Η κρίση του σύγχρονου πολιτισµού µέσα στην Εικονοπλασία του Μίλτου Σαχτούρη

Η κρίση του σύγχρονου πολιτισµού µέσα στην Εικονοπλασία του Μίλτου Σαχτούρη. Παπαϊωάννου, Μεταπτυχιακή φοιτήτρια του τοµέα Μ.Ν.Ε.Φ. Τµήµα Φιλολογίας, Πανεπιστήµιο Ιωαννίνων Περίληψη Στόχος της ανακοίνωσης αυτής είναι να ανιχνεύσει µε ποιο τρόπο η κρίση του σηµερινού πολιτισµού εκφράζεται στην ποιητική µυθολογία του Μίλτου Σαχτούρη. Θα µελετήσουµε πώς προσλαµβάνεται η αγωνία για τη µοίρα του πολιτισµού σε µια εποχή γενικευµένης κρίσης από µία ποιητική συνείδηση που, µολονότι διαµορφώνεται από τις προσωπικές εµπειρίες, ωστόσο τροφοδοτείται από κοινωνικούς προβληµατισµούς και διαπλάθει το ποιητικό σύµπαν σε συνάρτηση µε τα κοινωνικά και πολιτισµικά δεδοµένα της εποχής. Έτσι µέσα από ποιητικές εικόνες θα µελετήσουµε τις εφιαλτικές σηµάνσεις που µεταγράφουν την πολιτισµική παρακµή του σύγχρονου κόσµου. Εισαγωγή Αντικείµενο της συγκεκριµένης εργασίας είναι η ανάδειξη της κρίσης του σύγχρονου πολιτισµού µέσα από την ποιητική περιοχή της νεοελληνικής λογοτεχνίας και ειδικότερα µέσα από το ποιητικό έργο του Μίλτου Σαχτούρη (29/7/1919-30/3/2005), που εκτείνεται σε δεκατέσσερις ποιητικές συλλογές από το 1945 έως το 1998. Ο Μίλτος Σαχτούρης υπήρξε ένας από τους σηµαντικότερους εκπροσώπους της γενιάς εκείνης των ποιητών που έκαναν την εµφάνισή τους µεταπολεµικά και βιώνοντας τα ιστορικά και λογοτεχνικά δρώµενα του εικοστού αιώνα, εξέφρασαν µε την ποίησή τους τις ανησυχίες και τους προβληµατισµούς του σύγχρονου ανθρώπου. Ο Σαχτούρης εντάσσεται στην οµάδα των ποιητών που κινούνται στο ρεύµα του πρώτου υπερρεαλισµού που γεννήθηκε στη Γαλλία και καρποφόρησε πριν από τον πόλεµο µε εισηγητές τον Ανδρέα Εµπειρίκο και το Νίκο Εγγονόπουλο 1.Πρόκειται για ένα τολµηρό καλλιτεχνικό και λογοτεχνικό κίνηµα που έφερε την επανάσταση τόσο στο περιεχόµενο όσο και στη µορφή της ποίησης. Οι υπερρεαλιστές άρρηκτα συνδεδεµένοι µε την ψυχανάλυση, διακηρύττουν την παντοδυναµία του ονείρου και µια πραγµατικότητα πέρα από τα δεσµά της λογικής, µια υπερπραγµατικότητα. Με κύρια µέσα την καταγραφή των ονείρων και του υποσυνειδήτου, την αυτόµατη γραφή, την αυτονοµία των λέξεων, τον κατακερµατισµό των στίχων, µε την πιο ακραία γλώσσα µακρυά από τα συµβατικά σχήµατα της λογικής, εκφράζουν την αλλοτριωµένη κοινωνική πραγµατικότητα. Το ιστορικό πλαίσιο µέσα στο οποίο έζησε και έγραψε ο ποιητής, υποσηµαίνει µια γενικότερη κρίση που χαρακτηρίζει τους περισσότερους τοµείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Η αιµατηρή περίοδος του παγκοσµίου πολέµου και του εµφυλίου που ακολουθεί, η εκτρωµατική κοινωνική και πολιτική ζωή, η παραµόρφωση κάθε ηθικής και πνευµατικής αξίας, το γενικό αδιέξοδο, το άγχος και η αγωνία του ανθρώπου της εποχής, ο διάτρητος από την εισβολή της τεχνολογίας κόσµος, η τραυµατισµένη συνείδηση, η αποτελµάτωση, η διάψευση κάθε ελπίδας εκφράζονται στην ποίησή του µέσα από εικόνες που συνθέτουν ένα παράλογο σκηνικό, αγνοώντας κάθε συµβατική τάξη του κόσµου 2. Από το1945 έως και την τελευταία δεκαετία του αιώνα µας, η ποίηση του Σαχτούρη αποτελεί 1 Πολίτης Λίνος, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυµα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 8 1995, σσ. 290 293. 2 άλλας Γιάννης, Αναφορά στις πρώτες πηγές και στην ποιητική γλώσσα του Μίλτου Σαχτούρη, Ο Πολίτης, τχ. 32, Ιανουάριος Φεβρουάριος 1980, σσ. 67 70. 1

αναπαράσταση του εκτρωµατικού κόσµου της βίας, της καταλυτικής ως την εξάρθρωση κοινωνίας, του απάνθρωπου, γεµάτου αντινοµίες, έκπτωτου σύγχρονου πολιτισµού. Τα ιστορικά και κοινωνικά συµφραζόµενα όµως δεν ευνόησαν τη διατήρηση του αισιόδοξου και ελπιδοφόρου οράµατος των πρώτων υπερρεαλιστών µε αποτέλεσµα η αισιοδοξία της πρώτης φάσης να γίνει στους µεταπολεµικούς υπερρεαλιστές δραµατική αίσθηση της ζωής. Ενώ η ποίηση της πρώτης φάσης του υπερρεαλισµού προβάλλει τη συµφιλίωση των φυσικών µε τις ηθικές και πνευµατικές αξίες, την πλήρη ταύτιση φύσης πολιτισµού, ανθρώπου φύσης 3,ο µεταπολεµικός υπερρεαλισµός διαφοροποιείται ως προς τη σχέση αυτή, καθώς η φύση δεν προβάλλεται τώρα ως πρότυπο, αλλά µε εικονοπλασία διαµορφωµένη από την καθηµερινή ζωή της πόλης εκφράζει πια το µαρτυρικό αίσθηµα αποξένωσης από τη φύση, που γίνεται µέτοχος της ανθρώπινης περιπέτειας. Η ενότητα µεταξύ ανθρώπου και φύσης έχει διαλυθεί, το κοινωνικό όραµα έχει επικρατήσει του κοσµικού, µε αποτέλεσµα η σχέση φύσης πολιτισµού να εµφανίζεται ανεστραµµένη 4. Το ποιητικό "εγώ" εκτίθεται στην καταστροφική δύναµη των φυσικών στοιχείων, ενώ το δέος µπροστά στο θέαµα του τεχνικού πολιτισµού µετατρέπεται σε φόβο από τη θεώρηση του ως σκοτεινής απειλητικής δύναµης. Έτσι το νεανικό πρόσωπο του υπερρεαλισµού που προπολεµικά αποτέλεσε για τους εκπροσώπους του µια µορφή έκφρασης χαράς µπροστά στο θαύµα της ζωής, στην περίπτωση του Μίλτου Σαχτούρη "ρυτίδιασε" πολύ σκληρά από τον πόνο. Ο Σαχτούρης συµπλέκει το δικό του άγχος µε το διάχυτο άγχος της εποχής, παρουσιάζοντας µέσα από εφιαλτικούς µύθους και αινιγµατικά σύµβολα εικόνες και καταστάσεις σχεδόν παρανοϊκές, σπάζοντας τα καλούπια της λογικής, καταλύοντας την καθιερωµένη τάξη του πραγµατικού κόσµου, για να προβάλλει στη θέση του ο δικός του κόσµος. Σαν σε παραµορφωτικούς καθρέφτες ο Σαχτούρης αγγίζει κάποτε προλυρικές καταστάσεις µε µια δραµατική απλότητα κι απροσποίητη διάθεση που τον κάνουν να ξεχωρίζει ανάµεσα στους άλλους απογόνους της υπερρεαλιστικής γραφής, όσο κι αν προωθεί κι αυτός τους ελεύθερους συνειρµούς του πέρα απ τα όρια µιας αδιάσπαστης επικοινωνίας µε τον αναγνώστη 5 Ο υπερρεαλισµός τόσο για το Σαχτούρη όσο και για τους προγενέστερους, αποτέλεσε απελευθερωτική δύναµη που γκρέµισε τις γέφυρες µε κάθε συµβιβασµό και εξάρτηση. Επέτρεψε στο Σαχτούρη να ελευθερωθεί από οποιαδήποτε υποταγή στα λογικά σχήµατα της σκέψης. Καταρρίπτοντας και τον τελευταίο φραγµό ο υπερρεαλισµός τον βοήθησε στη χρήση της γλώσσας του υποσυνειδήτου και των εικόνων της φαντασίας του 6. Η ιστορική αφενός συγκυρία και η επικράτηση του υπερρεαλισµού αφετέρου, συντέλεσαν στο να κατοχυρωθεί η αντεστραµµένη εικόνα του κόσµου ως το βασικότερο ίσως στοιχείο της ποιητικής του, όπου τίποτα σχεδόν δεν υπάρχει χωρίς το αντίθετο του. Σαν να αποτελεί το τερατώδες ένα παραπλήρωµα του φυσικού 7. Στο Σαχτούρη άνθρωποι, ζώα και µηχανές εναλλάσσουν τη µορφή και το ήθος τους, γεγονός που φασµατοποιεί τον πραγµατικό κόσµο, σύµπλεγµα που συνθέτει έναν ονειρικό και συνάµα εφιαλτικό, µέσα στον οποίο απελευθερώνονται ενοχές και πάθη. 8 Ο τερατικός και εφιαλτικός κόσµος που περιβάλλει τον ποιητή, προβάλλεται σφαγιασµένος και κατακρεουργηµένος, κάνοντας ακόµη πιο έντονο το παράλογο που χαρακτηρίζει την 3 Καψωµένος Γ. Ερατοσθένης, Αναζητώντας το χαµένο ελληνικό πολιτισµό, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2000, σ. 26. 4 Καψωµένος Γ. Ερατοσθένης, Αναζητώντας το χαµένο ελληνικό πολιτισµό, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2000, σσ. 28-29. 5 Στεργιόπουλος Κώστας, Μια µυθολογία του άγχους, Εποχές, τχ. 2, Ιούνιος 1963, σσ. 71 72. 6 Paola Maria Minucci, Ιστορία µιας συνάντησης, Η Λέξη, τχ. 123 124, Σεπτέµβριος εκέµβριος 1994, σ. 681. 7 Κωσταβάρα Αγγελική, ιευκρινίσεις στην αντεστραµµένη εικόνα ή το ταξίδι της χαράς, Η Λέξη, τχ. 123 124, Σεπτέµβριος εκέµβριος 1994, σ. 658. 8 Μαρωνίτης. Ν., Μίλτος Σαχτούρης, Άνθρωποι Χρώµατα Ζώα Μηχανές, εκδ. Γνώση, Αθήνα 1980, σ.68 2

έκφρασή του 9. Το παράλογο, το ανώφελο και το µακάβριο είναι η µοναδική πραγµατικότητα. Απεικονίζεται στην ποίησή του ένας κόσµος παράφρονας, παράλογος και εφιαλτικός, όπου οι ηθικές και πνευµατικές αξίες έχουν τορπιλιστεί και κυριαρχεί το χάος 10.Αναπαράγεται µια κατάφωρα αλλοιωµένη εικόνα της σύγχρονης µεταπολεµικής πραγµατικότητας, την οποία προβάλλει σε φανταστικό πεδίο αναφοράς. Τα όντα και οι καταστάσεις παραπέµπουν σ ένα προ λογικό στάδιο της γλώσσας και της συνείδησης. Μοιάζουν µε µεταµορφώσεις που έρχονται από πολύ µακριά, από τον κόσµο του υποσυνειδήτου και του ονείρου. Ο Σαχτούρης ανακατασκευάζει την καθηµερινή εµπειρία µε τον τρόπο αυτό, την παραµορφώνει, τη µεταµφιέζει 11. Κυρίαρχη τεκτονική µονάδα της ποίησης του Σαχτούρη είναι η εικόνα που υποβαστάζει τη δοµή του ποιήµατος και της ποιητικής. Υποβαστάζει δύο άκρα:την ιδέα και ταυτόχρονα την έκφρασή της. Άρα είναι ένας διάµεσος. Ενώνει και δεν ταλαντεύεται ανάµεσα στα δύο επίπεδα, στην υλική καταγωγή και φύση και στα νοητά σηµεία αναφοράς της. εν είναι µια ιδέα εικονοποιηµένη, ούτε και αντίστροφα µια εικόνα παροµοίωση ή αλληγορία. Η εικόνα του Σαχτούρη είναι καθαρή και αυτόνοµη. Καθαρή, γιατί πηγάζει ολόκληρη και χτίζεται από τις αισθήσεις. Και αυτόνοµη γιατί δεν διαρρέει για να υπηρετήσει άλλες σκοπιµότητες του πνεύµατος. εν "φιλοσοφεί" και δεν "διακηρύσσει". Η εικόνα του παραπέµπει ευθύτερα στη νοητή της ενδοχώρα, την ιδέα και γίνεται ο κοµιστής ενός µηνύµατος. Η υλική παράσταση-η περιγραφή- και η ενδοχώρα της ιδέας της-ο στοχασµός- είναι κατά το Γιάννη άλλα τα δύο επίπεδα που γεφυρώνονται µε την εικόνα του. 12 Αυτή η ιδεοπλαστική εικόνα του Σαχτούρη µπορεί και συναιρεί την ιστορία-µήνυµα, γιατί η ίδια, ως περιγραφή, είναι συµπύκνωση µιας ιστορίας και, ως στοχασµός, είναι ένα µήνυµα εν παραστάσει. Μπορεί να αναπληρώνει και τη σκηνική διάρθρωση, αφού κάθε σκηνή ταυτίζεται µε µια εικόνα και αφού το κάθε ποίηµά του είναι ένα µοντάζ από εικόνες. 13 Ο Μίλτος Σαχτούρης λοιπόν, µε την ελευθερία της αυτόµατης γραφής, µε απουσία νοηµατικής και λογικής αλληλουχίας µε άντληση παραστάσεων από το χώρο του ασυνειδήτου, µε λιτότητα στα εκφραστικά µέσα και απογείωση της φαντασίας δίνει στην ποίησή του ατµόσφαιρα εφιαλτική που µεταγράφει ποιητικά το κλίµα της εξωτερικής πραγµατικότητας εκφράζοντας σε έµµονες δόσεις την κρίση που χαρακτηρίζει τον πολιτισµό του εικοστού αιώνα. Κεφάλαιο Ά Όπως επισηµαίνει ο Ερατοσθένης Γ. Καψωµένος, κάθε κείµενο οργανώνεται σε δύο άξονες, το συνταγµατικό, που εκφράζει µια συντακτική ή µετωνυµική συνάφεια των σηµείων και τον παραδειγµατικό που εκφράζει µια συνάφεια µεταφορική µε βάση τις αρχές της αναλογίας και της αντίθεσης. Στην περίπτωση του υπερρεαλιστικού ποιητικού λόγου, οι συνταγµατικές σχέσεις υποβαθµίζονται, ενώ η προτεραιότητα των παραδειγµατικών σχέσεων βρίσκει την πιο ακραία της έκφραση 14. Το µήνυµα του κειµένου φαίνεται απροσπέλαστο, καθώς οι συντακτικοί κανόνες, µολονότι δεν παραβιάζονται, ωστόσο δεν παράγουν σηµασία και καµιά γνώση των ποιητικών κωδίκων δεν είναι επαρκής για να αποκωδικοποιήσει το νόηµα 15. Ο 9 Παπαντωνάκης Γ.., Η Γραµµατική της Σαχτουρικής Μεταµόρφωσης, ιδακτορική ιατριβή, Ρόδος 1994, σ. 147. 10 Παπαντωνάκης Γ.., Οι µεταµορφώσεις στην ποίηση του Μίλτου Σαχτούρη, Ειρωνική διάσταση και υπονόµευση της απαισιοδοξίας, Η Λέξη, τχ. 123 124, Σεπτέµβριος εκέµβριος 1994, σ. 709. 11 Χατζηβασιλείου Βαγγέλης, Μίλτος Σαχτούρης, Η παράκαµψη του υπερρεαλισµού, Αναγνώσεις Ζ, εκδ. Εστία, Αθήνα 1992. 12 άλλας Γιάννης, Ο ποιητής Μίλτος Σαχτούρης, εκδ.κέδρος, Α.Ε., 1997, σσ.59-60 13 άλλας Γιάννης, ό.π. σσ.60-61 14 Καψωµένος Γ. Ερατοσθένης, Ποιητική, Θεωρία και µέθοδοι ανάλυσης των ποιητικών κειµένων, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2005, σ. 131. 15 Καψωµένος Γ. Ερατοσθένης, ό.π., σ. 130. 3

Ερατοσθένης Γ. Καψωµένος ορίζει την ιδιαιτερότητα της υπερρεαλιστικής γραφής ως την ποιητική γραφή που αξιοποιεί στο έπακρο την αρχή της αντίφασης, ως σύζευξη αντιθέτων και λογικά ασύµβατων όρων 16. Η βίαιη ανατροπή των συµβατικών όρων της γλώσσας, στην ποίηση του Μίλτου Σαχτούρη και η συνακόλουθη αδυναµία αναγνώρισης των ποιητικών του κωδίκων στο συνταγµατικό επίπεδο, µας καθιστά ανίσχυρους στην αποκρυπτογράφηση του µηνύµατος µέσα από την καταδηλωτική χρήση της γλώσσας και µας προσανατολίζει στο παραδειγµατικό επίπεδο που ενδείκνυται για την ανάγνωση των υπερρεαλιστικών κειµένων. Έτσι, µε βάση την αρχή της αναλογίας, οµοιότητας, ταυτότητας, επανάληψης, ταξινοµούµε τους επαναλαµβανόµενους όρους, τα κειµενικά σύνολα, τις δέσµες σχέσεων, σε οµοιογενείς οµάδες, ώστε να φανερωθούν, µε κριτήριο την έµµονη επανάληψή τους, οι επαναλαµβανόµενες δέσµες σχέσεων, ή τα επαναλαµβανόµενα συστήµατα σχέσεων, που είναι τα έµµονα στοιχεία. Χρησιµοποιούµε δηλαδή την παραδειγµατική µέθοδο ανάλυσης, που αντιστοιχεί στη φύση του αντικειµένου, το οποίο είναι παραδειγµατικά επίσης οργανωµένο 17. Αξιοποιώντας λοιπόν τα πορίσµατα της σηµειωτικής µεθόδου ανάλυσης, θα επιχειρήσουµε να αναδείξουµε την έκπτωση του σύγχρονου πολιτισµού που χαρακτηριστικά προβάλλεται µέσα στην ποιητική εικονοπλασία του Μίλτου Σαχτούρη και να ερµηνεύσουµε τον τρόπο µε τον οποίο προσλαµβάνεται η αγωνία για τη µοίρα του πολιτισµού σε µια εποχή γενικευµένης κρίσης, σε µια ποίηση που τροφοδοτείται από κοινωνικούς προβληµατισµούς και διαπλάθει το σύµπαν της σε συνάρτηση µε τα κοινωνικά και πολιτικά δεδοµένα της εποχής. Οι εικόνες που αποτελούν το υπό µελέτη υλικό µας στη συγκεκριµένη εργασία καλύπτουν ενδεικτικά όλο σχεδόν το εύρος του ποιητικού έργου του Μίλτου Σαχτούρη, καθώς επιλέξαµε από το σύνολό του τις χαρακτηριστικότερες όσον αφορά το θέµα µας. Στην παρακάτω ταξινόµηση καταγράφουµε τα ποιήµατα από τα οποία αντλήσαµε τις επιµέρους εικόνες και αντίστοιχα τις ποιητικές συλλογές στις οποίες ανήκουν: Η ΛΗΣΜΟΝΗΜΕΝΗ 1945 "Ο Σωτήρας"," Τρία άκρυα του Θεού" ΠΑΡΑΛΟΓΑΙΣ 1948 "Πέτρος", "Το Εργοστάσιο", "Τα Ψάρια της Φρίκης" ΜΕ ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΣΤΟΝ ΤΟΙΧΟ 1952 "Σάββατο" ΟΤΑΝ ΣΑΣ ΜΙΛΩ 1956 "Πορτοκαλιά", "Το Περιστέρι" ΤΑ ΦΑΣΜΑΤΑ Ή Η ΧΑΡΑ ΣΤΟΝ ΆΛΛΟ ΡΟΜΟ 1958 "Το Μαρτύριο", "Ο Σκύλος", "Τ αδέρφια µου", "Το Αεροπλάνο"," Το Ψωµί"," Ξένε" Ο ΠΕΡΙΠΑΤΟΣ 1960 "Η Κακή Εικόνα", "Γιατί", "Πεντάγραµµο"," Μια Μέρα " ΤΑ ΣΤΙΓΜΑΤΑ 1962 "Ο Καθρέφτης"," Τραγούδι"," Το Χρυσάφι" ΣΦΡΑΓΙ Α Ή Η ΌΓ ΟΗ ΣΕΛΗΝΗ 1964 "Ο Προφήτης", "Σηµάδια"," Άγγελος"," Κοιτάµε µε τα όντια " ΤΟ ΣΚΕΥΟΣ 1971 "Χρονικό"," Ο Συλλέκτης", "Σπουργίτια"," Έµεινε" 16 Καψωµένος Γ. Ερατοσθένης, ό.π., σ. 132. 17 Καψωµένος Γ. Ερατοσθένης, Ποιητική, Θεωρία και µέθοδοι ανάλυσης των ποιητικών κειµένων, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2005, σ. 134. 4

ΧΡΩΜΟΤΡΑΥΜΑΤΑ 1980 "Ο Άγγλος Ζωγράφος και Ποιητής Dante Gabriel Rosseti Γράφει µε το Χέρι µου Ένα Ποίηµα", "Κεφάλια"," Οι Αποµείναντες", "Θα Ερχόταν Εποχή" ΕΚΤΟΠΛΑΣΜΑΤΑ 1986 "Ένας Κόσµος Νεκρός" ΚΑΤΑΒΥΘΙΣΗ 1990 "Η Αστραπή" ΕΚΤΟΤΕ 1996 "Ξυµφορά"," αιµονολόγιο" ΑΝΑΠΟ Α ΓΥΡΙΣΑΝ ΤΑ ΡΟΛΟΓΙΑ 1998 "Η Συνάντηση" Κεφάλαιο Β Προκειµένου να αναδείξουµε µε επάρκεια, µέσα στα πλαίσια µιας συνοπτικής εργασίας, τα βασικά σηµεία που υποσηµαίνουν την κρίση του σύγχρονου πολιτισµού στην ποιητική µυθολογία του Μίλτου Σαχτούρη, η ανάλυσή µας θα επικεντρωθεί σε τέσσερις βασικούς άξονες :α) στο ρόλο των Υποκειµένων που ατοµικά ή συλλογικά, είτε βιώνουν την πολιτισµική έκπτωση της εποχής, είτε δρουν καταλυτικά ως υποκινητές της κρίσης, β) στο ρόλο του χώρου µέσα στον οποίο διαδραµατίζονται οι ποιητικές εικόνες, γ) στη διάσταση του χρόνου µέσα στην οποία εκτυλίσσεται η δράση των ποιητικών εικόνων, δ) στην υπόσταση των στοιχείων που αντικατοπτρίζουν το σύγχρονο τεχνικό πολιτισµό αφενός, το ρόλο της φύσης αφετέρου, στις αντίστοιχες ποιητικές εικόνες. Α. Ο ρόλος του ποιητικού υποκειµένου Το ποιητικό Υποκείµενο στην εικονοπλασία των υπό µελέτη κειµένων, είναι είτε ατοµικό, είτε συλλογικό. Βρίσκεται δηλαδή είτε σε α ενικό πρόσωπο, είτε σε α ή γ πληθυντικό πρόσωπο. Με βάση το κριτήριο αυτό, προκύπτει µια πρώτη ταξινόµηση των ποιητικών εικόνων: Ατοµικό Ποιητικό Υποκείµενο Ά ενικό πρόσωπο "Με τα γυµνά µου πόδια βουτηγµένα στα βρώµια αυτά νερά/ µε τη γυµνή καρδιά µου αναζητώ (όχι για µένα)/ ένα γαλανό παράθυρο" (Ο Σωτήρας) " εν έχω άλλα λουλούδια να σου φέρω/ όµως µια µέρα θα γίνω ο µέγας κηπουρός/ φυτεύω θα κλαδεύω θα ποτίζω/ θα χω το σπίτι µου πάνω σ ένα σύννεφο/ θ ανάβω τα όνειρά µου µε τον ήλιο/ Σήµερα ακόµη είµαι ένας πλοηγός/ συνένοχος για τις λάσπες τα λεµόνια/ τους τενεκέδες στο νερό µέσ στο λιµάνι" (Πέτρος) "µαζεύω τα ψάρια / τα ψάρια που έρχονται κοπάδια-κοπάδια / από τη µαύρη θάλασσα/ Έρχονται µόνο σε µένα/ κι άλλοι γύρω τους ρίχτουν / δίχτυα κι αγκίστρια/ µε λάδι και φώτα/ για να τα πιάσουν" ( Τα Ψάρια της Φρίκης) "Τι θλιβερός χειµώνας, Θέ µου" (Πορτοκαλιά) "Ξένε/ πού έχεις κρύψει το πιστόλι σου;/ πού έχεις κρύψει το µαχαίρι σου;/ φύγε ξένε/ µέσ την καρδιά µου έχω ένα ήµερο πουλί/ αν τ αφήσω να βγεί/ τα δόντια του θα σε κατασπαράξουν"(ξένε) "κι εγώ/ µαζί µ αυτούς/ σε δύσκολους καιρούς/ "µηδενισµένος/ ξεσπάω σ έναν άσπρο θάνατο/ µε αίµα" (Πεντάγραµµο) "Μαζεύω / ό, τι το καλό/ σ αυτό τον άγριο κόσµο κινδυνεύει/ αγγίζω δίχως φόβο ηλεκτροφόρα σύρµατα/ αυτά δε µε αγγίζουν" (Ο Συλλέκτης) "Θριαµβικοί θάνατοι επέρχονται/ ραγδαίως/ και µές στο µαύρο ουρανό/ ανάµεσα σε πυραύλους µέσου βεληνεκούς, η λαµπερή αστραπή/ θα ναι η ψ υ χ ή µου"(η Αστραπή) 5

"Με µάγια αλλά/ και µε Θεό µαζί/ ψάχνω/ την άδική µου µοίρα"/ Πόση ακόµη µου µέλλεται/ συµφορά"(ξυµφορά) "Καθώς γύριζα σπίτι µου χτες τα µεσάνυχτα/ συναντήθηκα µε το ιάβολο/ -Μην ανησυχείς, δεν ήρθε ακόµα/ η σειρά σου, έχεις ακόµα καιρό/ να ταλαιπωρηθείς πάνω/ σ αυτή την απαίσια γη/ Τώρα δεν ξέρω αν πρέπει να χαρώ/ ή να λυπηθώ µε τα λόγια του"(η Συνάντηση) Συλλογικό ποιητικό Υποκείµενο Ά πληθυντικό πρόσωπο "Πάντα θα χουµε ανάγκη από ουρανό" (Το Αεροπλάνο) "Όλοι τρέχαν στο µικρόν άγγελο που µοίραζε ο υ ρ α ν ό Ας µη το κρύβουµε διψάµε για ουρανό"(το Ψωµί) " εµείς µαζεύουµε βελόνες/ όπως παλιά µάζευαν λουλούδια/ κι η πιο µεγάλη διάπλατα/ τρυπάει το κρανίο µας" (Μια Μέρα) "Κάποτε δε θα χουµε τίποτα ν αθροίσουµε/ δε θα χουµε πια τίποτα/ για να µοιράσουµε/ κρατώντας/ ένα ξύλο/ θα περάσουµε/ µέσ απ τη µαύρη τρύπα του ήλιου/ που θα καίει" (Το Χρυσάφι) " ε φταίει το φεγγάρι για την πίκρα µας/ δε φταίει αν πάνω στα µάτια µας φύτρωσαν δόντια" (Κοιτάµε µε τα όντια) "Τόσο πολύ πίκρα µας πότισαν/ τόσο πολύ πίκρα µας πότισαν" (Έµεινε) Γ πληθυντικό πρόσωπο " πώς χτίσανε τόσα δωµάτια τόσα βιβλία τραγικά/ δίχως µια χαραµάδα φως/ δίχως µια αναπνοή οξυγόνου" (Ο Σωτήρας) " µαζεύω τα ψάρια/ κι άλλοι γύρω τους ρίχτουν/ δίχτυα κι αγκίστρια/ µε λάδι και φώτα/ για να τα πιάσουν" (Τα Ψάρια της Φρίκης) " οι ζωντανοί/ έχουν κάτι τεράστια κεφάλια/ γεµάτα πετρέλαιο/ και τα χέρια τους λιγδωµένα/ µε λίπος/ φτιάχνουν βάρκες µε µαύρα χαρτιά/ που φεύγουν/ µία-µία/ και δίχως ήλιο/ για το µαύρο ουρανό" (Σάββατο) "Τι θλιβερός χειµώνας Θέ µου/ κι όλοι, Θέ µου, να κλαίνε να κλαίνε να κλαίνε /Κι ύστερα χρήµατα χρήµατα χρήµατα πολλά"(πορτοκαλιά) " όλοι κοιτούσαν/ το φεγγάρι/ κι έλεγαν/ -Ίσως κατέβει σήµερα/ ο Άγγελος/ βαθιά/ µε τα µακριά-µακριά µαλλιά/ και τα πνιγµένα δόντια" (Άγγελος) "Όµως υπάρχουν ακόµα/ λίγοι άνθρωποι/ που δεν είναι κόλαση/ η ζωή τους/ ψάξε καλά/ βρες τους, Ποιητή/ κατάγραψέ τους προσεχτικά/ γιατί όσο παν και λιγοστεύουν/ λιγοστεύουν" (Οι Αποµείναντες) "Θα ερχόταν εποχή/ έντοµα σιδερένια τρύπαγαν τα πτώµατα/ -ύστερα από τόσα χρόνια-/ κι ήταν αυτές οι ωραίες µέρες που µας έταζαν/ διάβολοι µε πιρούνες παραµέριζαν τα πτώµατα/ µέρα Πρωτοχρονιάς" (Θα Ερχόταν Εποχή) "Πόσα σίδερα/ και σιδεριές/ πόσες κατάρες και πόσες σφήνες/ πόσες αράχνες και καρφιά/ πόσες πλεκτάνες/ έως τώρα/ µου έχουν στήσει" (Ξυµφορα) Το ποιητικό Υποκείµενο επίσης, είτε εκτελεί µια ενέργεια, αποτελώντας ενεργό στοιχείο που συγκεντρώνει ποικίλες δυνατότητες δράσης, είτε υφίσταται µία κατάσταση, δέχεται δηλαδή παθητικά τα εξωτερικά ερεθίσµατα, ή βιώνει µια διαδοχή καταστάσεων ψυχής 18. Με βάση το κριτήριο αυτό προκύπτει µία δεύτερη ταξινόµηση των ποιητικών εικόνων: Υποκείµενο ράσης "µαζεύω τα ψάρια / τα ψάρια που έρχονται κοπάδια-κοπάδια / από τη µαύρη θάλασσα/ Έρχονται µόνο σε µένα"( Τα Ψάρια της Φρίκης) 18 Μπενάτσης Απόστολος, Σηµειωτική και κείµενο, Ποιητικός, σατιρικός και θεατρικός λόγος, εκδ. Επικαιρότητα, Αθήνα 2002, σσ. 177 178. 6

"Μαζεύω / ό, τι το καλό/ σ αυτό τον άγριο κόσµο κινδυνεύει/ αγγίζω δίχως φόβο ηλεκτροφόρα σύρµατα/ αυτά δε µε αγγίζουν" (Ο Συλλέκτης) " πώς χτίσανε τόσα δωµάτια τόσα βιβλία τραγικά/ δίχως µια χαραµάδα φως/ δίχως µια αναπνοή οξυγόνου"(σωτήρας) "κι άλλοι γύρω τους ρίχτουν/ δίχτυα κι αγκίστρια/ µε λάδι και φώτα/ για να τα πιάσουν" (Τα Ψάρια της Φρίκης) " οι ζωντανοί/ έχουν κάτι τεράστια κεφάλια/ γεµάτα πετρέλαιο/ και τα χέρια τους λιγδωµένα/ µε λίπος/ φτιάχνουν βάρκες µε µαύρα χαρτιά/ που φεύγουν/ µία-µία/ και δίχως ήλιο/ για το µαύρο ουρανό" (Σάββατο) "Πόσα σίδερα/ και σιδεριές/ πόσες κατάρες και πόσες σφήνες/ πόσες αράχνες και καρφιά/ πόσες πλεκτάνες/ έως τώρα/ µου έχουν στήσει" (Ξυµφορα) Υποκείµενο Κατάστασης "Με τα γυµνά µου πόδια βουτηγµένα στα βρώµια αυτά νερά/ µε τη γυµνή καρδιά µου αναζητώ (όχι για µένα)/ ένα γαλανό παράθυρο" (Ο Σωτήρας) "κι εγώ/ µαζί µ αυτούς/ σε δύσκολους καιρούς/ "µηδενισµένος/ ξεσπάω σ έναν άσπρο θάνατο/ µε αίµα" (Πεντάγραµµο) "Με µάγια αλλά/ και µε Θεό µαζί/ ψάχνω/ την άδική µου µοίρα"/ Πόση ακόµη µου µέλλεται/ συµφορά"(ξυµφορά) "Πάντα θα χουµε ανάγκη από ουρανό" (Το Αεροπλάνο) "Όλοι τρέχαν στο µικρόν άγγελο που µοίραζε ο υ ρ α ν ό Ας µη το κρύβουµε διψάµε για ουρανό"(το Ψωµί) " εµείς µαζεύουµε βελόνες/ όπως παλιά µάζευαν λουλούδια/ κι η πιο µεγάλη διάπλατα/ τρυπάει το κρανίο µας" (Μια Μέρα) "Κάποτε δε θα χουµε τίποτα ν αθροίσουµε/ δε θα χουµε πια τίποτα/ για να µοιράσουµε/ κρατώντας/ ένα ξύλο/ θα περάσουµε/ µέσ απ τη µαύρη τρύπα του ήλιου/ που θα καίει" (Το Χρυσάφι) " ε φταίει το φεγγάρι για την πίκρα µας/ δε φταίει αν πάνω στα µάτια µας φύτρωσαν δόντια" (Κοιτάµε µε τα όντια) "Τόσο πολύ πίκρα µας πότισαν/ τόσο πολύ πίκρα µας πότισαν" (Έµεινε) "Τι θλιβερός χειµώνας Θέ µου/ κι όλοι, Θέ µου, να κλαίνε να κλαίνε να κλαίνε /Κι ύστερα χρήµατα χρήµατα χρήµατα πολλά"(πορτοκαλιά) " όλοι κοιτούσαν/ το φεγγάρι/ κι έλεγαν/ -Ίσως κατέβει σήµερα/ ο Άγγελος/ βαθιά/ µε τα µακριά-µακριά µαλλιά/ και τα πνιγµένα δόντια" (Άγγελος) Με βάση τις αρχές της αναλογίας και της αντίθεσης, από τις παραπάνω ταξινοµήσεις προκύπτουν οι εξής περιπτώσεις: α) το ποιητικό υποκείµενο ατοµικό ή συλλογικό (εγώ, εµείς, όλοι), βρίσκεται σε κατάσταση αρνητικά σηµασιοδοτηµένη, καθώς βιώνει παθητικά την αρνητική επίδραση ενός εχθρικού εξωτερικού περιβάλλοντος και τη στέρηση των στοιχείων εκείνων στοιχείων που θα το καθιστούσαν σε κατάσταση ευφορίας β) Το ατοµικό ποιητικό Υποκείµενο (εγώ) επιδρά ευεργετικά στα Υποκείµενα κατάστασης ως βοηθός γ) Το συλλογικό ποιητικό Υποκείµενο που βρίσκεται σε γ' πληθυντικό πρόσωπο (οι άλλοι, οι ζωντανοί) δραστηριοποιείται αρνητικά µέσα στην ποιητική εικονοπλασία, λειτουργώντας απειλητικά για το Υποκείµενο κατάστασης, ως αντίµαχος. Με βάση τα στοιχεία αυτά οργανώνονται τα ακόλουθα ταξήµατα: τάξηµα 1 ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΕΡΗΣΗΣ µε τη γυµνή καρδιά µου αναζητώ (όχι για µένα)/ ένα γαλανό παράθυρο 7

εν έχω άλλα λουλούδια να σου φέρω Με µάγια αλλά/ και µε Θεό µαζί/ ψάχνω/ την άδική µου µοίρα"/ Πόση ακόµη µου µέλλεται/ συµφορά Πάντα θα χουµε ανάγκη από ουρανό Όλοι τρέχαν στο µικρόν άγγελο που µοίραζε ο υ ρ α ν ό Ας µη το κρύβουµε διψάµε για ουρανό Κάποτε δε θα χουµε τίποτα ν αθροίσουµε/ δε θα χουµε πια τίποτα/ για να µοιράσουµε δίχως µια χαραµάδα φως/ δίχως µια αναπνοή οξυγόνου όλοι κοιτούσαν/ το φεγγάρι/ κι έλεγαν/ -Ίσως κατέβει σήµερα/ ο Άγγελος/ βαθιά/ µε τα µακριά-µακριά µαλλιά/ και τα πνιγµένα δόντια τάξηµα 2 ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΥΣΦΟΡΙΑΣ κι εγώ/ µαζί µ αυτούς/ σε δύσκολους καιρούς/ "µηδενισµένος/ ξεσπάω σ έναν άσπρο θάνατο/ µε αίµα έχεις ακόµα καιρό/ να ταλαιπωρηθείς πάνω/ σ αυτή την απαίσια γη/ Τώρα δεν ξέρω αν πρέπει να χαρώ/ ή να λυπηθώ µε τα λόγια του εµείς µαζεύουµε βελόνες/ κι η πιο µεγάλη διάπλατα/ τρυπάει το κρανίο µας ε φταίει το φεγγάρι για την πίκρα µας Τόσο πολύ πίκρα µας πότισαν/ τόσο πολύ πίκρα µας πότισαν Τι θλιβερός χειµώνας Θέ µου/ κι όλοι, Θέ µου, να κλαίνε να κλαίνε να κλαίνε /Κι ύστερα χρήµατα χρήµατα χρήµατα πολλά Πόσα σίδερα/ και σιδεριές/ πόσες κατάρες και πόσες σφήνες/ πόσες αράχνες και καρφιά/ πόσες πλεκτάνες/ έως τώρα/ µου έχουν στήσει τάξηµα 3 ΕΥΕΡΓΕΤΙΚΗ ΡΑΣΗ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟΥ µαζεύω τα ψάρια / τα ψάρια που έρχονται κοπάδια-κοπάδια / από τη µαύρη θάλασσα/ Έρχονται µόνο σε µένα Μαζεύω / ό, τι το καλό/ σ αυτό τον άγριο κόσµο κινδυνεύει/ αγγίζω δίχως φόβο ηλεκτροφόρα σύρµατα/ αυτά δε µε αγγίζουν Θριαµβικοί θάνατοι επέρχονται/ ραγδαίως/ και µές στο µαύρο ουρανό/ ανάµεσα σε πυραύλους µέσου βεληνεκούς, η λαµπερή αστραπή/ θα ναι η ψ υ χ ή µου τάξηµα 4 ΑΡΝΗΤΙΚΗ ΡΑΣΗ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟΥ πώς χτίσανε τόσα δωµάτια τόσα βιβλία τραγικά/ δίχως µια χαραµάδα φως/ δίχως µια αναπνοή οξυγόνου κι άλλοι γύρω τους ρίχτουν/ δίχτυα κι αγκίστρια/ µε λάδι και φώτα/ για να τα πιάσουν οι ζωντανοί/ έχουν κάτι τεράστια κεφάλια/ γεµάτα πετρέλαιο/ και τα χέρια τους λιγδωµένα/ µε λίπος/ φτιάχνουν βάρκες µε µαύρα χαρτιά/ που φεύγουν/ µία-µία/ και δίχως ήλιο/ για το µαύρο ουρανό Πόσα σίδερα/ και σιδεριές/ πόσες κατάρες και πόσες σφήνες/ πόσες αράχνες και καρφιά/ πόσες πλεκτάνες/ έως τώρα/ µου έχουν στήσει Από τη σχέση αναλογίας που συνδέει τα ταξήµατα 1 και 2, προκύπτει η Ισοτοπία 1: Η έµµονη επανάληψη εικόνων που τονίζουν το αίσθηµα στέρησης ζωτικών, για το εγώ και το εµείς, στοιχείων(γαλανό παράθυρο, ουρανός, φως, οξυγόνο, άγγελος ) σηµατοδοτεί τη δύσφορη κατάσταση του Υποκειµένου που επιτείνεται από την έκφραση ενός αρνητικά φορτισµένου ψυχικού κόσµου. 8

Από τη σχέση αντίθεσης που συνδέει τα ταξήµατα 3 και 4 προκύπτει η Ισοτοπία 2:Η αρνητική κατάσταση του Υποκειµένου του α προσώπου, διαµορφώνεται από την απειλητική δράση ενός αντίµαχου Υποκειµένου γ προσώπου, που δηµιουργεί ένα εφιαλτικό εξωτερικό περιβάλλον και προκαλεί την ευεργετική, µολονότι όχι πάντα αποτελεσµατική, παρέµβαση του πρώτου, που επιχειρεί να ανατρέψει τους κινδύνους που ελλοχεύουν. Β) Η διάσταση του χώρου ιπλή είναι η διάσταση του χώρου στην εικονοπλασία του Μίλτου Σαχτούρη. Οι εικόνες άλλοτε τοποθετούνται στον επίγειο και άλλοτε στον ουράνιο κόσµο. Με βάση το κριτήριο αυτό, προκύπτει η ακόλουθη ταξινόµηση: Επίγειος κόσµος: γη κάτω δρόµος " µία- µία ανοίγουν τα φτερά/ οι σκυθρωπές µορφές/ ενός χαµένου κόσµου" ( Τρία άκρυα του Θεού) " ο δρόµος κάτω έφεγγε από κρύσταλλο/ και µέσα φαίνονταν/ τα σφυριά και τα µαχαίρια" (Το Μαρτύριο) "Ο σκύλος αυτός πρόβαλλε πρώτη φορά σε δρόµο σκισµένο από κοφτερά γυαλιά"(ο Σκύλος) "Τ αδέρφια µου που χάθηκαν εδώ κάτω στον κόσµο " (Τ Αδέρφια µου) " κι εγώ, µε την καρδιά βαριά. Μαζί µ αυτούς/ σε δύσκολους καιρούς/ µηδενισµένος/ ξεσπάω σ έναν άσπρο θάνατο/ µε αίµα" (Πεντάγραµµο) " ουρλιαχτά ουρλιάσµατα/ σπίτια σακατεµένα/ µέσ τις καρδιές/ σκοτεινοί βρόχοι" (Τραγούδι) " στην άσφαλτο τρυπούσαν το λουλούδι/ στην πληγή/ άνοιγαν ξαφνικά τα δόντια του καιρού" (Σηµάδια) " αναστενάζει η Παναγιά/ κι όσους ξεγέλασε ο καιρός/ τώρα είναι καρφωµένοι" (Χρονικό) "Ευτυχισµένες οι στιγµές/ τι σπάνιο θέαµα στους στυγερούς καιρούς/ που και οι κούκλες των µικρών παιδιών/ µαυρίζουν από τρόµο" (Σπουργίτια) "Οι µεγάλοι σιδερένιοι δρόµοι/ κάτω/ τόσο πολύ πίκρα µας πότισαν" (Έµεινε) "-Οι άνθρωποι θα το κατοικήσουν/ αυτό το µεγάλο χιονισµένο φέρετρο/ που ρίχνουν κάθε µέρα µε κρότο/ πάνω του πρόκες/ κι επιµένουνε/ να τ ονοµάζουν/ ΓΗ" (Ο Άγγλος Ζωγράφος και Ποιητής Dante Gabriel Rosseti γράφει µε το Χέρι µου ένα Ποίηµα) " αίµονες και αιµόνισσες/ δαιµονίζονται στην ακτή/ ετοιµάζουν τα νέα δαιµονάκια/ που θα βασιλέψουν/ σ αυτή τη γη/ που είναι πια δική τους" ( αιµονολόγιο) " έχεις ακόµη καιρό/ για να ταλαιπωρηθείς/ σ αυτή την απαίσια γη" (Η Συνάντηση) "Ένας κόσµος νεκρός/ πίνει το παγωµένο γάλα του " (Ένας Κόσµος Νεκρός) Επουράνιος Κόσµος: ουρανός -πάνω φεγγάρι "Μοσχοβολούσε το φεγγάρι " (Το Μαρτύριο) "Τ αδέρφια µου /είναι τ αστέρια που τώρα ανάβουν ένα- ένα στον ουρανό" (Τ Αδέρφια µου) " έβγαιναν στον κόσµο/ άρρωστα παιδιά/ διώχνανε τον ήλιο/ τα διωγµένα ψάρια κλαίγαν στο βουνό/ κι ένα λυσσασµένο κόκκινο φεγγάρι/ ούρλιαζε δεµένο σα σφαγµένο βόδι" (Η Κακή Εικόνα) "Γκρίζος ουρανός/ γκρίζος ουρανός " (Τραγούδι) " όλοι κοιτούσαν/ το φεγγάρι/ κι έλεγαν/ -Ίσως κατέβει σήµερα/ ο Άγγελος/ βαθιά/ µε τα µακριά-µακριά µαλλιά/ και τα πνιγµένα δόντια" (Άγγελος) " ε φταίει το φεγγάρι για την πίκρα µας" (Κοιτάµε µε τα όντια) "Έµεινε/ ξεκοµµένος/ στον Ουρανό/ σ αυτή την τόσο µακρινή/ πολυχρωµία" (Έµεινε) "Κίτρινα αερόπλοια ξάφνου γέµισαν τον ουρανό/ από τη γη κοίταζαν κίτρινοι οι αστροναύτες/ δεν το περίµεναν" (Σηµάδια Κίτρινα) "Ένας κόσµος νεκρός/ πίνει το παγωµένο γάλα του/ ώσπου να βγάλει η κόκκινη σελήνη το µαχαίρι της/ και ν αρχίζει να σφάζει " (Ένας Κόσµος Νεκρός) 9

Από την παραπάνω ταξινόµηση προκύπτει το ακόλουθο αντιθετικό ζεύγος ταξηµάτων: τάξηµα 5 ΑΡΝΗΤΙΚΗ ΣΗΜΑΣΙΟ ΟΤΗΣΗ ΕΠΙΓΕΙΟΥ ΚΟΣΜΟΥ χαµένου κόσµου µέσα τα σφυριά και τα µαχαίρια δρόµο σκισµένο από κοφτερά γυαλιά Τ αδέρφια χάθηκαν εδώ κάτω στον κόσµο κι εγώ σε δύσκολους καιρούς σπίτια σακατεµένα άνοιγαν ξαφνικά τα δόντια του καιρού κι όσους ξεγέλασε ο καιρός στους στυγερούς καιρούς Οι µεγάλοι σιδερένιοι δρόµοι/ κάτω/ τόσο πολύ πίκρα µας πότισαν το µεγάλο χιονισµένο φέρετρο που επιµένουνε/ να τ ονοµάζουν/ ΓΗ τα νέα δαιµονάκια/ που θα βασιλέψουν/ σ αυτή τη γη/ που είναι πια δική τους απαίσια γη Ένας κόσµος νεκρός τάξηµα 6 ΘΕΤΙΚΗ ΣΗΜΑΣΙΟ ΟΤΗΣΗ ΕΠΟΥΡΑΝΙΟΥ ΚΟΣΜΟΥ Μοσχοβολούσε το φεγγάρι όλοι κοιτούσαν/ το φεγγάρι/ κι έλεγαν/ -Ίσως κατέβει σήµερα/ ο Άγγελος/ βαθιά/ µε τα µακριά- µακριά µαλλιά/ και τα πνιγµένα δόντια ε φταίει το φεγγάρι στον Ουρανό/ σ αυτή την τόσο µακρινή/ πολυχρωµία Ένας κόσµος νεκρός/ πίνει το παγωµένο γάλα του/ ώσπου να βγάλει η κόκκινη σελήνη το µαχαίρι της/ και ν αρχίζει να σφάζει Από την αντιθετικότητα των ταξηµάτων 5 και 6 προκύπτει η Ισοτοπία 3: Ο επίγειος χώρος που περιβάλλει το Υποκείµενο, συνιστά ένα κατεστραµµένο και εφιαλτικά αντεστραµµένο πλαίσιο, όπου µε περίσσεια διαδραµατίζονται εικόνες που αποδίδουν ποιητικά τον εκτρωµατικό σύγχρονο κόσµο. Αντίθετα ο επουράνιος χώρος αποτελεί ένα πλαίσιο θετικά σηµασιοδοτηµένο από το οποίο πηγάζει η προσδοκία για ανατροπή της επίγειας αρνητικής κατάστασης. Γ) Η διάσταση του χρόνου ιπλή είναι και η διάσταση του χρόνου στην εικονοπλασία των υπό µελέτη ποιηµάτων, που τοποθετείται στο ποιητικό τώρα αφενός, στο ποιητικό άλλοτε- κάποτε αφετέρου.με βάση τη διάκριση αυτή προκύπτει η ακόλουθη ταξινόµηση. Το Ποιητικό Τώρα "Σήµερα ακόµα είµαι ένας πλοηγός/ συνένοχος για τις λάσπες τα λεµόνια/ τους τενεκέδες στο νερό µεσ στο λιµάνι" (Πέτρος) "Τι θλιβερός χειµώνας Θέ µου" (Πορτοκαλιά) "Ας µη το κρύβουµε διψάµε για ουρανό" (Το Ψωµί) " εν έχει κόκκινη απάντηση/ το γιατί είναι µια µεγάλη έλλειψη/ κάτι σαν τάφος" (Γιατί) " κι εγώ, µε την καρδιά βαριά. Μαζί µ αυτούς/ σε δύσκολους καιρούς/ µηδενισµένος/ ξεσπάω σ έναν άσπρο θάνατο/ µε αίµα" (Πεντάγραµµο) " εµείς µαζεύουµε βελόνες/ όπως παλιά µάζευαν λουλούδια/ κι η πιο µεγάλη διάπλατα/ τρυπάει το κρανίο µας" (Μια Μέρα) 10

"-Τα δέντρα καίνε φεύγουνε σαν τα µαλλιά/ ο άγγελος χάνεται µε καψαλισµένα τα φτερά/ κι ο πόνος/ σκύλος µε σπασµένο πόδι/ µένει/ µένει" (Ο Καθρέφτης) " όσους ξεγέλασε ο καιρός/ τώρα είναι καρφωµένοι " (Χρονικό) "Ευτυχισµένες οι στιγµές/ τι σπάνιο θέαµα στους στυγερούς καιρούς/ που και οι κούκλες των µικρών παιδιών/ µαυρίζουν από τρόµο" (Σπουργίτια) "..Κι ο χρόνος/ πάντοτε Κρόνος/ Κανίβαλος τρόµος" (Κεφάλια) "Όµως υπάρχουν ακόµα/ λίγοι άνθρωποι/ που δεν είναι κόλαση/ η ζωή τους/ ψάξε καλά/ βρες τους, Ποιητή/ κατάγραψέ τους προσεκτικά/ γιατί όσο παν και λιγοστεύουν " (Οι Αποµείναντες) "Με µάγια αλλά/ και µε Θεό µαζί/ ψάχνω/ την άδική µου µοίρα"/ Πόση ακόµη µου µέλλεται/ συµφορά"(ξυµφορά) " αίµονες και αιµόνισσες/ δαιµονίζονται στην ακτή/ ετοιµάζουν τα νέα δαιµονάκια/ που θα βασιλέψουν/ σ αυτή τη γη/ που είναι πια δική τους" ( αιµονολόγιο) "Καθώς γύριζα σπίτι µου χτες τα µεσάνυχτα/ συναντήθηκα µε το ιάβολο/ -Μην ανησυχείς, δεν ήρθε ακόµα/ η σειρά σου, έχεις ακόµα καιρό/ να ταλαιπωρηθείς πάνω/ σ αυτή την απαίσια γη/ Τώρα δεν ξέρω αν πρέπει να χαρώ/ ή να λυπηθώ µε τα λόγια του"(η Συνάντηση) Το ποιητικό Κάποτε-Άλλοτε "µια µέρα θα γίνω ο µέγας κηπουρός/ φυτεύω θα κλαδεύω θα ποτίζω/ θα χω το σπίτι µου πάνω σ ένα σύννεφο/ θ ανάβω τα όνειρά µου µε τον ήλιο" (Πέτρος) "Πάντα θα χουµε ανάγκη από ουρανό" (Το Αεροπλάνο) " εµείς µαζεύουµε βελόνες/ όπως παλιά µάζευαν λουλούδια" (Μια Μέρα) "Κάποτε δε θα χουµε τίποτα ν αθροίσουµε/ δε θα χουµε πια τίποτα/ για να µοιράσουµε/ κρατώντας/ ένα ξύλο/ θα περάσουµε/ µέσ απ τη µαύρη τρύπα του ήλιου/ που θα καίει" (Το Χρυσάφι) "Βαθιά ξεχασµένος στον αιώνιον ύπνο/ ο πέτρινος προφήτης/ θα ουρλιάξει" (Ο Προφήτης) "Θα ερχόταν εποχή/ -ύστερα από τόσα χρόνια-/ κι ήταν αυτές «οι ωραίες µέρες» που µας έταζαν/ «µαύρη µεγάλη σφυρίχτρα θ ακουστεί»/ έλεγε ο προφήτης Ποιητής/ και να που ακούστηκε η σφυρίχτρα/ νερά/ νερά" (Θα Ερχόταν Εποχή) " ώσπου να βγάλει η κόκκινη σελήνη το µαχαίρι της/ και ν αρχίζει να σφάζει" (Ένας Κόσµος Νεκρός) "Θριαµβικοί θάνατοι επέρχονται/ ραγδαίως/ και µές στο µαύρο ουρανό/ ανάµεσα σε πυραύλους µέσου βεληνεκούς, η λαµπερή αστραπή/ θα ναι η ψ υ χ ή µου"(η Αστραπή) Από την παραπάνω ταξινόµηση αναγόµαστε στο ακόλουθο αντιθετικό ζεύγος ταξηµάτων: τάξηµα 7 ΕΦΙΑΛΤΙΚΟ ΠΑΡΟΝ Σήµερα συνένοχος θλιβερός χειµώνας διψάµε για ουρανό εν έχει κόκκινη απάντηση σε δύσκολους καιρούς/ µηδενισµένος/ ξεσπάω σ έναν άσπρο θάνατο/ µε αίµα ο πόνος/ σκύλος µε σπασµένο πόδι/ µένει/ µένει όσους ξεγέλασε ο καιρός/ τώρα είναι καρφωµένοι στους στυγερούς καιρούς/ που και οι κούκλες των µικρών παιδιών/ µαυρίζουν από τρόµο ο χρόνος/ πάντοτε Κρόνος/ Κανίβαλος τρόµος ακόµα/ λίγοι άνθρωποι/ που δεν είναι κόλαση/ η ζωή τους/ ψάξε καλά/ βρες τους, Ποιητή/ κατάγραψέ τους προσεκτικά/ γιατί όσο παν και λιγοστεύουν τα νέα δαιµονάκια/ που θα βασιλέψουν/ σ αυτή τη γη/ που είναι πια δική τους έχεις ακόµα καιρό/ να ταλαιπωρηθείς τάξηµα 8 11

ΥΣΟΙΩΝΟ ΜΕΛΛΟΝ Πάντα θα χουµε ανάγκη Κάποτε δε θα χουµε τίποτα ν αθροίσουµε/ δε θα χουµε πια τίποτα/ για να µοιράσουµε/ κρατώντας/ ένα ξύλο/ θα περάσουµε/ µέσ απ τη µαύρη τρύπα του ήλιου/ που θα καίει ο πέτρινος προφήτης/ θα ουρλιάξει µαύρη µεγάλη σφυρίχτρα θ ακουστεί»/ έλεγε ο προφήτης Ποιητής ώσπου να βγάλει η κόκκινη σελήνη το µαχαίρι της/ και ν αρχίζει να σφάζει Θριαµβικοί θάνατοι επέρχονται/ ραγδαίως Από την αντιθετικότητα των ταξηµάτων 7 και 8 αναγόµαστε στην Ισοτοπία 4:Το ποιητικό Υποκείµενο, εγκλωβισµένο σ ένα ποιητικό παρόν συντιθέµενο από εφιαλτικές εικόνες, που σηµατοδοτούν τη γενικότερη κρίση της εποχής, καταλήγει στη διαπίστωση µιας επερχόµενης και αναπότρεπτης απειλής, προκαθορίζοντας ένα δυσοίωνο µέλλον. ) Η ποιητική υπόσταση του τεχνικού πολιτισµού και ο ρόλος της φύσης Στην ποιητική µυθολογία του Μίλτου Σαχτούρη ο τεχνικός πολιτισµός του εικοστού αιώνα διακρίνεται από υπόσταση διαστρεβλωµένη, αλλοιωµένη, αντιφατική, όχι ως αποτέλεσµα µιας ανοδικής εξέλιξης, αλλά ως φορέας -και ως υποκινητής πολλές φορές- µιας κρίσης που επιδρά καταλυτικά στον ψυχισµό του ανθρώπου της εποχής. Η διαπίστωση αυτή αναδεικνύεται στην παρακάτω ταξινόµηση: Σύγχρονος Τεχνικός Πολιτισµός " απλώνω το χέρι ξεριζώνω/ τους στύλους τους ηλεκτρικούς/ αυτά τα πονεµένα δόντια/ µιας απελπιστικά µοναχικής ζωής" ( Τρία άκρυα του Θεού) "Σήµερα ακόµα είµαι ένας πλοηγός/ συνένοχος για τις λάσπες τα λεµόνια/ τους τενεκέδες στο νερό µέσ το λιµάνι/ τρελαίνω τη σειρήνα σπέρνω το αίµα µου/ φορώ γυαλιά από πέτρα και µε λένε Πέτρο" (Πέτρος) "Εργοστάσιο εργοστάσιο/ νύχτας και φωτιάς/ πυροσβεστικές σκάλες/ εργοστάσιο εργοστάσιο/ φρίκης και φωτιάς" (Το Εργοστάσιο) " οι ζωντανοί/ έχουν κάτι τεράστια κεφάλια/ γεµάτα πετρέλαιο/ και τα χέρια τους λιγδωµένα/ µε λίπος/ φτιάχνουν βάρκες µε µαύρα χαρτιά/ που φεύγουν/ µία-µία/ και δίχως ήλιο/ για το µαύρο ουρανό" (Σάββατο) " θλιβερός χειµώνας/ όλοι να κλαίνε/ κι ύστερα χρήµατα χρήµατα χρήµατα πολλά" (Πορτοκαλιά) " ο δρόµος κάτω έφεγγε από κρύσταλλο/ και µέσα φαίνονταν/ τα σφυριά και τα µαχαίρια" (Το Μαρτύριο) "Ο σκύλος αυτός πρόβαλε πρώτη φορά σε δρόµο σκισµένο από κοφτερά γυαλιά" (Ο Σκύλος) "Ξένε/ πού έχεις κρύψει το πιστόλι σου/ πού έχεις κρύψει το µαχαίρι σου/ ψευδίζεις/ θέλεις τα χρήµατα/ τα χρήµατα που σµίξαν µε το αίµα και χάθηκαν/ τα χρήµατα που σµίξαν µε τον ύπνο και χάθηκαν/ Φύγε/ φύγε ξένε " (Ξένε) "εµείς µαζεύουµε βελόνες/ η πιο µεγάλη διάπλατα τρυπάει το κρανίο µας" (Μια Μέρα) " αγγίζω δίχως φόβο ηλεκτροφόρα σύρµατα/ αυτά δε µε αγγίζουν" (Ο Συλλέκτης) " οι µεγάλοι σιδερένιοι δρόµοι/ πόσο πολύ πίκρα µας πότισαν" (Έµεινε) "Κίτρινα αερόπλοια ξάφνου γέµισαν τον ουρανό/ άλλα µικρά κι άλλα µεγάλα/ κίτρινοι σκελετοί κούναγαν τα χέρια και ούρλιαζαν/ από τη γη κοίταζαν κίτρινοι αστροναύτες/ δεν το περίµεναν" (Σηµάδια Κίτρινα) " σάπια κεφάλια γεµάτα χαρτονοµίσµατα" (Κεφάλια) "Θα ερχόταν εποχή/ θωρακισµένα κάλαντα/ µε ξένους πυρετούς σε ξένες χώρες/ Έντοµα σιδερένια τρύπαγαν τα πτώµατα/ -ύστερα από τόσα χρόνια-/ κι ήταν αυτές «οι ωραίες µέρες» που µας έταζαν/ διάβολοι µε πιρούνες παραµέριζαν τα πτώµατα " (Θα Ερχόταν Εποχή) 12

"Θριαµβικοί θάνατοι επέρχονται/ ραγδαίως/ και µές στο µαύρο ουρανό/ ανάµεσα σε πυραύλους µέσου βεληνεκούς, η λαµπερή αστραπή/ θα ναι η ψ υ χ ή µου"(η Αστραπή) "Πόσα σίδερα/ και σιδεριές/ πόσες κατάρες και πόσες σφήνες/ πόσες αράχνες και καρφιά/ πόσες πλεκτάνες/ έως τώρα/ µου έχουν στήσει" (Ξυµφορα) Η φύση στην ποιητική εικονοπλασία του µεταπολεµικού υπερρεαλισµού, όπως έχουµε ήδη σηµειώσει, έχει χάσει την υπόσταση που είχε προπολεµικά, αφού πλέον εκφράζεται η αντιστροφή της σχέσης πολιτισµού φύσης η οποία, ενώ πρώτα λειτουργούσε ως πρότυπο, τώρα µετέχει στην ανθρώπινη περιπέτεια. Ενδεικτική είναι η παρακάτω ταξινόµηση: Ο Ρόλος της Φύσης "Αυτό το βουνό τόσο κοντά µου/ Πάνω του τρέχουν πρόβατα πονηρά/ είναι ποτέ τους πονηρά τα πρόβατα;/ µα αυτά δωπέρα πόνεσαν πολύ/ κι έχουν απάνθρωπα βελάσµατα/ κοιτάξτε καλά αυτό το βουνό κοιτάξτε καλά αυτό το δάκρυ του Θεού/ γιατί αύριο θα στεγνώσει/ Αύριο δε θα βλέπετε πια τίποτα " (Τρία άκρυα του Θεού) " µια µέρα θα γίνω ο µέγας κηπουρός/ φυτεύω θα κλαδεύω θα ποτίζω / θα χω το σπίτι µου πάνω σ ένα σύννεφο/ θ ανάβω τα όνειρά µου µε τον ήλιο" (Πέτρος) "λεύκες φαντάσµατα µε κόκκινα φύλλα/ πουλιά απελπισµένα δεµένα µε σκληρές/ άσπρες κλωστές/ φριχτά παιχνίδια/ τα κουρασµένα τ άλογα πλάι στη βρύση/ η δίψα/ κι ακόµα παραπάνω από τη δίψα" (Το Εργοστάσιο) " τα ερωτικά ψάρια/ τα ζαλισµένα ψάρια/ κι άλλοι γύρω τους ρίχτουν/ δίχτυα κι αγκίστρια/ µε λάδι και φώτα/ για να τα πιάσουν/ Όµως το µεγάλο ψάρι/ που χρόνια ξέρει αυτό το παιχνίδι/ απλώνει τα χέρια του/ βάζει τις φωνές/ παίρνει πίσω τα ψάρια µου/ στη βαθιά θάλασσα/ Και µ αφήνει πάλι µόνο" (Τα Ψάρια της Φρίκης) " σκοτείνιασε όλος ο ουρανός/ µια αστραπή ψιθύρισε κάτι φοβισµένα/ κι άνοιξε η κραυγή στο στόµα του ανθρώπου/ τότε το άσπρο περιστέρι µ άγρια δόντια/ σα σκύλος ούρλιαξε µέσα στη νύχτα" (Το Περιστέρι) "Μοσχοβολούσε το φεγγάρι/ σκύλοι µ άσπρα λουλούδια στο κεφάλι περνούσανε στο δρόµο εκστατικοί" (Το Μαρτύριο) "Σκάζανε αυγά/ κι έβγαιναν στον κόσµο/ άρρωστα παιδιά/ σα σπασµένα άστρα/ µαύρα περιστέρια διώχνανε τον ήλιο/ µ άχαρες στριγκλιές/ έβραζε η θάλασσα/ καίγαν τα πουλιά της τα διωγµένα ψάρια/ κλαίγαν στο βουνό/ κι ένα λυσσασµένο κόκκινο φεγγάρι ούρλιαζε δεµένο/ σα σφαγµένο βόδι" (Η Κακή Εικόνα) "Τσιµπλιάρικα τα βλέφαρα της µέρας/ ενώ τριγύρω παθητικά κελαηδούνε τα πουλιά/ εµείς µαζεύουµε βελόνες όπως άλλοτε µάζευαν λουλούδια" (Μια Μέρα) "Σα γύρισε ο καθρέφτης στον ουρανό/ φάνηκε ένα φεγγάρι µισοφαγωµένο/ από τα κόκκινα µυρµήγκια της φωτιάς κι ένα κεφάλι πλάι του/ να καίει κι αυτό µέσα σε πύρινη βροχή/ να ψιθυρίζει/ -Τα δέντρα καίνε φεύγουνε σαν τα µαλλιά/ ο άγγελος χάνεται µε καψαλισµένα τα φτερά/ κι ο πόνος σκύλος µε σπασµένο πόδι/ µένει/ µένει" (Ο Καθρέφτης) "στην άσφαλτο τρυπούσαν το λουλούδι/ στην πληγή κυνήγαγε ο αέρας το πουλί/ µε το κοµµένο αίµα/ µε µορφασµούς θανάτου τωρινούς/ και ξεχασµένη την πληγή απ το φεγγάρι" (Σηµάδια) " ώσπου να βγάλει η κόκκινη σελήνη το µαχαίρι της/ και ν αρχίσει να σφάζει" (Ένας Κόσµος Νεκρός) Οι παραπάνω ταξινοµήσεις µας οδηγούν στα ακόλουθα ταξήµατα: τάξηµα 9 ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ ΤΕΧΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ξεριζώνω/ τους στύλους τους ηλεκτρικούς/ αυτά τα πονεµένα δόντια/ µιας απελπιστικά µοναχικής ζωής/ συνένοχος για τις λάσπες τα λεµόνια/ τους τενεκέδες στο νερό µέσ το λιµάνι 13

Εργοστάσιο εργοστάσιο/ νύχτας και φωτιάς/ πυροσβεστικές σκάλες/ εργοστάσιο εργοστάσιο/ φρίκης και φωτιάς οι ζωντανοί/ έχουν κάτι τεράστια κεφάλια/ γεµάτα πετρέλαιο/ και τα χέρια τους λιγδωµένα/ µε λίπος όλοι να κλαίνε/ κι ύστερα χρήµατα χρήµατα χρήµατα πολλά ο δρόµος κάτω έφεγγε από κρύσταλλο/ και µέσα φαίνονταν/ τα σφυριά και τα µαχαίρια δρόµο σκισµένο από κοφτερά γυαλιά Ξένε/ πού έχεις κρύψει το πιστόλι σου/ πού έχεις κρύψει το µαχαίρι σου/ ψευδίζεις/ θέλεις τα χρήµατα/ τα χρήµατα που σµίξαν µε το αίµα και χάθηκαν/ τα χρήµατα που σµίξαν µε τον ύπνο και χάθηκαν/ Φύγε/ φύγε ξένε µαζεύουµε βελόνες/ η πιο µεγάλη διάπλατα τρυπάει το κρανίο µας αγγίζω δίχως φόβο ηλεκτροφόρα σύρµατα/ αυτά δε µε αγγίζουν οι µεγάλοι σιδερένιοι δρόµοι/ πόσο πολύ πίκρα µας πότισαν Κίτρινα αερόπλοια ξάφνου γέµισαν τον ουρανό κίτρινοι σκελετοί κούναγαν τα χέρια και ούρλιαζαν σάπια κεφάλια γεµάτα χαρτονοµίσµατα Έντοµα σιδερένια τρύπαγαν τα πτώµατα διάβολοι µε πιρούνες παραµέριζαν τα πτώµατα µές στο µαύρο ουρανό/ ανάµεσα σε πυραύλους µέσου βεληνεκούς, η λαµπερή αστραπή/ θα ναι η ψ υ χ ή µου Πόσα σίδερα/ και σιδεριές/ πόσες κατάρες και πόσες σφήνες/ πόσες αράχνες και καρφιά/ πόσες πλεκτάνες/ έως τώρα/ µου έχουν στήσει τάξηµα 10 ΑΝΤΕΣΤΡΑΜΜΕΝΗ ΦΥΣΗ Αυτό το βουνό τόσο κοντά µου/ Πάνω του τρέχουν πρόβατα πονηρά/ είναι ποτέ τους πονηρά τα πρόβατα; λεύκες φαντάσµατα µε κόκκινα φύλλα πουλιά απελπισµένα τα κουρασµένα τ άλογα πλάι στη βρύση µια αστραπή ψιθύρισε κάτι φοβισµένα/ κι άνοιξε η κραυγή στο στόµα του ανθρώπου τότε το άσπρο περιστέρι µ άγρια δόντια/ σα σκύλος ούρλιαξε µέσα στη νύχτα µαύρα περιστέρια διώχνανε τον ήλιο µ άχαρες στριγκλιές/ έβραζε η θάλασσα καίγαν τα πουλιά της τα διωγµένα ψάρια/ κλαίγαν στο βουνό ένα λυσσασµένο κόκκινο φεγγάρι ούρλιαζε δεµένο/ σα σφαγµένο βόδι φεγγάρι µισοφαγωµένο Τα δέντρα καίνε φεύγουνε σαν τα µαλλιά τάξηµα 11 ΦΥΣΗ:ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ τα πρόβατα πόνεσαν πολύ/ κι έχουν απάνθρωπα βελάσµατα/ κοιτάξτε καλά αυτό το βουνό κοιτάξτε καλά αυτό το δάκρυ του Θεού/ γιατί αύριο θα στεγνώσει/ Αύριο δε θα βλέπετε πια τίποτα πουλιά απελπισµένα τα κουρασµένα τ άλογα πλάι στη βρύση τα ζαλισµένα ψάρια/ κι άλλοι γύρω τους ρίχτουν/ δίχτυα κι αγκίστρια/ µε λάδι και φώτα/ για να τα πιάσουν µια αστραπή ψιθύρισε κάτι φοβισµένα 14

µαύρα περιστέρια διώχνανε τον ήλιο/ µ άχαρες στριγκλιές/ έβραζε η θάλασσα/ καίγαν τα πουλιά της τα διωγµένα ψάρια/ κλαίγαν στο βουνό/ κι ένα λυσσασµένο κόκκινο φεγγάρι ούρλιαζε δεµένο/ σα σφαγµένο βόδι τριγύρω παθητικά κελαηδούνε τα πουλιά ένα φεγγάρι µισοφαγωµένο -Τα δέντρα καίνε φεύγουνε σαν τα µαλλιά στην άσφαλτο τρυπούσαν το λουλούδι/ στην πληγή κυνήγαγε ο αέρας το πουλί/ µε το κοµµένο αίµα/ µε µορφασµούς θανάτου τωρινούς/ και ξεχασµένη την πληγή απ το φεγγάρι τάξηµα 12 ΦΥΣΗ:ΜΕΤΟΧΟΣ ΒΟΗΘΟΣ µια µέρα θα γίνω ο µέγας κηπουρός/ φυτεύω θα κλαδεύω θα ποτίζω / θα χω το σπίτι µου πάνω σ ένα σύννεφο/ θ ανάβω τα όνειρά µου µε τον ήλιο Όµως το µεγάλο ψάρι/ που χρόνια ξέρει αυτό το παιχνίδι/ απλώνει τα χέρια του/ βάζει τις φωνές/ παίρνει πίσω τα ψάρια µου/ στη βαθιά θάλασσα/ Και µ αφήνει πάλι µόνο το άσπρο περιστέρι µ άγρια δόντια/ σα σκύλος ούρλιαξε µέσα στη νύχτα Μοσχοβολούσε το φεγγάρι ένα λυσσασµένο κόκκινο φεγγάρι ούρλιαζε δεµένο/ σα σφαγµένο βόδι ώσπου να βγάλει η κόκκινη σελήνη το µαχαίρι της/ και ν αρχίσει να σφάζει Από τα ταξήµατα 9 και 11 αναγόµαστε στην Ισοτοπία 5: Ο τεχνολογικός θρίαµβος του εικοστού αιώνα, δεν λειτουργεί ως παράγοντας πολιτισµικής ανάτασης, αλλά χάνοντας την ευεργετική του διάσταση, µετατρέπεται σε απειλητική δύναµη και σε υποκινητή µιας κρίσης που ανατρέπει τη φυσική ροή των πραγµάτων και επιδρά καταλυτικά σε κάθε πρωτογενή φυσική αξία. Η σχέση αναλογίας των ταξηµάτων 10 και 12 µας ανάγει στην Ισοτοπία 6: Τα στοιχεία της φύσης αποκτούν ιδιότητες που αντιστρέφουν την πρωτογενή τους λειτουργία-κατάσταση, διαµορφώνοντας εικονοπλασία ενός παράλογου κόσµου µεταµορφώσεων και αντιφάσεων. Αποδίδεται έτσι, άλλοτε η ενεργή, ευεργετική συµµετοχή της φύσης στη δύσφορη κατάσταση του Υποκειµένου, άλλοτε η παθητική βίωση από τη φύση της αρνητικής επενέργειας που προκαλεί η αλλοτριωµένη µορφή του σύγχρονου πολιτισµού. Συµπεράσµατα Στα κεφάλαια που προηγήθηκαν επιχειρήσαµε να αναδείξουµε τον τρόπο µε τον οποίο διαπερνά η κρίση του σύγχρονου πολιτισµού την ποιητική µυθολογία του Μίλτου Σαχτούρη. Αντικείµενο της ανάλυσής µας αποτέλεσε ένα ικανό για την εξαγωγή συµπερασµάτων δείγµα της ποιητικής του εικονοπλασίας. Επιχειρήσαµε να καλύψουµε ενδεικτικά όλο το εύρος της ποίησής του, γεγονός που µας δίνει τη δυνατότητα να οδηγηθούµε σε συµπεράσµατα που αφορούν το σύνολο του έργου του. Η παραδειγµατική ανάλυση συνέβαλε στην αποκωδικοποίηση του νοήµατος του υπερρεαλιστικού κειµένου, µέσα από τα δίκτυα των έµµονων σχέσεων. Έτσι οι δεσπόζουσες ισοτοπίες που αναδείχτηκαν αποκάλυψαν τους βασικούς άξονες του θέµατός µας. εσπόζουσα προβάλλεται στην ποίησή του η επήρεια µιας µη αναστρέψιµης στη συνείδηση του ποιητικού Υποκειµένου κρίσης, που έγκειται στην αρνητική επίδραση της τεχνολογίας που εισβάλλει σε κάθε τοµέα της ανθρώπινης δραστηριότητας και τείνει να καταλύσει κάθε πρωτογενή φυσική αξία. Κυρίαρχη παραµένει στο ποιητικό σύµπαν η θεώρηση του σύγχρονου πολιτισµού, όχι ως φορέα πνευµατικής και κοινωνικής ανέλιξης, αλλά ως απειλητικής δύναµης που παραµορφώνει έµψυχα και άψυχα όντα και διαταράσσει, αλλοτριώνει, εφιαλτικοποιεί το εξωτερικό περιβάλλον. 15

Κύριος φορέας της γενικευµένης αυτής κρίσης είναι η φύση, που χάνει την αρχετυπική της διάσταση, παύει να λειτουργεί ως ζωτική πηγή ευφορίας, αντιστρέφεται βιώνει την αρνητική επενέργεια της τεχνολογικής εισβολής και µετέχει στην ανθρώπινη περιπέτεια ως, µοναδική πολλές φορές,διέξοδος για το ποιητικό Υποκείµενο. Σε έµµονες δόσεις προβάλλεται η δύσφορη κατάσταση του Υποκειµένου, που ατοµικά ή συλλογικά βιώνει µια καταλυτική εσωτερική συντριβή στον επίγειο εφιαλτικό κόσµο. Η τραγική διαπίστωση της ραγδαίας πολιτισµικής κρίσης εκφράζεται µε εικονοπλασία που αποδίδει, είτε τη νοσταλγία µιας αλλοτινής εύφορης κατάστασης, είτε τον οραµατισµό ενός κόσµου υπεροχής των φυσικών αξιών, ο οποίος τοποθετείται σε επουράνια διάσταση, µακρυά και πάνω από τον παραλογισµό και τη φρίκη του σύγχρονου κόσµου. Χαρακτηριστικοί είναι οι στίχοι: Όµως υπάρχουν ακόµα λίγοι άνθρωποι που δεν είναι κόλαση η ζωή τους υπάρχει το µικρό πουλί ο κιτρινολαίµης η Fraulein Ramser και πάντοτε του ήλιου οι αποµείναντες οι ερωτευµένοι µε ήλιο και µε φεγγάρι ψάξε καλά βρες τους,ποιητή! κατάγραψέ τους προσεχτικά γιατί όσο παν και λιγοστεύουν λιγοστεύουν Οι Αποµείναντες (Χρωµοτραύµατα,1980) Βιβλιογραφία Αναγνωστάκη Ν., «Οι ύσκολοι καιροί µέσα από την ποίηση του Μίλτου Σαχτούρη», Κριτική (Θεσσαλονίκης), τχ. 10, Ιούλιος Αύγουστος 1960, σ.σ.21-43, στο: Για τον Σαχτούρη, Κριτικά Κείµενα, επιµέλεια: ώρα Μέντη, Λευκωσία: εκδ. Αιγαίον, 1998 Αργυρίου Αλ., «Ο Μίλτος Σαχτούρης και ο υπερρεαλισµός», Από τις πέντε οµιλίες «Ο υπερρεαλισµός στη νεοελληνική λογοτεχνία» στην Εταιρία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισµού και Γενικής Παιδείας, 1976, σ.σ.221-231 στο: Για τον Σαχτούρη, Κριτικά Κείµενα, επιµέλεια: ώρα Μέντη, Λευκωσία: εκδ. Αιγαίον, 1998 Βρεττάκος Ν., «Ποιητές του δύσκολου καιρού, Μίλτου Σαχτούρη: Ο Περίπατος», Επιθεώρηση Τέχνης, τχ. 65 66, Ιούνιος Ιούλιος 1960, σ.234 άλλας Γ., «Αναφορές στις πρώτες πηγές και στην ποιητική γλώσσα του Μίλτου Σαχτούρη», Ο Πολίτης, τχ. 32, Ιανουάριος Φεβρουάριος 1980, σ.σ.63,65,67-70, Εισαγωγή στην ποιητική του Μίλτου Σαχτούρη, Αθήνα: εκδ. Κείµενα, 1979, «Η µορφολογία του γραπτού και άγραφου κειµένου του Σαχτούρη», Η Λέξη, τχ. 123 124, Σεπτέµβριος εκέµβριος 1994, σ.σ.552,554-555 Ελληνικός Μεταπολεµικός Υπερρεαλισµός, Συνέδριο του Πανεπιστηµίου Ιωαννίνων, 16

Φιλοσοφική Σχολή, εισαγωγή: Ερ. Γ. Καψωµένος, επιµέλεια: Γ. Παππάς, Πάτρα, Περί Τεχνών, 2005 Καραντώνης Αν., «Μίλτου Σαχτούρη: Ο Περίπατος», Η Καθηµερινή 1960, στο: Για τον Σαχτούρη, Κριτικά Κείµενα, επιµέλεια: ώρα Μέντη, Λευκωσία: εκδ. Αιγαίον, 1998, «Μίλτου Σαχτούρη: Το Σκεύος», Νέα Εστία, τχ. 1089, Νοέµβριος 1972, σ.1786 Καψωµένος Γ. Ερ., Αναζητώντας το χαµένο ελληνικό πολιτισµό, Αθήνα: εκδ. Πατάκη, 2000, Κώδικες και σηµασίες, Αθήνα: εκδ. Αρσενίδης, 1990, Ποιητική, θεωρία και µέθοδοι ανάλυσης των ποιητικών κειµένων, Αθήνα: εκδ. Πατάκη, 2005 Κωσταβάρα Αγγ., «ιευκρινίσεις στην αντεστραµµένη εικόνα ή το ταξίδι της χαράς», Η Λέξη, τχ. 123 124, Σεπτέµβριος εκέµβριος 1994, σ.σ.655-662 Λυκιαρδόπουλος Γ., «Ο ελληνικός σουρρεαλισµός και ο Μίλτος Σαχτούρης», Μαρτυρίες, τχ. 2 / 3, Απρίλιος 1966, σ.σ.60-64 Μαρκίδης Μ., «Κεφάλι γεµάτο όνειρα», Η Λέξη, τχ. 123 124, Σεπτέµβριος εκέµβριος 1994,σ.σ.642-653 Μαρωνίτης. Ν., Μίλτος Σαχτούρης, Άνθρωποι Χρώµατα ζώα µηχανές, Αθήνα: εκδ. Γνώση, 1980 Μέντη., Για τον Σαχτούρη, Κριτικά κείµενα, Λευκωσία: εκδ. Αιγαίον, 1998, Ο προσωπικός µύθος, Ένα ερµηνευτικό κλειδί στην ποίηση του Σαχτούρη, Αθήνα:εκδ. Καστανιώτη, 2004 Μπεκατώρος Στέφανος, «Σκηνές από την έκπτωση στην επανάσταση, Μίλτου Σαχτούρη: Ποιήµατα (1945 1971)», ιαβάζω, τχ. 14, Οκτώβριος Νοέµβριος 1978, σ.σ.65-67 Μπενάτσης Απόστολος, Η ποιητική µυθολογία του Τάσου Λειβαδίτη, Αθήνα: εκδ. Επικαιρότητα, 1991, Κωνσταντίνος Θεοτόκης, Πάθη ράση Κώδικες, Αθήνα: εκδ. Επικαιρότητα, 1995, Σηµειωτική και κείµενο, Ποιητικός, σατιρικός και θεατρικός λόγος, Αθήνα: εκδ. Επικαιρότητα, 2002 Μπρετόν Αντρέ, Μανιφέστα του Σουρρεαλισµού, Αθήνα: εκδ. ωδώνη, 1983 Ξανθόπουλος Λ., «Μίλτος Σαχτούρης ύο τηλεοπτικές εµφανίσεις», Η Λέξη, τχ. 123 124, Σεπτέµβριος εκέµβριος 1994, σ.σ.622,625 Παπαγεωργίου Κ., «Σκέψεις απ αφορµή τα Ποιήµατα (1945 1971) του Μίλτου Σαχτούρη», Αντί, τχ. 98, Μάης 1978, σ.48 Παπαντωνάκης Γ.., Η Γραµµατική της σαχτουρικής µεταµόρφωσης, διδακτορική διατριβή, Ρόδος 1994, «Οι µεταµορφώσεις στην ποίηση του Μίλτου Σαχτούρη, Ειρωνική διάσταση και υπονόµευση της απαισιοδοξίας», Η Λέξη, τχ. 123 124, Σεπτέµβριος εκέµβριος 1994, σ.709 Πολίτης Λ., Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Αθήνα: εκδ. Μορφωτικό Ίδρυµα Εθνικής Τραπέζης, 1995 Paola Maria Minucci, «Ιστορία µιας συνάντησης», Η Λέξη, τχ. 123 124, Σεπτέµβριος εκέµβριος 1994, σ.σ.681-682 Ροζάνης Στ., «Απόπειρα για µια αγωνιώδη ταύτιση». Η Λέξη, τχ. 123 124, Σεπτέµβριος εκέµβριος 1994, σ.σ.635-641 Σαχτούρης Μ., Ποιήµατα (1945 1971), Αθήνα: εκδ. Κέδρος, 1977, Ποιήµατα (1980 1998), Αθήνα: εκδ. Κέδρος, 2001 Σινόπουλος Τ., «Εξελίξεις και µεταµορφώσεις του υπερρεαλισµού, Μίλτου Σαχτούρη Σφραγίδα ή η Όγδοη Σελήνη», Εποχές, τχ. 24, Απρίλιος 1965, σ.σ.68-69 Στεργιόπουλος Κ., «Μια µυθολογία του άγχους, Μίλτου Σαχτούρη Τα Στίγµατα», Εποχές, τχ. 2, Ιούνιος 1963, σ.σ.71-72 Τζούλης Αθ., Υπερρεαλισµός και ψυχανάλυση, στο: Συνέδριο του Πανεπιστηµίου 17

Ιωαννίνων, Φιλοσοφική Σχολή, Ελληνικός Μεταπολεµικός Υπερρεαλισµός, εισαγωγή: Καψωµένος Γ. Ερατοσθένης, επιµέλεια: Παππάς Γ., Πάτρα Περί Τεχνών, 2005 Χατζηβασιλείου Ευαγγ., «Κιβώτια µε σφαίρες», Η Λέξη, τχ. 123 124, Σεπτέµβριος εκέµβριος 1994, σ.σ.628-630, Μίλτος Σαχτούρης, Η παράκαµψη του υπερρεαλισµού, Αναγνώσεις Ζ, Αθήνα: εκδ. Εστία, 1992 Χατζόπουλος Αθ., «Ο περίκλειστος κόσµος του Ιωάννη Βενιαµίν Αρκόζι», Η Λέξη, τχ. 123 124, Σεπτέµβριος εκέµβριος 1994, σ.675 The crisis of Modern Civilization in Miltos Sachtouris Poetic Images D. Papaioannou, Postgraduate Student of Modern Greek Literature University of Ioannina Abstract The aim of this paper is to trace how the crisis of our modern civilization is expressed in the poetics of Miltos Sachtouris. We will study how the agony of the fate of civilization is assumed during a condition of general crisis in the production of a poet who, through personal experiences, its conscience is formed by the social problems and mould a poetic realm in connection with the social and cultural facts of our epoch. So, through poetic images we will study the nightmarish signs that transcribe the cultural decline of the modern world. 18