ΕΚΘΕΣΗ ΑΝΑΛΥΣΗΣ Ε ΟΜΕΝΩΝ

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗΣ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗΣ (Ι.Κ.Π.Α) ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΘΕΜΑΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗΣ Υπατίας 6 105.56 Αθήνα, τηλ. 210-32.50.524-9 ΕΚΘΕΣΗ ΑΝΑΛΥΣΗΣ Ε ΟΜΕΝΩΝ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΩΝ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗ ΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΩΝ ΑΝΑΓΚΩΝ ΤΩΝ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΩΝ ΠΡΟΝΟΙΑΚΩΝ ΦΟΡΕΩΝ Επιστηµονικά υπεύθυνος: Ελευθέριος Αγγελής Επ. καθ. Τµ. Πληροφορικής - ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2007

2

Εκτενής Περίληψη (Executive Summary) 1. Εισαγωγή Την παρούσα στατιστική ανάλυση ανέλαβε σύµφωνα µε την υπ. αριθ. πρωτ. 65254-28/8/2007 σύµβαση ανάθεσης έργου της Επιτροπής Ερευνών ΑΠΘ και εκπόνησε ο επίκουρος καθηγητής του τµήµατος Πληροφορικής ΑΠΘ Ελευθέριος Αγγελής µε την ερευνητική του οµάδα. Σκοπός Σκοπός της παρούσας έρευνας ήταν να καταγράψει πληροφορίες σχετικά µε τις ανάγκες συνεχούς επιµόρφωσης των εργαζοµένων στους προνοιακούς φορείς και να δώσει αποτελέσµατα που θα χρησιµοποιηθούν στο σχεδιασµό των κατάλληλων εκπαιδευτικών προγραµµάτων τα οποία θα ανταποκρίνονται στις ανάγκες που έχουν καταγραφεί. Πλαίσιο Η στατιστική επεξεργασία των δεδοµένων αυτών θα προσπαθήσει να περιγράψει τις ανάγκες συνεχούς επιµόρφωσης των εργαζοµένων στους προνοιακούς φορείς του κάθε Νοµού. Η ανάλυση δεδοµένων που ακολουθεί έχει συνεπώς ως επιµέρους στόχους την ταξινόµηση, την ποσοτική και ποιοτική επεξεργασία και την ερµηνεία των δεδοµένων που συλλέχθηκαν από τα ερωτηµατολόγια που διανεµήθηκαν στους εργαζόµενους των προνοιακών φορέων. Εγκυρότητα Πρέπει να σηµειωθεί ότι τα ερωτηµατολόγια ήταν ανώνυµα και οι απαντήσεις ήταν εµπιστευτικές, µε την έννοια ότι οι ερωτώµενοι έλαβαν τη διαβεβαίωση ότι οι απαντήσεις τους δεν θα γνωστοποιηθούν ούτε στους φορείς τους, ούτε στο υπόλοιπο προσωπικό. Οι ερωτώµενοι επίσης έλαβαν τη διαβεβαίωση ότι τα ερωτηµατολόγια θα χρησιµοποιηθούν µόνο συνολικά και µετά τη συλλογή µεγάλου αριθµού αυτών, έτσι ώστε να παρέχουν δεδοµένα µόνο για στατιστική επεξεργασία. Με τον τρόπο αυτό έγινε ξεκάθαρο ότι τα αποτελέσµατα της έρευνας θα χρησιµοποιηθούν µε µοναδικό σκοπό το όφελος των εργαζοµένων και εποµένως διασφαλίστηκε η ειλικρίνεια των περισσοτέρων απαντήσεων. 2. Μεθοδολογία οµή Οι περισσότερες από τις ερωτήσεις του ερωτηµατολογίου ήταν κλειστές και απαιτούσαν την επιλογή µιας ή περισσότερων απαντήσεων από µια λίστα απαντήσεων ενώ σε κάποιες περιπτώσεις οι ερωτώµενοι έπρεπε να απαντήσουν αριθµητικά. Ακόµη, στο ερωτηµατολόγιο υπήρχαν και ανοιχτές ερωτήσεις όπου ο ερωτώµενος µπορούσε να συµπληρώσει ελεύθερα τη γνώµη του. Μεθοδολογία Η έρευνα αυτή βασίστηκε κυρίως στην εκτεταµένη ποσοτική ανάλυση δεδοµένων µε τη βοήθεια του στατιστικού λογισµικού SPSS. Τα αποτελέσµατα παρουσιάζονται αναλυτικά για κάθε ερώτηση στο αντίστοιχο κεφάλαιο. Η επακόλουθη ποιοτική ανάλυση δεδοµένων έγινε αρχικά µε τη βοήθεια του πακέτου λογισµικού AtlasTI. Με τη βοήθεια του λογισµικού αυτού έγινε η οµαδοποίηση των ποιοτικών 3

απαντήσεων των ερωτηµατολογίων σε κατηγορίες, οι οποίες στη συνέχεια εισήχθησαν σε φύλλο υπολογισµού Excel για την περαιτέρω ανάλυση, ερµηνεία και σύνδεσή τους µε τα ποσοτικά αποτελέσµατα. Παραδοτέα Σύµφωνα µε την προαναφερθείσα σύµβαση: Ο πρώτος συµβαλλόµενος (Ι.Κ.Π.Α.) αναθέτει στο δεύτερο (Επιτροπή Ερευνών) τη στατιστική επεξεργασία των δεδοµένων της έρευνας και συγκεκριµένα τις παρακάτω ενέργειες: Α) Τον έλεγχο της αξιοπιστίας δεδοµένων, διόρθωση στοιχείων, εισαγωγή δεδοµένων 1.470 περίπου ερωτηµατολογίων εργαζοµένων και εκπροσώπων φορέων των νοµών Μακεδονίας και Θράκης σε βάση access, excel. Β) Τη στατιστική ανάλυση και µοντελοποίηση των δεδοµένων" Τα παραδοτέα συνεπώς της έρευνας αυτής αποτελούνται από: 1. Ένα ηλεκτρονικό αρχείο σε µορφοποίηση SPSS (IKPA erotimatologio.sav) και το ίδιο αρχείο σε µορφοποίηση Microsoft Excel (IKPA erotimatologio.xls) που περιέχουν τα αρχικά δεδοµένα που συλλέχθηκαν και ουσιαστικά αποτελούν την αιτηθείσα «βάση». 2. Ένα ηλεκτρονικό αρχείο σε µορφοποίηση Microsoft Excel (IKPA poiotika.xls) που περιέχει τις οµαδοποιηµένες κατανοµές και τις συχνότητές τους για την ποιοτική ανάλυση και ερµηνεία. 3. Ένα έντυπο αρχείο σε µορφοποίηση Adobe Acrobat (Ekthesi IKPA.pdf) που είναι το παρόν έγγραφο και περιγράφει αφενός τον έλεγχο αξιοπιστίας, διόρθωση στοιχείων και εισαγωγή δεδοµένων και αφετέρου τη στατιστική ανάλυση και µοντελοποίηση των δεδοµένων. Έλεγχος αξιοπιστίας δεδοµένων Ο συνολικά παραδοθείς αριθµός ερωτηµατολογίων ήταν 983 (72 εκπροσώπων των φορέων και 911 εργαζοµένων). Ένα πρόβληµα που αντιµετωπίσαµε από την αρχή ήταν οι χαµένες τιµές (missing values), δηλαδή οι ερωτήσεις οι οποίες έµειναν ασυµπλήρωτες για άγνωστη αιτία. Ακολουθώντας τις διεθνείς πρακτικές, αποκλείσαµε από τη στατιστική ανάλυση όσα ερωτηµατολόγια είχαν περισσότερες από το 50% των µεταβλητών τους ασυµπλήρωτες ή σειρές ερωτηµατολογίων µε ακριβώς τις ίδιες απαντήσεις. Στην πρώτη περίπτωση θεωρείται ότι η συµπλήρωση του ερωτηµατολογίου δεν έγινε µε την πρέπουσα σοβαρότητα, ή ακόµα και ότι δόθηκαν κάποιες απαντήσεις στην τύχη. Στη δεύτερη περίπτωση της επανάληψης σε σειρά ακριβώς οµοίων ερωτηµατολογίων µπορεί να θεωρηθεί ως «συνεργασία» των ερωτηθέντων ή ακόµα και ως προσπάθεια δολίευσης σε ακραία περίπτωση, οπότε τα ερωτηµατολόγια αυτά αφαιρέθηκαν για να µην επηρρεάσουν τη στατιστική εγκυρότητα. Με τον τρόπο αυτόν καταλήξαµε σε στατιστική ανάλυση 823 ερωτηµατολογίων (72 εκπροσώπων των φορέων και 750 εργαζοµένων) στα οποία και αναφέρονται τα στατιστικά που ακολουθούν. 3. Αποτελέσµατα Τα αποτελέσµατα παρατίθενται αναλυτικά στα κεφάλαια του "Μέρους 3", ακολουθώντας την πορεία και την αρίθµηση του ερωτηµατολογίου. Για κάθε ερώτηση έγινε αρχικά η ποσοτική της ανάλυση από την οποία παρατίθενται οι αντίστοιχοι πίνακες και διαγράµµατα (όπου κάτι τέτοιο είναι εφικτό), συνοδευόµενα από τα απαραίτητα σχόλια για την κατανόηση της ανάλυσης. Ακολούθως, όπου υπάρχει δυνατότητα, επιχειρείται και µια ποιοτική ανάλυση των απαντήσεων των ερωτηθέντων, ως οµαδοποίηση των συνηθέστερων από αυτές, αλλά και παράθεση κάποιων χαρακτηριστικών ή/και αντιθέτων απόψεων. 4

Τέλος, στο µέρος 4, επιχειρείται µια µοντελοποίηση των δεδοµένων µέσω µιας ανάλυσης συσχετίσεων επιλεγµένων ερωτήσεων. Να σηµειωθεί εδώ ότι ο συνολικός αριθµός των συσχετίσεων για τις περίπου 85 µεταβλητές που εµπλέκονται στην ανάλυση των απαντήσεων των ερωτηθέντων ανέρχεται σε αρκετά εκατοµµύρια (η µαθηµατική έκφραση του αριθµού αυτού είναι Σ=2!*85!). Συνεπώς, µε δεδοµένο ότι από τον ανάδοχο φορέα δεν εκφράστηκε κάποια ιδιαίτερη προτίµηση για συγκεκριµένες συσχετίσεις (βλέπε απόσπασµα από τη σύµβαση ανάθεσης), η ερευνητική οµάδα επέλεξε και εκπόνησε κάποιες συσχετίσεις που κατά την άποψή της είχαν ενδιαφέρον. Τα αποτελέσµατα αυτά παρατίθενται στο µέρος 4, όπως προαναφέρθηκε. 4. Συµπεράσµατα Στο σηµείο αυτό παραθέτουµε συνοπτικά κάποια εµφανή συµπεράσµατα της έρευνας, αλλά όχι τις ερµηνείες τους για τις οποίες αρµόδιος είναι ο εντολοδόχος οργανισµός (ΙΚΠΑ). Εδώ παρατίθενται απλά οι τάσεις που έγιναν εµφανείς µέσα από την ποσοτική (αρχικά) και ποιοτική (επαγωγικά) ανάλυση των δεδοµένων και λαµβάνοντας υπόψη τις δηλώσεις των ερωτηθέντων. Για λεπτοµερέστερες αναλύσεις κατά θέµα, ο αναγνώστης καλείται να ανατρέξει στα αντίστοιχα σηµεία που παρατίθενται αναλυτικά οι ερωτήσεις στα επόµενα κεφάλαια της παρούσας έκθεσης, κυρίως του "Μέρους 3" (επεξεργασία των επιµέρους ερωτήσεων ανάλυση προτιµήσεων) και "Μέρους 4" (ανάλυση συσχετίσεων). 1. Θέµατα εκπαίδευσης. Πρώτο σε προτίµηση για εκπαίδευση / κατάρτιση φαίνεται να είναι το θέµα των ατόµων µε αναπηρίες. Εµφανίζεται σε ποσοστό 50% (βλέπε πίνακα ΙΙΙ.2-24) και µάλιστα η ανάγκη αυτή παρατηρείται σχεδόν σε όλους τους φορείς, αλλού µε µεγαλύτερη ένταση και αλλού µε µικρότερη. Η ποιοτική ανάλυση έδειξε και κάποια «ανησυχία» των εργαζοµένων στο θέµα αυτό, αφού παρατηρήθηκαν σχόλια του τύπου «ελλιπής αρχική επιµόρφωση των εργαζοµένων», ή «οι περισσότεροι βρέθηκαν τυχαία στο χώρο», που ερµηνευόµενα εκφράζουν το αίτηµα για συνεχή και εντατική ενηµέρωση / κατάρτιση στο θέµα των ΑΜΕΑ. 2. Ειδικότητες. Όσον αφορά τις ειδικότητες που χρειάζονται επιµόρφωση, φαίνεται ότι η απάντηση είναι «όλες», αλλά µε επιφυλάξεις. Φαίνεται ότι η τάση είναι να διεξάγονται χωριστά σεµινάρια που να καλύπτουν τις ανάγκες κάθε φορέα χωριστά. Επίσης έγινε εµφανές ότι οι υπάλληλοι δεν ενδιαφέρονται για σεµινάρια που δεν έχουν σχέση µε το εργασιακό τους πεδίο, εκτός αν αυτά οργανώνονται κεντρικά, σε πανελλαδικό επίπεδο ίσως, και αφορούν θέµατα γενικότερου ενδιαφέροντος για τους υπαλλήλους (για παράδειγµα θέµατα ΑΜΕΑ, νοµικά θέµατα, χειρισµό υπολογιστών και εργασιακές σχέσεις), τα οποία όµως πρέπει να είναι µε πλήρη κάλυψη του υπαλλήλου, τόσο οικονοµική, όσο και θεσµική (χορηγούµενος τίτλος, αξιοκρατική επιλογή). 3. Τόπος. Είναι εµφανής η τάση να χωριστεί η εκπαιδευτική δραστηριότητα σε δύο µέρη: a. Θέµατα γενικού προνοιακού ενδιαφέροντος. Προτείνεται από τους ερωτηθέντες η κεντρική τους διοργάνωση (σε µεγάλη πόλη ή στο εξωτερικό), χωρίς όµως να αιτιολογείται αυτό (η ποιοτική ανάλυση δεν δίνει ενδείξεις δηλαδή για το «γιατί»). b. Εξειδικευµένα θέµατα. Προτείνεται η τοπική διεξαγωγή τους, ανά φορέα και σύµφωνα µε τις ανάγκες του κάθε φορέα. Η ποιοτική ανάλυση εδώ θεµελιώνει ισχυρά το σηµείο αυτό, συχνά και µε εκφράσεις «τολµηρές» (αναφέρονται στα κατα τόπους σηµεία) σχετικά µε την ικανότητα των υπαλλήλων να «κρατήσουν το βήµα» µε τις εξελίξεις. Στο σηµείο όµως αυτό τονίζεται επίσης σαν σηµαντικό σηµείο η συνέχεια των επιµορφώσεων αυτών, µε άλλα λόγια, να υπάρχει µια συνεχής και περιοδική επιµόρφωση στα θέµατα ενδιαφέροντος του κάθε φορέα. 5

4. Θέση στην ιεραρχία και προγράµµατα. Στην παράγραφο "16. Θέση στην ιεραρχία και θεµατολογία" της ανάλυσης συσχετίσεων απαντάται ενδεχοµένως και το ερώτηµα για το µειωµένο ενδιαφέρον σε κάποια προγράµµατα, όπως λογιστική ή θέµατα Ευρωπαϊκής Ένωσης (που έγιναν εµφανή στην ανάλυση προτιµήσεων στις παραγράφους ΙΙΙ.2-1 έως ΙΙΙ.2-23). Πιο συγκεκριµένα φαίνεται ότι οι υψηλότερα ιστάµενοι στην ιεραρχία έχουν διαφορετικές προτιµήσεις κατάρτισης από τους υφισταµένους τους, και µάλιστα σε θέµατα διαφοροποιηµένα. 5. Συµµετοχικότητα απαντήσεων. Υπήρξαν τέσσερις ερωτήσεις στο ερωτηµατολόγιο, οι οποίες στην ποιοτική ανάλυση απαντήθηκαν σχεδόν καθολικά, σε ποσοστό άνω του 90%. Αυτές ήταν: a. Β-10-β: Θα θέλατε να είχατε συµµετάσχει σε περισσότερα εκπαιδευτικά προγράµµατα που ν αφορούν το αντικείµενο εργασίας σας γιατί; b. Β-13-β: Ποιό κρίνετε ως αποτελεσµατικότερο µέσο πληροφόρησής σας για τα εκπαιδευτικά προγράµµατα που υλοποιούν άλλοι φορείς; c. -Ι-1-γ: Θα µπορούσε για λόγους εξοικονόµησης χρόνου η εκπαίδευση να γίνεται και Σάββατα; Ποιά η άποψή σας; d. -ΙΙ-1: Ποιές κατηγορίες και ειδικότητες των εργαζοµένων νοµίζετε ότι έχουν µεγαλύτερη ανάγκη για επιµόρφωση; Αιτιολογήστε την απάντησή σας. Στην ποσοτική ανάλυση η συµµετοχικότητα ήταν σαφώς µεγαλύτερη, µε σχεδόν όλες τις απαντήσεις να έχουν επεξεργαστεί από τους ερωτώµενους, µε την επιφύλαξη που αναφέρθηκε στην εισαγωγή, στην παράγραφο «έλεγχος αξιοπιστίας δεδοµένων» σχετικά µε την εγκυρότητα µέρους των ερωτηµατολογίων. 6. ιάφορα. ιάφορες σηµειώσεις που διαφάνηκαν από την ποιοτική ανάλυση, ίσως σηµαντικές ίσως όχι (στην κρίση του εργοδότη). a. Μέθοδος Bobath. Ζητήθηκε συχνά από τους εργαζόµενους στην ειδικότητα. b. Νοµός Καβάλας. ιαφάνηκε µια τάση «παραπόνων» για σεµινάρια σε όµορρους νοµού, αλλά όχι εκεί. Τελική σηµείωση: Σαν µια προτροπή και χωρίς καµµία δέσµευση, η οµάδα επεξεργασίας των δεδοµένων της έρευνας αυτής µετά από συζητήσεις που ακολούθησαν την καταγραφή των απόψεων και τάσεων που προαναφέρθηκαν, θα ήθελε να τονίσει το εξής: Παρατηρείται παγκόσµια µια τάση για εκπαίδευση ή κατάρτιση από απόσταση, ιδιαίτερα σε περιπτώσεις όπου: Υπάρχει γεωγραφικά διάσπαρτη κατανοµή του εργατικού δυναµικού Υπάρχει πληθώρα ειδικοτήτων και αναγκών Υπάρχει περιορισµός χρόνου Υπάρχει συνεχής ανάγκη επανάληψης της κατάρτισης Υπάρχει περιορισµός οικονοµικών πόρων Οι συνθήκες αυτές εκτιµούµε ότι ισχύουν όλες για το ΙΚΠΑ, συνεπώς θα θέλαµε να προτείνουµε τη θεώρηση της περίπτωσης να παρέχονται όλα ή κάποια από τα προγράµµατα κατάρτισης µε τη µέθοδο της από απόσταση εκπαίδευσης. Τα καταγραφέντα από τη διεθνή πρακτική πλεονεκτήµατα είναι: Εξοικονόµηση πόρων (χρόνου, χρήµατος, µετακινήσεων και εκπαιδευτικού προσωπικού) τόσο περισσότερο, όσο περισσότεροι οι υπάλληλοι που θα καταρτιστούν. Πρόσβαση σε πολύ µεγάλο αριθµό υπαλλήλων, που µπορεί να αγγίξει το 100% (ακόµα και στην περίπτωση που το σύνολο των υπηρεσιών ΕΝ διαθέτει τεχνολογική υποδοµή) Σηµαντική µείωση της απαιτούµενης κτιριακής υποδοµής για την κατάρτιση. 6

Επαναχρησιµοποίηση της εκπαιδευτικής υποδοµής και του εκπαιδευτικού υλικού, απλά µε αναβαθµίσεις στην τρέχουσα κατάσταση πραγµάτων. Γρήγορη προσαρµογή στις ανάγκες κατάρτισης. Αντίστοιχα, ελλοχεύει ο εξής σηµαντικός κίνδυνος που οδηγεί πολύ συχνά σε αποτυχία: Είναι απαραίτητη η τήρηση των προδιαγραφών της από απόστασης εκπαίδευσης! Περισσότερες πληροφορίες στο σηµείο αυτό δεν µπορούν να δοθούν, όµως αν τηρηθεί ο απλός αυτός κανόνας (µε σωστό σχεδιασµό των προγραµµάτων), έχει παγκόσµια αποδειχθεί ότι η από απόσταση εκπαίδευση ή/και κατάρτιση µπορεί να είναι αποδοτικότερη από την παραδοσιακή (όπου αποδοτικότητα = αποτελεσµατικότητα / πόρους). Είµαστε στη διάθεσή σας για περισσότερες διευκρινίσεις. 7

8

ΜΕΡΟΣ 1: Θεωρητικό πλαίσιο Α. Κοινωνικό περιβάλλον H έννοια της ια Βίου Eκπαίδευσης και Κατάρτισης δεν είναι καινούρια. Oι ρίζες της βρίσκονται στη βιοµηχανική εποχή, όταν οι οικονοµίες άρχισαν σταδιακά να επιταχύνονται και να επεκτείνονται για να φτάσουµε στις µέρες µας στην οικονοµία της πληροφορίας, της γνώσης και της παγκοσµιοποίησης, όπου η πληροφορία είναι πλέον ο τέταρτος συντελεστής της παραγωγής, µαζί µε τη φύση, την εργασία και το κεφάλαιο (Xαραµής, 1997). Σε όλο αυτό το χρονικό διάστηµα, που δεν είναι και πολύ µεγάλο - στην ουσία αναφερόµαστε στο δεύτερο µισό του 19ου και στον 20ο αιώνα - παρουσιάστηκαν έννοιες όπως εξειδίκευση (specialization), εργάτης γνώσης (knowledge worker) και διαχειριστική ή διοικητική (management) (Laudon & Laudon, 2000). Έγιναν δηλαδή σηµαντικές αλλαγές στο εργασιακό πεδίο, όπου, ειδικά στις µέρες µας, συχνά παρουσιάζεται πλέον το φαινόµενο να περικόπτονται θέσεις εργασίας γιατί δεν ανταποκρίνονται στις σύγχρονες ανάγκες, ενώ παράλληλα παρατηρείται έλλειµα προσφοράς για την κάλυψη νέων θέσεων - απαιτητικών από κάθε άποψη - που δηµιουργούνται. Προφανώς οι παραδοσιακές µέθοδοι, οι προσφερόµενες µε τα κλασικού τύπου σχολεία και πανεπιστήµια δεν µπορούσαν εδώ να βοηθήσουν στην ανάγκη της διαρκούς επιµόρφωσης και της εξειδίκευσης και έπρεπε να βρεθεί µια άλλη, πιο ευέλικτη λύση. Bρισκόµαστε συνεπώς αντιµέτωποι µε το βασικό σηµείο γέννεσης της έννοιας της κατάρτισης, τις ανάγκες δηλαδή για εκπαίδευση που δηµιουργούνται στο εργασιακό πεδίο και δεν µπορούν να καλυφθούν µε τις παραδοσιακές µεθόδους εκπαίδευσης. Έννοιες όπως οι προαναφερθείσες διαρκής επιµόρφωση και εξειδίκευση είναι άµεσο αποτέλεσµα του τεχνολογικού καλπασµού, της βελτίωσης των συνθηκών ζωής και της αύξησης της παραγωγικότητας σε όλους τους τοµείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Στις εξελίξεις αυτές πρέπει να ληφθούν υπόψη οι επιτακτικές σύγχρονες ανάγκες που υπαγορεύουν και καθοδηγούν τη µετεξέλιξη του παγκόσµιου επιστηµονικού πλαισίου. Είναι ευρέως πλέον παραδεκτό ότι τρείς είναι οι βασικοί άξονες εξελίξεων που άλλαξαν (και συνεχίζουν να αλλάζουν) τον κόσµο µας τα τελευταία χρόνια: ο οικονοµικός, ο τεχνολογικός και ο κοινωνικός πολιτισµικός (Καρούλης, 2007). Οικονοµία: Η άνοδος του κόστους εργασίας, της αµοιβής δηλαδή των εργαζοµένων, και η αύξηση του κύκλου εργασιών όλων σχεδόν των παραδοσιακών εταιρειών που προήλθε κυρίως από την παγκοσµιοποίηση του εµπορίου, έκλεισε και ιστορικά την παλαιά οικονοµική τάξη πραγµάτων (Βεργόπουλος, 1986). Όµως ένας καλύτερα αµοιβόµενα εργαζόµενος είναι ένα ακριβό κεφάλαιο που πρέπει να είναι πάντα αποδοτικό, άρα εκπαιδευµένο... Τεχνολογία: Η επιστηµονική και τεχνολογική επιτάχυνση είναι ίσως ό πλέον προφανής τοµέας της ανθρώπινης εξέλιξης. O Νόµος του Moore λέει για παράδειγµα ότι η ισχύς των ηλεκτρονικών υπολογιστών θα διπλασιάζεται κάθε 18 µήνες, και το παράδοξο είναι ότι ο νόµος αυτός ίσχυε για πολλά χρόνια, όσο και αν οι επιστήµονες τον χλεύαζαν και πίστευαν ότι θα ξεφουσκώσει σύντοµα... Αυτό που µας ενδιαφέρει όµως εδώ είναι το θέµα της ηµιζωής των γνώσεων, η απαξίωση δηλαδή των µισών από τις κατακτηθείσες γνώσεις. Σύµφωνα µε τον Bonikos (1994) στη µηχανική η ηµιζωή των γνώσεων υπολογίζεται σε 5-7 χρόνια, στη διοίκηση επιχειρήσεων 5-8 χρόνια, στη βιοτεχνολογία 5-6 χρόνια, στην ιατρική 3-5 χρόνια και στην πληροφορική 1-2 χρόνια! Προφανής και µοναδική λύση: η δια βίου εκπαίδευση των επιστηµόνων και των εργατών γνώσης σε κάθε σχεδόν τοµέα της ανθρώπινης δραστηριότητας... 9

Κοινωνία - Πολιτισµός: Ο ραγδαίος εκσυγχρονισµός του πρωτογενούς τοµέα παραγωγής και η επίσης ραγδαία αύξηση του τριτογενούς (υπηρεσίες) καθώς και η µαζική εισροή του γυναικείου εργατικού δυναµικού στον εργασιακό χώρο, έφεραν την ανάγκη της εκπαίδευσης µέσα στο χώρο της εργασίας. Παράλληλα, η αύξηση του βιοτικού επιπέδου των πολιτών εµφανίζει την ανάγκη για ποιοτική βελτίωση της προσωπικότητάς τους, που και αυτή κατά µεγάλο µέρος εκφράζεται από τα άτοµα σαν επένδυση σε εκπαίδευση... Οι εξελίξεις αυτές συντελέστηκαν όχι µόνο στην Ελλάδα αλλά και σε πολλές άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, µέσα σε ένα ασαφές θεσµικό πλαίσιο, που διαµορφώθηκε και συγκροτήθηκε σε ευρωπαϊκό επίπεδο από τους αντίστοιχους κανονισµούς των ταµείων και των διαφόρων προγραµµάτων δράσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης και σε εθνικό επίπεδο από υπουργικές-διοικητικές αποφάσεις και αποσπασµατικές νοµοθετικές ρυθµίσεις. Στη βάση αυτή αναπτύχθηκε ταχύτατα ένα σύνθετο δίκτυο ιδιωτικών, δηµόσιων ή κρατικά ελεγχόµενων φορέων παροχής προγραµµάτων κατάρτισης, που απευθύνονται κυρίως σε εργαζόµενους και ανέργους διαφόρων κοινωνικών οµάδων. Β. Ιδιοµορφίες της συνεχιζόµενης κατάρτισης Στα χρόνια γέννησης της δια βίου εκπαίδευσης και κατάρτισης και στη σχετική βιβλιογραφία που ακολούθησε την κίνηση αυτή, αναδύθηκαν και προβλήθηκαν οι ιδιοµορφίες που αυτή συνεπάγεται: Η βραχεία διάρκεια των προγραµµάτων, υπαγορευόµενη εν µέρει και από τη συνέργεια της κατάρτισης µε την Εκπαίδευση Ενηλίκων, αποτελεί τον πρώτο παράγοντα που επιδρά στην οργάνωση και την υλοποίηση των σχετικών προγραµµάτων. Η ποικιλία στόχων και µεθόδων υπαγορεύεται από τη συνεχή µετεξέλιξη του εργασιακού πεδίου και ουσιαστικά δυσκολεύει επίσης την προτυποποίηση του σχεδιασµού των προγραµµάτων. Το ευρύ φάσµα περιεχοµένων και εξειδικεύσεων αποτελεί άµεση απόρροια του προηγουµένου και οδηγεί σε περαιτέρω εξειδίκευση του σχεδιασµού και αύξηση της περιπλοκότητας. Η πολυδιάστατη προσφορά και ζήτηση απαξιώνει επίσης τα υπάρχοντα προγράµµατα και απαιτεί το σχεδόν επι τούτοις (ad-hoc) σχεδιασµό κάθε νέου προγράµµατος. Η πολλαπλότητα χρηµατοδοτήσεων έρχεται να δώσει και αυτή την πινελιά της, αφού κάθε εµπλεκόµενος χρηµατοδότης θέτει και τις δικές του απαιτήσεις. Γ. Η ποιότητα των προγραµµάτων κατάρτισης Στο πλαίσιο αυτό αναδύθηκε προφανώς σαν κεντρικό θέµα το ζήτηµα της ποιότητας και της αξιολόγησης των προσφεροµένων προγραµµάτων κατάρτισης. Το ζήτηµα αυτό τίθεται σήµερα σε συνολικό Ευρωπαϊκό επίπεδο, αλλά και στις χώρες µέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης επιτακτικά αλλά µε εντελώς νέους όρους, για λόγους που συναρτώνται κυρίως µε τη διαχείριση των χρηµατοδοτήσεων και την αποδοτική επένδυσή τους σε δραστηριότητες κατάρτισης. Το πλήθος των δραστηριοτήτων που τα τελευταία χρόνια αναπτύσσονται για ζητήµατα διασφάλισης της ποιότητας και αξιολόγησης της αποτελεσµατικότητας των προγραµµάτων κατάρτισης (συνέδρια, σεµινάρια, εκδόσεις και έρευνες) σε όλες σχεδόν τις Ευρωπαϊκές χώρες είναι χαρακτηριστικό των τάσεων που ήδη αναπτύσσονται και των συναφών εξελίξεων που βραχυπρόθεσµα διαµορφώνονται (ενδεικτικά Ant et al. 1996, CEDEFOP 1996, Commission of the E.C. 1993, Severing and Stahl 1995, O.E.C.D. 1991), όπως επίσης είναι 10

χαρακτηριστική και η αναφορά του όρου "ποιότητα" σε όλα τα συναφή µε την κατάρτιση κείµενα των οργάνων της Ευρωπαϊκής Ένωσης και η προτεραιότητα που αποδίδεται στη διασφάλισή της σε όλα τα σχετικά µε την εκπαίδευση και κατάρτιση ή την έρευνα Ευρωπαϊκά προγράµµατα (Adapt, Leonardo, Socrates, TSER κ.λπ.). Η ποιότητα ενός προγράµµατος κατάρτισης αποτελεί µια πολυδιάστατη και σχετικά σύνθετη έννοια, που αναφέρεται στο σύνολο των βασικών χαρακτηριστικών του και κατά συνέπεια δεν επιδέχεται ένα γενικό και µονοσήµαντο ορισµό. Το επίπεδο εποµένως της ποιότητας ενός προγράµµατος κατάρτισης καθορίζεται από την αντιστοίχιση των βασικών χαρακτηριστικών του σε σαφώς καθορισµένα πρότυπα και προδιαγραφές. Από διαφορετικές οπτικές όµως, που προσδιορίζονται στο επίπεδο της πολιτικής ενός οργανισµού κατάρτισης, η ποιότητα ενός προγράµµατος κατάρτισης µπορεί να ορισθεί µε αναφορά: Στο περιεχόµενο, τα µέσα και τις µεθόδους κατάρτισης. Στην περίπτωση αυτή ενδιαφέρει η επάρκεια του θεµατολογίου, η αποτελεσµατικότητα των εκπαιδευτικών µεθόδων, η καταλληλότητα των εκπαιδευτικών µέσων, η επάρκεια των εκπαιδευτών κ.λπ. Η βελτιστοποίηση, δηλαδή, της αποτελεσµατικότητας των διαδικασιών διδασκαλίας και µάθησης ενός προγράµµατος κατάρτισης (εκπαιδευτική/παιδαγωγική προσέγγιση). Στη σχέση του οικονοµικού κόστους µε την απόδοση της κατάρτισης. Στην περίπτωση αυτή ενδιαφέρει η αποτελεσµατικότητα της κατάρτισης σε συνάρτηση µε το κόστος της ανά καταρτιζόµενο για την κάλυψη συγκεκριµένων αναγκών ή την αντιµετώπιση συγκεκριµένων προβληµάτων. Η ελαχιστοποίηση, δηλαδή, του κόστους και η µεγιστοποίηση της αποτελεσµατικότητας ενός προγράµµατος κατάρτισης (µακρο-οικονοµική προσέγγιση). Στην παροχή ευκαιριών κατάρτισης σε συγκεκριµένες κοινωνικές οµάδες. Στην περίπτωση αυτή ενδιαφέρει η διεύρυνση των δυνατοτήτων κατάρτισης και η πληρέστερη συµµετοχή ατόµων που ανήκουν σε συγκεκριµένες κοινωνικά µειονεκτούσες πληθυσµιακές οµάδες. Η κάλυψη, δηλαδή, διαπιστωµένων κοινωνικών αναγκών µέσω ενός προγράµµατος κατάρτισης (κοινωνική προσέγγιση). Στην ικανοποίηση των ενδιαφεροµένων "πελατών". Στην περίπτωση αυτή ενδιαφέρει η ανταπόκριση της προσφερόµενης κατάρτισης στις ανάγκες και τις απαιτήσεις των εκπαιδευοµένων ή των εργοδοτών τους, όπως προσδιορίζονται από τις εργασιακές πρακτικές τους (π.χ. ανάπτυξη νέων δεξιοτήτων) ή τα οικονοµικά τους σχέδια (π.χ. αύξηση της παραγωγικότητας). Η κάλυψη, δηλαδή, διαπιστωµένων αναγκών ή δηλωµένων απαιτήσεων (προσέγγιση προσφοράς υπηρεσιών). Στην αποτελεσµατικότητα των ενεργειών σχεδιασµού και υλοποίησης ενός έργου. Στην περίπτωση αυτή ενδιαφέρει η βελτιστοποίηση της απόδοσης των ατόµων και των λειτουργικών µονάδων ενός οργανισµού κατάρτισης, που εµπλέκονται στις δραστηριότητες σχεδιασµού, εφαρµογής και αξιολόγησης ενός προγράµµατος κατάρτισης (διοικητική προσέγγιση). Σε κάθε περίπτωση και ανεξάρτητα από τους επιµέρους προσδιορισµούς της, η ποιότητα ενός προγράµµατος κατάρτισης καθορίζεται από την ποιότητα του σχεδιασµού του και από την ποιότητα της υλοποίησής του. Η ποιότητα του σχεδιασµού ενός προγράµµατος κατάρτισης καθορίζεται µε τη σειρά της από την αντιστοίχιση των προδιαγραφών του στις διαπιστωµένες ανάγκες και απαιτήσεις που επιδιώκει να καλύψει, ενώ η ποιότητα της υλοποίησής του καθορίζεται από την επάρκεια ενός φορέα κατάρτισης να υλοποιεί ένα πρόγραµµα σύµφωνα µε τις καθορισµένες προδιαγραφές του. Στα δύο αυτά επίπεδα, σχεδιασµού και υλοποίησης, είναι καθοριστικής σηµασίας ο ρόλος των συστηµάτων και των διαδικασιών διασφάλισης και αξιολόγησης της ποιότητας ενός προγράµµατος κατάρτισης. ηλαδή, των οργανωτικών δοµών και των προγραµµατισµένων ενεργειών για τον έλεγχο και τη διασφάλιση της αντιστοιχίας των βασικών χαρακτηριστικών ενός προγράµµατος κατάρτισης σε µια σειρά σαφώς καθορισµένων προτύπων και προδιαγραφών. Ο προσδιορισµός εποµένως των βασικών χαρακτηριστικών ενός προγράµµατος κατάρτισης και των παραγόντων που τα διαµορφώνουν και ο καθορισµός µιας σειράς αντίστοιχων προτύπων και προδιαγραφών σε 11

συνδυασµό µε ένα σύνολο µεθόδων ελέγχου αποτελούν τη βάση κάθε συστήµατος διασφάλισης και αξιολόγησης της ποιότητάς του.. Βασικά στοιχεία µιας ερευνητικής δραστηριότητας Εντελώς σχηµατικά, κάθε ερευνητική δραστηριότητα περιλαµβάνει: 1. Οριοθέτηση και σαφή περιγραφή του αντικειµένου της έρευνας. 2. Καταγραφή και παρουσίαση διαπιστώσεων και συµπερασµάτων συναφών ερευνών. 3. Τεκµηρίωση της αναγκαιότητας της έρευνας. 4. ιατύπωση των στόχων της έρευνας. 5. ιατύπωση παραδοχών και περιορισµών στη διερεύνηση του αντικειµένου. 6. Επιλογή των µεθόδων συλλογής των στοιχείων. Μεταξύ των καθιερωµένων µεθόδων συλλογής στοιχείων για το πλαίσιο αναφοράς, τον πληθυσµό-στόχο ενός προγράµµατος ή τις εκπαιδευτικές ανάγκες µιας οµάδας ατόµων ή του συνόλου του πληθυσµού-στόχου ενός προγράµµατος περιλαµβάνονται: Α. Η ιερεύνηση Απόψεων Επιλεγµένων Οµάδων Πληθυσµού (Survey). Η µέθοδος αυτή απαιτεί ικανό σε µέγεθος και κατάλληλα επιλεγµένο αντιπροσωπευτικό δείγµα ατόµων. Ως κύριο πλεονέκτηµα της µεθόδου αναφέρεται το σύντοµο χρονικό διάστηµα και το χαµηλό κόστος συλλογής των στοιχείων και ως κύριο µειονέκτηµα ο ενδεχόµενος υποκειµενισµός των απόψεων και των εκτιµήσεων των ερωτώµενων. Β. Η Παρατήρηση επιλεγµένων δραστηριοτήτων ή εργασιών Η επιλογή δραστηριοτήτων ή εργασιών που αναπτύσσονται ή εκτελούνται µε επάρκεια και πληρότητα σε συνήθεις συνθήκες είναι εδώ η βασική απαίτηση, ενώ παράλληλα απαιτούνται και κατάλληλα εκπαιδευµένοι παρατηρητές. Ως κύριο πλεονέκτηµα της µεθόδου αναφέρεται η ακρίβεια, η πληρότητα και η σχετική αντικειµενικότητα των στοιχείων, δεδοµένης της ουδετερότητας των παρατηρητών, και ως κύριο µειονέκτηµα το µεγάλο χρονικό διάστηµα και το υψηλό κόστος συλλογής των στοιχείων. Γ. Η Συλλογή Απόψεων και Εκτιµήσεων Ειδικευµένων Ατόµων (Experts jury). Η µέθοδος αυτή απαιτεί κατάλληλα επιλεγµένο δείγµα ειδικευµένων ατόµων µε κριτήριο την εµπειρία, την εξειδίκευση και τη γνώση του υπό διερεύνηση αντικειµένου για τη συλλογή και ανάλυση των απόψεων και εκτιµήσεών τους. Ως κύριο πλεονέκτηµα της µεθόδου αναφέρεται η αξιοπιστία και η πληρότητα των στοιχείων σε συνδυασµό µε το σύντοµο χρονικό διάστηµα και το χαµηλό κόστος συλλογής τους και ως κύριο µειονέκτηµα ο ενδεχόµενος υποκειµενισµός των απόψεων και των εκτιµήσεων των ερωτωµένων.. Η Ανάλυση Περιεχοµένου Ειδικών Κειµένων (Text content analysis). Η µέθοδος αυτή απαιτεί την επιλογή έντυπου υλικού που το περιεχόµενό του αναφέρεται στο υπό διερεύνηση αντικείµενο. Η εφαρµογή της περιορίζεται προφανώς µόνο σε αντικείµενα έρευνας για τα οποία υπάρχει και είναι διαθέσιµο σχετικό έντυπο υλικό, ενώ παράλληλα είναι πρακτικά αδύνατο να εξασφαλιστεί η πληρότητα και εγκυρότητα των στοιχείων. Κάθε µέθοδος συλλογής στοιχείων παρουσιάζει κατά περίπτωση πλεονεκτήµατα και µειονεκτήµατα που αφορούν την αντικειµενικότητα, την αξιοπιστία και την εγκυρότητα των 12

συλλεγοµένων στοιχείων. Η επιλογή της καταλληλότερης µεθόδου για µια συγκεκριµένη έρευνα συναρτάται µε το αντικείµενο και τις συνθήκες διεξαγωγής της, καθώς και µε τα διαθέσιµα τεχνικά και οικονοµικά µέσα. Σε κάθε περίπτωση πάντως και για τη διασφάλιση της πληρότητας των απαιτούµενων στοιχείων ενδείκνυται, εφόσον είναι εφικτός, ο κατάλληλος συνδυασµός περισσοτέρων της µίας µεθόδων. Επιλογή ή ανάπτυξη των µέσων συλλογής των στοιχείων. Μεταξύ των καθιερωµένων µέσων συλλογής στοιχείων για το πλαίσιο αναφοράς, τον πληθυσµόστόχο ενός προγράµµατος ή τις εκπαιδευτικές ανάγκες µιας οµάδας ατόµων ή του συνόλου του πληθυσµού-στόχου ενός προγράµµατος, περιλαµβάνονται κατάλληλα σχεδιασµένα σε συνάρτηση µε το αντικείµενο, τους στόχους και τη µέθοδο της έρευνας Ερωτηµατολόγια, που απαντώνται από κατάλληλα επιλεγµένα άτοµα. Κλίµακες Παρατήρησης εργαζοµένων κατά την ανάπτυξη επιλεγµένων δραστηριοτήτων ή κατά την εκτέλεση επιλεγµένων εργασιών, που συµπληρώνονται από κατάλληλα εκπαιδευµένους παρατηρητές. οµηµένες Συνεντεύξεις µε επιλεγµένα άτοµα που λαµβάνονται από κατάλληλα εκπαιδευµένους συνεντευκτές. Κάθε µέσο συλλογής στοιχείων παρουσιάζει κατά περίπτωση πλεονεκτήµατα και µειονεκτήµατα που αφορούν την αντικειµενικότητα, την αξιοπιστία και την εγκυρότητα των συλλεγοµένων στοιχείων. Η επιλογή του καταλληλότερου µέσου συλλογής στοιχείων συναρτάται µε το αντικείµενο και τις συνθήκες διεξαγωγής της έρευνας, καθώς και µε τα διαθέσιµα τεχνικά και οικονοµικά µέσα. Στην περίπτωση ανάπτυξης ενός µέσου συλλογής στοιχείων µιας έρευνας απαιτείται κατάλληλος σχεδιασµός, που θα επιτρέπει την οργανωµένη συλλογή έγκυρων και αξιόπιστων στοιχείων, αλλά και παράλληλα αξιοποιήσιµων για τη διερεύνηση του συγκεκριµένου αντικειµένου µε βάση τους στόχους της έρευνας. Ανάλυση των στοιχείων µε κατάλληλα επιλεγµένες µε βάση το αντικείµενο και τους στόχους της έρευνας ποσοτικές (στατιστικές) ή ποιοτικές τεχνικές. Μεταξύ των καθιερωµένων ποσοτικών (στατιστικών) τεχνικών ανάλυσης των στοιχείων µιας έρευνας του πλαισίου αναφοράς, του πληθυσµού-στόχου ενός προγράµµατος ή των εκπαιδευτικών αναγκών µιας οµάδας ατόµων ή του συνόλου του πληθυσµού-στόχου ενός προγράµµατος περιλαµβάνονται: Περιγραφικές τεχνικές: Κατανοµές συχνοτήτων (δείκτες κεντρικής τάσης, µέσος όρος, διάµεσος, διασπορά συχνοτήτων, διαγράµµατα κλπ) Συµπερασµατικές τεχνικές: Στατιστικοί Έλεγχοι ιαφορών µε διάφορα κριτήρια (χ 2, t-test, µη παραµετρικά κριτήρια) Μεταξύ των ποιοτικών τεχνικών ανάλυσης των στοιχείων µιας έρευνας ευρύτερα είναι καθιερωµένη και ευρύτερα διαδεδοµένη η ανάλυση του περιεχοµένου κειµένων ή πρωτοκόλλων καταγραφής συνεντεύξεων, συζητήσεων ή παρατηρήσεων. Μια αναλυτική παρουσίαση ερευνητικών µεθόδων και τεχνικών περιλαµβάνεται στο Cohen & Manion (1997). Ε. Ο σχεδιασµός του προγράµµατος κατάρτισης Βασικό στόχο των δραστηριοτήτων σχεδιασµού ενός προγράµµατος αποτελεί η ανταπόκριση του προγράµµατος σε διαπιστωµένες εκπαιδευτικές ανάγκες του πληθυσµού στον οποίο απευθύνεται. Το στοιχείο αυτό προσδιορίζει σηµαντικά τόσο την ποιότητα όσο και την αποτελεσµατικότητα του προγράµµατος. 13

Στις βασικές δραστηριότητες σχεδιασµού ενός προγράµµατος κατάρτισης περιλαµβάνονται απαραίτητα (Χασάπης, 2000): 1. Η διερεύνηση του πεδίου αναφοράς του Στα αποτελέσµατα της διερεύνησης του πεδίου αναφοράς ενός προγράµµατος είναι αναγκαίο να περιλαµβάνονται: 1. Η αποτύπωση και η ανάλυση της βασικής οργανωτικής δοµής και της λειτουργικής διάρθρωσης του διερευνώµενου πεδίου αναφοράς (εταιρείας, οργανισµού ή τµήµατος, τοµέα ή κλάδου οικονοµικής δραστηριότητας, τύπου ή κατηγορίας επαγγελµατικών δραστηριοτήτων, γεωγραφικής περιοχής κ.λπ.). 2. Ο εντοπισµός και η καταγραφή των στόχων, του περιεχοµένου, των πρακτικών και των αποτελεσµάτων ή προϊόντων των βασικών δραστηριοτήτων κάθε οργανωτικής ή λειτουργικής ενότητας (µονάδας, τµήµατος, τοµέα, οργανισµού, κλάδου, κατηγορίας ή περιοχής) του πεδίου αναφοράς. 3. Η αποτύπωση και η καταγραφή των βασικών µεθόδων και µέσων που εφαρµόζονται και χρησιµοποιούνται κατά την εκτέλεση των αναγκαίων για την ανάπτυξη των βασικών δραστηριοτήτων κάθε οργανωτικής ή λειτουργικής ενότητας του πεδίου αναφοράς εργασιών. 4. Η αποτύπωση και η καταγραφή των τυπικών συνθηκών εκτέλεσης των αναγκαίων εργασιών και ανάπτυξης των βασικών δραστηριοτήτων κάθε οργανωτικής ή λειτουργικής ενότητας του πεδίου αναφοράς. 5. Ο εντοπισµός και η καταγραφή των προαπαιτούµενων τυπικών και ουσιαστικών ατοµικών προσόντων για τη συµµετοχή στην ανάπτυξη των βασικών δραστηριοτήτων κάθε οργανωτικής ή λειτουργικής ενότητας του πεδίου αναφοράς. 6. Η αποτύπωση και η καταγραφή των στόχων, του περιεχοµένου και των κυρίαρχων πρακτικών των καθιερωµένων δραστηριοτήτων κατάρτισης, επιµόρφωσης και γενικότερα ανάπτυξης του ανθρώπινου δυναµικού, που αναπτύσσονται και εφαρµόζονται στα πλαίσια των οργανωτικών ή των λειτουργικών ενοτήτων του πεδίου αναφοράς. 7. Ο εντοπισµός και η περιγραφή πρωταρχικών εξωγενών παραγόντων που διαφοροποιούν ή ενδέχεται στο άµεσο µέλλον να διαφοροποιήσουν βασικά χαρακτηριστικά και λειτουργίες του πεδίου αναφοράς. Τρέχουσες ή αναµενόµενες τροποποιήσεις του θεσµικού πλαισίου, µεταβολές στην οργάνωση και το περιεχόµενο της εργασίας ή µεταβολές στις µεθόδους ή και τα µέσα εργασίας και οι ενδεχόµενες επιπτώσεις τους στα οργανωτικά ή και τα λειτουργικά χαρακτηριστικά του πεδίου αναφοράς εντοπίζονται και καταγράφονται. 2. Η διερεύνηση του πληθυσµού-στόχου Η διερεύνηση, καταγραφή και ανάλυση των βασικών χαρακτηριστικών του πληθυσµού-στόχου ενός προγράµµατος αποτελεί µια επίσης ερευνητική δραστηριότητα, που προϋποθέτει ανάλογη µεθοδολογία και αντίστοιχες τεχνικές και µέσα συλλογής και ανάλυσης στοιχείων. Η διερεύνηση και κατά συνέπεια η επαρκής γνώση βασικών χαρακτηριστικών του πληθυσµού-στόχου ενός προγράµµατος αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση τόσο για τον προσδιορισµό των εκπαιδευτικών του αναγκών, όσο και για την αποτελεσµατική οργάνωση και εφαρµογή του προγράµµατος. Στα αποτελέσµατα της διερεύνησης του πληθυσµού-στόχου ενός προγράµµατος είναι αναγκαίο να περιλαµβάνονται: 1. Η καταγραφή, η ανάλυση και η παρουσίαση των δηµογραφικών χαρακτηριστικών του πληθυσµού-στόχου (φύλο, ηλικία). 2. Η καταγραφή, η ανάλυση και η παρουσίαση των κοινωνικών χαρακτηριστικών του πληθυσµού-στόχου (οικογενειακή κατάσταση). 3. Η καταγραφή, η ανάλυση και η παρουσίαση των εκπαιδευτικών και µορφωτικών 14