να εργαστούν είτε λόγω γηρατειών, είτε λόγω αναπηρίας ή τυφλότητας. Για τα άπορα και απροστάτευτα παιδιά παρεχόταν ή ιδρυματική περίθαλψη (ορφανοτροφεία κ.τ.ό.) ή βοήθεια στις οικογένειές τους. 30 Γενικά το ΚΚΠΚ είχε την εποπτεία και το έλεγχο σε όλους τους οργανισμούς που στις Κυκλάδες ασκούσαν πρόνοια. Οι σχετικοί με τη βρεφική και την παιδική πρόνοια οργανισμοί ήσαν: 31 Α) Εθνικά Ιδρύματα 1. Εθνικός Παιδικός Σταθμός Θήρας 2. Εθνικό Αγροτικό Νηπιοτροφείο Τήνου Β) Ορφανοτροφεία 1. Ισιδώρειο Ορφανοτροφείο Αρρένων (Ερμούπολη) 2. Μπαμπαγιώτειο Ορφανοτροφείο Θηλέων (Ερμούπολη) 3. Εκκλησιαστικό Ορφανοτροφείο Θηλέων «Αγία Βαρβάρα» (Σύρος) 4. Εκκλησιαστικό Ορφανοτροφείο Θηλέων Καθολικής Επισκοπής Σύρου 5. Εκκλησιαστικό Ορφανοτροφείο Αρρένων Μυκόνου Γ) Επαγγελματικές Σχολές Απόρων Παίδων 1. Βαρδάκειος Επαγγελματική Σχολή Απόρων Παίδων Ερμουπόλεως 2. Βιοτεχνική Σχολή Συλλόγου Κυριών Τήνου 3. Εμπειρίκειος και Καϊρειος Σχολή Άνδρου 4. Βιοτεχνική και Οικοκυρική Σχολή Ερμουπόλεως-Σύρου. Δ) Παραρτήματα Π.Ι.Κ.Π.Α. Κυκλάδων: Ερμούπολης-Σύρου Πάρου Άνδρου Θήρας Οίας-Θήρας Εμπορίου-Θήρας 28 ΓΑΚ/ΑΝΚ, Αρχείο Υγείας και Πρόνοιας, φακ. 1418. 29 ΓΑΚ/ΑΝΚ, Αρχείο Υγείας και Πρόνοιας, φακ 2595. 30 Ό.π.π., σ. 234-239. 31 Κ.Π. Παπαδάκης,.π., σ. 240-241. 12

Νάξου Τήνου Η Βαρδάκειος Επαγγελματική Σχολή Απόρων Παίδων Ερμουπόλεως τέθηκε υπό την αιγίδα του «Συλλόγου Επαγγελματικής και Κοινωνικής Μορφώσεως Απόρων Παίδων Κυκλάδων», που ιδρύθηκε το 1952 από το ΚΚΠΚ. 32 Εκεί διδάσκονταν: σαπωνοποιία, βιβλιοδετική, κατασκευή μικροαντικειμένων-παιχνιδιών, υφαντική, ταπητουργική, μαντάρισμα γυναικείων καλτσών, ραπτική εξωτερικών γυναικείων ενδυμάτων, ραπτική εσωτερικών γυναικείων ενδυμάτων, κεντητική χεριού και μηχανής, πλεκτική. Η ίδρυσή του επισπεύθηκε για να καλύψει τις ανάγκες σε μόρφωση των νέων όχι μόνο των γηγενών κατοίκων αλλά και των προσφύγων ομογενών από τη Ρουμανία μετά τις εκεί πολιτικές και κοινωνικές αλλαγές. Όσοι από αυτούς αποφασίστηκε να σταλούν στις Κυκλάδες, 2000 περίπου, εγκαταστάθηκαν σε πέντε κέντρα περίθαλψης προσφύγων που λειτούργησαν στη Σύρο και Τήνο από το 1949. Για την «αποκατάστασή» τους βοήθησε ο Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός και το Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών. 33 Στο «Μητρώον Ελλήνων εκ Ρουμανίας κλπ. προσφύγων Κέντρου Περιθάλψεως Λαζαρέττων Σύρου» δίνονται κατά οικογένειες τα ακόλουθα στοιχεία: αρ. οικογένειας, ονοματεπώνυμο, όνομα πατρός ή συζύγου, οικογενειακή σχέση με τον αρχηγό της οικογένειας, ηλικία, τόπος προελεύσεως, τόπος όπου αφίχθηκε για πρώτη φορά, ημερομηνία αφίξεως, Κέντρο παραμονής, επάγελμα, θρησκεία, ιθαγένεια, αρ. διαβατηρίου, παρατηρήσεις (όπου θάνατοι, διαγραφές, αναχωρήσεις για άλλες περιοχές του εσωτερικού ή το εξωτερικό (π.χ. Βραζιλία ή Αργεντινή), μετακίνησή τους σε άλλο Κέντρο περίθαλψης π.χ. της Ποσειδωνίας στη Σύρο κλπ.). 34 Πριν από την άφιξη των προσφύγων εκ Ρουμανίας εκατοντάδες παιδιά, τραγικά θύματα του εμφυλίου πολέμου, είχαν συγκεντρωθεί σε δύο παιδοπόλεις στη Σύρο, του Αγίου Ανδρέα και του Αγίου Χριστοφόρου, και σε μία παιδόπολη στην Τήνο. Το Σεπτέμβριο του 1949 στην παιδόπολη του Αγίου Ανδρέα οι «τρόφιμοι» ήταν 523, και 9 ηλικίας 2-72 μηνών. 35 Με τον εμφύλιο πόλεμο συνδέονται και αιτήσεις για οικονομική ενίσχυση οι οποίες απευθύνονται από άτομα που προσδιορίζονται ως ανταρτόπληκτοι ή συμμοριόπληκτοι. Αυτοί, μετά από διαπίστωση των συνθηκών για τις οποίες εγκατέλειψαν τις εστίες τους και έλεγχο της οικονομικής τους κατάστασης, κατατάσσονταν στην κατηγορία των προσωρινώς απόρων. 36 Τραγικότερη ήταν η κατάσταση των πολιτικών εξορίστων που το κράτος της Δεξιάς διασκόρπισε σε πολλά νησιά των Κυκλάδων. Με αιτήσεις τους ζητούν να εγγραφούν 32 Βλ. το Καταστατικό της Σχολής, που εγκρίθηκε την 2.6.1952, στα ΓΑΚ/ΑΝΚ, Αρχείο Υγείας και Πρόνοιας, φακ. 2351. Βλ. στο ίδιο και την έκθεση «περί της ιδρύσεως-λειτουργίας-και προόδου της Επαγγελματικής Σχολής Απόρων Νεανίδων Κυκλάδων της παρά τω Κ.Κ.Π.Κ. ειδικευμένης κοινωνικής λειτουργού Ιουλίας Πιερομπόνη», 26.9.1952. 33 Κ.Π. Παπαδάκης. ό.π., σ. 239. 34 Το μητρώο βλ. ΓΑΚ/ΑΝΚ, Αρχείο Υγείας και Πρόνοιας, φακ. ;; 35 Ειδική Υπηρεσία Περιθάλψεως Ελληνοπαίδων, Παιδόπολις «Άγιος Ανδρέας», Κατάστασις εμφαίνουσα τους τροφίμους από 2-72 μηνών της ως άνω παιδοπόλεως και κατάστασις εμφαίνουσα τους λοιπούς τροφίμους της ως άνω παιδοπόλεως», 12.9.1949: ΓΑΚ/ΑΝΚ, Αρχείο Υγείας και Πρόνοιας, φακ. 1964/5. Καταταστάσεις με τα ονόματα των τροφίμων στις δύο παιδοπόλεις διαβιβάζονται από το ΚΚΠΚ στην Περιφερειακή Υπηρεσία Εφοδιασμού και Διανομών Νομού Κυκλάδων: στο ίδιο, 21.9.1949. 36 Βλ. ενδεικτικά περιπτώσεις ανταρτόπληκτων που βρίσκονταν στην Κέα και Ερμούπολη, 1948 και 1949: ΓΑΚ/ΑΝΚ, Αρχείο Υγείας και Πρόνοιας, φακ. 1351. Βλ. στο ίδιο, φακ. 2344/9 και έντυπο προς συμπλήρωση: «Οικογενειακόν Βιβλιάριον Περθάλψεως Συμμοριοπλήκτου». 13

και αυτοί στους καταλόγους των απόρων και να πάρουν, μαζί με τους υπόλοιπους άπορους κατοίκους των νησιών, τρόφιμα, ιματισμό, σκηνές κλπ. Στην Ανάφη η χωροφυλακή και ο έπαρχος με παρέμβασή τους «κατόρθωσαν δι αυθαιρέτου επιτάξεως και συμπτύξεως» των κατοίκων να στεγάσουν 300 εκτοπισμένους, έμεναν όμως άστεγοι άλλοι εκατό που έπρεπε ή αλλού να μεταφερθούν ή να διατεθούν για αυτούς επειγόντως σκηνές. Υπήρχαν τέτοιες διαθέσιμες από τις χρησιμοποιούμενες στις παιδικές εξοχές. Το υπουργείο όμως απάντησε αρνητικά: «αδυνατούμεν να προβώμεν εις την διάθεσιν του κατασκηνωτικού υλικού δι άλλον σκοπόν κωλυόμενοι προς τούτο υπό του Νόμου». Σε άλλες περιπτώσεις, επιπλήττονται οι επιτροπές ξακριβώσεως απορίας στη Σίκινο, Αμοργό και την Κύθνο γιατί χορήγησαν δωρεάν μερίδες τροφίμων σε εξορίστους που χαρακτηρίστηκαν άποροι, χωρίς να τηρηθούν και γι αυτούς οι ίδιες διαδικασίες με τους υπόλοιπους αιτούντες, δηλαδή υποβολή αναλυτικής αίτησης με τα οικονομικά και περιουσιακά στοιχεία, έλεγχος των στοιχείων αυτών και έγκριση ή απόρριψη. 37 Μερικές άμεσες ανάγκες των εξορίστων κάλυψε ο Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός, αλλά για να αποφύγει «τον δυσμενή αντίκτυπον λόγω της παρεχομένης ειδικώς εις τους ανά τας νήσους εκτοπισμένους παντοειδούς συνδρομής», αποφάσισε να διανείμει τα ίδια και στους κατοίκους των νησιών. 38 Για την οικτρή, πάντως, κατάστασή τους, στο πρώτο τουλάχιστον χρονικό διάστημα της εξορίας τους, χαρακτηριστικό είναι τηλεγράφημα (Οκτώβριος 1946) από την Κύθνο του υπευθύνου για την εγκατάστασή τους: «Περισσότεροι ενταύθα εξορίστων πένονται και γυμνητεύουν αναμένοντες τρόφιμα, ιματισμόν, υπόδησιν και κλινοσκεπάσματα...». 39 Για τους ικανούς προς εργασία ανέργους δημιουργήθηκε το πρόγραμμα «Πρόνοια- Εργασία» με το οποίο επιχειρήθηκε η απασχόλησή τους σε δημόσια έργα, κυρίως κατασκευή οδών σε διάφορες περιοχές. Πολλοί φάκελλοι του αρχείου περιέχουν καταστάσεις εργατών και των αντίστοιχων ημερομισθίων από την απασχόλησή τους στα έργα αυτά σε όλες σχεδόν τις Κυκλάδες. Το ΚΚΠΚ προσπάθησε να αποστείλει σε κατασκηνώσεις και εργαζόμενους νέους και νέες που απασχολούνταν κυρίως στις βιομηχανίες της Ερμούπολης. Έγραφε, την 6.6.1952, ο διευθυντής του Κέντρου Κ. Παπαδάκης προς τη βιομηχανία Βαμβακουργεία Σύρου Παντελής Βαρδάκας Α.Ε.: «Έχομεν την τιμήν να παρακαλέσωμεν υμάς όπως ειδοποιήσητε τους κάτωθι παρ υμίν εργαζμένους, οίτινες κατά σχετικήν κατάστασίν σας δεν εποιήσαντο χρήσιν της αδείας των κατά το έτος 1952, να διέλθωσιν μέχρι της 12 ης τρέχοντος εκ των Γραφείων του ενταύθα Υπ/τος Ι.Κ.Α. ίνα εφοδιασθώσιν δια σημειώματος εν σχέσει με την συμμετοχήν των εις τας κατασκηνώσεις εργαζομένων». Ακολουθεί κατάσταση 39 νέων ηλικίας από 14-19. 40 Μεταξύ των έκτακτων προβλημάτων που προέκυψαν και χρειάζονταν άμεση αντιμετώπιση ήταν η αποκατάσταση των παθόντων από τους σεισμούς του 1956 κυρίως στη Σαντορίνη, αλλά και και στη Νάξο, Αμοργό, Πάρο και Ανάφη. Και εδώ η 37 Βλ. σχετικά έγγραφα και τηλεγραφήματα, 1946-1947, στα ΓΑΚ/ΑΝΚ, Αρχείο Υγείας και Πρόνοιας, φακ. 1738/1. Βλ. στο ίδιο και για την κάλυψη των οδοιπορικών εξόδων απολυομένων εκτοπισμένων που επιστρέφουν στις ιδιαίτερες πατρίδες τους. 38 Στο ίδιο: Ε.Ε.Σ., Έκθεσις δανομής ιματισμού, 19.5.1947: διανομή ιματισμού στους απόρους Ανάφης. 39 Στο ίδιο (φακ. 1738/1). 40 ΓΑΚ/ΑΝΚ, Αρχείο Υγείας και Πρόνοιας, φακ. 2344/8. Μαζί έγγραφα προς άλλες βιομηχανίες και οι αντίστοιχες καταστάσεις νέων. Βλ. στο ίδιο, φακ. 2344/3, καταστάσεις «παιδιών εργαζομένων» με την ηλικία τους και τη συνοικία όπου κατοικούσαν. Οι κατασκηνώσεις λειτούργησαν στην αρχή και για δύο χρόνια στην Τήνο και μετά στη Σύρο στο αγρόκτημα Ανδρουλή, βλ. Κ. Παπαδάκης, ό.π., σ. 241-242. 14

τεκμηρίωση του αρχείου είναι σημαντική. Άλλα τεκμήρια αναφέρονται στις εκκρεμότητες του προγράμματος για τη στέγαση των αστών προσφύγων του 1922. Παρατίθενται και για την Πρόνοια μερικά ενδεικτικά δελτία απο τον ταξινομηθέντα κατάλογο του αρχείου Υγείας και Πρόνοιας της Νομαρχίας Κυκλάδων (με μαύρα στοιχεία δηλώνεται ο αντίστοιχος φάκελλος στο αρχείο): Παιδιά δικαιούμενα γάλα σε μειωμένη τιμή, 1952-1953 (514) Αφορά στη Μήλο, Κίμωλο και Σίφνο. Παρατίθενται κατά κοινότητες οι οικογένειες που δικαιούνται να αγοράσουν φθηνότερο γάλα. Δύο κατηγορίες βρεφών: 0-24 μηνών, 25-72 μηνών. Πίνακες παιδιών 0-72 μηνών απόρων οικογενειών, Α'-Δ' κατηγορίας, 1946-1950 (1956) Παιδική προστασία. Μήλος, 1952-1953 (453) Ονόματα παιδιών που προτάθηκαν για προστασία σε οργανισμούς και ιδρύματα, στοιχεία για τους φορείς αυτούς, οδηγίες προς τους αρμοδίους για τη σωστότερη επιλογή των προστατευόμενων παιδιών, αιτήσεις των ενδιαφερομένων, απαραίτητα δικαιολογητικά. "Παρακολούθησις διαβιώσεως ορφανών εξερχομένων εξ ιδρυμάτων", 1950-1951 (2154/5) Εντολές του ΚΚΠΚ προς την επιτροπή εξακριβώσεως απορίας Μυκόνου, απαντήσεις της επιτροπής. Οικοκυρική Επαγγελματική Σχολή Σύρου Φάκελλος διαγωνισμάτων Α τάξης, 1956-1957 (411/1-9) Διαγωνισμός σε διάφορα μαθήματα. Στον υποφάκελλο (αρ. 6) της Χειροτεχνίας περιέχονται και κεντήματα. Διαγωνίσματα Β τάξης, 1956-1957 (412/1-9) Ανασφάλιστες εργαζόμενες μητέρες, 1984 (2824), 1984-1985 (2827), 1985 (2826), 1985-1986 (2823) Φάκελλοι που αφορούν σε διάφορα νησιά των Κυκλάδων. Καταστάσεις πληρωμής επιδομάτων ανασφάλιστων μητέρων. Ονομαστικές καταστάσεις. Χρηματικές παροχές. Εκθέσεις κοινωνικών λειτουργών για την κοινωνικοοικονομική και οικογενειακή κατάσταση των μητέρων. Επίδομα τοκετού. "Κατάταξις απόρων κατά κατηγορίας δια ιατροφαρμακευτικήν περίθαλψιν", 1948-1949 (2161) Ονομαστικές καταστάσεις απόρων κατά κατηγορίες. Έγγραφα της Επιτροπής Εξακριβώσεως Απορίας, τηλεγραφήματα προς το ΚΚΠΚ για επισήμανση καθυστερήσεων και παραλείψεων της Επιτροπής, εγκύκλιος του Υπουργείου Κοινωνικής Πρόνοιας προς τα Κέντρα Κοινωνικής Πρόνοιας για τον καθορισμό του ποιοί δικαιούνται το επίδομα και την ιατροφαρμακευτική περίθαλψη. Διάταγμα όπου αναφέρονται οι προϋποθέσεις δωρεάν παροχής βοήθειας. Πίνακας απόρων Α' κατηγορίας των οικογενειώντων στρατευθέντων Άνω Μεράς Μυκόνου. "Απορία στρατευθέντων", 1946-1950 (57/1-2) 1. Αποφάσεις ΚΚΠΚ για τη χορήγηση δωρεάν δελτίου τροφίμων σε στρατευσίμους κα στις οικογένειές τους και κατάλογοι των παιδιών των στρατευσίμων στα οποία διανέμεται γάλα, 1946-1950. 2. Παροχή βοήθειας σε διάφορα χωριά της Άνδρου μετά την εξακρίβωση απορίας, 1949-1950. "Δελτία κινήσεως αριθμού απόρων", 1950 (441/1-5) Καταστάσεις κινήσεως απόρων: Ιούνιος, Ιούλιος, Αύγουστος, Σεπτέμβριος, Οκτώβριος 1950. Τακτικοί άποροι Κυκλάδων: στρατεύσιμοι, συμμοριόπληκτοι, εκτοπισμένοι. Βλ. για Μάιο 1950: (445) "Κόστος τροφίμων προς χρήσιν απόρων", 1949-1951 (1511/1-10) 1. Μεταξύ άλλων: "Κατάστασις εργαζομένων προσφύγων του Κέντρου Περιθάλψεως Λαζαρέττα". 2. Πίνακες τροφίμων, καθορισμός κόστους τροφής ενός ατόμου μηνιαίως. 3. Μήλος. 4. Σύρος: πίνακες καθορισμού τροφής ανά άτομο. 5. Ανδρος. 6. Αμοργός. 7. Νάξος. 8. Τήνος. 9. Πάρος. 10. Σύρος. Περιπτώσεις απόρων οικογενειών (από όλες τις Κυκλάδες) που υποβάλλουν αιτήσεις για την ενίσχυσή τους με επίδομα 100.00 δρχ. από το ΚΚΠΚ, 1951-1952 (682/1-35) 15

Πιστοποιητικά κοινωνικής πρόνοιας/κοινωνικής προστασίας, 1980-1981 (511, 515, 540), 1182 (2670, 2679) Αιτήσεις για ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, σίτιση, ένίσχυση σπουδών, νοσηλευτική βοήθεια, χρηματικό βοήθημα κλπ. προς το ΚΚΠΚ και το ίδρυμα της Παναγίας Τήνου. Σχετικές αποφάσεις του Τμήματος Κοινωνικής Προνοίας περί παροχής δωρεάν ιατροφαμακευτικής περίθαλψης σε ασθενείς και νοσηλευτικής περίθαλψης, χορηγήσεις πιστοποιητικών κοινωνικής προστασίας, αποφάσεις περί δωρεάν σιτίσεως. Αιτήσεις για παροχή κοινωνικής προστασίας: για δωρεάν σίτιση στη Φοιτητική Λέσχη. Ατομικές περιπτώσεις. Καταστάσεις με στοιχεία για την οικογενειακή και περιουσιακή κατάσταση των αιτούντων. 1961-1977 (1340) Ανάπηροι, αναξιοπαθείς, ανιάτως πάσχοντες, ασθενείς, υπερήλικες κλπ. 25 υποφάκελλοι που ο καθένας αντιστοιχεί σε ένα νησί των Κυκλάδων, π.χ. "Ανάπηροι νήσου Αμοργού": κατάλογοι με τα στοιχεία των αναπήρων της Αμοργού. 1960 (562/1-25) "Φάκελλοι σωματικώς μειονεκτούντων και αναξιοπαθών", 1960 (1548) Ονομαστικές καταστάσεις. Τυφλοί, σωματικώς ανάπηροι, τυφλοί, κωφάλαλοι, αποθεραπευθέντες φυματικοί, αποθεραπευθέντες λεπροί, ανίατοι, παντελώς ανίκανοι προς εργασία, αρχηγοί οικογενειών πολυτέκνων. Τρόφιμα για αναξιοπαθείς. Κατηγορίες αναξιοπαθών. Αναξιοπαθείς χαρακτηρισθέντες μη άποροι. Αφορά διάφορα νησιά των Κυκλάδων. Βλ. και 1082: Αλληλογραφία αναξιοπαθών, απογραφή αναξιοπαθών νομού Κυκλάδων, απογραφή παντελώς απόρων. Καταγραφή των τυφλών σε κοινότητες και δήμους των Κυκλάδων από τις επιτροπές εξακριβώσεως απορίας, 1965 (808/1-22) Σε καθε έναν από τους 22 υποφακέλλους αντιστοιχεί και ένα νησί: Άνδρος, Αμοργός, Ανάφη, Αντίπαρος, Δονούσα, Ηράκλεια, Θήρα, Θηρασία, Κέα, Κύθνος, Ίος, Κουφονήσια, Μήλος, Μύκονος, Νάξος, Πάρος, Σίκινος, Σίφνος, Σχοινούσα, Σύρος, Τήνος, Φολέγανδρος. " Εργα προγράμματος 'πρόνοια-εργασία', περατωθέντα 1949-50, Μήλου-Κιμώλου" (435) Καταστάσεις εργατών και ημερομισθίων. Πληρωμές εργασιών από το περιφερειακό γραφείο κοινωνικής πρόνοιας στα δύο νησιά. Διαταγές για εκτέλεση έργων. Διαχείριση χρημάτων. Προγραμματισμός έργων. Έργα προγραμματισμένα για τη Σίφνο, που όμως δεν έγιναν. Άλλες ανακοινώσεις για εκτελέσεις έργων στις υπόλοιπες Κυκλάδες. Πρόγραμα εργασίας για απόρουςπρόσφυγες κλπ. "Σίκινος. Πίνακες δικαιουμένων να εργασθούν εις έργα Πρόνοια - Εργασία", 1952-1953 (2301) Αλληλογραφία, ονομαστικοί κατάλογοι, αιτήσεις εργατών που δηλώνουν ανάγκη και προθυμία να εργαστούν σε έργα του προγράμματος Πρόνοια - Εργασία. Βλ. και 1875/1-11: πίνακες δικαιουμένων να εργασθούν σε Ανάφη, Δονούσα, Σύρο, Σχοινούσα, Σέριφο, Μήλο, Αμοργό, Άνδρο, Ίο, Σίφνο, Μύκονο. "Φάκελλος οικιακών βιοτεχνιών", 1947-1948 (188) Εξακρίβωση απόρων οικιακών βιοτεχνών. Αλληλογραφία ΚΚΠΚ - υπουργείου - ειδικής πενταμελούς επιτροπής αναπτύξεως οικιακών βιοτεχνιών για τον εντοπισμό απόρων οικιακών βιοτεχνών. "Φάκελλος απορριφθέντων δικαιολογητικών και μη δικαιωθεισών επιδόματος από 1950. Απροστατεύτων παίδων, ανικάνων ενηλίκων, αναπήρων", 1951-1952 (1686/1-5) 1. Μήλος, 2. Απολλωνία, 3. Κίμωλος, 4. Σέριφος, 5. Αρτεμών. Διάφορα (892/1-18) 1. Σχετικά με την ίδρυση στην Ερμούπολη Λέσχης εργαζομένων κοριτσιών, 1953 2. Σχετικά με την ανεύρεση οικοπέδου για την ίδρυση "Στέγης Παιδός" των εργαζομένων γυναικών στα εργοστάσια Σύρου, 1953 3. Έρανος Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού (28.3.1957) 4. Σχετικά με την ίδρυση, από το Πανελλήνιο Ίδρυμα Ευαγγελιστρίας εν Τήνω, οικοκυρικής σχολής στην Τήνο, 1957 5. Προσπάθεια για την καταπολέμηση του αναλφαβητισμού (ίδρυση σχετικών σχολείων σε όλες τις Κυκλαδες, επιμόρφωση και προσφύγων εκ Ρουμανίας), 1955 16

6. Σχετικά με την ίδρυση οικοκυρικής σχολής από το Βασιλικό Εθνικό Ίδρυμα, 1956 7. Επιτροπές παιδικής διατροφής Άνδρου, 1946-1949 8. Τεκτονική Στοά Σύρου: σχετικά με την ενίσχυση φιλανθρωπικών δραστηριοτήτων, 1953 9. Εταιρεία προστασίας αποφυλακιζομένων Σύρου, 1953 10. Βιοτεχνική Σχολή Υστερνίων Τήνου: κανονισμός (1952) και έγγραφα (1955) 11. Φιλοπρόοδος Σύλλογος Πανορμιτών Πύργου (Τήνος): στόχος συλλόγου: "η ανάπτυξις της γυναικείας βιοτεχνίας εν Πανόρμω, 1933 (έντυπο καταστατικό), 1949-1955 12. Σύνδεσμος Σιφνίων (έδρα: Αθήνα): ίδρυση υφαντικής σχολής Σίφνου 91952-1953), επί πλέον: καταστατικό του συνδέσμου, έντυπο, 1925 13. Ίδρυμα Φανέλλα του Στρατιώτου, παράρτημα Σύρου, 1953-1957 14. Φιλανθρωπική δραστηριότητα μητρόπολης Θήρας (1955-1956) και μητροπολίτη Σύρου Φιλάρετου, 1955 15. Εκκλησιαστικό Ορφανοτροφείο Ιερής Μονής Τουρλιανής Μυκόνου, 1949-1959 16. Αδελφότης Αγίου Στεφάνου Σύρου: κύριος στόχος η προικοδότηση "εναρέτων κορασίδων", καταστατικό (δακτυλόγραφο) 1946, πίνακες μελών (γυναίκες), ισολογισμοί κλπ. 1946-1952. 17. Φλανθρωπικό σωματείο "Η μέριμνα του φυματικού": καταστατικό (δακτυλόγραφο) κλπ. 18. Νοσοκομείο-Γηροκομείο Μαρίας Καλλιάρχη-Ζερβουδάκη (Μύκονος): διαθήκη (1910), κανονισμός λειτουργίας (1940), διάφορα έγγραφα, 1953-1961 Κατανομή προσωπικού: σχέδια για την κατανομή του προσωπικού στα διάφορα Κέντρα Κοινωνικής Πρόνοιας στις Κυκλάδες, ποικίλα έγγραφα, αλληλογραφία, 1953-1963 (115) "Νομοθεσία", 1945-1950 (37) Εγκύκλιοι, διατάγματα, προτεινόμενοι νόμοι του υπουργείου Κοινωνικής Πρόνοιας για σύσταση κέντρων πρόνοιας στις Κυκλάδες. Στοιχεία για τη διοικητική διάρθρωση των κέντρων (κριτήρια επιλογής προσωπικού, διορισμός, κατάρτιση, μισθοδοσία), για τις πηγές τροφοδοσίας, για θέματα δημόσιας αντίληψης και κοινωνικής πρόνοιας, για τις ενοριακές επιτροπές. Περιλαμβάνονται επίσης κοινωνικές έρευνες, πρακτικά συζητήσεων για τα αίτια της απορίας, σχέδια και προτάσεις για την περίθαλψη αστέγων και παραμελημένων παιδιών, προγράμματα ένταξης απόρων στην παραγωγή, οδηγίες για την υποβολή ενστάσεων κατά ενεργειών των επιτροπών. Σχετικά με την απορία και την απόδειξή της, διαδικασία σύνταξης αιτήσεων από τους απόρους για παροχή βοήθειας, πίνακες με καταστάσεις απόρων, ανακοινώσεις, ατομικά δελτία εγγραφής παιδιών σε ιδρύματα. Μαθητικά συσσίτια. Εκθέσεις επιτροπών εξακριβώσεως απορίας. Αλληλογραφία ΚΚΠΚ με Θήρα, Σέριφο, Κέα, Πάρο, Νάξο, Μήλ κλπ. "Κατάρτισις πινάκων αέργων, ανέργων κλπ.", 1946-1947, 1950 (63) Οδηγίες ΚΚΠΚ προς τα υπόλοιπα Κέντρα Κοινωνικής Πρόνοιας στις Κυκλάδες για τον καθορισμό κατηγοριών ανέργων και τον τρόπο δημιουργίας σχετικών πινάκων. "Αρχείον Γ/2 έως 1950": Πίνακες για τον καθορισμό του κόστους τροφής ενός ατόμου μηνιαίως, 1946-1949 (1147) Αφορούν πολλά νησιά των Κυκλάδων. "Διανομαί", 1952-1956 (1123) Διανομές παιχνιδιών, ιματισμού, υποδημάτων, καλτσών, τροφίμων. Διενέργεια εράνων για τη συγκέντρωση των παραπάνω. Κατάλογος παιχνιδιών της εποχής. Σεισμοπαθείς Θήρας, 1956-1958 (1660) Παράπονα σεισμοπλήκτων για όρους στέγασης, περίθαλψης κλπ. Καταστάσεις με τα ονόματα απόρων οικογενειών διαφόρων κοινοτήτων Θήρας. Έγγραφα CARE (Cooperative for American Remittances to Everywhere, Inc.) για αποστολή βοήθειας σε τρόφιμα και δέματα. Επιστολή προς τη βασίλισσα για βοήθεια. Παροχή βοήθειας από Ε.Ε.Σ. Ονομαστικές καταστάσεις απόρων με επισήμανση των περιουσιακών τους στοιχείων. "Πίνακες απόρων - ιματισμός" Πίνακες με τα ανοματεπώνυμα όσων έλαβαν δωρεάν διάφορα είδη ιματισμού, σχετική αλληλογραφία και πιστοποιητικά. Οι διανομές γίνονται κατά κοινότητες ή ενορίες. Αναφέρεται και διανομή μαλλιού. Διάφορες κοινότητες της Σύρου και ενορίες της Ερμούπολης, 1946-1947 (409, 410) Κοινότητες Σύρου: Άνω Σύρου, Ποσειδωνίας, Φοίνικα, Βάρης, Πάγου, Παρακοπής. 17

Ενορίες Ερμούπολης: Αγίου Νικολάου, Κοιμήσεως, Αγίου Κωνσταντίνου, Μεταμορφώσεως, Αγ. Γεωργίου, Αναστάσεως. Επίταξη οικημάτων στη Σύρο από το ΚΚΠΚ, 1944-1950, 1954-1953 (544) Σχετικές αποφάσεις, επιτάξεις, μισθώσεις και επισκευές ακινήτων, ενοίκια. Ισιδώρειο Ορφανοτροφείο Σύρου. Διάφορα, 1952-1954 (725) Απογραφή υλικού (1952), εμπιστευτική αναφορά (1954), διάφοροι λογαριασμοί, αγορές τροφίμων (έλεγχος), προσωπικό, τρόφιμοι. Βλ. και 2568: "Φάκελλος Ισιδωρείου Ορφανοτροφείου Αρρένων Ερμουπόλεως, 1968": καταστάσεις με τους τροφίμους του Ορφανοτροφείου, το χρόνο παραμονής του καθενός απ' αυτούς, την κατάσταση της υγείας τους, το εβδομαδιαίο διαιτολόγιο. "Φάκελλος δαπανών Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού", 1951-1956 (46) Αφορούν κυρίως πρόσφυγες εκ Ρουμανίας που περιθάλπονται στη Σύρο. Έξοδα συσσιτίου, κηδειών, υαλοπινάκων, ρουχισμού, φωτογραφιών, έξοδα επισκευής οικήματος Ποσειδωνίας, όπου διαμένουν οι πρόσφυγες. Καταστάσεις με αποσκευές που έχουν χαθεί. Αλληλογραφία με συγγενείς αποθανόντων προσφύγων. "Συμβούλιον Νομιμοφροσύνης. Κριθέντες μη νομιμόφρονες", 1968-1969 (2456) Αποφάσεις του Συμβουλίου νομιμοφροσύνης, σύμφωνα με τις οποίες υπάλληλοι δημοσίων υπηρεσιών κρίνονται μη νομιμόφρονες. "Ανταρτόπληκτοι", 1947-1948 (56) Αριθμός συμμοριοπλήκτων-ανταρτοπλήκτων στη Σύρο, Τήνο, Νάξο και Μήλο, καταστάσεις ονομάτων. Λήψη μέτρων πρόνοιας γι' αυτούς, πρόγραμμα περίθαλψης. Διάκριση συμμοριοπλήκτων σε κατηγορίες. Νοσοκομειακή περίθαλψη, σίτιση. Συμμοριόπληκτοι αγρότες. Απαιτούμενα δικαιολογητικά για περίθαλψη, απορρίψεις αιτήσεων. Αποφάσεις-εγκύκλιοι-οδηγίες υπουργείων και λοιπών υπηρεσιών. "Φάκελλος Βιοτεχνικής Σχολής Κ.Κ.Π.Κ. Διελύθη", 1954-1968 (2404/1-4) 1. Φιλανθρωπικό Σωματείο "Βιοτεχνική Σχολή παρά των Κέντρω Κοινωνικής Προνοίας Κυκλάδων": Ιδρύθηκε το 1954 για την "ενίσχυση των εκ Ρουμανίας Ελλήνων προσφύγων και απόρων γηγενών του Νομού Κυκλάδων" (βλ. Καταστατικό). Το 1963 διαλύθηκε και διέθεσε την περιουσία του σε άλλα φιλανθρωπικά ιδρύματα. Ό,τι υπολοιπόταν από την περιουσία αυτή διατίθεται το 1968 στο Εκκλησιαστικό Ορφανοτροφείο Θηλέων Ιεράς Μονής Αγίας Βαρβάρας Σύρου. Μεταξύ των ειδών που διατίθενται και χειροκίνητο τυπογραφικό μηχάνημα. 1954-1968. 2. Διάφορα: Κίνηση τραπεζικών λογαριασμών της Σχολής (1964). Η περιουσία του διαλυθέντος σωματείου (1964). Δύο σχολές ενηλίκων αναλφαβήτων γυναικών (1959). Σχετικά με τις ποικίλες δραστηριότητες της Σχολής και τη σταδιακή κάμψη και διάλυσή της. Βεβαίωση υπηρεσίας καθηγήτριας (1963). Κατάσταση ονομαστική 97 μαθητών και μαθητριών της Σχολής στους οποίους/ες διατέθηκε ιματισμός (1960). Δωρεές στη Σχολή (1960). Νυκτερινή Σχολή Αναλφαβήτων Τήνου (1960). Ενίσχυση Σχολής με τρόφιμα (από πλεονάσματα ΗΠΑ). Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών (1960). Πρωτόκολλο καταγραφής "του πάσης φύσεως υλικού" της Βιοτεχνικής Σχολής (1954): μηχανές Singer, ιστοί υφαντικής, ιστοί ταπητουργίας, κλπ. 3. Διάφορα: Καταστατικό (1954). Δωρεά Ι. Κοσμά (1959). "Θεωρήσεις διπλοτύπων αποδείξεων εισπράξεως Βιοτεχνικής Σχολής..." (1955-1960). "Έκθεσις επί της εν γένει καταστάσεωςτου φιλανθρωπικού σωματείου 'Βιοτεχνική Σχολή παρά τω Κέντρω Κυκλάδων'" (1955). 4. "Επιμορφωτικαί Σχολαί": Καταστάσεις όπου σημειώνονται οι αναλφάβητοι που έμαθαν ανάγνωση και γραφή, και οι εκπαιδευτές (1955). Σχετική αλληλογραφία. Δύο αντίτυπα του εντύπου: Κώστας Π. Λαζαρίδης, Πώς να μάθουμε γράμματα σ' όσους δεν ξέρουν, έκδ.: Σύνδεσμος για τα Δικαιώματα της Γυναίκας (1920), Αθήνα 1956;, σ. 45+3λ. Εκπαίδευση στη Σύρο και αλλού: Άνω Σύρος, Ποσειδωνία, Ερμούπολη, Τήνος. Θήρα. Βιβλιοδετική κλπ.", 1955-1957 (2074/1-3) 1. "Βιβλιοδετική": Σχετικά με τις δραστηριότητες του Τμήματος Βιβλιοδετικής της Βιοτεχνικής Σχολής, φιλανθρωπικού σωματείου παρά τω Κέντρω Προνοίας. Βιβλιοδετημένα κατάστιχα και έντυπα. Αίτηση για εκπαίδευση αλλοδαπών (από τη Ρουμανία) "του εν Σύρω στρατοπέδου". Ιδιωτικό συμφωνητικό με Αθανάσιο Πολυμέρη για μαθητεία απόρων στη βιβλιοδεσία. Απογραφή υλικού βιβλιοδετείου. Αγορά υλικού (μηχανήματα κλπ.). "Πρόγραμμα οργανώσεως και λειτουργίας κλάδων 18

βιβλιοδετικής και ψαθοπλεκτικής". Εκπαίδευση προσφύγων στη βιβλιοδετική, ψαθοπλεκτική και κλάδο ραδιοτεχνιτών-ηλεκτρολόγων. Αλληλογραφία με Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών. 1955-1957. 2. "Τυπογραφία": Δύο διαφημιστικά φυλλάδια τυπογραφικών στοιχείων του Καρπαθάκη. Σχετικά με αγορά τυπογραφικών μηχανημάτων. 3. "Σαπωνοποιία": Τμήμα Σαπωνοποιίας στη Βιοτεχνική Σχολή. Αλληλογραφία για ενδεχόμενη σύσταση και λειτουργία, 1956. Βλ. και 2064: έγγραφο της Διεύθυνσης Πλιννοστήσεως προς το Τμήμα Βιβλιοδεσίας της Βιοτεχνικής Σχολής Σύρου που αφορά τη βιβλιοδέτηση πρωτοκόλλων της Εφημερίδος της Κυβερνήσεως. Παρόμοιες συνεργασίες αναφέρεται ότι είχαν γίνει και με ιδιώτες και άλλους οργανισμούς, όπως το Τμήμα Ελέγχου Διαβατηρίων. "Πιστοποιητικά δια μετανάστευσιν", 1964-1965 (2165) Μεταναστευτικά δελτία Κοινωνικής Πρόνοιας. Αιτήσεις για τη χορήγηση μεταναστευτικών δελτίων. Αιτήσεις και δελτία οικογενειακής και οικονομικής κατάστασης για παροχή βοήθειας προς μετανάστευση. Βεβαιώσεις για χορήγηση μεταναστευτιού δελτίου. "Πίνακες απόρων κατά παντοπώλην", "Βιβλίον απόρων κατά κατηγορίας", "Τακτικοί άποροι νήσου Σύρου κατά παντοπώλας" 1946--1949 (886/α-δ), 1948 (1415κ, 2160κ), 1949-1950 (2134κ) Πίνακες απόρων που κατοικούν στις ενορίες της Ερμούπολης και στις κοινότητες της Σύρου και θα απευθυνθούν σε συγκεκριμένο παντοπώλη για να παραλάβουν τα χορηγούμενα τρόφιμα. "Άποροι Άνω Σύρου", 1947-1952 (592) Καταστάσεις με στοιχεία απόρων Ανω Σύρου. "Φάκελλος αιτήσεων Αμοργού", 1946 (246) Επιτροπή εξακριβώσεως απορίας κοινότητος Αμοργού. Οικονομικές καταστάσεις και αιτήσεις προς παροχήν βοηθήματος. Βλ. για 1948-1949 (221/α) Βελτίωση βατών οδών Ανάφης. Έργο 4065, 1952 (1050) Καταστάσεις πληρωμής εργατών. "Μηνιαίοι πίνακες απόρων της νήσου Άνδρου", 1947-1950 (73) Μηνιαίοι κατάλογοι με τον ακριβή αριθμό απόρων. Αποστέλλονται από το περιφερειακό γραφείο κοινωνικής πρόνοιας Άνδρου προς το κεντρικό των Κυκλάδων στην Ερμούπολη. Οι άποροι διακρίνονται σε τακτικούς και προσωρινούς (στρατεύσιμοι, συμμοριόπληκτοι, βορειοηπειρώτες, εκτοπισμένοι). "Δικαιούχοι γάλακτος νήσων": κοινότητες Θήρας (Φυρών), Οίας, Εμπορείου, Καρτεράδου και Πύργου Θήρας επίσης νήσων Αμοργού και Σχοινούσης. Έγγραφα ΚΚΠΚ για τη μείωση της τιμής του γάλατος των απόρων, ονομαστικοί κατάλογοι όσων δικαιούνται γάλα διαφόρων νησιών. 1949-1953 (2212/1-3) "Αλληλογραφία τυφλών Ίου": πιστοποιητικά και άλλα δικαιολογητικά, 1964-1968 (619) "Διακοπείσαι νήσου Κέας", 1951-1962 (1977) Δελτία επανεξετάσεως των επιδοτούμενων οικογενειών του νομού Κυκλάδων 1951-1962. Στοιχεία οικονομικής και οικογενειακής καταστάσεως των αιτούντων, βεβαιώσεις απορίας από προέδρους κοινοτήτων, εγκριτικές αποφάσεις των εμπειρογνωμόνων του Υπουργείου Κοιν. Προνοίας, ληξιαρχικές πράξεις γεννήσεως και πιστοποιητικά θανάτου, δελτία προστασίας παιδιών και κοινοποιήσεις του ίδιου υπουργείου προς τα φιλανθρωπικά σωματεία για την επαγγελματική και κοινωνική μόρφωση των άπορων παιδιών του νομού. Φάκελλος επιδοτουμένων οικογενειών Κιμώλου. Ορφανά ή απροστάτευτα παιδιά", 1950- (467/1-11) Έντεκα ατομικοί φάκελλοι. Δελτία και εκθέσεις οικονομικής και οικογενειακής καταστάσεως. Αιτήσεις για οικονομική βοήθεια, σχετικές εκτιμήσεις - αποφάσεις, επανεξέταση αιτήσεων, αφηγηματικές εκθέσεις, κλπ. 19

Πρακτικά της επιτροπής κοινωνικής πρόνοιας Κύθνου. Πιστοποιητικά απορίας. Κατάλογος απόρων χωρισμένων σε κατηγορίες Α, Β, Γ. 1958-1965 (1) Εργατοτεχνίτες Μήλου, 1946 (1525) --"Κατάστασις εμφαίνουσα τους κατά την 1ην ιουλίου 1946 εργαζομένους εργατοτεχνίτας εις τας εργασίας της Εταιρίας Θειωρυχεία Μήλου Α.Ε.": ονοματεπώνυμα, ημερήσια αντιμισθία, πραγματοποιηθέντα ημερομίσθια κατά μήνα Ιούνιο. --"Ονομαστική και μισθολογική κατάστασις εργατών Εταιρίας Μεταλλευτικών και Χημ. Επιχειρήσεων Α.Ε (Ε.Μ.Χ.Ε.) Μήλου, Α' εργοστασίου, Β' Ορυχείου". --Συνταξιούχοι Ναυτικού Απομαχικού Ταμείου: ονοματεπώνυμο, μηνιαία σύνταξη. -- Συνταξιούχοι Οίκου Ναύτου. --Βοηθήματα ανεργίας. --Κοινότητα Τριοβασάλου, κοινότητα Αδάμαντος: καταστάσεις που αφορούν τη συγκομιδή των χωρικών ανά στρέμμα. --"Κατάστασις εμφαίνουσα τους εκ των εργασιών της Εταιρίας Θειωρυχεία Μήλου Α.Ε. αποχωρήσαντας εργάτας κατά μήνα Ιούνιον 1946". --"Κατάστασις εμφαίνουσα τους εις τας εργασίας των Θειωρυχείων Μήλου Α.Ε. προσληφθέντας εργάτας κατά μήνα Ιούνιον 1946". --"Κατάστασις του εργατοτεχνικού προσωπικού της Αν. Ελλ. Ετ. Χημ. Προϊόντων και Λιπασμάτων: Α' τακτικοί, Β' έκτακτοι". -- Ερωτήσεις ατομικές προς τους χωρικούς της Τρυπητής και της Πλάκας εάν εργάζονται, τί καλλιεργούν, εάν παίρνουν σύνταξη. --Κατάσταση χωρικών με τα στρέμματα που κατέχουν. -- "Πίνακας διαγραπτέων εκ του καταλόγου ως μη υπβαλόντων αιτήσεις απορίας μέχρι 10ης Σεπτεμβρίου 1946. Ενοριακή επιτροπή Κιμώλου". --"Πίναξ τροφίμων υπ' αριθ. 1 δια τον καθορισμόν του κόστους της τροφής ενός ατόμου μηνιαίως. Κίμωλος". --"Καταγγελία συμβάσεως εργασίας Ανωνύμου Ελληνικής Εταιρίας Χημικών Προϊόντων και Λιπασμάτων". Δελτίο απόλυσης. --Ιατρικές πιστοπιήσεις ατόμων προβληματικών προς εργασία. Μήλος. --Οιονομική κατάσταση και αίτηση προς παροχή βοηθήματος. "Αρχείον Μύκονος. Αιτήσεις απορίας κλπ.", 1946-1950 (1716/1-3) 1. Βιβλίο πρακτικών συνεδριάσεων Επιτροπής Κοινωνικής Προνοίας Μυκόνου και Άνω Μεράς Μυκόνου, 1948-1950. 2. Μη υποβαλόντες αίτηση επανεξέτασης. 3. Στρατεύσιμοι Μυκόνου. Φάκελλος ορφανής από την κοινότητα Τρίποδες Νάξου την οποία υιοθέτησε αμερικανική οικογένεια: στο πλαίσιο της αμερικανικής περίθαλψης πολεμοπαθών παιδιών, δύο βιβλιάρια οικονομικής ενίσχυσης παιδιών, αλληλογραφία της ορφανής με τους θετούς γονείς της. 1965-1970 (1292) "Αρχείον Πάρου", 1946-194 (2518/1-7) "Καταστάσεις ονομαστικαί και ενστάσεις του 1947 ως και έγγραφα προς επιτροπήν εξακριβώσεως απορίας αποσταλέντα παρά του Κ.Κ.Π.Σ.". "Πρωτόκολλον καταχωρίσεως αιτήσεων απορίας κοινότητος Πάρου-Αντιπάρου": κατάστιχο όπου αναφέρονται η ημερομηνία, το ονοματεπώνυμο, η κατοικία, ο αριθμός των προστατευόμενων ατόμων και ορισμένες παρατηρήσεις. 3. Κατάσταση απόρων: κατηγορίες απόρων, τυχόν μεταβολές. 4. "Πρωτόκολλον αιτήσεων απορίας Επιτροπής εξακριβώσεως απορίας Μαρπίσσης". 5. "Πρωτόκολλον αιτήσεων απόρων κοινότητος Παροικίας". 6. "Φάκελλος δελτίων απροστατεύτων παιδιών και καταστάσεις ονομαστικαί απόρων Πάρου - Αντιπάρου.". 7. Βεβαιώσεις οικονομικής κατάστασης. "Φάκελλος επιδοτουμένων οικογενειών. Σέριφος Αύγ. 1951", 1951-1953 (1709) Καταστάσεις και αλληλογραφία. " Πρόνοια - Εργασία νήσου Σικίνου. Έργον 1366", 1950-1959 (431) Σχετικά δικαιολογητικά για εργασίες στη Σίκινο, ενταγμένες στο πρόγραμμα Πρόνοιας - Εργασίας. " Σίφνος", 1949 (456) Αιτήσεις για αποκατάσταση απόρων (γερόντων, στρατευμένων, παιδιών). "Φάκελλος προστασίας ορφανών παιδιών νήσου Τήνου", 1950-1951 (820) Φολέγανδρος, δεκαετία 1950-δεκαετία 1960 (1287) 1. "Διακοπείσαι νήσου Φολεγάνδρου": προσωπικοί φάκελλοι. 2. Δικαιολογητικά για τη χορήγηση βιβλιαρίου οικονομικής ενίσχυσης ορφανών και απροστάτευτων παιδιών και ανίκανων προς εργασία ενηλίκων. Φάκελλος 1. Δονούσης, 2. Ηρακλείας, 3. Κουφονησίων, 4. Σχοινούσης", 1954-1967 (831) 20