Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΥΦΑΣΜΑΤΟΣ Ι ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ ΠΕΡΙΒΟΛΙΩΤΟΥ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑ ΥΛΗ 4 ου ΕΞΑΜΗΝΟΥ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Υφάσματα υφαίνονταν από τη νεολιθική εποχή. Ύφανση = η διασταύρωση δύο ομάδων κλωστών σε ορθή γωνία - Κάθε ελαστικό υλικό με κάποιο μήκος μπορεί να υφανθεί - Χάντρες, σύρματα, φτερά, κορδέλες, κ.ά. μπορούν να συμπληρώσουν ένα υφαντό. Ο αργαλειός = μία κατασκευή που κρατά τις κλωστές του στημονιού τεντωμένες, ώστε να υφαίνονται εύκολα. Ο αργαλειός της προϊστορικής Ελλάδας : κάθετος αργαλειός με βάρη. Χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα, παράλληλα και με άλλους τύπους αργαλειών, με αποκορύφωμα τα ηλεκτροκίνητα υφαντήρια με Η/Υ. Η πρώτη ύλη για την κατασκευή κλωστής πρέπει έχει ανθεκτικότητα και συνοχή. Κατηγορίες κλωστικών ινών : Φυτικές Ζωικής προέλευσης Συνθετικές Οι σημαντικότερες φάσεις της νηματοποιΐας και τις υφαντουργίας είναι : Γνέσιμο & Ύφανση Βυζαντινή εποχή : εισαγωγή μεταξωτών υφασμάτων η ενδυμασία εμπλουτίζεται. 13 ος αιώνας : πολυτελέστερα υφάσματα σε Αγγλία και Γαλλία- τάση προς την πολυτέλεια Τέλη 15 ου αιώνα : Πολυτελή υφάσματα με εντυπωσιακά και μεγαλοπρεπή σχέδια εισάγονται στην Ευρώπη από την Άπω Ανατολή. Οι παράγοντες που συντέλεσαν στην εξέλιξη των πολιτισμών : 1. Η διαμόρφωση εθνικοτήτων 2. Ο εμπορευματικός καπιταλισμός 3. Η ατομιστική χειραφέτηση του πνεύματος και της τέχνης 4. Η τελειοποίηση των τεχνικών μεθόδων παραγωγής Με την επίδραση αυτών των παραγόντων, το ύφασμα/ένδυμα άλλαξε: Πλουσιότερες και λεπτότερες ύλες, ζωηρότεροι χρωματισμοί Το ένδυμα εξατομικεύτηκε - στοιχείο της δημόσιας εμφάνισης. Σήμερα : ομοιόμορφη εξωτερική εμφάνιση, επιτρέποντας όμως στο άτομο να προβάλλει την προσωπική του καλαισθησία. 1
Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΥΦΑΣΜΑΤΟΣ Η μελέτη (σπουδή)του υφάσματος περιλαμβάνει : 1. Τις βασικές παραδοσιακέςς τεχνικές διακόσμησης και βαφής, σε θεωρητικό και πρακτικό επίπεδο 2. Βασικές γνώσεις για φυσικά & τεχνητά υφάσματα 3. Βασικές γνώσεις για τις φυσικές & χρωστικές ουσίες. 4. Σχεδιασμό της παραδοσιακής & σύγχρονης υφαντικής 5. Γνώσεις βιοτεχνικής & βιομηχανικής σχεδίασης. Η τεχνολογία του υφάσματος παρέχει τις γνώσεις που αφορούν τη συμπεριφορά παρεμφερών υφασμάτων ως προς τη χρήση, γεγονός που μας βοηθάει στην επιλογή εκείνων που δεν βλάπτουν το περιβάλλον : αναγεννώμενα νήματα αποσυντιθεμένα βιολογικά- παραγόμενα με μη μολύνουσες επεξεργασίες. Το ύφασμα αποτελείται από κυλινδρικής δομής νήματα και κλωστές, που δομούνται μεταξύ τους έτσι, ώστε να αποδίδεται με διαφορετικό τρόπο η τελική μορφή και υφή του υφάσματος. Παρεμφερή χρήση με το ύφασμα έχουν : το δέρμα, οι δερματίνες, οι γούνες (φυσικές οικολογικές), και τα υφάσματα από χαρτί (δεν πρόκειται όμως για υφάσματα). Κατηγορίες προϊόντων που παράγονται από τα υφάσματα: Ρουχισμός Οικιακά- Επαγγελματικά- Βιομηχανικά - Καλλιτεχνικά εσωτερικού χώρου & διακόσμησης. ΚΕΦ. 1 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΥΦΑΣΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΥΦΑΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ Η ΚΛΩΣΤΗ : Παλαιολιθική εποχή : αρκετά λεπτή, τη χρησιμοποιούσαν με πολλούς τρόπους, ακόμα και για την κατασκευή κοσμημάτων Μεσολιθική εποχή: φυτικές κλωστές από κορμούς, μίσχους ή φύλλα φυτών/δέντρων δύσκολη & χρονοβόρα επεξεργασία Το μαλλί : εύκολο στην επεξεργασία και στη μετατροπή του σε κλωστή/σχοινί. Μετάξι / Βαμβάκι, 4 η χιλιετία Λινάρι : η πρώιμη κλωστή ήταν από λινάρι. Στριμμένη κλωστή έχουμε στην Αίγυπτο, 5 η χιλιετία ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΥΦΑΝΣΗΣ 2
ΤΟ ΑΔΡΑΧΤΙ : (Αιγαίο) : επίπεδες, τρύπιες πέτρες στρογγυλοποιημένες, Αδράχτια και με άλλα υλικά (κόκκαλο, πηλό, αργίλιο) Η ΡΟΚΑ : μια βέργα, πάνω στην οποία δένονται οι ίνες. Κρατιέται με το ένα χέρι ή τοποθετείται στη ζώνη. Κάποιες Ετρουσκικές και Κλασικές Ελληνικές ρόκες ήταν περίτεχνες και φτιαγμένες από μπρούντζο. Ο ΑΡΓΑΛΕΙΟΣ : Ευρώπη : μικρά υφάσματα στο Βορρά, μεγαλύτερα στο Νότο - Αργαλειός φορητός με στημόνι & συμπληρωματικό υφάδι (βορειοδυτική ζώνη) - υφαντά σε λωρίδες - μαλλί Αργαλειός φορητός με στημόνι & συμπληρωματικό υφάδι (βορειοανατολική ζωνη Ευρώπη /Ασία ) - λωρίδες /ταινίες μαλλί, τσόχα, λίγες φυτικές ίνες Αργαλειός σταθερός, διπλός κάθετος αργαλειός εδάφους με συμπληρωματικό υφάδι φυτικές ίνες, πολύ λίγο μαλλί ( Νοτιοδυτική ζώνη Μεσόγειος) Αργαλειός σταθερός εδάφους- ταπετσαρία, εικονογράφηση - φυτικές ίνες, μαλλί (Νοτιοανατολική Ζώνη Μεσόγειος) Ο αργαλειός με λωρίδες και αυτός με τον πίσω ιμάντα : πρόγονοι όλων των άλλων τύπων Αιγαίο: κάθετος αργαλειός Κρήτη / Θήρα : κάθετος αργαλειός με βάρη : ρούχα/υφάσματα απαιτούσαν σύνθετα σχέδια, πολυχρωμία, πολυποίκιλτο στόλισμα ΥΛΙΚΑ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ ΥΦΑΣΜΑΤΩΝ Οι βασικές κλωστικές ίνες της αρχαιότητας : τρίχες της προβιάς των ζώων (αιγοπροβάτων ), λινάρι, κάνναβη, πάπυρος, βαμβάκι και μετάξι.- Κατηγορίες : 1. Ίνες ζωικής προέλευσης : μαλλί, μετάξι, τρίχες ζώων 2. Ίνες φυτικής προέλευσης: βαμβάκι, λινάρι, esparto (σπάρτο), κάνναβη, μολόχα 3. Ορυκτές ή μεταλλικές ίνες : άσβεστος και αμίαντος > υστερούσαν σε σπουδαιότητα : οι ίνες πρέπει να μπορούν να ενοποιούνται, για να μας δώσουν την κλωστή. Προϊστορικό Αιγαίο: κλωστές από μαλλί & λινάρι Από τη Νεολιθική περίοδο και μετά : το μαλλί συνυπάρχει με τη χρήση της προβιάς και της γούνας. Το λινάρι : Τα λινά υφάσματα που διασώθηκαν οφείλονται στο γεγονός ότι τα λινά δατηρούνται ευκολότερα σε σχέση με τα μάλλινα. Λινά υφάσματα: από τη Νεολιθική εποχή Η τεχνική της παραγωγής λινών υφασμάτων : προέρχεται από την Αίγυπτο Στην Ελλάδα, το λινάρι εντοπίστηκε στη Μακεδονία και την Αργολίδα. Την εποχή του Χαλκού, το λινάρι υποχώρησε σταδιακά και αυξήθηκε η χρήση του μαλλιού. Στο Αιγαίο Το λινάρι είναι η δεύτερη υφαντική ύλη, μαζί με την κάνναβη. 3
Η κάνναβη : ποώδες εύρωστο, αρωματικό φυτό, με πολλές ποικιλίες : Προέρχεται από την Κεντρική Ασία Καλλιεργείται στις εύκρατες περιοχές του Βόρειου Ημισφαιρίου. Οι ίνες της ανήκουν στις «μαλακές ίνες». Την καλλιεργούσαν κυρίως στην Κίνα για τις ίνες της και ως αναλγητικό/ηρεμιστικό Η ποικλία των κλωστικών ινών της εξαρτάται από τις κλιματικές συνθήκες και την ποικιλία στις καλλιέργειές της. Το σπάρτο : Απάρτιον ή σπάρτο (esparto) : μεσογειακός θάμνος, ύψους 1-3 μ, Πρωτοεμφανίστηκε στη νότια Ισπανία και τη Βόρεια Αφρική. Στην Ισπανία : παραγωγή προϊόντων ευρείας κατανάλωσης από τις ίνες του (τσάντες-καλάθια, σκούφιες, τουνίκ, κλπ.) Το βαμβάκι : Η κυριότερη κλωστική ίνα της υφαντουργίας : Από την Ινδία Στην αρχαία Ελλάδα : άγνωστη η καλλιέργειά του Στην Ελλάδα, η καλλιέργειά του εμφανίζεται το 2 ο μ.χ. αιώνα από τον Παυσανία, με την ονομασία βύσσος. Βαμβάκι ονομάστηκε για πρώτη φορά στη νομοθεσία του Ιουστινιανού (προέρχεται από τη λέξη «βόμβυξ», με την οποία ονόμαζαν το μετάξι που προερχόταν από την Ασία. Επί Ιουστινιανού, η καλλιέργειά του διαδόθηκε ευρύτατα στην Ελλάδα. Το μαλλί (έριο) : είναι η ζωική τρίχα των ζώων (πρόβατα, κατσίκες, καμήλες ) - κύριο συστατικό της μάλλινης ίνας, η κερατίνη (ζωική πρωτεΐνη): Η εκλεκτική αναπαραγωγή των προβάτων εξαφάνισε το μακρύ και τραχύ τρίχωμα και διατήρησε το λεπτό και μαλακό. Οι μάλλινες ίνες είναι σκληρότερες από τις βαμβακερές, λινές, μεταξωτές και ρεγιόν. Το μετάξι : παράγεται από την επεξεργασία των κουκουλιών που παράγουν οι κάμπιες των εντόμων του γένους Bombyx. Το μετάξι έχει μια συνεχή ίνα, μήκους 600-900 μέτρων. Μετάξι & μεταξουργία: από την Κίνα, 2640 π.χ., όταν η Κινέζα αυτοκράτειρα ανακάλυψε τον τρόπο εκτροφής μεταξοσκωλήκων και του ξετυλίγματος των ινών από τα κουκούλια. Η μέθοδος αυτή κρατήθηκε μυστική στην Κίνα επί 3000 χρόνια. Μεταφέρθηκε στην Ευρώπη από τον Μέγα Αλέξανδρο, αλλά η γνώση αυτή χάθηκε στην πορεία. Βυζάντιο : η σηροτροφία αναπτύχθηκε επί Ιουστινιανού, ο οποίος έστειλε στην Κίνα δύο μοναχούς που, επιστρέφοντας, έφεραν μαζί τους αβγά μεταξοσκώληκα και σπόρους μουριάς, κρυμμένα μέσα στα μπαστούνια τους. Ο Αρσιστοτέλης : αναφέρει δύο στάδια για τη λήψη των κλωστικών ινών : το κουκούλι ρίχνεται στο νερό για να αναλυθεί, δηλαδή για να αραιώσει η κόλλα και να ξεχωρίσουν οι ίνες, οι οποίες τυλίγονται κατευθείαν στο πηνίο (το καρούλι της σαΐτας). Προφανώς ο Αριστοτέλης αναφέρεται στο εισαγόμενο μετάξι από τους Φοίνικες. 4
ΒΑΦΕΣ & ΧΡΩΜΑΤΑ Τα κυρίαρχα χρώματα στην υφαντική της αρχαιότητας : κόκκινο, κίτρινο, μπλε, και λευκό με λίγο μαύρο. - Απουσιάζει το πράσινο : οι νησιώτες του Αιγαίου δεν είχαν ακόμα ανακαλύψει τη μέθοδο του διπλού βαψίματος (το μαλλί βυθίζεται πρώτα στο ένα χρώμα μέχρι να πάρει την κατάλληλη απόχρωση, χωρίς να καλύπτει ούτε να καλύπτεται από άλλο χρώμα ) ούτε και το βάψιμο με κίτρινο φυτό και ρινίσματα σιδήρου, ο οποίος αντιδρούσε με τα χημικά της βαφής και την έκανε πράσινη, μέθοδος που ανακαλύφθηκε την εποχή του Σιδήρου. ΚΕΦ. 2 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΑΡΧΑΪΚΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΥΦΑΣΜΑΤΟΣ Πραγματικό όμως ρούχο με ποικιλία στην ύφανση, κεντίδια και ζώνη έχουμε από τον 11 ο.αιώνα π.χ.στο Λευκαντί, Αιγαίο : Λινό, αλλά και μαλλί την εποχή του Χαλκού Χρωματιστές λωρίδες σε άσπρο, κίτρινο και πορφυρό (από το saffron και τα όστρακα) - Το κίτρινο σπανίζει Υπήρχαν γαζωτές,ράφτες, υφαντές λωρίδων και τεχνίτες στο γνέσιμο. Αργαλειός: όρθιος (κάθετος) με με βάρη Εμπόριο δίμιτων υφασμάτων Ρούχα : πολύχρωμα, εντυπωσιακά σχέδια, αντίθετα με τους Αιγύπτιους που ήταν ντυμένοι στα λευκά. Τα ταβάνια των Αιγυπτιακών τάφων επενδύονται με μοτίβα των υφασμάτων του Αιγαίου : βασικό μοτίβο, η σπείρα, Χαλιά από το Αιγαίο και υφάσματα κάλυπταν τις ψευδοροφές των αιγυπτιακών σπιτιών, στον εσωτερικό κι εξωτερικό χώρο, αλλά και τις οροφές των αιγυπτιακών τάφων. Κρήτη, το κλασικό Μινωικό ρούχο Βαθύ, ανοιχτό ντεκολτέ Φούστα φαρδιά, με κάθετες και διαγώνιες λωρίδες Ζώνη φουσκωτή, που τυλίγεται δύο φορές στη μέση, ενώ τα άκρα κρέμονται ελεύθερα μπροστά Ρίγες : φαρδιές, λεπτές,, διακεκομμένες Τετράγωνα με σταυρούς, τελείες ή ποικιλόχρωμα. Διάχυτες μορφές : βούλες, κρίνοι, κουκίδες, ρόμβοι με ένθετα στοιχεία Ελικογραμμίες (zig-zag), σπείρες, ροζέτες, yo-yo (κυματοειδείς ελικογραμμίες) Διαζώματα από σφίγγες, γριφίνους, κεφαλές ταύρων, φλάουτα, ρόμβους, κρόκους, ρίγες 5
Επαναλαμβανόμενα πλέγματα, χαρακτηριστικό στη μινωική υφαντική : συνεχή, μικρά μοτίβα αλληλοεπικαλυπτόμενα : το ένα ξεκινούσε από τις γραμμές του άλλου (κύκλοι, ρόμβοι, τριπλές αψίδες, τετράκτινα στέρια, ζιγκ ζαγκ, σπείρες, ροζέτες, yo-yo, τετράφυλλα λουλούδια, σφίγγες (συριακές), τετράφυλλα τριφύλλια. Μεμονωνμένα θέματα : καλλιέργειες κρόκων και πουλιά σε βράχους Έντονη χρήση του κίτρινου σε γυναικεία ρούχα για ειδικές ενδυμασίες. Τελειώματα ρούχων (στριφώματα, ούγιες) με : βούλες, ευθείες, ζιγκ-ζαγκ, κύκλους, ρόμβους, ροζέτες, κτλ) Τεχνικές : ταπισερί, κέντημα, applique, patch work, ζωγραφική, μπατίκ και στάμπωμα (μπατίκ, γνωστό στην Αίγυπτο και την Ανατολία). Τελευταία Μινωική περίοδος : τα πολυποίκλτα υφάσματα χρησιμοποιούνται για τις μυτερές ανδρικές φούστες, ενώ οι γυναίκες φορούν λιγότερο διακοσμημένα υφάσματα. Οι φούστες των Μινωιτών, έχουν έντονη μυτερή κατάληξη εμπρός, με πλούσια μακριά φούντα που κρέμεται προς τα κάτω, φαρδιά διακοσμημένη τρέσα στο τελείωμα. Λείπει το πράσινο χρώμα σε υφάσματα και ρούχα, αλλά υπάρχει σε frescoes. Κι αυτό επειδή στα μάλλινα και τα λινά ήταν δύσκολο να πετύχεις τη βαφή με μπλε και κίτρινη χρωστική ουσία. Την εποχή του Σιδήρου έγινε γνωστή η χρήση καταλυτών: το πράσινο παραγόταν από ένα κίτρινο φυρό παρουσία ρινισμάτων σιδήρου. Στη Θήρα : Χαρακτηριστικό της διακοσμητικής στη Θήρα ( και την Κρήτη : Η γεωμετρική δομή του σχεδίου, ώστε μέσα από τις γραμμές να προκύπτουν το τετράφυλλο λουλούδι και το τετράκτινο αστέρι (στοιχείο της βόρειας Μεσοποταμίας) Στα τελειώματα: βούλες, ρίγες κατά μήκος του τελειώματος ή κατακόρυφά του Μελετημένος σε βάθος σχεδιασμός : το μοτίβο που επαναλαμβάνεται μετά την κοπή και τη ραφή, απαιτούσε εξαιρετικές υφαντικές ικανότητες (διπλή ύφανση σε διαφορετικές κατευθύνσεις με το ίδιο αποτέλεσμα), γνώσεις κεντήματος ή και ζωγραφικής. Τα στοιχεία αυτά δείχνουν ότι οι άνθρωποι του Αιγαίου τα γνώριζαν καλά, όπως και την πρακτική της ταπισερί για υφάσματα με φυτά και λουλούδια. Στις Μυκήνες και την κυρίως Ελλάδα Το τυπικό γυναικείο ρούχο : μια μακριά και συντηρητική πουκαμίσα, μανίκια διακοσμημένα με διαπλεκόμενα τετράφυλλα τριφύλλια. Το ανδρικό ρούχο : Ο χιτώνας : απλός, με απλές ρίγες σε χρωματικές αντιθέσεις, σπάνια διακοσμημένος Η Φούστα : διακοσμητικά τελειώματα και κρόσσια. Οι Μυκηναίοι εμφανίζονται με φούστα ή χιτώνα, ποτέ με ποδιά. Θεματολογία των ρούχων: - 4 κατακόρυφες γραμμώσεις επαναλαμβανόμενες, κίτρινο& κόκκινο, μπλε & μαύρο 6
- Ο «ιερός κόμβος»: μπλε, στενό μακρύ μαντίλι, δεμένο γύρω από το λαιμό, με λεπτές μπλε, κόκκινες και μαύρες λωρίδες, που πέφτουν προς τα πίσω. - Τα αλληλοσυνδεόμενα μοτίβα (πλέγματα), όπου το ένα ξεκινά από τις γραμμές του άλλου σχηματίζοντας ένα πλέγμα από τρίδοντα ακόντια, τετράφυλλα λουλούδια, τετράκτινα στέρια, σταυρούς, σβάστικες, ροζέτες, τετράφυλλα τριφύλλια, κτλ. - Σκηνές από τη φύση και την καθημερινή ζωή σε φαρδιές λωρίδες - Έντονη χρήση του κίτρινου σε γυναικεία ρούχα για ειδικές ενδυμασίες. Τα ρούχα των διπλωματών : Πολύχρωμα σανδάλια ή μποτίνια, με έντονα χρωματιστές κάλτσες, πολύχρωμες ζώνες σε κόκκινο, μπλε λευκό. Ποδιά, μικρά κορμάκια, φούστες μυτερές μπροστά, πρόσθτες φαρδιές ρίγες, ραμμένες Η φούστα : φύλλα ραμμένα μεταξύ τους, κατακόρυφα και οριζόντια, με διακοσμητική λωρίδα στην άκρη. Στην Κύπρο & τη Ρόδο : Οι άνδρες, φούστες έως το γόνατο διακοσμημένες με εντυπωσιακές λωρίδες μυκηναϊκής αισθητικής ελάχιστα στοιχεία για τα υφάσματα 1000 π.χ.- 100 π.χ. Καλύμματα κρεβατιού & προσκέφαλα : λεπτά, λαμπερά χρώματα, πολλά λουλούδια, πολύχρωμα κοσμήματα, χρυσαφένιες φιγούρες ζώων & αστεριών. Υλικά : μαλλί προβάτου/ κατσίκαςγια χοντρά πανιά και σάκους) & λινάρι Το βαμβάκι δεν χρησιμοποιήθηκε για πολλά χρόνια (ο Ηρόδοτος το αναφέρει ως «φυτικό μαλλί» Γνέσιμο/ύφανση : γυναικεία εργασία, στο σπίτι ειδκά εργαστήρια κατεργασίας μαλλιού: 1. Πλύσιμο του μαλλιού με ζεστό νερό 2. Έξαιναν τις τουλούπες τεντώνοντάς τις και σφίγγοντάς τις δυνατά, πάνω στη γάμπα τους ή στον όνο ή επίνητρον : πήλινος ημικίλυνδρος από άργιλο, μέσα στην κοιλότητα του οποίου οι γυναίκες τοποθετούσαν το γόνατο, για να πιέζουν τις τουλούπες στην πάνω επιφάνειά του. 3. Στερέωναν καλά το μαλλί στη ρόκα - Το γνέσιμο γινόταν σε καθιστή ή όρθια στάση 4. Το νήμα υφαινόταν σ έναν απλό κατακόρυφο αργαλειό: βάζοντας το στημόνι. Η σαΐτα περιτύλιγε τις κλωστές του υφαδιού (νήμα). Στημόνι : βαμβακερό νήμα που τοποθετείται κατά μήκος του αργαλειού τεντωμένο, σαν βάση για την ύφανση ). Επίνητρον Κάθετος αργαλειός Στημόνια ροκα + αδραχτι αδραχτια 7
Προπαρακευή του λινού : πολύπλοκη & χρονοβόρα διαδικασία : - Ξέραιναν τους μίσχους του λιναριού στον ήλιο, τους μούσκευαν σε χλιαρό νερό, τους άφηναν να ξεραθούν πάνω σε μια πέτρα και τέλος, τους χτυπούσαν με ένα ξύλινο σφυρί, για να ξεχωρίσουν από τη φλούδα τις εσωτερικές ίνες. Βαφή υφασμάτων : Πολύπλοκη & χρονοβόρα διαδικασία - Χρησιμοποιούσαν τις ίδιες χρωστικές ουσίες με τα frescoes (νωπογραφίες), που τις έπαιρναν από τη φύση: Μοβ & πορφυρό, από τα κοχύλια Αζουρίτη-μπλε, από τη λάσπη των μεταλλικών πηγών Πράσινο, από οξείδιο του χαλκού Κοκκινέλι, κρεμεζί τόνοι του κόκκινου, από καρύδια, ριζάρι, κρεμμύδια, μουροειδή φυτά, κρόκο & έντομα Για να μην ξεβάφουν τα υφάσματα, χρησιμοποιούσαν κοπριά αγελάδας, που χρησιμοποιείται και σήμερα. Ο βαφεύς : αναλάμβανε τη βαφή των υφασμάτων στην αρχαία Ελλάδα: Πριν τη βαφή των μάλλινων & των λινών, εκτελούσε μια λεπτομερή προετοιμασία, ώστε το χρώμα να αντέχει στο πλύσιμο και να μην ξεθωριάζει. Ο γναφεύς: περιποιόταν, μετά τη βαφή, τα υφάσματα, ώστε να έχουν καλύτερη εμφάνιση. Καθάριζε τα παλιά ρούχα, βάζοντάς τα σε μεγάλες λεκάνες με νερό και ποτάσα ή μέσα σε δοχεία με γναφευτική άργιλο, και μετά τα έβαζε κάτω υπό πίεση ( η άργιλος βοηθούσε στο να μη λερωθεί το ρούχο γρήγορα ) Τα ανδρικά υφαντά διακοσμούνταν μόνο στις άκρες, ενώ τα γυναικεία είχαν ένα ολοκληρωμένο διακσμητικό θέμα. Τα σχέδια των υφασμάτων ήταν υφασμένα, κεντημένα ή ζωγραφισμένα Τα Αιγαιακά υφάσματα : μοναδικά σε ομορφιά και σχεδιασμό : ο ήλιος & οι υψηλές θερμοκρασίες, ευνοούσαν την αφθονία των τοπικών φυτών, από τα οποία έπαιρναν τις υγρές χρωστικές τους ουσίες, καθώς επίσης και την ανάπτυξη της μελισσοκομίας. Χαρακτηριστικό της τοπικής υφαντικής : υφάσματα σε λωρίδες, με αυστηρές γεωμετρικές χαράξεις Υπήρχαν όμως και υφάσματα με ελεύθερη γραμμή, πολύπλοκες καμπύλες και θέματα από τη φύση, που φτιάχνονταν με τις τεχνικές της απομόνωσης και με πρώτη ύλη το μελισσοκέρι. Τα ρούχα των Ελλήνων μετά το 1000π.Χ. Ανδρικά ρούχα Ο χιτών : από την Ανατολή σημιτική λέξη που σημαίνει «το ρούχο από λινάρι» 8
Κοντό ρούχο, στερεώνεται στους ώμους με αγκράφες ή ταινίες, σφίγγεται στη μέση με ζώνη, σχηματίζοντας πτυχές, που τις έλεγαν «κόλπον». Έβαζαν, πολλές φορές, και δεύτερη ζώνη, που λεγόταν «ζωστήρ», που ήταν πιο φαρδιά και από δέρμα. Σιρίτια στο άνοιγμα του λαιμού και στην ούγια. Τον φορούσαν οι νεότεροι άνδρες. Ο μακρύς χιτών ποδήρης ήταν το ρούχο των θεών αρχικά, και αργότερα των πρεσβυτέρων και των επιφανών ανδρών. Τύποι χιτώνα : Γύρω από τον αριστερό βραχίονα, χωρίς να στερεώνεται πουθενά Αμφιμάσχαλος : με ραμμένους και τους δύο ώμους για τους ελεύθερους πολίτες Ετερομάσχαλος : στηριζόταν στον έναν ώμο, αφήνοντας τον άλλον ελεύθερο Εξώμη: ετερομάσχαλος, αλλά με το ελεύθερο μέρος να κρέμεται κάτω ετερομάσχαλος για τους σκλάβους Το ιμάτιον : μάλλινο,ορθογώνιομονοκόμματο ύφασμα, ια τους στρατιώτες : το τύλιγαν γύρω από το σώμα τους πάνω από τον αριστερό ώμο. Η χλαμύς, αποκλειστικά ανδρικό ρούχο ιμάτιον - κυρίως για το στρατιώτες Στερεωνόταν στους ώμους με βελόνες- Ορθογώνιο ή ωοειδές ύφασμα, φαρδύ και χοντρό, που άφηνε ελεύθερο τον δεξιό βραχίονα και κάλυπτε τον αριστερό ή στερεωνόταν στο στήθος αφήνοντας ελεύθερα και τα δύο χέρια «Πτερά», έλεγαν τα κρεμαστά άκρα - Η πορφυρή χλαμύδα : το πιο συηθισμένο στρατιωτικό ιμάτιο στην αρχαιότητα) > οι στρατιώτες του Πιλάτου έντυσαν τον Ιησού με την «κοκκικνη χλαμύδα» τους. Η Χαίνα (χοντρό πανωφόρι) : ζεστός χιτώναςαπό χοντρό ύφασμα που συγρατείται με μια περόνη τον χρησιμοποιούσαν από όλα τα κοινωνικά στρώματα. Ο Φάρος (λεπτό πανωφόρι) : λεπτό και ελαφρύ ύφασμα για τους επιφανείς άνδρες Γυναικεία ενδυμασία : δε διαφέρει από την ανδρική - Σημαντικό ήταν ο τρόπος που δίπλωναν τωνοι πτυχώσεις Ο γυναικείος χιτώνας : από ιωνικό λινό, ο Ιωνικός χιτώνας Από δωρικό λινό, ο Δωρικός χιτώνας : Ο Ιωνικός είναι ραμμένος και δεν χρειάζεται βελόνες (περόνες), ο Δωρικός, το αντίθετο Τύποι γυναικείων χιτώνων : Πλατύς χιτώνας : δύομακριές ορθογώνιες υφασμάτινες λωρίδες, που ράβονται μεταξύ τους κατά μήκος και στους ώμους Χιτώνας με ψευδομάνικα : Δύο ορθογώνιες φαρδιές λωρίδες υφάσματος που ράβονται κατά μήκος και στους ώμους: καθώς οι λωρίδες είναι φαρδιές, οι ώμοι «πέφτουν», δημιουργώντας έτσι τα μανίκια Στενός χιτώνας : όπως ο πλατύς χιτώνας, αλλά με στενότερες λωρίδες Χιτώνας με μακριά μανίκια - Χειριδωτός : όπως ο στενός χιτών, αλλά με πρόσθετα μανίκια, μακριά και στενά. Ορθοστάδιος χιτών : χιτώνας χωρίς ζώνη Ποδήρης χιτών : Έφτανε μέχρι τα πόδια - Αν τελείωνε σε πτυχές, λεγόταν «Συμμετρία» - Αν τελείωνε ίσια, λεγόταν «Στολιδωτόν» και αν τελείωνε σε ουρά, λεγόταν «Συρτός». 9
Γυναικείος Πέπλος : Δωρικό φόρεμα (Όμηρος), μάλλινο, δε ράβεται, αλλά τυλίγεται γύρω από το σώμα και στηρίζεται στους ώμους με περόνες. Ανοικτός πέπλος (δωρικός/ιωνικός) : Τετράγωνος, κλειστός στο δεξιό ώμο με περόνες.. Συμπληρωνόταν με ζώνη Κλειστός πέπλος (Δωρικός) : Κλειστός στους ώμους με περόνες, μακρύς, χωρίς πτυχές, με ζώνη στη μέση. Γυναικείο ιμάτιον : χιτώνας με πτυχές και καρφίτσες. Ο χιτώνας ανήκει στα «περιβλήματα» ή «επιβλήματα», δηλαδή πανωφόρια. Τον χιτώνα, τον φορούσαν με διάφορους τρόπους τρόπους, αλλά ο πιο συνηθισμένος ήταν ο λοξός : το ένα άκρο του στηρίζεται στη δεξιά πλευρά του σώματος, και από κεί στον αριστερό ώμο και την πλάτη, αφήνοντας ελεύθερο το δεξί χέρι (λοξός πέπλος). Άλλα γυναικεία ρούχα (Ιλιάδα/Οδύσσεια) : ο Φάρος (λινό ρούχο), ο Έανος κι ένα ρούχο που έριχναν οι γυναίκες στο κεφάλι του. Η «Μπέρτα», (7ος αιώνας π.χ.) γυναικείο πανωφόρι: καλύπτει και τους δύο ώμους και την πλάτη μέχρι τη μέση. Αντίστοιχη της «χλαίνιδας» ή του «χλαινιδίου». Η «Αμπέχονη», (Μέσα του 5ος π.χ. αιώνας):γυναικείο μακρύ φόρεμα με ζώνη. Από πάνω φορούσαν ένα μπολερό, που στερεωνόταν στους ώμους με βελόνες. Κλασικοί χρόνοι : Οι ιεροί πέπλοι, προσφέρονταν σε θεότητες, κι έφεραν κάποιο σχέδιο που απεικόνιζε τη φιγούρα της θεότητας (Αθηνά, Δίας, ). Τους ύφαιναν οι ιέρειες και οι παρθένες Ξεκινούσαν 9 μήνες πριν την παρουσίαση του πέπλου. Το άγαλμα, που έντυνε ο πέπλος, ήταν ένα αρχαίο ξόανο από ξύλο ελιάς, λίγο μεγαλύτερο από τις ανθρώπινες διαστάσεις. Οι Γιγαντομαχίες : το παραδοσιακό σχέδιο του Πέπλου (Ευρυπίδης) Λόγω των κλιματολογικών συνθηκών, τα υφάσματα από τον Ελληνικό χώρο δεν διατηρήθηκαν. Αντίθετα, στην Αίγυπτο διατηρήθηκαν λόγω της ξηρότητας του κλίματος. ΚΕΦ. 3. ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΥΦΑΣΜΑΤΑ Η Βυζαντινή τέχνη > κράμα τριών πολιτισμών : Ελληνορωμαϊκού Κλασικισμού Ανατολικού Ασσυριακού & Περσικού Πολιτισμού Χριστιανισμού Αντιπροσωπευτικά στοιχεία : Γεωμετρικά μοτίβα, Ζευγάρια ζώων πουλιών, κατά πρόσωπο ή κατά πλάτη Το ύφασμα, βασικό διακοσμητικό στοιχείο του σπιτιού Καλύπτει έπιπλα, πόρτες, κρεβάτια, κτλ. : Υφάσματα : μεταξωτά ή λινά - Σπάνια τα βαμβακερά Πολυτελή υφαντά Κεντίδια με χρυσό και πολύτιμους λίθους σε προφυρά υφάσματα (σύμβολο βασιλέων) 10
Η θεματολογία των κεντημάτων δείχνει επιρροές περσικές, αρχαϊκές και θρησκευτικές Καθιστός αργαλειός. Μετάξι και βελούδο, οι μεγάλες καινοτομίες η μεταξοκαλλιέργεια ανθεί στην κυρίως Ελλάδα. Τα κεντητά χαλιά θυμίζουν ψηφιδωτά,με μοτίβα ελληνιστικά (λουλούδια, φτερωτά ζώα, λιοντάρια, καβαλάρηδες, κυνηγούς, ελέφαντες, κτλ) ή με αγίους σε κύκλους και τετράγωνα που επαναλαμβάνονται - Ντύνουν τοίχους και δάπεδα ΚΕΦ. 4. ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Η μεταβυζαντινή παράδοση: Στην Ηπειρωτική Ελλάδα,εμπλουτίζεται με ανατολικά & δυτικά στοιχεία. Νησιά & Πελοπόννησος : πιστά στην κλασική παράδοση Το ελληνικό ύφασμα, πριν τη βιομηχανική παραγωγή : Επίπονη δουλειά, που περιελάμβανε την προπαρασκευαστική διαδικασία, τη βαφή των νημάτων, το βασικό σχέδιο, τα συμπληρωματικά διακοσμητικά στοιχεία και την ύφανση, που απαιτούσαν εξαιρετική προσοχή. Απλά γεωμετρικά σχήματα και μορφές ανθρώπων, ζώων, φυτών & αντικειμένων, που πολλές φορές δεν διακρίνονται εύκολα γιατί προέρχονται από αφαίρεση και σχηματοποίηση: μια διεργασία όπου η μορφή, για να προσαρμοστεί στις τεχνικές απαιτήσεις της ύφασνης, «πυκνώνει». Ζωηρές αντιθέσεις στους τόνους & εναλλαγές θερμών ψυχρών Ομοιόχρωμο φόντο : ζωηρό κόκκινο, σκουρογάλαζο, καφέ, μαύρο και άσπρο. Το χρώμα του φόντου επηρεάζει την πυκνότητά των διακοσμητικών σχεδίων : σε ένα ανοικτόχρωμο φόντο, τα θέματα είναι πιο κοντά. Για πολύ καθαρό άσπρο, χρησιμοποιείται βαμβάκι, που δίνει φωτεινότερο άσπρο Χρωματική αρμονία : Η χρωματική αρμονία είναι πολύ ευαίσθητη, καθώς ένας τόνος βαθύτερος ή ανοιχτότερος μπορεί να την καταστρέψει.ο τόνος ήταν δύσκολο να ελεγχθεί από τις υφάντρες, σε μια εποχή μάλιστα που έλλειπε η σχετική τεχνική κατάρτιση και το ανάλογο υλικό βαφής. Το μεράκι όμως, η εμπειρία και η χρωματική ευαισθησία που διέθεταν σε συνδυασμό με την παράδοση και την αδιάκοπη έρευνα οδηγούσαν στο επιθυμητό αποτέλεσμα. Η βαφή : με φυτικά χρώματα ( Αναλλοίωτα στο φως και στο πλύσιμο - Δίνουν ωραίους, λαμπερούς χρωματισμούς - Μειονέκτημα : δύσκολα να βρεθεί ο ακριβής τόνος, καθώς τα φυτά δεν έχουν σταθερή περιεκτικότητα χρωστικών ουσιών : οι εναλλαγές της θερμοκρασίας και η σύσταση του εδάφους επηρεάζουν την πυκνότητα των χρωστικών ουσιών και επιπλέον, η σκληρότητα του νερού επηρεάζει το διάλυμα: με τα ίδια ακριβώς συστατικά, έχουμε διαφορετικό χρωματικό αποτέλεσμα με ποταμίσιο, πηγαδίσιο ή πηγαίο νερό. Επίσης, και η δοσολογία δεν είναι ακριβής, οπότε στο αποτέλεσμα οι τόνοι ποικίλλουν. Έτσι, η επιτυχία του ακριβούς τόνου εξαρτάται από την ικανότητα της τεχνίτριας. Αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία, όταν το βαμμένο νήμα δεν επαρκεί για την ολοκλήρωση του υφαντού. Στην περίπτωση αυτή, η υφάντρια έχει δίπλα της λίγο από το πρώτο βαμμένο νήμα, που βρέχει όμως με νερό. Όταν το νέο νήμα στεγνώσει, θα δείξει τη διαφορά του τόνου ανάμεσα στα δύο νήματα. 11
Η διαδικασία της βαφής : τρεις φάσεις : Πρόστυψη Βαφή Στερέωση Πρόστυψη : οι τρίχες του πρέπει να απαλλαγούν από τη λιπαρή τους επίστρωση, ώστε η βαφή να μπορέσει να εισχωρήσει στο εσωτερικό τους. Αυτό γίνεται με διάφορα λουτρά, καταστάλαγμα στάχτης, διάλυση στύψης ή αλατιού, ακόμα και σε ούρα ζώων. (στύψη = άλας αργιλίου καλίου). Ο συνηθισμένος τρόπος είναι απλό βράσιμο σε νερό. Αφού στεγνώσει, ανοίγεται με τα χέρια ώστε οι ίνες να έχουν μια κατεύθυνση. Η βαφή : Το βάψιμο γίνεται είτε πριν το γνέσιμο του μαλλιού είτε όταν το μαλλί είναι έτοιμο. Επιτυγχάνεται με το βράσιμο σε αφεψήματα φυτών, μια διαδικασία που σε κάποιες περιπτώσεις κρατάει πολλές μέρες. Οι συνταγές της βαφής ποικίλουν, ανάλογα με τα φυτά κάθε περιοχή. Βαφικές ύλες : Φύλλα μαύρης μουριάς για κόκκινο - Κρεμέζι για κόκκινο κρεμεζί - Φλούδα φρέσκων καρυδιών για σκούρο καφέ - Κλωνάρια πουρδαλιάς για κίτρινο Σκλήθρο για μαύρο Φύλλα άσπρης μουριάς μαζί με φύλλα μηλιάς για κίτρινο καναρινί Στερέωση : με βράσιμο σε διάλυση στύψης ή ξινού (τρυγικού οξέος) Η σύνθεση: Στο ντιβανοσκέπασμα, κάθε μια επιφάνεια έχει ανάλογη διακοσμητική σύνθεση και διαφορετικό χρώμα φόντου, επειδή κάθε επιφάνειά του δέχεται διαφορετικό ποσοστό φωτός. Στα μαξιλάρια, τονίζεται η πλαισίωση. Στα χαλιά, στα πατάκια και γενικά στα στρωσίδια επίπεδων επιφανειών, η σύνθεση αναπτύσσεται γύρω από ένα κεντρικό θέμα. Οι μεγάλες επιφάνειες διαιρούνται σε δύο ή περισσότερες διακοσμητικές ζώνες. Στους στενόμακρους διαδρόμους, τονίζεται η κατεύθυνσή τους με επαναλαμβανόμενες χρωματικές ζώνες,μονόχρωμες ή ξομπλιαστές (με σχέδια). Η σύνθεση των υφαντών : Μέσα σε έναν πλαισωμένο κάμπο παρατίθενται άτακτα διάφορα θεματα Τα θέματα συνθέτονται κατά αντιστοιχία και αντικριστά προς έναν νοερό άξονα κατά μήκος του υφαντού. Σπάνια, υπάρχει και δεύτερος άξονας, κάθετος στο μέσο του πρώτου, χωρίζοντας την επιφάνεια σε τεταρτημόρια, όπου η σύνθεση αναπτύσσεται γύρω από τη διασταύρωση των δύο αξόνων Παρατακτική σύνθεση : είτε με κάποια σειρά είτε εντελώς ελεύθερη. Τα σταμπάτα : τα πολύχρωμα σχέδια τυπώνονται με ξύλινους τύπους, τους οποίους βυθίζουν σε διάφορα χρώματα. ΥΛΕΣ ΥΦΑΝΣΗΣ Οι κυριότερς ύλες της ελληνικής υφαντικής : μαλλί- βαμβάκι μετάξι λινάρι, με σημαντικότερη το μαλλί: Μετά το ανοιξιάτικο κούρεμα των προβάτων, ακολουθεί το ζεμάτισμα, το ξέπλυμα, το στέγνωμα και το λανάρισμα, όπου διαλέγουν το μακρύτριχο για καρπέτες ή κουβέρτες φλοκωτές και το κοντότριχο για «σκουτιά» (χοντρά υφάσματα κατώτερης ποιότητας, για χαλιά κτλ, αλλά και για γυναικείους/ανδρικούς επενδύτες, σε λευκό ή βαθύ κυανό που εξάγονταν στο εξωτερικό). Ακολουθεί το 12
γνέσιμο = το στρίψιμο του μαλλιού, ώστε να γίνει νήμα - Τα μακριά μαλλιά, τα γνέθουν με τη ρόκα, ενώ τα κοντά με την τσικρίκα. Η βαφή : γίνεται πριν ή μετά το γνέσιμο. Δύο ειδών νήματα : Τα στημόνια και τα υφάδια Τα στημόνια : λεπτότερα και πιο τριμμένα Τα υφάδια: πιο χοντρά και χαλαρότερα Τραγόμαλλο: από αυτό γίνονται ορισμένα υφαντά (ταγάρια, σακιά ελαιοτριβείων, διάδρομοι) τραχύτερη υφή και δύσκαμπτα. Μάλλινα επικαλύμματα σε Ήπειρο & ορεινά μέρη της Ελλάδας : βελέντζες, κιλίμια, χράμια, φλοκάτες, κτλ., αναγκαία, λόγω των κλιματολογικών συνθηκών. Τα βαμβακερά Βαμβάκι: εμφανίζεται στην Ελλάδα το 2ο μ.χ. αιώνα - σημαντικό εξαγωγικό προϊόν Το 18 ο αιώνα γίνεται νήμα. Με τα βαμβακερά υφάσματα ασχολήθηκαν επαγγελματικά οι γυναίκες από Θεσσαλία -, Θράκη και Μακεδονία. Την ανάπτυξη της υφαντουργίας των βαμβακερών βοήθησε η παράλληλη ανάπτυξη το 18 ο αιώνα της νηματουργίας, με πιο σπουδαίο κέντρο τα Αμπελάκια της Θεσσαλίας, από όπου τα νήματα διοχετεύονταν στα ελληνικά λιμάνια και στο εξωτερικό (Βιέννη, Σμύρνη, Κωνσταντινούπολη και Λειψία. Η παραγωγή βαμβακερών υφασμάτων για τη βιοτεχνία άνθισε στη Θήρα. Λινά & μεταξωτά. Λινάρι : πανάρχαιη υφαντική ύλη Το χοντρό λινάρι : για την κατασκευή σακιών και καραβόπανων Λεπτότερο λινάρι : για εσώρουχα και φορεσιές. Πολύ λεπτό λινάρι : για την κατασκευή βατίστας (ύφασμα) και διαφανών υφασμάτων. Μετάξι: έρχεται στην Ελλάδα επί Ιουστινιανού Επί Τουρκοκρατίας αποτελούσε το σπουδαιότερο προϊόν πολλών περιοχών. Παράγεται από τα κουκούλια του μεταξοσκώληκα, που αποτελούνται από λεπτότατες γυαλιστερές ίνες. Τα περισσότερα λινά και μεταξωτά προορίζονταν για τα «καλά νυφικά ποκάμισα», τις μπόλιες, τραχηλιές, κτλ, ήταν λεπτότατα, σαν αραχνοΰφαντα πέπλα ΚΕΝΤΗΤΙΚΗ Η κεντητική : Διπλή επίδραση, από Δύση και Ανατολή, χωρίς να χάσει τον εθνικό της χαρακτήρα 13
Η κεντητική παρουσιάζει μεγαλύτερη καλλιτεχνική ελευθερία από τις άλλες μορφές της ελληνικής λαϊκής τέχνης : ακολουθεί τις βασικές αρχές της παράδοσης, αλλά δέχεται επιρροές από νεότερα καλλιτεχνικά στοιχεία άλλων χωρών, διατηρώνας όμως τον τοπικό χαρακτήρα. Οικιακή κυρίως απασχόληση, που σε μεμονωμένες περιπτώσεις εξελίχθηκε σε εργαστηριακή βιοτεχνία για τα εκκλησιαστικά άμφια και τις φορεσιές. Πλούσιες τοπικές αποχρώσεις και ποικιλία διακοσμητικών θεμάτων, επηρεαμένων από το φυσικό τοπίο κάθε περιοχής και τον τρόπο ζωής. Τα χρώματα, τα σχέδια και τα στολίδια καθορίζουν τις διαφορές και τις ιδιορρυθμίες των διαφόρων ελληνικών περιοχών : το σοβαρό χαρακτήρα τη Β. Ελλάδας, το χαρωπό ύφος της νησιωτικής Ελλάδας Τα σωζόμενα παλαιά κεντήματα δεν είναι χρονολογημένα και δεν γνωρίζουμε το χρόνο κατασκευής τους Καλύπτουν 3 αιώνες ( 17ο έως 20ο αώνα). Χρονολογημένα ελληνικά κεντήματα : μόνον 3 κρητικά Η κεντητική συνεχίστηκε και επί Τουρκοκρατίας. Κατηγορίες των κεντημάτων από άποψη υλικών (1 η ταξινόμηση) : σε χρωματιστά Λευκά Χρυσοκεντημένα Τα λευκά & χρωματιστά : Με μεταξωτή κλωστή συνήθως - σπανιοτερα μάλλινη ή βαμβακερή - Στην κατηγορία αυτή ανήκουν και οι κεντημένες φορεσιές με χρωματιστά μεταξωτά κορδόνια Βασικά χρώματα : πράσινο, κόκκινο, γαλάζιο, κίτρινο, μαύρο (αναλοίωτα στο χρόνο, λόγω της φυτικής τους προέλευσης) - Στα κεντήματα μεταξιού : βασικό θέμα είναι η γλάστρα, σε διάφορες παραλλαγές (ανατολίτκο θέμα). Άλλα μοτίβα : φίδια, πετεινοί, δικέφαλοι αετοί, ελάφια και γοργόνες (ελληνικά) - Σκηνές της τοπικής καθημερινής ζωής (γάμος,, ψωμί, νυφικό ζευγάρι, χορός, μουσικοί, κτλ) Τα χρυσοκεντημένα : με χρυσοκλωστή Εξελίχθηκε σε μια οργανωμένη αντρική χειροτεχνία Διακοσμητική αντίληψη Φαρίφαλο, τριαντάφυλλο, τουλίπα & υάκινθος (ανατολιή επίδραση Πέρσες), με με διαφορετικές παραλλαγές που οφείλονται στους αισθητικούς και τεχνικούς κανόνες κάθε τόπου. Η τεχνική και η αισθητική Τα ελληνικά κεντήματα, από τεχνική άποψη (2 η ταξινόμηση), διαρούνται σε δύο κατηγορίες, με ανάλογες επιπτώσεις και στην αισθητική τους : 1. Τα ξομπλιαστά : τα σχέδια γίνονται με μετρητές βελονιές, χωρίς προηγουμένως να έχουν σχεδιαστεί πάνω στο ύφασμα. Έτσι, απουσιάζουν οι καμπύλες γραμμές και επικρατούν οι ευθείες, που δίνουν μια αυστηρότητα και ακινησία στη διακόσμηση. 2. Τα γραφτά : Τα σχέδια αποτυπώνονται πρώτα πάνω στο ύφασμα και μετά ακολουθεί το κέντημα με διάφορες βελονιές, επιτρέποντας έτσι πιο ελεύθερες ή νατουραλιστικές αποδόσεις. Η ελευθερία αυτή δεσμεύεται από δύο αισθητικούς κανόνες : 14
αυστηρότητα και συμμετρία Η δέσμευση εκφράζεται με την επανάληψη της εναλλασσόμενης μορφής. Π.χ. ένα μεγάλο λουλούδι εναλλάσσεται με ένα μπουκέτο από μικρότερα Ο φόβος του κενού : τα μοτίβα συμπυκνώνονται και γεμίζουν τις μεγάλες επιφάνειες με μικρότερα μοτίβα : Π.χ. ένα μεγάλο φύλλο τριανταφυλλιάς, γεμίζεται με μικρά αγριοτριαντάφυλλα. Το πέταλο μιας τουλίπας, με μικρότερες τουλίπες, κτλ. Είδη κεντημάτων από άποψη προορισμού (3 η ταξινόμηση) : Κεντήματα Ηπειρωτικής Ελλάδας Κεντήματα Νησιωτικής Ελλάδας Τα ηπειρωτικά κεντήματα δέχτηκαν επιδράσεις από βόρειους λαούς, ενώ τα νησιωτικά, φραγκική & ανατολική επίδραση. Πολλές φορές οι διαφορές των κεντημάτων από τόπο σε τόπο συμπίπτουν με τις διαλεκτικές διαφορές με αποτέλεσμα, οι διαλεκτικές αλληλεπιδράσεις να αποτυπώνονται στο κέντημα Κεντήματα Ηπειρωτικής Ελλάδας : Αττική Θήβα Λιβαδειά Αράχοβα Εύβοια Πελοπόννησος- Νομάδες, Θεσσαλία Ήπειρος Μακεδονία Θράκη Κεντήματα Νησιωτικής Ελλάδας : Επτάνησα Κρήτη Νότιες Σποράδες Είδη κεντημάτων από άποψη χρήσης (4 η ταξινόμηση): Κεντήματα για το στολισμό της φορεσιάς Κεντήματα για το στολισμό του σπιτιού (σεντόνια, κουρτίνες, μαξιλάρρια, μαχραμάδες, κτλ. Η προέλευση Tα κεντήματα στις φορεσιές, επειδή προορίζονταν για να φαίνονται από κοντά, έχουν διαφορετική διαρρύθμιση στο σχέδιο. Αντίθετα, τα κεντήματα του σπιτιού, επειδή προορίζονταν να φαίνονται από μακριά, έχουν διαφορετική διαμόρφωση. Επτάνησα Μετρητές βελονιές γραφτής τεχνικής Ασπροκεντητική : Λευκά κεντήματα με δαντέλες : σε μπόλιες & πουκάμισα της γυναικείας φορεσιάς, και σε κεντήματα. Δυτικές επιδράσεις,: το φιλτιρέ είναι βελονιά δυτικής προέλευσης και ο συνδυασμός του με τη ρίζα δημιουργεί την εντύπωση της δαντέλας, που και αυτήπροέρχεται από τη Δύση. Είναι όλα ξομπλιαστά και διακρίνονται σε δύο ομάδες : 1. Οι στενόμακρες μαξιλάρες & τα τετράγωνα μαξιλαράκια, κεντημένα με πολύχρωμα μετάξια, με φιλτιρέ και ρίζα : αυστηρά, γεωμετρικά σχέδια, γλάστρες, κυπαρίσσια, δικέφαλος αετός, λουλούδια, καράβια, γοργόνες, θάλασες, βυθί, κτλ 2. Γύροι σεντονιών : Η ομάδα αυτή έχει πιο γνήσιο ελληνικό χαρακτήρα.κυρίως. Με σταυροβελονιά : διαδεδομένη σε όλη την Ελλάδα, σαν η παλαιότερη τεχνική, που οι ειδικοί την ταυτίζουν με την Αρχαία Φρυγική 15
Ήπειρος Σεντόνια, κρεβατόγυροι και μαξιλάρες : Τριαντάφυλλο, γαρίφαλο, τουλίπα και υάκινθος, τα βασικά ανατολίτικα μοτίβα, που κυριαρχούν στα ηπειρώτικα κεντήματα, σε διάφορες παραλλαγές, με κυρίοτερη την κόκκινη τουλίπα, που κατακυριεύει τη μόδα στην Οθωμαική τέχνη τόσο, που η περίοδος αυτή ονομάστηκε ο «αιώνας της τουλίπας». Ο ηπειρωτικός γάμος : ένα καθαρά ελληνικό λαογραφικό θέμα σε διάφορες απεικονίσεις, πλαισιώνεται από τα τέσσερα αυτά ανατολίτικα λουλούδια Χρώματα, κυρίως : κόκκινο, πράσινο, κοκκαλί, γαλάζιο Τα καλύμματα μιντεριών (τουρική λέξη, μιντέρ= καναπές) και οι μεγάλες τετράγωνες μαξιλάρες, κεντημένες με βυζαντινή βελονιά (είδος ψαροκόκκαλου) Η ηπειρώτικη φορεσιά : κεντημένη με γεωμετρικά σχήματα, απλά ή σύνθετα, ρόδακες, ήλιους, δέντρα, κλαδιά, λουούδια, φύλλα, Βελονιές : ελληνικές δαντέλες : μπιμπίλες, αρατζιδέλλες, μέριτζες, κτλ. Ηπειρώτικα κεντήματα σπιτιού : Με πολύχρωμα μετάξια σε αρμονικές αποχρώσεις, βαμμένα με φυτικές και ζωικές ουσίες Με Χρυσά και ασημένια νήματα Ασπροκέντητα: Σεντόνια, μπάντες μαξιλάρια και κουρτίνες Είτε κεντημένη ολόκληρη η επιφάνεια είτε μόνον οι γύροι Θέματα βυυζαντινά & ανατολίτικα : το δέντρο της ζωής, σειρήνες, γορόνες, ανθρωπόμορφα πουλιά και ζώα Τα ανθρωπόμορφα τέρατα συνδέονται με δεισιδαιμονίες για να ξορκίζουν τα κακά πνεύματα και να εξασφαλίζουν υλικά αγαθά. Γι αυτό, τα θέματα αυτά κυριαρχούσαν στο ρουχισμό της προίκας. Γενικότερα, τα θέματα ολων των ελληνικών κεντημάτων δεν αποδίδονται νατουραλιστικά, αλλά σχηματοποιημένα, σύμφωνα με το δικό τους τοπικό ρυθμό. Αυτή η ιδιότητά τους, τους προσδίδει αληθινή καλλιτεχνική αξία. Σκύρος Τα σκυριανά κεντήματα : πολλές ομοιότητες με τα ηπειρώτικα. Θέματα : από ζωικό και φυτικό βασίλειο : τσαλαπετινός, γοργόνα, καράβι, λουλούδια, καδήδες (αντρικές φιγούρες με φανταστικές φορεσιές). Τα θέματα τοποθετούνται είτε σε απόσταση το ένα από το άλο, σαν διακοσμητική φρίζα είτε σε ολόκληρη την επιφάνεια Χαρακτηριστικό της σκυριανής κεντητικής : η λεπτότητα των υλικών και της δουλειάς, καθώς και η τάση προς το φυτικό στοιχείο σε τέτοιο βαθμό, που ανθοποιούσαν ανθρώπινα και ζωικά μοτίβα. 16
Τα Κεντήματα για στολισμό έχουν πλουσίότερη διακόσμηση, πολυπλοκότερη σύνθεση από τα κεντήματα της φορεσιάς, η οποία στολίζεται σε συγκεκριμένα σημεία : γύρους μανικιών και σκούτας (επενδύτης) Βελονιές : διάφορες βελονιές γραφτής τεχνικής Τσεβρέδες: γραφικό παράδειγμα διακόσμησης του σκυριανού σπιτιού Τα αναχυτά κεντήματα της Σκύρου με αριτζιδέλλα, ρίζα και μερικές χρυσές βελονιές, που ζεσταίνουν έτσι την ψυχρή λευκότητα. Κυκλάδες : ( Σίφνος, Μήλος, Νάξος, Ίος, Φολέγανδρος, Αμοργός, Ανάφη) Πολύχρωμα και πλούσια κεντήματα. Σε κεντήματα σπιτιού που σώθηκαν,βρίσκουμε πρότυπα από πολύ παλιές εποχές του ελληνικού πολιτισμού Σεντόνια / κουρτίνες : Ολόκληρη η επιφάνεια κεντημένη, με κλαδιά & γεωμετρικά σχήματα. Το σπερβέρι : κουρτίνα νυφικού κρεβατιού :μεγάλη ορθογώνια κουρτίνα που κρέμεται στις τραβέρσες του σοφά, απομονώνοντας το κρεβάτι (Νάξος) Τα κόκκινα γεωμετρικά κεντήματα Νάξου Δωδεκάνησα Λίνδος (Ρόδος) :Το κυριότερο κέντρο των ροδίτικων κεντημάτων από τα βυζαντινά χρόνια. Ωραιότατα σχέδια για σεντόνια, μαξιλάρια και «σπερβέρια». Μοτίβα : πολυδαίδαλα, ανθρώπινες φιγούρες, δικέφαοι αετοί, γιρλάντες, καράβια, λουλούδια, δαφνόκλαδα Χρώματα που κυριαρχούν : κόκκινο και πράσινο Βελονιές : η στρωτή ή φουσκωτή βελονιά, ίδια και στις δύο πλευρές του υφάσματος, Το παλιό ροδίτικο κέντημα ξεχωρίζει ανάμεσα στα αριστουργήματα της παγκόσμιας κεντητικής χειροτεχνίας. Τα σπερβέρια (και στις Κυκλάδες) : 40-50 οκάδες βάρος, λόγω του πυκνού κεντήματος - Σε δύο τύπους: 1. Σπερβέρια (Πάτμου) : Ορθογώνια από λινό, κεντημένα με κόκκινα ή πολύχρωμα μετάξια - Μονή μετρητή βελονιά : είτε σε κατακόρυφες ταινίες από ζευγάρια φύλλων, «πλατυφυλλένιο» είτε σε αλλεπάλληλες σχηματοποιημένες γλάστρες, κέντημα«σπίθα». Τα πλατυφυλλένια ήταν μονόχρωμα κόκκινα, ενώ της σπίθας ήταν με μαύρο και πράσινο μετάξι. 2. Σπερβέρια Ρόδου και Κω : Πολύφυλλη κουρτίνα που κρεμιέται στο ταβάνι και σκεπάζει ολόκληρο το κρεβάτι. Ράβεται με πολλά λοξά φύλλα που πλαταίνουν προς τα κάτω και στολίζεται με κεντητά μοτίβα που μικραίνουν προς τα πάνω. Εναλλάξ κόκκινες- πράσινες τυποποιημένες γλάστρες, οι «δίσκοι» (δίξοι) (στην Κω). Η γλάστρα της Ρόδου, έχει καθαρότερο σχήμα, ροδίτικη μετρητή βελονιά από παχύ, άστριφτο μετάξι, που την κάνουν ιδιαίτερα ανάγλυφη - χαρακτηριστικό της ροδίτικης κεντητικής. 17
Το άνοιγμα της κουρτίνας έχει σχήμα πόρτας με τριγωνικό αέτωμα - Θέματα της πόρτας : κατακόρυφες ταινίες από αλλεπάλληλες γλάστρες, τυποποιημένες Θέματα αετώματος: γοργόνες, δικέφαλοι αετοί, καράβια και στουροί. Ροδίτικο κέντημα (ανάγλυφο, διπλής όψης) Σπερβέρι (Ρόδος, Κως) Κύπρος Τσεβρές Λευκαρίτικη δαντέλα Χρυσοκέντητος επιτάφιος Κεντητική : συγγένεια με τη λαϊκή τέχνη των νησιών του Αιγαίου. Το ελληνικό στοιχείο διατηρήθηκε παρά τις παροδικές εξωτερικές επιδράσεις. Τσεβρέδες (και στη Σκύρο): για το στόλισμα του καναπέ, της πολυθρόνας, της κονσόλας ή του τραπεζιού της σάλας ψιλοκεντημένοι με χρωματιστά μετάξια και χρυσοκλωστές Τσεβρές = στενόμακρη ταινία ή τετράγωνο μαντήλι, από πολύ λεπτό βαμβακερό ή μεταξωτό ύφασμα, που κεντιόταν με μια βελονιά, διπλής όψης (ίδια και στις δύο όψεις). Η διακόσμηση,στον στενόμακρο τσεβρέ, συγκεντρώνεται στις στενές πλευρές, ενώ στον τετράγωνο, ολόγυρα. Συνήθως, τον σούρωναν στη μέση, για να σχηματίσει φιόγκο που στόλιζε τον καναπέ ή κρεμόταν πάνω από κάδρα, πιάτα ή καθρέφτες στον τοίχο. Θέματα : ανθισμένα κλαδιά και κλήματα με σταφύλια ( μουσουλμανική κεντητική) Λευκαρίτικα κεντήματα : εξαιρετικά λεπτά,με αιθέριες δαντέλες- Από τα χωριά Πάνω και Κάτω Λεύκαρα, στη Λάρνακα. 18
Λευκαρίτικη δαντέλα : από την πιο στενή μπιμπίλα, μέχρι την πλατύτερη- Ήταν τόσο φημισμένες που ο ίδιος ο Λεονάρντο ντα Βίντσι ήρθε στο νησί για να αγοράσει μία, προκειμένου να τη δωρίσει για την Αγία Τράπεζα του καθεδρικού ναού του Μιλάνου. Εκκλησιαστικά υφάσματα & κεντήματα (επιτάφιοι & άμφια) Διατηρούν τη βυζαντινή παράδοση, παρά τις διάφορες τεχνοτροπίες και τις επιδράσεις που δέχτηκαν : σε ορισμένα, ο λαϊκισμός διέσπασε την καλλιτεχνική βυζαντινή αισθητική, ενώ σε άλλα συναντάμε στοιχεία μπαρόκ. Δημιουργήματα ελληνικών εργαστηρίων, αλλά και μεμονωμένων τεχνιτών (απλοί άνθρωποι, μοναχοί, μοναχές ), χωρίς καλλιτεχνική παιδεία, αλλά με πηγαίο ταλέντο και έμπνευση. Η χρυσοκεντητική : εφαρμόστηκε σε επιταφίους - Μοναχός Αρσένιος : περίφημος κεντητής επιταφίων τον 16ου αιώνα. Η μεγαλοπρέπεια και η υποτέλεια είχαν για την χρυσοκεντητική την ίδια σημασία που έχει για τη ζωγραφική η χρωματική ευαισθησία. Η άνθσιση της χρυσοκεντηρικής. Ανάλογα με το γεωγραφικό χώρο, είτε ακολουθεί την παράδοση είτε επηρεάζεται από τις επαφές της με τη μικρασιατική και δυτική τέχνη Μεταβυζαντινή εκκλησιαστική κεντητική : διατηρεί τη βυζαντινή παράδοση, αλλά οι δυτικές επιδράσεις διαφοροποιούν κάποια στοιχεία της: πρόσωπα, χωρίς την αυστηρότητα έκφρασης των βυζαντινών έργων. Τύποι της ελληνικής δαντέλας Αρατζιδέλλα και μπιμπίλα : οι πιο γνήσιες ελληνικές δαντέλες ήταν δύο : Αρατζιδέλλα : στενή, ενδιάμεση (αντρ ντε) δαντέλα, που πλέκεται με βελόνα και λευκό μετάξι από τις γυναίκες της Σκύρου, κυρίως, στολίζοντας τα σκυριανά ρούχα : τα λοξά ανοίγματα που πλαταίνουν τον ποδόγυρο του γυναικείου πουκάμισου (της φορεσιάς) και την εξωτερική ράχη των μανικιών στα πουκάμισα των τσελιγκάδων. Η μπιμπίλα :διαδεδομένη σε όλη την Ελλάδα ( στο κεφαλομάντιλο, στην τραχηλιά, στον ποδόγυρο και σ τα μανίκια του γυναικείου πουκάμισου : στενή δαντέλα, με ευθύγραμμη την πλευρά που ράβεται και οδοντωντή την άλλη, που μένει ελεύθερη Πλέκεται με βελόνα, με λευκή ή χρωματιστή μεταξωτή κλωστή. Άλλοι τύποι δναντέλας : Η κοπανελιαστή,που πλέκεται στα κοπανέλια και η χυτή, που πλέκεται με τα δάχτυλα, χωρίς κανένα άλο όργανο - Κοπανελιαστές δαντέλες στόλιζαν τις γυναικείες μπόλιες στη Σαλαμίνα), και χυτές, τις μπόλιες στην Ανάφη. Τα λευκά κεντήματα και οι λευκές δαντέλες : συνηθισμένα στα ελληνικά νησιά. Γερμανική καταγωγή (Σαξονία) - Εφαρμόστηκαν στην Ιταλία (16 ος ) επηρεάζοντας έτσι την ελληνική λευκοκεντητική : Λευκαδίτικη μπολια: μεγάλο τετράγωνο, αραχνοΰφαντο μεταξωτό μαντίλι, που το ύφαιναν και το κεντούσαν οι Λευκαδίτισσες, για να το φορέσουν τρεις φορές στη ζωή τους : τη μέρα του γάμου, την 19
επόμενη που η νύφη επισκεπτόταν τους γονείς της και τη μεθεπόμενη, που οι γονείς την επισκέπτονταν. Λευκαδίτικο πουκάμισο: πλουσιοκεντημένο με λευκή βαμβακερή κλωστή - Κρυβόταν κάτω από τα εξωτερικά περιβλήματα και θεωρούνταν ντροπή να φανεί έστω και μια άκρη του. Κέντημα στην τραχηλιά και τα μανίκια (ζώα, πουλιά) πολύ λεπτοδουλεμένα που δεν διακρίνεις το περίγραμμά τους Βελονιά αζούρ & μικρές τρύπες Ψαριανή φορεσιά, το τσιμπουκωτό: ποδόγυρος & μανίκια κεντημένα με λευκή μεταξωτή κλωστή. Τα ανοίγματα στις φούστες με δαντέλα αριτζιδέλλα - ποδόγυρος με μπιμπίλα Λευκοκεντημένες πετσέτες Μυτιλήνης Τα αναχυτά κεντήματα της Σκύρου με αριτζιδέλλα, ρίζα και μερικές χρυσές βελονιές, που ζεσταίνουν την ψυχρή λευκότητα. Τα λευκοκεντήματα των άλλων νησιών του Αιγαίου : στόλιζαν κρεβατόγυρους, σεντόνια και πετσέτες, σε βαμβακερά υφάσματα και με βαμβακερή κλωστή Τα χυτά (τρυπητά) κεντήματα : με φιλτιρέ, δίνουν την αίσθηση δαντέλας. Το φιλτιρέ: Ξεφτίζουν σταυρωτά τον κάμπο του υφάσματος που πρόκειται να κεντηθεί. Έτσι, σχηματίζεται ένα ψαθωτό πλέγμα, πάνω στο οποίο κεντούν τα μοτίβα. Τα τρυπητά αυτά ή χυτά κεντήματα, ανήκουν στα μετρητά, καθώς οι κεντήστρες μετρούν τις κλωστές και τις βελονιές. ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΕΣ ΦΟΡΕΣΙΕΣ Η ταυτότητα του πολιτισμού κάθε περιοχής της Ελλάδας, μέχρι τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Εξέλιξη του βυζαντινού ενδύματος επί Τουρκοκρατίας, με βυζαντινά και αεχαιοελληνικά στοιχεία. Τα κεντήματα & τα κοσμήματα της ελληνικής φορεσιάς Τα κοσμήματα και τα κεντήματα της ελληνικής φορεσιάς, πηγάζουν από την ανθρώπινη ανάγκη για διάκριση και υπεροχή - Πρακτικά, η φορεσιά κάλυπτε την ανάγκη προφύλαξης από το κρύο, ενώ το κόσμημα ικανοποιούσε την επιθυμία για αποταμίευση. Τα κεντήματα & τα κοσμήματα της φορεσιάς εκφράζουν την τοπική αισθητική & τεχνοτροπία και τις τοπικές κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες. Το κόσμημα έχει ένα «φορητό» χαρακτήρα, ενώ το κέντημα, σταθερό και μόνιμο. Το κέντημα ανήκει στην οικιακή χειροτεχνία και εμφανίζει μια τοπική αισθητική και τεχνοτροπία. Αντίθετα, το κόσμημα ανήκει στην εργαστηριακή τέχνη κι εμφανίζει κοινά αισθητικά και τεχνοτροπικά στοιχεία τόσο σε γειτονικές περιοχές, όσο και περιοχές μακρινές μεταξύ τους. Κεντήματα στο γελέκι: το φόντο κεντιέται πάντα μαύρο, δίνοντας αυστηρό τόνο. Κέντημα στις κάλτσες (τσουράπια) των γυναικών : τα ξόμπλια όπως ονομάζονταν στην Αιτωλία - Πιο συνηθισμένα μοτίβα : τα πουλιά και οι καπεταναίοι (άνδρες με φουστανέλες, σε σειρές, ολόγυρα στο τσουράπι, σε γαλάζιο, κόκκινο, πράσινο ή κίτρινο. Ανεξάντλητες οι τοπικές και μορφολογικές ποικιλίες τηε ελληνικής φορεσιάς, γυναικείας & ανδρικής Γυναικεία φορεσιά : ράψιμο & κέντημα από τις γυναίκες του σπιτιού: 20