Δ. ΚΡΗΤΗ. και Νήσος Γαύδος

Εξερευνήστε το τοπίο, τα πετρώματα και τη φύση της Δ. Κρήτης και της νήσου Γαύδου. Γνωρίστε την ιστορία και τον πολιτισμό τους. Δ. ΚΡΗΤΗ και Νήσος Γαύδος ΕΡΓΟ: ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΓΕΩΤΟΠΩΝ-ΓΕΩΠΑΡΚΩΝ, ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΑΕΙΦΟΡΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

ΓΝΩΡΙΜIΑ ΜΕ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧH Η περιοχή παρουσιάζει μεγάλο γεωλογικό ενδιαφέρον, κυρίως λόγω των ανυψωτικών κινήσεων και των παλαιοακτών, που κατά θέσεις φθάνουν τα 9 μ. και όπου η ανύψωση συνεχίζεται ως σήμερα. Υπάρχουν ακόμη, στο σύνολο σχεδόν της περιοχής ενδιαφέροντος, θέσεις με έντονη τεκτονική δραστηριότητα, στην οποία οφείλεται η σημερινή μορφολογία της, μεγάλα φαράγγια, λίμνες και οροπέδια (πόλγες). Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι ραουβάκες (ή γραουβάκες) με τις γύψους, το παλαιότερο πέτρωμα στην περιοχή (Τριαδικό). Ελαφονήσι: Πανοραμική άποψη Γ ΚΟΙΝΟΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΣΤΗΡΙΞΗΣ (2000-2006) ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΥΓΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΟΥΜΕΝΟ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ (ΕΤΠΑ) ΔΡΑΣΗ 7.3.1/ΠΡΑΞΗ 7.3.1.3 ΙΙ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΓΕΩΛΟΓΙΚΩΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑΛΛΕΥΤΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΓΕΝΙΚΗΣ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΓΕΩΛΟΓΙΚΩΝ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΕΩΝ Σπύρου Λούη 1, Ολυμπιακό Χωριό, Γ Είσοδος, 136 77 Αχαρναί, Αττική Τηλ.: 210 2413175 FAX: 210 2413448 www.igme.gr Η σειρά «Γεωδιαδρομές στην Ελλάδα» είναι πιλοτική έκδοση του Ινστιτούτου Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών (ΙΓΜΕ) με τη χρηματοδότηση του Γ ΚΠΣ για το έργο: «Ανάδειξη γεωτόπων-γεωπάρκων, συμβολή στην αειφόρο ανάπτυξη» και το υποέργο: «Δημιουργία υλικού προβολής, διάδοσης, ευαισθητοποίησης για τους γεώτοπους και τα γεωπάρκα», ενώ η αποτύπωση των γεωδιαδρομών έγινε στο πλαίσιο του υποέργου «Μελέτες-σχεδιασμός γεωδιαδρομών για δυνητικά γεωπάρκα» του ίδιου έργου, κατά το έτος 2008. Για το σχεδιασμό της σειράς «Γεωδιαδρομές» ελήφθησαν υπόψη η σειρά Landscapes from stone, από κοινού έκδοση της Γεωλογικής Υπηρεσίας της Βόρειας Ιρλανδίας και της Γεωλογικής Υπηρεσίας της Ιρλανδίας, τα φυλλάδια για το γεωπάρκο του νησιού RAB από την ProGEO Croatia, καθώς και διάφορα άλλα σχετικά έντυπα. ΕΡΕΥΝΑ ΥΠΑΙΘΡΟΥ, ΚΕΙΜΕΝΑ, ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: Ε. Αθανασούλη, Σ. Παυλίδου, Ειρ. Θεοδοσίου Γ. Κουρμούλη 102, 741 00 Χανιά Τηλ.: 28310 23684 FAX: 28310 28863 ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ ΕΡΓΟΥ, ΚΕΙΜΕΝΑ, ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ, ΣΧΕΔΙΑΣΗ: Ειρ. Θεοδοσίου, ΙΓΜΕ, ren@igme.gr Διεύθυνση Γενικής Γεωλογίας και Γεωλογικών Χαρτογραφήσεων (ΔΓΓΧ), dggx@igme.gr Διευθυντής ΔΓΓΧ: Π. Τσόμπος Επεξεργασία χαρτών με Συστήματα Γεωγραφικών Πληροφοριών (Σ.Γ.Π.): Ε. Κλεισιούνη ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ, ΣΧΕΔΙΑΣΗ, ΠΑΡΑΓΩΓΗ: Εκδόσεις Kαλειδοσκόπιο, www.kaleidoscope.gr ISBN 978-960-87453-4-6 Copyright ΙΓΜΕ, Γεωδιαδρομές 2009

ΠΩΣ ΝΑ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΕΙΤΕ ΤΙΣ ΚΑΡΤΕΛΕΣ 2 Οι διαδρομές που περιγράφονται στις καρτέλες είναι σχεδιασμένες έτσι ώστε να επιτρέπουν να γνωρίσετε μερικά στιγμιότυπα της γεωλογικής και της άρρηκτα δεμένης μαζί της πολιτιστικής ιστορίας του τόπου. Στις πέντε εισαγωγικές καρτέλες παρουσιάζεται συνοπτικά η φυσική, πολιτιστική και γεωλογική κληρονομιά της περιοχής και στις υπόλοιπες δέκα οι αντίστοιχες διαδρομές. Από τις διαδρομές, άλλες είναι σχεδιασμένες για αυτοκίνητο και άλλες για περπάτημα. Κάθε καρτέλα αφορά συνήθως μία διαδρομή. Οι παράγραφοι με κεφαλαία γράμματα (Α, Β,...) δίνουν οδηγίες σχετικά με το πώς θα κινηθείτε για να προσεγγίσετε μια θέση, ενώ οι παράγραφοι με αριθμούς (1, 2,...) δίνουν πληροφορίες κυρίως για το γεωλογικό ενδιαφέρον της θέσης (γεώτοπος). Τα ίδια γράμματα και οι αριθμοί στο χάρτη αντιστοιχούν στις οδηγίες και στις ερμηνευτικές πληροφορίες. Οι χάρτες αυτών των καρτελών είναι ενδεικτικοί, με αδρές πληροφορίες. Ο τοπογραφικός χάρτης 1:50.000 είναι απαραίτητο εργαλείο στην εξόρμησή σας, ακόμη καλύτερα και οι αντίστοιχοι γεωλογικοί χάρτες (φύλλα χάρτου του ΙΓΜΕ Καστέλι, Παλαιόχωρα, Πλατανιάς, Αλικιανός, Χανιά, Βρύσες, Ρέθυμνο, Γαύδος). Οι γεωδιαδρομές είναι είτε μονοθεματικές είτε πολυθεματικές. Οι σχεδιασμένες στο χάρτη γεωδιαδρομές (ένα χρώμα για κάθε διαδρομή) δεν είναι, προς το παρόν τουλάχιστον, πλήρως σηματοδοτημένες στο ύπαιθρο. Υπάρχει πρόθεση να σηματοδοτηθούν με επιτόπου ενδείξεις (πινακίδες με το λογότυπο, στα ίδια χρώματα της γεωδιαδρομής στις καρτέλες, μικρές καθοδηγητικές αρχικά με έναν αριθμό και το όνομα της γεωδιαδρομής και του γεωτόπου, και μεγαλύτερες ερμηνευτικές πινακίδες στη συνέχεια), που αφορούν τα σημεία ενδιαφέροντος τα οποία περιγράφονται σ αυτές τις καρτέλες. Γι αυτό να παρατηρείτε προσεκτικά το χώρο που διατρέχετε, ώστε να αντιληφθείτε τη σηματοδότηση. Προτού ξεκινήσετε, βεβαιωθείτε ότι έχετε διαβάσει το σύνολο του σχολιασμού που αφορά την εξόρμησή σας και περιέχεται στις καρτέλες. Οι διαδρομές είναι όλες σχετικά εύκολες. Εκτός από κάποιο εξοπλισμό (π.χ. φακό, μπαστούνι ), θα χρειαστείτε νερό, τροφή και καλή παρέα. Για την καλύτερη περιήγηση της περιοχής σχεδιάστηκαν οκτώ ξεχωριστές γεωδιαδρομές, που καλύπτουν ολόκληρη την περιοχή με τα πιο σημαντικά αξιοθέατα. Τεμάχη με εντυπωσιακές πτυχές στο Φαράγγι της Σαμαριάς Σ αυτή την πρώτη πιλοτική αποτύπωση γεωδιαδρομών, έγινε προσπάθεια ώστε αυτές να ακολουθούν κανονικούς δρόμους ή έτοιμα μονοπάτια σχετικά σηματοδοτημένα. Σε σπάνιες περιπτώσεις οι γεώτοποι, κομβικά σημεία των γεωδιαδρομών, πιθανόν να βρίσκονται σε ιδιωτικούς, ΧΡΗΣΙΜΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ αρχαιολογικούς και γενικά χώρους με καθεστώς προστασίας. Οι γεωδιαδρομείς πρέπει να συμπεριφέρονται όπως αρμόζει σε κάθε περίπτωση, σεβόμενοι τα δικαιώματα των ιδιοκτητών ή τους κανόνες των χώρων, προσπαθώντας να τους διατηρήσουν στην καλύτερη δυνατή κατάσταση.

ΟΔΗΓΟΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΤΟΥ ΚΑΛΟΥ ΕΚΔΡΟΜΕΑ Όταν περιδιαβαίνουμε σε μια περιοχή, καλό είναι να θυμόμαστε ότι είμαστε σε δημόσιο ή προστατευμένο χώρο ή σε ιδιωτική περιοχή. Το περιβάλλον χρειάζεται φροντίδα και προσοχή, για να μπορεί να μας παρέχει γνώση, ευεξία, ευχαρίστηση και αναψυχή. Ακολουθούμε, λοιπόν, μερικούς βασικούς κανόνες. Αυτοκίνητο σε καλή κατάσταση, προτιμότερο τύπου τζιπ. Παρκάρουμε προσεκτικά, ώστε να μην εμπoδίζονται είσοδοι και έξοδοι. Προσέχουμε τη χρήση φωτιάς! Αν αντιληφθούμε κάποια εστία φωτιάς, καλούμε αμέσως το 199. Δεν καταστρέφουμε φράχτες ή τοίχους. Δεν αφήνουμε σκουπίδια. Αποφεύγουμε την άσκοπη συλλογή απολιθωμάτων ή ορυκτών έχουν μεγαλύτερη αξία στο φυσικό τους χώρο. Ντύσιμο ανάλογο με την εποχή του έτους. Υποδήματα πεζοπορίας (προτιμότερο ψηλά μποτάκια). Χρησιμοποιούμε το γεωλογικό σφυρί με σύνεση. Σε περίπτωση ατυχήματος ειδοποιούμε αμέσως το 166. ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ Οι προτεινόμενες διαδρομές γίνονται με την ευθύνη όποιου επιθυμεί να τις πραγματοποιήσει. Για οποιοδήποτε συμβάν το ΙΓΜΕ δεν φέρει καμία ευθύνη. Για πληροφορίες, εκδόσεις, μελέτες ή χάρτες σχετικά με τη γεωλογία της Ελλάδας και των επιμέρους περιοχών, επικοινωνήστε με το ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΓΕΩΛΟΓΙΚΩΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑΛΛΕΥΤΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ. Φύλλο Αξιολόγησης αυτής της έκδοσης θα βρείτε στο http://www.igme.gr Η γνώμη σας θα μας βοηθήσει για τη βελτίωσή της.

ΧΑΡΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ ΜΕ ΤΙΣ ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΓΕΩΔΙΑΔΡΟΜΕΣ 3 Φυσική και πολιτιστική κληρονομιά της περιοχής Η ευρύτερη περιοχή των Χανίων κατοικείται συνεχώς από τη Νεολιθική εποχή μέχρι σήμερα. Η σύγχρονη πόλη είναι χτισμένη στη θέση της τρίτης μεγαλύτερης, κατά τον Στράβωνα, αρχαίας πόλης της Κρήτης, την Κυδωνία (ή ku-do-ni-ja των πινακίδων της Γραμμικής Β γραφής). Τα αρχαιολογικά ευρήματα των ανασκαφών στον παραλιακό λόφο «Καστέλι» και στη συνοικία «Σπλάντζια», στην Παλιά Πόλη, εκπροσωπούν όλες τις χρονολογικές φάσεις του Μινωικού πολιτισμού, από την Πρωτομινωική περίοδο (3650-3000 π.χ.) έως την Υστερομινωική ΙΙΙ Γ (1190-1070 π.χ.) και μαρτυρούν την ακμή της πόλης, ιδιαίτερα κατά το β μισό της 2ης χιλιετίας π.χ. Μετά την καταστροφή του Μινωικού πολιτισμού η περιοχή εποικίζεται, όπως και όλη η Κρήτη, από τους Αχαιούς, στη συνέχεια τους Δωριείς, και το 69 π.χ. από τους Ρωμαίους. Στη διάρκεια της Ρωμαϊκής εποχής και ως την κατάληψή της από τους Σαρακηνούς (824 μ.χ.), η Κυδωνία αναδεικνύεται σε ένα από τα πιο σημαντικά κέντρα της Κρήτης. Στην περίοδο της Αραβοκρατίας (826-961 μ.χ.) εμφανίζεται και η ρίζα του τοπωνυμίου Χανιά. Μετά

την εκδίωξη των Αράβων από τους Βυζαντινούς (961 μ.χ.), ο οικισμός της Κυδωνίας ανακτά τη στρατιωτική του σημασία, η οποία θα ενισχυθεί κατά την Ενετοκρατία (1204-1669 μ.χ.), καθώς η πόλη με το λιμάνι της αποτελεί έναν από τους κυριότερους ναυστάθμους της Βενετίας στην Ανατολή. Η σημασία της δηλώνεται με οχυρώσεις όχι μόνο της πόλης αλλά και των παρακείμενων μικρών νήσων Σούδα, Θεοδωρού και Γραμβούσα, ενώ την οικονομική της ευημερία πιστοποιούν μεγάλα δημόσια έργα, όπως τα δεκαεφτά νεώρια για την επισκευή πλοίων, η εκβάθυνση του πυθμένα της θάλασσας και τα μεγαλοπρεπή κτήρια. Τα Χανιά θα παραμείνουν σημαντικό οικονομικό κέντρο και μετά την κατάληψή τους από τους Τούρκους (1645), ενώ με την ίδρυση της ημιαυτόνομης Κρητικής Πολιτείας, στα 1898, θα γνωρίσουν τη μεγαλύτερη ακμή στη νεότερη ιστορία τους, ως πρωτεύουσα της Κρήτης. Μετά την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα (1913), τα Χανιά παραμένουν πρωτεύουσα του νησιού. Κατά το Β Παγκόσμιο πόλεμο μεγάλο τμήμα της παλιάς πόλης καταστρέφεται από βομβαρδισμούς των Γερμανών, ωστόσο το ενετικό λιμάνι και τα αρχοντικά συνεχίζουν να προσδίδουν στα Χανιά μια νοσταλγική ατμόσφαιρα, που μεταφέρει το σημερινό επισκέπτη σε παλιότερους αιώνες. Οι Δροσουλίτες (Φραγκοκάστελο): Το κάστρο της περιοχής χτίστηκε από τους Ενετούς, για να κρατούν υποταγμένους τους Σφακιανούς, οι οποίοι γκρέμιζαν τη νύχτα ό,τι έχτιζαν οι Ενετοί τη μέρα. Στα χρόνια της τουρκοκρατίας, στις 18 Μαΐου 1828, γίνεται η μεγάλη σφαγή. Ο Μιχάλης Νταλιάνης, Ηπειρώτης αγωνιστής, έρχεται στο νησί και, πολεμώντας τους Τούρκους, σκοτώνεται μπροστά στο κάστρο μαζί με τα 385 παλικάρια του. Από τότε, στις 17-18 Μαΐου με το παλιό ημερολόγιο, την ώρα που αχνοφέγγει και η δροσούλα σκεπάζει τα κλαδιά, παρουσιάζεται ένα πλήθος από μαυροντυμένους ίσκιους που προχωρούν από το μοναστήρι του Αϊ-Χαραλάμπη στο Φραγκοκάστελο, κρατώντας όπλα και ξίφη που αστράφτουν. Είναι οι Δροσουλίτες, οι ψυχές των σκοτωμένων. Όταν τους πλησιάσει κανείς, φεύγουν και χάνονται στη θάλασσα. Το φαινόμενο διαρκεί 8 λεπτά της ώρας. Δεν υπάρχουν μεγάλα θηλαστικά και άγρια σαρκοβόρα ζώα στην Κρήτη. Στα Λευκά Όρη ζει ο κρητικός αίγαγρος (στη φωτογραφία, δίπλα), ενδημικό θηλαστικό μοναδικό στον κόσμο. Επίσης ο αγριόγατος και ο αγκαθοποντικός. Σημαντική όμως είναι η ορνιθοπανίδα. Στο Νομό Χανίων έχουν καταγραφεί 114 είδη πτηνών, μεταξύ των οποίων και μεγάλα αρπακτικά. Πανίδα Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα χερσαία μαλάκια. Η κρητική χλωρίδα είναι πολύ ενδιαφέρουσα και από τις σημαντικότερες στην Ευρώπη. Αποτελείται από 1.742 φυτά, εκ των οποίων τα 215 είδη είναι ενδημικά (δεν βρίσκονται πουθενά αλλού στον κόσμο). Από αυτά, τα 100 περίπου βρίσκονται Χλωρίδα στην ευρύτερη περιοχή των Λευκών Ορέων (ποσοστό περίπου 56%), ενώ τα 30 (16,7%) απαντώνται μόνο στα Λευκά Όρη, στα πανέμορφα φαράγγια του Νομού Χανίων. Πολλά ανήκουν στα 50 πιο απειλούμενα φυτά των νησιών της Μεσογείου.

ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΓΕΩΛΟΓΙΑ Η Κρήτη σχηματίστηκε από τα υπολείμματα του ωκεανού της Τηθύος και είναι αποτέλεσμα της αλπικής ορογένεσης. Βυθίστηκε και αναδύθηκε τρεις φορές από το τέλος του Παλαιοζωικού ως τη βάση του Μειοκαίνου (αρχή Νεογενούς), περίοδο κατά την οποία ήταν καλυμμένη από τη θάλασσα, οπότε και αναδύεται εκ νέου ως τρία χωριστά νησιά (ορεινοί όγκοι Λευκών Ορέων, Ψηλορείτη και Λασιθιώτικων Ορέων). Με την απόσυρση τη θάλασσας στο Μεσσήνιο (τέλος Μειοκαίνου), λόγω της ξηρότητας της Μεσογείου (κρίση αλατότητας του Μεσσηνίου), σχηματίζεται λόγω εξάτμισης γύψος και ανυδρίτης. Άφθονα απολιθώματα (γαστερόποδα, εχινόδερμα κ.ά.) βρίσκονται μέσα στα νεογενή ιζήματα και ειδικά στα μειοκαινικά, όπου κατά θέσεις τα λιμναία ανω-μειοκαινικά ιζήματα συνυπάρχουν με πανίδα θηλαστικών απολιθωμάτων. 4Στο Πλειόκαινο έχουμε πάλι αύξηση του βάθους της θάλασσας και κατά συνέπεια ιζηματογένεση προοδευτικά βαθύτερης θάλασσας. Η πλήρωση με ιζήματα των νεογενών λεκανών ένωσε τους ορεινούς όγκους. Στη συνέχεια, το νησί, με την ανάδυση της χέρσου λόγω τεκτονικών διεργασιών, απέκτησε μορφή που πλησίαζε τη σημερινή. Στο Πλειστόκαινο γίνονται αλλαγές στο ανάγλυφο και στην πανίδα της Κρήτης. Αναπτύσσεται πανίδα θηλαστικών στη διάρκεια Πλειστοκαίνου-Ολοκαίνου, η οποία εντοπίζεται σε σπήλαια (Γερανίου Ν. Ρεθύμνου, Ακρωτηρίου Δράπανο Ν. Χανίων) ή σε παλιές λίμνες (οροπέδιο Καθαρού Ν. Λασιθίου). Χαρακτηριστικά απολιθώματα είναι αυτά των νανοιπποποτάμων, ελεφάντων, ελαφιών, τρωκτικών κ.ά. Η πανίδα εξαφανίστηκε στο τέλος του Πλειστοκαίνου, πιθανόν λόγω έλλειψης τροφής. Παλαιογεωγραφία Γεωλογία της Κρήτης με έμφαση στο Νομό Χανίων και στη Νήσο Γαύδο Η αναφορά στη γεωλογία του Νομού Χανίων και της Νήσου Γαύδου ακολουθεί τη στρωματογραφική σειρά και την τεκτονική τοποθέτηση από τα κατώτερα προς τα ανώτερα μέλη των σχηματισμών. Η Κρήτη έχει μια ιδιαίτερα σύνθετη και πολύπλοκη γεωλογική δομή, λόγω της άμεσης γειτονίας με το χώρο υποβύθισης της αφρικανικής πλάκας κάτω από την ευρασιατική. Η δομή της χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη τεκτονικών καλυμμάτων προαλπικών και αλπικών πετρωμάτων, αλλά και μετααλπικών νεογενών λεκανών με διεύθυνση Α-Δ ή Β-Ν με ιζήματα που ενώνουν τους ορεινούς όγκους και σχηματίζουν το νησί. Τα προαλπικά-αλπικά καλύμματα της Κρήτης είναι: Πλακώδεις ασβεστόλιθοι (Plattenkalk) (Μ. Ιουρασικό-Ολιγόκαινο, 170-28 εκατομ. χρόνια), κάλυμμα ανθρακικών πετρωμάτων που αποτέθηκαν σε νηριτικό (αβαθές) περιβάλλον, το οποίο μεταβλήθηκε σε πελαγικό (βαθιάς θάλασσας). Η απόθεση κλείνει με τον ολιγοκαινικό φλύσχη της σειράς, υπολείμματα του οποίου εμφανίζονται σε μικρή έκταση στον Ψηλορείτη. Είναι η μόνη ενότητα που σχηματίστηκε στην Κρήτη, γι αυτό και καλείται αυτόχθονη. Οι πλακώδεις ασβεστόλιθοι απαρτίζουν τους ορεινούς όγκους της Κρήτης. Τα βαθύτερα μέλη τους τα συναντάμε στα Λευκά Όρη (μάρμαρα Παντοκράτορα). Οι πλακώδεις ασβεστόλιθοι καλύπτουν τον ορεινό όγκο των Λευκών Ορέων με υψηλότερη κορυφή τις «Πάχνες» και υψόμετρο 2.453 μέτρα. Μέσα στον εν λόγω σχηματισμό των Λευκών Ορέων αναπτύσσονται τα δύο μεγάλα οροπέδια, Ομαλού και Ασκύφου, και το μικρότερο της Κράμπης, πόλγες που οφείλουν το

σχηματισμό τους στο συνδυασμό καρστικής διάβρωσης και τεκτονικής επίδρασης. Στη ΒΑ παρυφή του ορεινού αυτού συγκροτήματος έχει σχηματιστεί η λίμνη Κουρνά, η οποία αποτελεί τεράστια λιμνο-δολίνη και είναι η θέση όπου τέμνονται τρία μεγάλα ρήγματα. Άλλο χαρακτηριστικό του σχηματισμού είναι οι μεγάλες χαραδρώσεις, με κύρια διεύθυνση Β-Ν και δευτερεύουσα Α-Δ, που συνήθως καταλήγουν στη νότια περιοχή των Λευκών Ορέων. Μεταξύ αυτών των μεγάλων χαραδρώσεων περιλαμβάνονται τα φαράγγια της Ίμπρου, της Αγίας Ειρήνης, της Σαμαριάς κ.ά. Οι μεγάλες πηγές Στύλου, Αρμένων, Λίμνης Κουρνά, Αγυιάς και Γεωργιούπολης τροφοδοτούνται από τον ορεινό όγκο των Λευκών Ορέων και υδρεύουν το μεγαλύτερο μέρος του Νομού. Τα ανώτερα μέλη του σχηματισμού των Πλακωδών Ασβεστολίθων απαντώνται στον Ψηλορείτη (λεπτοπλακώδεις ασβεστόλιθοι με πυριτικές ενστρώσεις ή κονδύλους). Στη βάση των πλακωδών ασβεστολίθων και κατά θέσεις (π.χ. Φόδελε-Σίσσες) εμφανίζονται ανθρακικά πετρώματα Πέρμιας ηλικίας (300-250 εκατομ. χρόνια), ασβεστόλιθοι και δολομίτες, που θεωρούνται παρόμοια με τα πετρώματα του Γκίγκιλου στα Λευκά Όρη. Τα στρώματα Γκίγκιλου αναπτύσσονται νοτίως του Οροπεδίου του Ομαλού των Λευκών Ορέων και καλύπτουν το όρος Γκίγκιλος, απ όπου και η ονομασία τους. Ίσως να είναι και σειρά υποκείμενη των πλακωδών ασβεστολίθων. Τα στρώματα αυτά παρουσιάζουν απότομο ανάγλυφο και μεγάλους όγκους πλευρικών κορημάτων. Το κάλυμμα του Τρυπαλίου, άγνωστης ηλικίας, «κάθεται» τεκτονικά αμέσως πάνω στους πλακώδεις ασβεστολίθους σε ορισμένες θέσεις, στη Δ. Κρήτη. Περιλαμβάνει ανθρακικά κροκαλοπαγή, ασβεστολίθους και κυρίως δολομίτες. Στο Νομό Χανίων απαντάται σε μικρές σχετικά εμφανίσεις, όπως στο όρος Τρυπάλι, ΝΑ του Νομού, βόρεια του Οροπεδίου του Ομαλού. Το κάλυμμα της Φυλλιτικής- Χαλαζιτικής σειράς, πιθανόν προαλπικό ηπειρωτικό τέμαχος, που αποτελείται από φυλλίτες, σχιστόλιθους, χαλαζίτες, μάρμαρα, ραουβάκες και γύψους. Είναι μεταμορφωμένα πετρώματα σε συνθήκες υψηλής πίεσης/χαμηλής θερμοκρασίας. Βρίσκεται, τεκτονικά, πάνω από το σχηματισμό των πλακωδών ασβεστολίθων. Στο Νομό Χανίων απαντώνται μεγάλες εμφανίσεις της σειράς στα δυτικά του Νομού (στην περιοχή Κισσάμου) και στα νότια (Παλαιόχωρα-Χρυσοσκαλίτισσα), όπου στα κατώτερα μέλη αυτής (ραουβάκης) φιλοξενείται γύψος. Το πάχος της σειράς υπερβαίνει τα 1.500 μ. Τα τεκτονικά καλύμματα της Ζώνης Τρίπολης και της Ζώνης Πίνδου αποτελούν τη συνέχεια προς τα νότια των καλυμμάτων Γαβρόβου-Τρίπολης και Πίνδου της ηπειρωτικής Ελλάδας. Στη βάση του καλύμματος Τρίπολης απαντά ο σχηματισμός των ραβδούχων, Μεσο-Ανω-Τριαδικής ηλικίας σχηματισμός (245-200 εκατομ. χρόνια), που αποτελείται από αργιλικούς σχιστολίθους και κλαστικά ιζήματα. Στο Νομό Χανίων αναπτύσσονται στη χερσόνησο Ροδωπού, δίπλα στον οικισμό με το τοπωνύμιο Ραβδούχα. Το πάχος της σειράς φθάνει τα 300-600 μ. Μέσα στο σχηματισμό απαντώνται ενώσεις σιδήρου, με τις οποίες συνδέεται η ύπαρξη παλιού μεταλλείου στην περιοχή, για την εκμετάλλευση σιδηρομεταλλεύματος. Η Ζώνη Τρίπολης αποτελείται από ανθρακικά πετρώματα Μεσοζωικής κυρίως ηλικίας, ασβεστολίθους και δολομίτες νηριτικής ιζηματογένεσης, και «κλείνει» με το φλύσχη (πηλίτες, ψαμμίτες και κροκαλοπαγή) Ανω-Ηωκαινικής ηλικίας (30 εκατομ. χρόνια). Στο Νομό Χανίων η ανθρακική σειρά εμφανίζεται στην περιοχή της Παλαιόχωρας, Καστελίου, σε μικρά υπολείμματα, στην περιοχή Ακρωτηρίου και στα δύο ακρωτήρια Σπάθας και Γραμβούσας της περιοχής Κισσάμου. Ο φλύσχης της σειράς απαντάται σε μικρές εμφανίσεις στην ευρύτερη περιοχή Καστελίου και στην περιοχή Παλαιόχωρας.

Η Ζώνη Πίνδου αποτελείται από πελαγικά ιζήματα (ραδιολαρίτες, κερατολίθους, ασβεστολίθους) Τριαδικού-Ιουρασικού (230-145 εκατομ. χρόνια), ακολουθεί ο πρώτος φλύσχης του Ανώτερου Κρητιδικού (65 εκατομ. χρόνια), στη συνέχεια πελαγικά ανθρακικά ιζήματα Παλαιοκαινικής ηλικίας (65-55 εκατομ. χρόνια) και η σειρά «κλείνει» με φλύσχη (πηλίτες, ψαμμίτες και κροκαλοπαγή) Παλαιοκαινικής-Ηωκαινικής ηλικίας (55-35 εκατομ. χρόνια). Δεν παρουσιάζει μεγάλη εξάπλωση στη Δ. Κρήτη παρά μόνο στην περιοχή Παλαιόχωρας, στην περιοχή του Καστελίου (Τοπόλια), όπως και στη νήσο Γαύδο. Πάνω από το κάλυμμα της Πίνδου, σε ορισμένες θέσεις κυρίως της ΝΑ Κρήτης και συγκεκριμένα στον ορεινό όγκο των Αστερουσίων, βρίσκονται τεκτονικά καλύμματα (π.χ. κάλυμμα Άρβης, Βάτου, Μιαμού), ανακατεμένα μεταξύ τους, που σχηματίζουν «mélange». Πάνω απ όλα τα άλλα καλύμματα «κάθεται» το κάλυμμα των Αστερουσίων (μεταμορφωμένα πετρώματα, αμφιβολίτες, γνεύσιοι σε συνθήκες υψηλής θερμοκρασίας/χαμηλής πίεσης). Το οφιολιθικό κάλυμμα αποτελείται από Ανω-Ιουρασικά (145 εκατομ. χρόνια) βασικά και υπερβασικά πετρώματα ωκεάνιας λιθόσφαιρας, όπως περιδοτίτες, σερπεντινίτες και γάβρους. Στο Νομό Χανίων εμφανίζονται κυρίως στη νήσο Γαύδο. Τα μετααλπικά πετρώματα της Κρήτης είναι: Νεογενείς Τεταρτογενείς αποθέσεις. Το περιβάλλον απόθεσης κατά το Σεραβάλλιο (Νεογενές, 13 εκατομ. χρόνια) είναι ρηχής θάλασσας ή υφάλμυρης φάσης, με σχηματισμούς από κλαστικά ιζήματα, όπως κροκαλοπαγή, άμμοι και άργιλοι. Τέτοιος σχηματισμός είναι τα κροκαλολατυποπαγή Τοπολίων (Δ. Κρήτη), που συνίστανται από ανθρακικές κροκάλες και λατύπες, προερχόμενες από τη διάβρωση των αλπικών 5ζωνών Τρίπολης και Πίνδου, ισχυρά συγκολλημένες με ασβεστιτικό υλικό. Ο σχηματισμός Τοπολίων παρουσιάζει μεγάλο πάχος (> 350 μ.). Τον χαρακτηρίζουν απότομα ανάγλυφα, σπηλαιώδεις μορφές και χαραδρώσεις. Στη συνέχεια προς τα κάτω έχουμε ιζήματα βαθύτερης θάλασσας (Τορτόνιο-Κάτω Μεσσήνιο, 11-7 εκατομ. χρόνια), με απόθεση βιοκλαστικών υφαλογενών ασβεστολίθων που εναλλάσσονται με μάργες και έπονται ιζήματα ανοικτής θάλασσας (π.χ. λευκές μάργες και άργιλοι). Στο τέλος του Μεσσηνίου (5,3 εκατομ. χρόνια), με την κρίση αλατότητας και την απόσυρση της θάλασσας, έχουμε εκ νέου αποθέσεις χερσαίων, ποταμολιμναίων και λιμνοθαλάσσιων ιζημάτων με γύψους και εβαπορίτες. Στο Πλειόκαινο (5-2 εκατομ. χρόνια) έχουμε πάλι αύξηση του βάθους της θάλασσας και κατά συνέπεια ιζηματογένεση προοδευτικά βαθύτερης θάλασσας, όπως λευκές μάργες και αργίλους με εναλλαγές κατά θέσεις διατομιτών (ειδικά στην περιοχή Ηρακλείου, Χανίων). Στο Νομό Χανίων συγκεκριμένα, πέραν των ήδη αναφερθέντων σημείων, οι νεογενείς σχηματισμοί καλύπτουν μεγάλο μέρος της λεκάνης του Καστελίου, την περιοχή του κάμπου Χανίων και την πόλη, την περιοχή Φραγκοκάστελου και τη νήσο Γαύδο. Στο Πλειστόκαινο (2 εκατομ. χρόνια), τέλος, έχουμε έντονες τεκτονικές ανυψώσεις και μεγάλες διακυμάνσεις του επιπέδου της θάλασσας, με συνέπεια την απόθεση τεταρτογενών χερσαίων ή θαλάσσιων σχηματισμών, όπως π.χ. αναβαθμίδων από άμμους, αργίλους και κροκαλοπαγή, με κυριότερη ανάπτυξη αυτών στις νότιες ακτές της νήσου. Στο Νομό Χανίων τεταρτογενείς (2 εκατομ. χρόνια έως σήμερα) αποθέσεις απαντώνται σε όλες τις ακτές του Νομού και στη νήσο Γαύδο, όπως αναβαθμίδες, κορήματα, κροκαλοπαγή, παλαιοακτές και αμμοθίνες. Γεωλογία της Κρήτης με έμφαση στο Νομό Χανίων και στη Νήσο Γαύδο (συνέχεια)

ΣΧΗΜΑΤΙΚΗ ΣΤΡΩΜΑΤΟΓΡΑΦΙΚΗ ΣΤΗΛΗ ΚΡΗΤΗΣ Αυτόχθονο σύστημα Ετερόχθονο σύστημα 1. Αλλουβιακές προσχώσεις 2. Πλειστοκαινικές αποθέσεις 3. Νεογενές 4. Σύνθετο τεκτονικό κάλυμμα Εσωτερικών Ζωνών 5. Κάλυμμα Ολωνού - Πίνδου 6. Κάλυμμα Τρίπολης 7. Κάλυμμα Φυλλιτών - Χαλαζιτών 8. Κάλυμμα Τρυπαλίου (ή Ομαλού) 9. Πλακώδεις κρυσταλλικοί ασβεστόλιθοι (σχ. Βίγλας) 10. Στρωματογραφικοί δολομίτες (σχ. Παντοκράτορα) 11. Σχηματισμός Γκιγκίλου 12. Σχηματισμοί Σισσών 13. Σχηματισμός Φόδελε

1η ΔΙΑΔΡΟΜH Καστέλι - Γραμβούσα - Φαλάσαρνα -Σφηνάρι - Λουσακιές - Τοπόλια - Ποταμίδα - Κερά - Νωπήγεια - Ραβδούχα Α. Με κέντρο το Καστέλι (Κίσσαμος) κάνουμε μικρές διαδρομές σε διάφορα σημεία γεωλογικού ενδιαφέροντος. Έτσι, ξεκινώντας από το Καστέλι και προχωρώντας δυτικά, συναντάμε διακλάδωση που οδηγεί βόρεια στη χερσόνησο της Γραμβούσας έως τον Μπάλο. Προχωρούμε ως ένα σημείο με το αυτοκίνητο και συνεχίζουμε πεζή για το σημείο παρατήρησης. Εύκολη σχετικά διαδρομή, που μπορεί να γίνει καλύτερα με αυτοκίνητο τύπου τζιπ ή με πλοίο (από το Καστέλι), περιπλέοντας τη χερσόνησο σε ημερήσια εκδρομή. 1. Στην ακτή γύρω από τη χερσόνησο της Γραμβούσας μπορούμε να παρατηρήσουμε παλαιές ακτογραμμές που βρίσκονται περίπου 5 μ. ψηλότερα από το σημερινό επίπεδο της θάλασσας και οι οποίες μαρτυρούν ανυψωτικές κινήσεις της χέρσου, χαρακτηριστικό γεωλογικό Μήκος διαδρομής: 65 χλμ. Ψηλότερο σημείο: 172 μ. Χρόνος: 2 ώρες με το αυτοκίνητο Βαθμός δυσκολίας: Μέτριος έως υψηλός κατά θέσεις 6φαινόμενο της Δυτικής Κρήτης. Τοπίο ιδιαίτερου φυσικού κάλλους. Β. Παίρνουμε πάλι το αυτοκίνητο και, επιστρέφοντας προς Καστέλι, συναντάμε διασταύρωση δεξιά που οδηγεί δυτικά προς Φαλάσαρνα. Εύκολη πρόσβαση με αυτοκίνητο από καλό ασφαλτόδρομο και, στη συνέχεια, μερικά μέτρα περπάτημα στην παραλία. Αρχαίο λιμάνι η Φαλάσαρνα, που άκμασε στα μινωικά χρόνια. Υπάρχουν παλαιές δέστρες και ερείπια στα ΒΑ της θέσης. 2. Ίχνη παλαιάς ακτογραμμής επί των ασβεστολίθων μαρτυρούν ανύψωση της ξηράς. Τα ίχνη ήταν σε ύψος 7 μ., αλλά μετά το σεισμό του 365 μ.χ. (με επίκεντρο τα Κύθηρα) έφθασαν στα 9 μ., γεγονός που επιβεβαιώνεται και από τις αρχαίες λιμενικές εγκαταστάσεις, πάνω από το σημερινό επίπεδο της θάλασσας. Πρόκειται για τη χαρακτηριστικότερη θέση του φαινομένου της ανύψωσης των ακτών. Χαρακτηριστική ανύψωση ακτής και ίχνη παλαιάς ακτογραμμής Πανοραμική θέα της λιμνοθάλασσας Μπάλου και της νήσου Γραμβούσας Γ. Συνεχίζουμε νότια και στη διασταύρωση μετά τον Πλάτανο παίρνουμε το δρόμο για Σφηνάρι, όπου καθ οδόν, αριστερά, παρατηρούμε χαρακτηριστικές δομές. 3. Boudinage (μορφή λουκάνικου - ράβδων). Αναπτύσσονται εντός

της φυλλιτικής-χαλαζιτικής σειράς. Συναντώνται όταν μέσα σε πολύ πλαστικά πετρώματα (φυλλίτες) παρεμβάλλονται πετρώματα χαμηλότερης πλαστικότητας (χαλαζίτες), τα οποία, λόγω τεκτονικών δράσεων, τείνουν να επιμηκυνθούν και στη συνέχεια να σπάσουν σε μορφή ράβδων, συνήθως παράλληλων προς τον άξονα της πτυχής. Εμφανής επιφάνεια ισοπέδωσης 4. Εμφανείς ανυψωμένες παλαιές ακτογραμμές και επιφάνειες ισοπέδωσης. Σχηματίζονται από τη διαβρωτική ενέργεια της θάλασσας στα πετρώματα, όταν η στάθμη της θάλασσας βρίσκεται στο ύψος καθεμιάς από αυτές. Η περιοχή καλύπτεται από τη φυλλιτική-χαλαζιτική σειρά με έντονες μορφές boudinage και εντυπωσιακές πτυχές των φυλλιτών. Ε. Επιστροφή από Σφηνάρι και λίγο πριν από το χωριό Πλάτανος διασταύρωση δεξιά προς Λουσακιές. Εύκολη πρόσβαση από άσφαλτο και γύρω στα 50 μ. χωματόδρομο. Εντυπωσιακή τομή φυλλιτών (boudinage) 5. Εμφάνιση «πρώτου φλύσχη» της Ζώνης Πίνδου, που συνίσταται από πελαγικά ιζήματα (κερατολίθους, μαργαϊκούς ασβεστολίθους, ερυθρές μάργες και αργιλομαργαϊκούς σχιστολίθους). Δ. Συνεχίζουμε προς Σφηνάρι. Εύκολη πρόσβαση από ασφαλτοστρωμένο δρόμο μέχρι το Σφηνάρι. «Πρώτος φλύσχης» Ζώνης Πίνδου περιοχής Λουσακιών Ζ. Από το Καστέλι πάλι, κινούμαστε ανατολικά σε άσφαλτο και σε απόσταση 3 περίπου χλμ. στρίβουμε ΝΔ προς Κουρθιανά, προκειμένου να βρεθούμε στο σημείο παρατήρησης 6.

7και στη συνέχεια ΝΑ στα Τοπόλια, όπου και το σημείο ενδιαφέροντος. 1η ΔΙΑΔΡΟΜH Καστέλι - Γραμβούσα - Φαλάσαρνα -Σφηνάρι - Λουσακιές - Τοπόλια - Ποταμίδα - Κερά - Νωπήγεια - Ραβδούχα (συνέχεια) 7. Μεγάλη εμφάνιση λατυποκροκαλοπαγών (Τοπολίων) που στρωματογραφικά τοποθετούνται στη βάση του Νεογενούς. Συνίστανται από ασβεστολιθικές κροκάλες και λατύπες των Ζωνών Πίνδου και Τρίπολης με ασβεστιτικό συνδετικό υλικό. Εντός αυτού, λόγω διάβρωσης, σχηματίζονται καρστ και σπηλαιώδεις μορφές, όπως το Σπήλαιο της Αγίας Σοφίας, κατά μήκος της διαδρομής. Σχηματισμός που δείχνει έντονη τεκτονική δράση στη βάση του Νεογενούς. 6. Γύψοι του Νεογενούς σε σχετικά μεγάλη εμφάνιση, που σχηματίστηκαν στο Μεσσήνιο, κατά την «κρίση αλμυρότητας» της Μεσογείου. Η γνωστή κρίση αλμυρότητας του Μεσσηνίου είναι το πιο σημαντικό παλαιογεωγραφικό γεγονός του Ανωτέρου Μειοκαίνου, με τη μεγάλη εξάπλωση των κοιτασμάτων των εβαποριτών και γύψων. Πρόκειται για φυλλώδη γύψο, γνωστή στους Ιταλούς λατόμους ως «balatino», από το διαχωρισμό σε λεπτές πλάκες, χαρακτηριστική μορφή των ανώτερων στρωμάτων της. Πανοραμική άποψη φαραγγιού Τοπολίων Θ. Από την προηγούμενη θέση κινούμαστε βόρεια προς Ποταμίδα, στο επόμενο σημείο ενδιαφέροντος. Εύκολη πρόσβαση από ασφαλτόδρομο. 8. Εντυπωσιακές διαβρωσιγενείς μορφές στις μάργες Ποταμίδας. Αναφέρονται ως μορφές «badlands». Οι Ιταλοί τις ονομάζουν «forme a calanchi». Οι τομές, που κινδυνεύουν από φυσικά και ανθρωπογενή αίτια, είναι εμφανείς από το δρόμο. Κρύσταλλοι γύψων του Μεσσήνιου Η. Επιστρέφουμε στην προηγούμενη διασταύρωση και κινούμαστε ανατολικά Τομές διαβρωσιγενών μαργών Ποταμίδας Ι. Από την Ποταμίδα, κινούμενοι ΝΑ, φθάνουμε στην Κερά, όπου το επόμενο

Ρήγμα στην περιοχή της Κεράς, παρατήρηση από τα νότια σε απόσταση σημείο παρατήρησης. Πρόσβαση στη θέση παρατήρησης με μέτρια δυσκολία (χωματόδρομος 500 μ.) 9. Εντυπωσιακό ρήγμα με άλμα 150 μ. σε ασβεστόλιθους Τρίπολης, στους οποίους αναπτύσσονται καρστικές και σπηλαιώδεις μορφές. Κ. Από τη θέση Κερά, κινούμενοι βόρεια, φθάνουμε στα Νωπήγεια, το επόμενο σημείο ενδιαφέροντος, επί του κεντρικού δρόμου του Δραπανιά. Απόσταση 3-5 χλμ. σε ασφαλτοστρωμένο επαρχιακό οδικό δίκτυο. 10. Μικρή εμφάνιση πτυχωμένων ανθρακικών πετρωμάτων εντός της φυλλιτικής-χαλαζιτικής σειράς. Λ. Από τα Νωπήγεια, παίρνοντας τον κεντρικό δρόμο για Χανιά, συναντάμε διασταύρωση που οδηγεί βόρεια στο χωριό Ραβδούχα, μοναδική θέση του Νομού Χανίων όπου απαντάται ο ομώνυμος σχηματισμός. Στάση στον παραλιακό δρόμο, στη θέση Τίμιος Σταυρός. Θέση παλαιάς εξόρυξης σιδηρομεταλλεύματος 11. Ραβδούχα. Ερυθροϊώδεις αργιλικοί σχιστόλιθοι σε εντυπωσιακές τομές. Μ. Επιστρέφουμε στο χωριό Ραβδούχα και, αφού ακολουθήσουμε χωματόδρομο 2,5 χλμ. προς νότο, φθάνουμε στην επόμενη θέση. 12. Εγκαταλειμμένα μεταλλεία όπου γινόταν εκμετάλλευση των ραβδούχων για σιδηρομετάλλευμα. Διακρίνονται είσοδοι και μικρά τμήματα από καμίνια για την καύση του πετρώματος προκειμένου να απομακρυνθούν οι προσμίξεις και να απομείνει το καθαρό μετάλλευμα, το οποίο στη συνέχεια με βαγονέτα μεταφερόταν σε καράβια και από εκεί στον τόπο επεξεργασίας του. Ραβδούχα στον παραλιακό δρόμο από Νωπήγεια

2η ΔΙΑΔΡΟΜH Κάμπος - Ελαφονήσι - Παλαιόχωρα - Κάνδανος - Έλος Α. Σημείο εκκίνησης το χωριό Κάμπος, όπου και το σημείο παρατήρησης 1. Ασφαλτοστρωμένος δρόμος παράλληλα με το φαράγγι, έως και την έξοδο του φαραγγιού στην παραλία. 1. Φαράγγι Κάμπου. Μήκος 3 χλμ. περίπου, με πολύ εντυπωσιακή διαδρομή εξαιτίας των χαρακτηριστικών γεωλογικών μορφών του φαραγγιού και του φυσικού κάλλους. Στην έξοδο του φαραγγιού, στη θάλασσα, εμφανίζονται εντυπωσιακές πτυχές στους φυλλίτες, οι οποίες δημιουργήθηκαν λόγω τεκτονισμού και συμπιεστικών κινήσεων, καθώς και πλειστοκαινικές θαλάσσιες αναβαθμίδες με πάχος Μήκος διαδρομής: 70 χλμ. Ψηλότερο σημείο: 570 μ. Χρόνος: 3 ώρες με το αυτοκίνητο Βαθμός δυσκολίας: Μέτριος Η διαδρομή είναι κυκλική, επομένως μπορεί να γίνει και με αντίστροφη πορεία (από 1 σε 2 σε 9 κ.ο.κ.). 810-15 μέτρα, οι οποίες επικάθονται στη φυλλιτική-χαλαζιτική σειρά και δείχνουν τις ανοδικές κινήσεις της χέρσου λόγω της γενικότερης ανύψωσης της περιοχής. Β. Νότια του Κάμπου συναντάμε διασταύρωση που οδηγεί νοτιοδυτικά προς Στόμιο, στο σημείο παρατήρησης 2. Πρόσβαση εύκολη, από καλό ασφαλτόδρομο. 2. Κοίτασμα γύψου του Περμο- Τριαδικού και εγκαταλειμμένα παλαιά λατομεία εκμετάλλευσής της. Η γύψος απαντάται στη φυλλιτικήχαλαζιτική σειρά και ειδικότερα στα κατώτερα μέλη της, τους ραουβάκες. Γ. Συνεχίζουμε νότια από τη διασταύρωση μετά τη Χρυσοσκαλίτισσα, στο επόμενο σημείο ενδιαφέροντος. Η Μονή Χρυσοσκαλίτισσας είναι χτισμένη σε εντυπωσιακούς σχηματισμούς φυλλιτών. 3. Αμμοθίνες Ελαφονησιού. Ο γεώτοπος του Ελαφονησιού είναι τοπίο ιδιαίτερου φυσικού κάλλους, σημαντικός υδροβιότοπος και σταθμός αποδημητικών πτηνών. Οι πολλές αμμοθίνες της περιοχής οφείλονται στην αιολική διεργασία. Το Ελαφονήσι πιθανόν να υπήρξε χωριστό νησί, ανυψωτικές όμως Πτυχές φυλλιτών στην περιοχή του Κάμπου Πανοραμική άποψη Ελαφονησιού

κινήσεις στην περιοχή το ένωσαν με την ξηρά. Δ. Επιστρέφοντας από το Ελαφονήσι, στη διασταύρωση πριν από τη Χρυσοσκαλίτισσα στρίβουμε δεξιά και οδηγούμαστε ανατολικά στην Κουντούρα, περιοχή κοντά στην Παλαιόχωρα, στο επόμενο σημείο ενδιαφέροντος. 4. Ανυψωμένες ακτογραμμές και επιφάνειες ισοπέδωσης στην ακτή λόγω έντονων ανυψωτικών κινήσεων της χέρσου. Στα νότια του τόξου ανύψωσης, που ξεκινάει ΒΔ του Νομού (Φαλάσαρνα) και συνεχίζει ΝΑ, ένα ακόμη σημείο εμφάνισης-επιβεβαίωσης της ανύψωσης της δυτικής πλευράς της Κρήτης. Αμμοθίνες Παλαιόχωρας Παλαιόχωρα, στη θέση Γιαλισκάρι. Ζ. Από την προηγούμενη θέση οδηγούμαστε βόρεια, μέσω ασφαλτοστρωμένου δρόμου, στον οικισμό Ανύδροι, στο επόμενο σημείο ενδιαφέροντος. 6. Εμφανίσεις κατά θέσεις των περμοτριαδικών γύψων κατά μήκος του δρόμου Ανύδροι - Προδρόμι. Πρόκειται για λευκή κρυσταλλική γύψο με κοκκώδη υφή στα κατώτερα στρώματα και τους χαρακτηριστικούς κρυστάλλους στα ανώτερα. Εμφανείς ανυψωτικές κινήσεις Ε. Από το σημείο 4, μέσω καλού ασφαλτοστρωμένου δρόμου, ακολουθώντας ανατολική πορεία, φθάνουμε στο επόμενο σημείο παρατήρησης. 5. Γεωλογικές δομές Παλαιόχωρας, όπως αμμοθίνες (σχηματισμοί αιολικής διεργασίας) στη θέση Ανάληψη, λίγο πριν από τον οικισμό της Παλαιόχωρας, καθώς και περμοτριαδικοί γύψοι παραλιακά μετά την Αμμοθίνες ανατολικά της Παλαιόχωρας προς Γιαλισκάρι

2η ΔΙΑΔΡΟΜH Κάμπος - Ελαφονήσι - Παλαιόχωρα - Κάνδανος - Έλος (συνέχεια) Η. Συνεχίζουμε πορεία βόρεια από Προδρόμι προς Κάνδανο και, λίγο πριν από την Κάνδανο, πηγαίνοντας βόρεια, φθάνουμε στο ομώνυμο φαράγγι. 7. Φαράγγι Κανδάνου. Μέσα στο φαράγγι, σε καλοστρωμένο χαλικόδρομο μήκους 3 χλμ., παρατηρούμε έντονη δολομιτίωση των πετρωμάτων και έντονες σπηλαιώσεις στα ανθρακικά πετρώματα. 9Θ. Τελειώνοντας το φαράγγι, επιστρέφουμε νότια, μέσω του κύριου επαρχιακού δρόμου, στην Κάνδανο. Συνεχίζουμε τη διαδρομή προς τα Πλεμενιανά και Κουκουτσιανά, όπου και το σημείο ενδιαφέροντος. 8. Εμφάνιση λιγνιτών (lignum = ξύλο) εντός Πλειστοκαινικών ιζημάτων, όπου γινόταν εξόρυξη από το 1938. Σώζονται τα ερείπια δύο στοών. Κατά θέσεις το πάχος του λιγνίτη Άποψη του φαραγγιού της Κανδάνου με παρακείμενο ενεργό λατομείο

Θέση λιγνίτη στην περιοχή των Κουκουτσιανών έφθανε τα 17-20 μέτρα. Ο σχηματισμός του έγινε σε λιμναίο περιβάλλον, όπως ήταν τότε η περιοχή (Πλειστόκαινο), σαν αποτέλεσμα αποσύνθεσης φυτικών οργανικών αποθέσεων. Ι. Συνεχίζοντας τον ασφαλτοστρωμένο δρόμο για Στροβλές και στη συνέχεια για Έλος, συναντάμε διασταύρωση. Ακολουθώντας το δρόμο δεξιά και λίγο προτού φθάσουμε στο χωριό Λίμνη, συναντάμε δεξιά τη θέση παρατήρησης 9. 9. Δολίνη διαστάσεων 40 x 50 μ., μέσα στα φυλλιτικά πετρώματα του Λαδίνιου Κάρνιου, πληρωμένη από κοκκινοχώματα και νερό (από όπου και η ονομασία του χωριού). Ο σχηματισμός της οφείλεται πιθανόν σε πτώση της οροφής κάποιου υπόγειου καρστικού εγκοίλου λόγω τεκτονικών αιτίων. Άποψη της λίμνης από τον αυτοκινητόδρομο

3η ΔΙΑΔΡΟΜH Θέρισος - Ομαλός - Φαράγγι Σαμαριάς- Αγία Ρουμέλη / Φαράγγι Αγίας Ειρήνης - Σούγια Μήκος διαδρομής: 83 χλμ. Ψηλότερο σημείο: 1.100 μ. Χρόνος: 2 ώρες με αυτοκίνητο για να περάσουμε το φαράγγι του Θερίσου και να φτάσουμε στο Οροπέδιο Ομαλού - φαράγγι της Σαμαριάς, συν 8 ώρες πεζοπορία μέσα στο φαράγγι. Βαθμός δυσκολίας: Μέτριος Α. Χώρος εκκίνησης και ταυτόχρονα σημείο παρατήρησης ο Θέρισος και το φαράγγι του, που εκτείνεται προς βορρά έως τα Περιβόλια. 2. Οροπέδιο Ομαλού. Αναπτύσσεται σε μάρμαρα της Ιονίου ζώνης (αυτόχθονη σειρά), με έκταση περί τα 6.500 τετρ. χλμ. Εδώ μπορούμε να συναντήσουμε και κάποια εποχικά λιμνία (επιφανειακά μικρά καρστικά έγκοιλα), μικρές εφήμερες λιμνούλες, οι οποίες όμως είναι πολύ σημαντικές για το οικοσύστημα και παρέχουν οφέλη στο φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον. 1. Φαράγγι Θερίσου. Η διέλευση του φαραγγιού γίνεται με αυτοκίνητο. Στα 10 χλμ., που είναι το μήκος του φαραγγιού, παρουσιάζεται μεγάλο τμήμα της στρωματογραφικής στήλης της περιοχής. Το φαράγγι ξεκινάει από τον Θέρισο, όπου έχουμε τη φυλλιτική-χαλαζιτική σειρά, συνεχίζει με το «Plattenkalk» και τους Τριαδικούς σχηματισμούς της Τρίπολης, ενώ κατά θέσεις υπάρχουν εμφανίσεις του καλύμματος Τρυπαλίου και στην έξοδο, στα Περβόλια, νεογενείς αποθέσεις που επικάθονται στο κάλυμμα της Τρίπολης. 10 Β. Η προσέγγιση στον Ομαλό από τον Θέρισο γίνεται μέσω δύσκολου χωματόδρομου (απαιτείται όχημα τύπου τζιπ), για να φθάσουμε στα Μεσκλά, το Φουρνέ και τους Λάκκους και να καταλήξουμε στο Οροπέδιο (πόλγη) Ομαλού. Από εδώ, είτε κινούμαστε προς το φαράγγι της Σαμαριάς (Γ-3, Δ-4) είτε προς το φαράγγι της Αγίας Ειρήνης (Ε-5, Ζ-6) ή, εναλλακτικά, μετά το φαράγγι της Σαμαριάς, από την Αγία Ρουμέλη με πλοίο στη Σούγια και στο φαράγγι της Αγίας Ειρήνης. Γ. Εκκίνηση από το Ξυλόσκαλο, στη νοτιοανατολική πλευρά του Οροπεδίου του Ομαλού, για να διασχίζουμε πεζή το φαράγγι της Σαμαριάς, όπου μπορούμε να παρατηρήσουμε τα χαρακτηριστικά πετρώματα του Γκίγκιλου, τα αρχαιότερα της Κρήτης. Η πεζοπορία διαρκεί περίπου 8 ώρες, για τα 16 χλμ. του φαραγγιού. Καταλήγουμε στην πανέμορφη παραλία της Αγίας Ρουμέλης.

την έντονη διάβρωση λόγω ανύψωσης της γειτονικής ορεινής αλυσίδας σε πρόσφατους χρόνους. Ε. Από τον Ομαλό παίρνουμε το δρόμο δυτικά προς το χωριό Αγία Ειρήνη. Το ομώνυμο φαράγγι ξεκινά από το χωριό και καταλήγει στον όρμο της Σούγιας. Η διαδρομή είναι περίπου 8 χλμ. εύκολης πεζοπορίας. Από την έξοδο του φαραγγιού ως τη Σούγια καλή άσφαλτος. 3. Φαράγγι Σαμαριάς. Το μεγαλύτερο και πλέον εντυπωσιακό φαράγγι της Κρήτης, με διεύθυνση Β-Ν, χαρακτηρισμένο ως Εθνικός Δρυμός και με πολλές ακόμη διακρίσεις, λόγω του φυσικού του κάλλους, της σπάνιας χλωρίδας και άλλων αξιών του. Επιπλέον, το φαράγγι φιλοξενεί πολλά είδη ζώων και κυρίως πτηνών. Η γεωλογία της περιοχής εντυπωσιακή, με ρήγματα στους σχηματισμούς και πολλές πτυχές. Κατά μήκος του φαραγγιού παρατηρούμε τα μεγάλα άλματα των ρηγμάτων. Το φαράγγι, που αποτελεί ένα τεράστιο ενεργό ρήγμα, καταλήγει στη θάλασσα, στην Αγία Ρουμέλη. Από εκεί παίρνουμε το πλοίο της γραμμής ή ανεβαίνουμε ξανά το φαράγγι. Δ. Αγία Ρουμέλη. Φθάνουμε είτε διασχίζοντας πεζή το φαράγγι, είτε από τα Σφακιά με πλοίο. 4. Εντυπωσιακές παλαιές ακτογραμμές κατά μήκος των ακτών στους ανθρακικούς σχηματισμούς. Συνυπάρχουν μεγάλοι όγκοι κορημάτων Πλειστοκαινικής ηλικίας σε πολλές στρώσεις, που μαρτυρούν 5. Φαράγγι Αγίας Ειρήνης. Η διεύθυνσή του, όπως των περισσοτέρων φαραγγιών της Κρήτης, είναι Β-Ν, ακολουθώντας μια από τις κύριες διευθύνσεις των ρηγμάτων της νήσου. Διασχίζοντας ανθρακικά πετρώματα της ζώνης Τρίπολης, παρατηρούμε σπηλαιώδεις μορφές και κατακόρυφα ρήγματα. Ζ. Η κατάληξη του φαραγγιού της Αγίας Ειρήνης είναι στη Σούγια. Εναλλακτικά, πρόσβαση στη Σούγια με πλοίο από την Αγία Ρουμέλη. 6. Εμφανείς παλαιές ακτογραμμές σε αρκετή έκταση που, κατά θέσεις, φθάνουν τα 6-7 μ. ύψος. Σταδιακή ελάττωση του ύψους των παλαιοακτών από τη ΝΔ προς την κεντρική Κρήτη. Επί του δρόμου, προτού φθάσουμε στην παραλία, σημαντική εμφάνιση Τριαδικής γύψου εντός του ραουβάκη. Παλαιές ακτογραμμές και αμμοθίνες στην Αγία Ρουμέλη