ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΟ ΕΤΟΣ : 2007-2008 ΤΙΤΛΟΣ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ : «ΣΥΛΛΟΓΙΚΗ ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΤΑΥΤΟΤΗΤΕΣ» ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ : ΜΠΑΔΑ ΚΩΝ/ΝΑ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΝΕΩΤΕΡΗ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΛΑΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ» ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΟ ΕΤΟΣ : 2007-2008 ΤΙΤΛΟΣ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ : «ΣΥΛΛΟΓΙΚΗ ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΤΑΥΤΟΤΗΤΕΣ» ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ : ΜΠΑΔΑ ΚΩΝ/ΝΑ ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗΣ ΦΟΙΤΗΤΡΙΑΣ : ΒΑΡΒΕΡΗ ΕΞΑΜΗΝΟ : Β ΘΕΟΔΩΡΑ 1

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΣΕΛΙΔΕΣ Θεωρητικό Μέρος 3-14 Αναλυτική Προσέγγιση 15-53 Συμπεράσματα 54-58 Βιβλιογραφία 59 Παράρτημα 60 2

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η Η εργασία αυτή εντάσσεται στα πλαίσια μιας γενικής προσπάθειας για την προσέγγιση του πληθυσμού των αγαλμάτων και των μνημείων της χώρας μας, επιχειρώντας να μελετηθεί η δυναμική λειτουργία τους ως επίσημων και ανεπίσημων μνημονικών τόπων, καθώς επίσης οι μεταβαλλόμενες νοηματοδοτήσεις τους και υποστάσεις τους. Η παρούσα εργασία ερευνά τον πληθυσμό των αγαλμάτων και των μνημείων ενός δήμου της ορεινής Ναυπακτίας, του Δήμου Πλατάνου. Έχω επιλέξει το Δήμο αυτό, επειδή το θεώρησα αρκετά σημαντικό από γεωγραφική αλλά ιστορική άποψη. Στην εποχή του ελληνοϊταλικού πολέμου, αλλά και του εμφυλίου έγιναν σημαντικά ιστορικά γεγονότα στην περιοχή αυτή.στην περιοχή αυτή ξεκίνησα το εκπαιδευτικό μου έργο. Η γεωγραφική θέση, η ιστορία αλλά και ο χαρακτήρας των κατοίκων αναλύονται στην παρούσα εργασία. Η έρευνα στηρίχτηκε στο αρχειακό υλικό των κοινοτήτων, πολιτιστικών συλλόγων που έχουν την έδρα τους στην Αθήνα - στον τοπικό τύπο, στην επιτόπια έρευνα και στις μαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις. Η μεγάλη δυσκολία της έρευνας ήταν ότι τα περισσότερα χωριά - το χειμώνα- είναι ακατοίκητα. Περιγράφονται και αποτυπώνονται φωτογραφικά τα μνημεία και γίνονται προσπάθεια εξήγησή τους, για τη σημασία για τους ίδιους αλλά και για τους ξένους. 3

Θ Ε Ω Ρ Η Τ Ι Κ Ο Μ Ε Ρ Ο Σ H έννοια του μνημείου. Όταν λέμε μνημείο εννοούμε κάθε κτίσμα - στήλη, τύμβος - που προοριζόταν να συμβολίσει μια ιδέα ή να τιμήσει και να διαιωνίσει τη μνήμη κάποιου σημαντικού γεγονότος ή προσώπου. Τα προϊστορικά ντόλμεν,οι πυραμίδες, οι τύμβοι, είναι μνημεία αυτού του είδους. Στην κλασσική εποχή, η γλυπτική και η αρχιτεκτονική, η κάθε μία χωριστά αλλά και συνεργαζόμενες μεταξύ τους, δίνουν διάφορες μορφές μνημείων μνημεία ταφικά με ανάγλυφες μορφές ή ολόγλυφες μορφές, επιτύμβιες στήλες. Η Ρώμη εισάγει τη θριαμβευτική αψίδα και τον ανδριάντα. Στο Μεσαίωνα η ιδέα του μνημείου περιστρέφεται κυρίως γύρω της θρησκείας. Στην Αναγέννηση και στο μπαρόκ οι ανδριάντες, οι δημόσιες κρήνες, τα ανάκτορα και μερικά δημόσια κτίρια παίρνουν το χαρακτήρα μνημείου. Εισάγεται η έννοια της μνημειακής αρχιτεκτονικής, η οποία αναφέρεται όχι μόνο στα κτίρια τα ίδια, αλλά και στον τρόπο ένταξή τους μέσα στο πολεοδομικό σύνολο. Δημιουργούνται έτσι μνημειακές προσπελάσεις, χαράσσονται μεγάλοι άξονες και η προοπτική χρησιμοποιείται για την επίτευξη εντυπωσιακών αποτελεσμάτων. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι οι κιονοστοιχίες του Μπερνίνι μπροστά από τον Άγιο Πέτρο στη Ρώμη. Η βιομηχανική επανάσταση του 19 ου αιώνα, εισάγει νέα κτίρια.μνημεία θεωρούνται ορισμένα κτίρια ορόσημα της τεχνικής εξέλιξης, που μεταβάλλονται και σε σύμβολα μιας σημαντικής εκδήλωσης, ή μιας περιόδου της τεχνικής, όπως το Crystal Palace του Λονδίνου ή ο πύργος του Άιφελ στο Παρίσι. Στη σύγχρονη εποχή το εννοιολογικό περιεχόμενο του όρου μνημείου έχει μεγάλη αλλαγή, ενώ δεν έχει σταματήσει η κατασκευή μνημείων -με την αρχική σημασία της λέξης- έχει ταυτόχρονα διευρυνθεί ο αριθμός των κτισμάτων στα οποία αποδίνεται ο χαρακτηρισμός του μνημείου, ανεξάρτητα από την πρόθεση που υπήρχε τη στιγμή της κατασκευής του. Κύριο ρόλο σ αυτό έχει παίξει η ανάπτυξη της αρχαιολογίας και η καθιέρωση της έννοιας του «ιστορικού διατηρητέου 4

Μνημείου», στην οποία υπάγονται κάθε είδους κατασκευής που κρίνεται απαραίτητο να διατηρηθούν για λόγους επιστημονικούς και πολλές φορές αναστηλώνονται για να μπορέσουν να αποκτήσουν ένα τμήμα τουλάχιστον της αρχικής τους μορφής και να διατηρηθούν. Η ανάπτυξη γενικά των ιστορικών ερευνών, η μελέτη της λαικής αρχιτεκτονικής, της εθνολογίας, της λαογραφίας, η αυξανόμενη εκτίμηση προς τα ιστορικά πολεοδομικά σύνολα έχουν κάνει αναγκαία την δημιουργία ειδικών υπηρεσιών σε κάθε χώρα, που ασχολούνται με τη καταγραφή και διατήρηση όλων των μνημείων. Για τον σκοπό έχει δημιουργηθεί η διεθνής οργάνωση L.CO.S. Έχει γίνει προσπάθεια λειτουργίας διευρωπαικού κέντρου, στο οποίο πρέπει να είναι καταγραμμένα όλα τα μνημεία της Ευρώπης. Έχει καθιερωθεί ο όρος «ευρωπαϊκή πολιτιστική κληρονομιά», δηλώνοντας το σύνολο των μνημείων της Ευρώπης. Σημαντικό θέμα που προκύπτει από την ύπαρξη μνημείων είναι η οργανική τους ένταξή τους στους σύγχρονους πολεοδομικούς οργανισμούς, η διατήρηση της αρμονικής σχέσεις τους προς το φυσικό περιβάλλον και προσφορότερη χρησιμοποίησή τους ως μορφωτικού και πολιτιστικού μέσου. Στις μεγάλες πόλεις και πρωτεύουσες του κόσμου τα αγάλματα, τοποθετημένα σε μέρη που υπενθυμίζουν ιστορικά γεγονότα καθορίζουν τα πολιτιστικά σημαντικά, διακοσμούν και ανατρέπουν την μονοτονία. Εντοπίζουν τα κρίσιμα σταυροδρόμια και κέντρα, «χτενίζουν» το αστικό τοπίο. Είναι αναπόστατο μέρος της ιστορικής κοινωνικής και πολιτιστικής πραγματικότητας. Σ αυτό άλλωστε δεν παραπέμπει η καταστροφή των αγαλμάτων του Στάλιν, του Λένιν, του Σαντάμ Χουσείν; Σημασία αισθητικής και τέχνης στη ζωή του σύγχρονου ανθρώπου, σε μια εποχή που η αλματώδης εξέλιξη της τεχνολογίας επιφέρει καθημερινά αλλαγές στο περιβάλλον του ανθρώπου και κατά την οποία οι οικονομικές μεταπτώσεις έχουν επιφέρει αλλαγές στις κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες, η τέχνη από τη μια συλλαμβάνει και αποτυπώνει τα μηνύματα της σύγχρονης εποχής και από την άλλη έχει τη δυνατότητα να βελτιώσει τη ζωή μας. 5

Με την ανάπτυξη της πόλης δημιουργήθηκαν καινούριες πλατείες και ελεύθεροι χώροι. Άρχισαν οι μετακινήσεις των γλυπτών. Πολλά γλυπτά ενσωματώθηκαν και μεταφέρθηκαν. Συμβολισμός των μνημείων Tα μνημεία έχουν σχέση άμεσα την ίδια ιστορία των χωριών, την απώτερη και τη νεότερη και τη σύγχρονη. Είναι μια σημαντική συμβολή στη μελέτη της νεότερης ελληνικής τέχνης, αλλά και μια προοπτική συνάμα για να γνωρίσουμε καλύτερα και πληρέστερα όλα αυτά τα έργα. Το υπαίθριο γλυπτό ανήκει σ όλους και προσβλέπει στην κοινή αποδοχή. Η επιλογή του χώρου ήταν και είναι καθοριστική για την εξέταση των μνημείων στο χώρο. Συνήθως η σχετική επιχειρηματολογία αφορά την ιστορική σύνδεση του χώρου τιμώντας πρόσωπο ή γεγονός. Σπάνια υποδεικνύεται τυχαία. Τα βάθρα άλλοτε αναβαθμίζουν και άλλοτε υποβαθμίζουν το έργο. Μελετώντας το ιστορικό των μνημείων επιχειρούμε να ερμηνεύσουμε την τοποθέτησή τους και να αναδείξουμε την σημασία τους στην εκάστοτε ιστορική στιγμή. Τα μνημεία που τοποθετήθηκαν στις πλατείες είναι ταφικά μνημεία. Στήλες, κενοτάφια με πρότυπο τις αρχαίες επιτύμβιες στήλες. Πρόκειται για σήματα μνήμης και τιμής σε ανθρώπους που προσέφεραν στην ανορθωτική προσπάθεια του ελληνικού κράτους. Αποτελούν σύμβολα μνήμης και ιστορικής λειτουργίας στο πλαίσιο ενός ευρύτερου πολιτισμού, διατηρώντας και υπενθυμίζοντας τις αξίες, τα ήθη, τα έθιμα, τις νοοτροπίες, τις συνήθειες, τον τρόπο σκέψης και τη βούληση των εποχών που τα γέννησαν και των ανθρώπων που τα θεμελίωσαν. Διαδραματίζουν έναν καθοριστικό ρόλο στη δημιουργία σταθερών ηθικών αξιών. Ο χώρος και ο χρόνος μιας πόλης ή χωριού, μέσω του μνημείου, αποκτούν μια ταυτότητα. Συγκροτούν τη μνήμη και την ιστορία. Σύμφωνα με τον Halbwachs, ο χώρος αποτελεί ένα από τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης. Τα κοινωνικά πλαίσια και η συλλογική μνήμη είναι τα στηρίγματα που χρειάζεται η μνήμη, για να ανατρέξει στο παρελθόν, να ανακαλέσει αναμνήσεις απ αυτήν, Για να θυμηθεί το 6

άτομο, πρέπει να μεταφερθεί νοητά σ ένα χώρο. Ο χώρος φέρει μνήμες αυτών που έχουν κατοικήσει. Κάθε σημείο του χώρου έχει ένα νόημα που είναι αναγνωρίσιμο μόνο από τα μέλη των κοινών ομάδων. Ο χώρος αποτελεί κοινό σημείο και πλαίσιο αναφοράς για τα μέλη των ομάδων και για τη μνήμη τους. Ο χώρος μέσα στο χρόνο μπορεί ν αλλάξει και να μεταμορφώνεται. Κατά τη διαδικασία αλλαγής σύμφωνα με τον Halbwachs - εμφανίζονται κοινωνικές δυνάμεις που αντιστέκονται. Με αυτόν τον τρόπο καταλαβαίνουμε ποια είναι η σχέση της συγκεκριμένης ομάδας με το χώρο. Οι αναμνήσεις των κοινωνικών ομάδων μπορεί να έχουν ως χωρικό πλαίσιο χώρους υπαρκτούς και υλικούς ή χώρους συμβολικούς που παίρνουν το νόημα τους από το νόημα που τους προσδίδουν οι ομάδες αυτές. Μιλώντας για χώρο, μιλάμε για κοινωνικές ομάδες που κατοικούν σ αυτό σε δεδομένους χρόνους. Αν κατοικούμε το χώρο σημαίνει παράγουμε χώρο, δηλαδή χωρικές συσχετίσεις, κάθε στιγμή, τότε η διαλεκτική στιγμής και διάρκειας μπορεί να θεωρηθεί ως κατασκευαστική αρχή του χρόνου. Η συλλογική τέλεση μιας σχέσης μ ένα παρελθόν διαρκώς καθοδηγείται από σημάδια στο χώρο. Η αξίωση της συλλογικής μνήμης να ιδρύει χώρους, να παγιώνει χωρικές συσχετίσεις, μεσολαβείται από την ανάδειξη της κοινωνικής σημασίας του ίχνους. Αν σε μια τοποθεσία έχει συμβεί ένα γεγονός ή μια ομάδα θεωρεί ότι έχει συμβεί ή μια ομάδα διηγείται ότι έχει συμβεί κάτι σημαντικό για αυτήν, τότε μια τέτοια τοποθεσία θεωρούμε τόπο αναφοράς της συλλογικής μνήμης αυτής της ομάδας. Οι υλικές εκφράσεις της κοινωνίας στο χώρο, δραστηριοποιούν τη μνήμη, γεγονός που εκδηλώνεται με τη μορφή μνημείου. Η συλλογική μνήμη αναπτύσσεται σ ένα χωρικό πλαίσιο. Μνήμη - συλλογική μνήμη Μνήμη είναι η χαρακτηριστική ιδιότητα των ανθρώπων αλλά και των ζώων να διατηρούν παραστάσεις.- Για αυτό η μνήμη εμπλέκεται στη διαδικασία της μάθησης. Η Μνημοσύνη, θεά της μνήμης, ήταν ταυτόχρονα και θεά της σοφίας, μητέρα των Μουσών που τις γέννησε με τον Δία όταν 7

εκείνος διανυκτέρευε στον Ελικώνα. Η επιστήμη της της θύμησης, η μνημονική, που αποδίδεται στον Σιμωνίδη τον Κείο, αποτέλεσε τη βάση της της μαθησιακής διαδικασίας. Ο Αριστοτέλης της προνομιούχο θέση στους κλάδους της σκέψης. Διέκρινε τη συνειδητή μνήμη από την ασυνείδητη μνήμη - ανάμνηση -. Η μνήμη για τους αρχαίους αποτελούσε προυπόθεση της ανθρώπινης σκέψης. Αλλά και τους μελετητές μιας κοινωνίας - τωρινής ή παρελθούσης η μνήμη αποτελεί εργαλείο και πεδίο έρευνας,δηλαδή μέσον και στόχος της μελέτης του. Ακόμα και η ατομική μνήμη δεν είναι απλώς μια μνήμη προσωπική. Οι μνήμες που συγκροτούν την ταυτότητά μας και μας παρέχουν ένα πλαίσιο για τη σκέψη και τη δράση μας δεν είναι μονάχα δικές μας. Τις έχουμε μάθει, τις έχουμε δανειστεί και τις έχουμε κληρονομήσει μέσα από τις οικογένειες, τις κοινότητες και τις πολιτισμικές παραδόσεις μας. Η ιστορία είναι προιόν και πηγή κοινωνικής μνήμης. Ο όρος «μνήμη» είναι κεντρικός σε όλες τις πραγματεύσεις καθημερινές και επίσημες, υλικές και συμβολικές πρακτικές που σχετίζονται με την κοινωνική οργάνωση. Οι μηχανισμοί της μνήμης ορίζουν, κατευθύνουν και συγκροτούν την κοινωνική και την ατομική μας ζωή νομιμοποιώντας και ερμηνεύοντας τις καταστάσεις της και επικυρώνοντας και καθιερώνοντας συγκεκριμένες επιλογές. Η μνήμη είναι κοινωνικά και πολιτισμικά ορισμένη και συνιστά ένα σύμπλεγμα από κοινωνικές σχέσεις βάση των οποίων συγκροτείται κάθε φορά η ίδια. Στην πραγματικότητα μάλλον πρέπει να μιλούμε για μνήμες, όλα εκείνα που πληροφορούν και κατευθύνουν, με οποιοδήποτε τρόπο, την κοινωνική, συλλογική και προσωπική ζωή των ανθρώπων. Μερικές φορές μετρούν προσεκτικά τις συμβολικές και τις υλικές παραστάσεις και πρακτικές που προσδιορίζουν την ιδιαιτερότητα της νεοελληνικής κοινωνίας ορίζοντας το ανθρώπινο πρόσωπο της πολιτισμικής της επιβίωσης. Η μνήμη τελεί σε διαρκή εξέλιξη. Ένα σύστημα ανοιχτό στη διαλεκτική της θύμησης και της λήθης. Αποτελεί ένα αενάως επίκαιρο φαινόμενο. Συνιστά ένα δεσμό, που μας συνέχει με το αιώνιο παρόν. Η μνήμη στο βαθμό που είναι συγκινησιακή και σαγηνευτική, προσαρμόζει. 8

Πρώτος θεωρητικός της «συλλογικής» μνήμης θεωρείται ο Maurice Halbwachs, ο οποίος, ως οπαδός της σχολής του Emile Durkheim, απέδωσε μεγάλη σημασία στη συλλογική φύση της κοινωνικής συνείδησης. Παρέβλεψε όμως τον τρόπο με τον οποίο οι ατομικές συνειδήσεις μπορούν να συσχετιστούν με τις συλλογικότητες από τις οποίες απαρτίζονται τα άτομα. Αυτό όμως είχε σαν αποτέλεσμα να διατυπωθεί μια σύλληψη της της συλλογικής συνείδησης αποκομμένη από τις πραγματικές διαδικασίες σκέψης κάθε ξεχωριστού ατόμου. Η συλλογική μνήμη έχει υποστεί σπουδαίες μεταβολές με την συγκρότηση των κοινωνικών επιστημών και καταλυτική για την διεπιστημονικότητα που αναπτύσσεται σ αυτές. Ο Halbwachs υποστηρίζει ότι οι κοινωνικές ομάδες συνθέτουν τις δικές τους εικόνες για τον κόσμο, καταστρώνοντας μια εκδοχή του παρελθόντος και υποστήριζε πως οι εκδοχές αυτές «αποκρυσταλλώνονται» μέσω της επικοινωνίας και όχι μέσω της ιδιωτικής ανάμνησης. Οι προσωπικές αναμνήσεις ενός ατόμου και η γνωσιακή διαδικασία της ανάμνησης, περιλαμβάνουν αρκετά στοιχεία που έχουν κοινωνική προέλευση. Οι συλλογικές ιδέες, οι ιδέες οι οποίες τις ασπάζονται πολλά άτομα από κοινού, αποτελούν «κοινωνικά γεγονότα» και ως τέτοια προκύπτουν ως συνέπεια κοινωνικών και ιστορικών δυνάμεων. Οι συλλογικές μνήμες διαμορφώνονται στη διαδικασία της κοινωνικής αλληλεπίδρασης και οι μορφές τους είναι καθοριστικό γνώρισμα της δυναμικής τους. Οι συλλογικές μνήμες τελούνται, εκδηλώνονται κοινωνικά αλλά η τέλεση τους φέρνει δράσεις και αντιδράσεις, κάνει δηλαδή να συμβούν συμπεριφορές με κοινωνικό πρόσημο. Η συλλογική μνήμη πλάθεται στις εκδηλώσεις της. Η συλλογική μνήμη είναι οι εκδηλώσεις της. Οι εκδηλώσεις αναπαριστάνουν εκδηλώσεις που συνέβηκαν ή που δεν ξέρουν αν συνέβησαν. Η συλλογική μνήμη δεν είναι μια συσσώρευση παγιωμένων εγγραφών, αλλά εξαρτάται από το παρόν των τελέσεών της. Παίρνει μορφή στις εκδηλώσεις που γίνονται κάθε φορά. Μετατρέπουν το παρελθόν σε δρώμενο, ικανό να επηρεάσει το μέλλον. Μια εκφραστική συμπεριφορά που χαρακτηρίζεται από τη 9

διαλεκτική της μοναδικότητας και επαναληψιμότητας είναι φορέας της συλλογικής μνήμης. Tο παρελθόν του δομημένου χώρου συνιστά μια «υλική αναφορά», που μας φανερώνεται ως έμμεση γνώση, με τα μνημεία που διατρέχουν τον χρόνο. Σ ένα πολυεθνικό περιβάλλον μπορούμε να μελετήσουμε τον τρόπο που αναπτύσσονται κουλτούρες και παραδόσεις, διερευνώντας την υλική διάσταση αυτού του πληθυσμού Μια ιστορία όπως πρεσβεύει ο Πιερ Νορά, μπορεί να πραγματοποιείται στη βάση της μελέτης των τόπων συλλογικής μνήμης τόποι τοπογραφικοί, όπως τα αρχεία, οι βιβλιοθήκες και τα μουσεία, τόποι μνημειακοί, όπως τα νεκροταφεία ή οι αρχιτεκτονικές, τόποι συμβολικοί, όπως οι εορτές στην ανάμνηση γεγονότων, τα προσκυνήματα, οι επέτειοι, τα εμβλήματα, τόποι λειτουργικοί, όπως τα εγχειρίδια, οι αυτοβιογραφίες ή οι σύλλογοι, αυτά τα μνημεία έχουν την ιστορία τους. Το πρόβλημα των αναβιώσεων και των επιβιώσεων - με ιδιαίτερη έμφαση στις τελετουργίες που έχουν τη μορφή λαικών δρώμενων - συνιστά μια από τις πιο καίριες, πιο ιδεολογοποιημένες και πιο φορτισμένες όψεις που έχουν προσλάβει στη σύγχρονη νεοελληνική κοινωνία το ζήτημα της σχέσης της συλλογικής μνήμης με την ιστορία Κεντρικός πυρήνας του προβληματισμού είναι οι πολιτισμικές αναβιώσεις συνάπτονται περισσότερο με απρόσωπους επιχειρησιακούς προγραμματισμούς πολιτιστικής ανάπτυξης ή σχετίζονται περισσότερο με τις πραγματικές κοινωνικές ανάγκες; Στην Ευρώπη παρατηρείται μια αναζωογόνηση των εκδηλώσεων, παρόλο που η εντατικοποίηση και η συναφής μαζικοποίηση της εορταστικής τελετουργικής συμπεριφοράς μοιάζει να αντιφάσκει στην ψύχραιμη, κοσμοπολίτικη, ορθολογική και εξατομικευμένη συμπεριφορά που συσχετίζεται με τον εκσυγχρονισμό και τον εκβιομηχανισμό Τελετουργίες και εορτασμοί αναζωογονούνται για εθνικούς ή πολιτικούς λόγους. 10

Tα Κράβαρα Για τη λέξη Κράβαρα υπάρχουν τρεις ερμηνείες. Η πρώτη εκδοχή είναι ότι η λέξη είναι Σλαβική και σημαίνει τόπο κατάλληλο για τη βοσκή αγελάδων, ερμηνεία όμως μάλλον απίθανη. Η δεύτερη εκδοχή λέει ότι η λέξη είναι Σλαβική και σημαίνει τόπο πετρώδη και άγονο, χωρίς όμως να σημαίνει ότι μόνο αυτή η περιοχή είναι πετρώδης και άγονη. Στη σημερινή σκοπιανή Μακεδονία υπάρχει τοποθεσία στο βουνό Μορίχοβο που λέγεται «Κράββιτσα» δηλαδή γελαδότοπος. Κράββαρα ονομάζεται και ένα χωριό κοντά στο Μοναστήρι της Σκοπιανής Μακεδονίας. Είναι γνωστό ότι οι Σλάβοι έκαναν επιδρομές στην Ελλάδα από το 780 ως το 1067 μ. Χ. και εγκαταστάθηκαν σε πολλά μέρη μετονομάζοντας πολλές τοποθεσίες στη δική τους γλώσσα. Έτσι φαίνεται ότι ονόμασαν αρχικά το οροπέδιο που βρίσκονται σήμερα τα χωριά του Δήμου Πλατάνου. Η τρίτη εκδοχή αναφέρεται σ ένα ιστορικό γεγονός που έγινε το έτος 1822. Τότε είχαν συγκεντρωθεί επαναστατικά σώματα από Βραχωρίτες,Βαλτινούς και Ξηρομερίτες στη Ναύπακτο και ανάγκασαν τη τουρκική φρουρά του Μάμαλη να κλειστεί στο κάστρο της πόλης. Οι Τούρκοι αμύνονται και προσπαθούν να σωθούν. Όμως το σώμα των ορεινών προπορεύεται των ελληνικών δυνάμεων και κατορθώνουν να παραβιάσουν την κεντρική είσοδο του κάστρου και να μπει μέσα. Οι Τούρκοι έτρεχαν να κρυφτούν. Οι άλλοι αρχηγοί των ελληνικών τμημάτων, βλέποντας τον πανικό των Τούρκων, φώναζαν «στην κάρα βαρείτε παιδιά», δηλαδή «χτυπάτε στο κεφάλι», γιατί το κεφάλι το έλεγαν και κάρα. Ο Δημήτριος Κούκουνας στο βιβλίο του «Αράχοβα Ναυπακτίας», γράφει «Στην κάρα βαρείτε επαναλαμβάνετο απ όλα τα στόματα των επιτιθεμένων και έγινε το πολεμικό σύνθημα της επίθεσης». Σε λίγες ώρες δεν υπήρχε Τούρκος ζωντανός μέσα στο κάστρο. Το πτώμα του Μάμαλη το κατέβασαν στην πόλη και το εξέθεσαν στην κοινή θέα.αυτή ήταν μια μεγάλη επιτυχία των ορεινών Ναυπακτίων. 11

Δ Η Μ Ο Σ Π Λ Α Τ Α Ν Ο Υ Ο Δήμος Πλατάνου είναι ένας από τους πλέον ορεινούς δήμους ολόκληρης της Ρούμελης, κάτω από πανύψηλες κορυφές και τα άλλοτε βουερά ποτάμια Εύηνο και Μόρνο, που η μοίρα τους τους επιφύλασσε αντί να σβήνουν στον Πατραικό κόλπο να καταλήγουν για την ύδρευση της Αττικοβοιωτίας. Τα χωριά που συγκροτούν το σημερινό Δήμο Πλατάνου ανήκουν στους ιστορικούς Δήμους Προσχίου και Κλεπαιδας. Το όνομα Πρόσχιον δόθηκε μετά την ανεύρευση αρχαίου νομίσματος στην τοποθεσία Καστράκι του Αχλαδόκαστρου που είχε πάνω του αυτή τη λέξη. Αργότερα αποδείχτηκε ότι το Προσχίον ήταν προομηρική πόλη. Ο Δήμος Κλεπαίδας πήρε το όνομα του από την έδρα του, την Κλεπά. Οι παραπάνω Δήμοι καταργήθηκαν με Βασιλικό Διάταγμα το 19.Στη θέση τους αναγνωρίστηκαν αυτοδιοικούμενες κοινότητες οι οποίες λειτουργούσαν μέχρι το το Δεκέμβριο του 1998. Νόμος 2539 (ΦΕΚ 244 Α 4 Δεκεμβρίου 1997) με έναρξη ισχύος το 1999.( Νόμος Καποδίστρια) Δημιουργήθηκε ο Δήμος Πλατάνου αποτελούμενος από τα χωριά Άγιος Δημήτριος, Αράχωβα, Αχλαδόκασρτο, Περίστα, Καστανιά, Νεοχώρι, Κλεπά, Χώμορη, Δεντροχώρι, Λειβαδάκι, Περδικόβρυση Ως σημείο αναφοράς και ως χαρακτηριστικό όλου του Δήμου θα μπορούσε να θεωρηθεί το κλασικό ορεινό ύφος της περιοχής, ο ποταμός Εύηνος και η λίμνη που κατασκευάστηκε στο ρου, για να υδρεύεται μέσω του Μόρνου η Αθήνα. Η Ευηνολίμνη είναι ένα καινούργιο φαινόμενο για την περιοχή. Όλη η Ναυπακτία επενδύει στο «δώρο» της ανάπτυξης. Η περιοχή ήταν γνωστή ως Κ ρ ά β α ρ α και πολλά λέγονται για τους περιώνυμους Κραβαρίτες και τις επιδεξιότητες που διέθεταν στο εμπόριο και στην αναζήτηση, όπου γης καλύτερης τύχης. Στα έργα του Ανδρέα Καρκαβίτσα και στα έργα λογοτεχνών υπάρχουν υπερβολές σε βάρος των κατοίκων αυτών. 12

13

ΠΡΟΤΟΜΗ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΜΑΡΑΘΕΑ Η προτομή είναι έργο του γλύπτη Δημητρίου Ζ. Φιλιππότη. Είναι κατασκευασμένη από λευκό μάρμαρο πάνω σε λιθόκτιστο βάθρο. Οι διαστάσεις της είναι 0,60 χ 0,50 χ 0,25 ì. Ο Μαραθέας παριστάνεται μέχρι το στήθος, με χέρια κομμένα. Το κεφάλι έχει ελαφριά στροφή προς τα αριστερά. Φορά πουκάμισο με ψηλό λαιμοδέτη, σακάκι και πανωφόρι. Στο δεξιό πέτο έχει σκαλισμένο ένα μετάλλιο. Αρχικά -το 1891- η προτομή στήθηκε στην κορυφή της μετώπισης του σχολείου του Πλατάνου το οποίο αποτελεί δωρεά του. Στην προτομή υπήρχε εντοιχισμένη μαρμάρινη πλάκα, στην οποία σκαλίστηκε επίγραμμα αφιερωμένο στον Μαραθέα που έλεγε Π Ι Ε Ρ Ι Δ Ω Ν Τ Ο Δ Ε Δ Ω Μ Α Δ Ε Μ Α Σ Φ Α Ο Σ Α Ε Ν Α Ο Υ Ε Μ Μ Ι Ν Π Α Τ Ρ Η,Ε Η, Ε Ι Σ Α Τ Ο Ν Ι Κ Ο Λ Α Ο Σ Μ Α Ρ Α Θ Ε Α Σ Ε Π Ι Κ Λ Η Ν Π Λ Α Τ Α Ν Ο Υ Κ Λ Ε Ο Σ Κ Ο Υ Ρ Ο Τ Ρ Ο Φ Ε Ι Ο Ε Ι Σ Δ Ε Ο Ν Α Ρ Γ Υ Ρ Ι ΩΝ Ο Υ Δ Ε Π Ο Τ Ε Φ Ε Ι Σ Α Μ Ε Ν Ο Σ Υπάρχει πιθανότητα συντάκτης του επιγράμματος να είναι ο Αθανάσιος Παπαγεωργίου.( Ο Αθανάσιος Παπαγεωργίου γεννήθηκε στον Πλάτανο Ναυπακτίας το 1840. Το 1867 έγινε διδάκτορας της Φιλοσοφικής σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών). Το επίγραμμα μνημονεύει και προβάλλει τη γενναιοδωρία του Μαραθέα «εις δέον αργυρίων ουδέποτε φεισάμενος» 15

Δεν υπάρχουν πληροφορίες για τους φορείς της παραγγελίας της προτομής και τη διαδικασία της καλλιτεχνικής παραγωγής. Πρόκειται για την κοινότητα Πλατάνου ή για ιδιωτική παραγγελία Στα χρόνια του εμφυλίου η προτομή πυροβολήθηκε με σφαίρες χωρίς ευτυχώς εμφανείς κακώσεις.( Ο εγγονός του ευεργέτη, Νίκος Μαραθέας, είχε εκτελεσθεί από τον Ε.ΛΑΣ) Ύστερα, αποκαθηλώθηκε και φυλασσόταν σε αίθουσα του σχολείου Πλατάνου. Το 1998, ο κ. Παπανικολάου, μετά από σύμφωνη γνώμη του τότε προέδρου της κοινότητας Θύμιου Δημητρακόπουλου, επισκεύασε με δικές του δαπάνες την προτομή και χτίστηκε για βάθρο μια πέτρινη στήλη. Τοποθετήθηκε δεξιά του Άι-Νικόλα, εκεί που βρίσκεται σήμερα και δεσπόζει στη πλατεία του Πλατάνου. Σύντομο βιογραφικό Ο Νικόλαος Μαραθέας ήταν γιος του πλατανιώτη Αθανασίου Μαραθέα, που το 1840 εγκαταστάθηκε στη Ρουμανία και απέκτησε πολλά χρήματα. Ένα από τα τέσσερα παιδιά του ο Νικόλαος, ιδιοκτήτης κι αυτός 55.000 στρεμμάτων στο Μαρκουλέτσι της Ρουμανίας. Ο Ν. Μαραθέας έκανε πολλές δωρεές και προπαντός στο χωριό.το τέμπλο της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου έγινε με δική του δωρεά. Το 1888 με δαπάνη του χτίστηκε το σχολείο του Πλατάνου. 16

ΠΡΟΤΟΜΗ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΚΑΡΑΙΣΚΑΚΗ Η προτομή παριστάνει το γνωστό ήρωα της επανάστασης από ορείχαλκο πάνω σε λιθόκτιστο βάθρο. Oι διαστάσεις της προτομής είναι 0,60 χ 0,40χ ο,24. Το βάθρο έχει ύψος 0,90 μέτρα. Έγινε με πρωτοβουλία και δαπάνη του πλατανιώτη ομότιμου καθηγητή Πανεπιστημίου κ. Νίκου Παπανικολάου. Ο Γεώργιος Καραισκάκης είναι αποδεδειγμένο ότι έπασχε από φυματίωση και οι γιατροί της εποχής του συνέστησαν τον Πλάτανο Ναυπακτίας για να θεραπευτεί. Έτσι έστησε το «γιατάκι» του στα Ροντηραίικα, στη θέση «Άμπλας». Σύμφωνα με μαρτυρία του κυρίου Παπανικολάου «για να τιμήσω τη μνήμη του και να προσφέρω ένα ακόμη στολίδι στο χωριό μου έστησα την προτομή στην ίδια θέση,, αφού πρώτα χτίστηκε ψηλή βάση για να έρθει ως την επιφάνεια του δρόμου». Τα αποκαλυπτήρια έγιναν στις 23 Αυγούστου του 1973. Μίλησαν ο τότε πρόεδρος της Κοινότητας κ. Δημήτρης Τσουκαλής κι ο καθηγητής της Ιατρικής κ. Νίκος Παπανικολάου. Την εκδήλωση κινηματογράφησε ο σκηνοθέτης Ντίνος Δημόπουλος. Αργότερα όταν πρόεδρος της Κοινότητας Πλατάνου ήταν ο κ. Αριστείδης Δημητρακόπουλος, ύστερα από άδεια της κ. Μαργαρίτη, μεταφέρθηκε στη θέση που βρίσκεται σήμερα,στην είσοδο της πλατείας Καραισκάκη, σε θέση που μοιάζει να υποδέχεται τους επισκέπτες του χωριού. 17

Σύντομο βιογαφικό Ο Γεώργιος Καραισκάκης γεννήθηκε το 1782 στο Μαυρομάτι Καρδίτσας, στο μοναστήρι Άγιος Γεώργιος, από την καλόγρια μάνα του Ζωή Ντιμισκή. Πατέρας του πιθανόν να ήταν ο Δημήτρης Ίσκιος Σύμφωνα με άλλες ιστορικές πληροφορίες γεννήθηκε στη Σκουληκαριά της Άρτας και πατέρας του ήταν ο αρματωλός Νικόλαος Πλάκας.Τα πρώτα χρόνια της ζωής του τα πέρασε στα Τζουμέρκα και στα Άγραφα, σαν γιδοβοσκός. Σύμφωνα με πληροφορίες ήταν νευρικός και ατίθασος. Έζησε στην αυλή του Αλή Πασά. Έγινε φιλικός της Ρούμελης. Πέθανε τραυματισμένος στις 23 Απριλίου του 1827 στη Σαλαμίνα. 18

ΠΡΟΤΟΜΗ ΤΟΥ ΣΩΤΗΡΗ ΚΩΣΤΟΠΟΥΛΟΥ Η προτομή είναι κατασκευασμένη από ορείχαλκο πάνω σε λιθόκτιστο βάθρο. Οι διαστάσεις του είναι 0,62χ 0,42 χ 0,26. Είναι έργο του γλύπτη Στέλιου Τριάντη. Παριστάνει ένα άνδρα με ασκητική αλλά επιβλητική μορφή. Φοράει σακάκι και γραβάτα. Τα μαλλιά του είναι χτενισμένα στο πλάι και έχει μουστάκι. Την πρωτοβουλία για την ανέγερση της προτομής πήρε ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κ. Παπανικολάου. Πήρε φωτογραφίες και παράγγειλε στον γλύπτη κ. Στέλιο Τριάντη την προτομή του Σωτήρη Κωστόπουλου. Ο μεγάλος γιος του, Γιάννης Κωστόπουλος, διόρθωσε τα χαρακτηριστικά του πατέρα του στο πρώτο στάδιο φιλοτέχνησης της προτομής. Η προτομή στήθηκε στον αύλειο χώρο του σχολείου με πρωτοβουλία και δαπάνη του καθηγητή κ. Νίκου Παπανικολάου. Σύμφωνα με τον κ. Παπανικολάου «έστησα την προτομή για να κρατήσω αθάνατη την ασκητική, αλλά ηρωική μορφή του Σωτήρη Κωστόπουλου. Να τη βλέπουν οι μαθητές του και να τον θυμούνται. Να τον βλέπουν οι δάσκαλοι και να παραδειγματίζονται».. Τα αποκαλυπτήρια έγιναν στις 23 Αυγούστου του 1978 (ημέρα που γίνεται πανηγύρι στον Πλάτανο και κατά συνέπεια έχει πολύ κόσμο) από τον μεγαλύτερο γιο του Σωτήρη Κωστόπουλου.Μίλησαν οι μαθητές του Γιώργος Μποσινάκος, από την Αράχωβα, ο Γιώργος Κόκκας και η καθηγήτρια Αιμιλία Τσώτου. Ο κ. Κόκας είπε «Τον θυμάμαι στη δεκαετία του 30 να κατηφορίζει από το σπίτι του, που βρίσκεται δίπλα στη «Ράχη». Το παλτό ριγμένο στην πλάτη.( Τις περισσότερες φορές με μπότες ως το γόνατο, που έκλειναν με πολλές κόψεις και μ ένα μακρύ κορδόνι. Το κοστούμι του 19

πάντα σκούρο. Γραβάτα, γιλέκο, καδένα και ρεπούμπλικα. Του άρεσε να σιγοσφυρίζει κάποιο σκοπό και να παίζει από παλάμη σε παλάμη την αλυσίδα, που σήμερα βρίσκεται στο Μουσείο του Πνευματικού Κέντρου του χωριού μας, δωρεά του μικρότερου γιου του, του Νίκου. Η δεξιά του παλάμη πάντα κλειστή, γιατί δυο - τρία δάχτυλα του ήταν κολλημένα από γεννησιμιού του. Τούτο το σημαδεμένο χέρι δεν ήταν αναπηρία. Ήταν δώρο Θεού, γιατί μ αυτό έγραφε Ιστορία. Έτσι θυμάμαι το Σωτήρη Κωστόπουλο. Δεν τον είχα δάσκαλο ποτέ και ζήλευα αυτούς που με καμάρι έλεγαν πως υπήρξαν μαθητές του. Λυπάμαι που δεν έχω πολλές αναμνήσεις από έναν άνθρωπο που πάντα θαύμαζα» Ο μαθητής του, όμως, ο δάσκαλος κ. Μποσινάκος θυμόταν περισσότερα. Να τι είπε στο λόγο των αποκαλυπτηρίων «Αιδεσιμότατε, Κύριε Καθηγητά, Κυρίες και Κύριοι, Ιερό καθήκον, αγνό, μας υποχρεώνει σήμερα να σταθούμε σ αυτόν τον τόπο, στη Ράχη του Πλατάνου, να προσκυνήσουμε τη σκιά μιας δυνατά φωτεινής και εξέχουσας Πλατανιώτικης φυσιογνωμίας, του δασκάλου μας Σωτήρη Κωστόπουλου. Φώτισε, ύψωσε και λάμπρυνε τον Πλάτανο μισόν αιώνα, χωρίς κωδωνοκρουσίες, χωρίς να μετριέται το έργο του από τους σύγχρονούς του, γιατί οι κορδακιζόμενοι για τον πλούτο τους επισύρουν την προσοχή του κοινού παρά οι μοχθούντες για τη μόρφωσή του για την πνευματική του ανάταση. Γεννήθηκε στον Πλάτανο το 1871 από γονείς παλιών πλατανιώτικων οικογενειών, όπου μαθήτεψε στο δημοτικό και στο Σχολαρχείο. Στο γυμνάσιο μαθήτεψε στην Πάτρα. Φοίτησε δύο χρόνια στη Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών. Πήρε πτυχίο Ελληνοδιδασκάλου το 1895. Υπηρέτησε στην Αρτοτίνα και στη Βετολίστα - Τερψιθέα. Γύρισε το 1897 στο μεγαλοχώρι, τον Πλάτανο, από το οποίο προέρχεται. Παντρέφτηκε την Ελένη Τσούνη. Προάχθηκε στο βαθμό του Καθηγητή και κρατεί τη λαμπάδα του φωτισμού άσβεστη ως το 1930, που πήρε σύνταξη, ουσιαστικά ως το 1944 που πέθανε, γιατί αν και δύσκολα φιλίωνε το παλιό με το καινούργιο, είτε σαν θέση είτε σαν άρνηση, επενέβαινε, 20

κατά που νόμιζε σωστό, στο έργο των διαδόχων του στην εκπαίδευση του Γυμνασίου Πλατάνου και η γνώμη του επιβαλόταν. Μελετούσε ακατάπαυστα και έγραφε με το μελανί μολύβι του και δημοσίευε μικρά, αλλά αξιόλογα για την εποχή του έργα, λαογραφικού, διδακτικού, ποικίλου περιεχομένου 1) Αρτοτίνα, 2) Το σχολείο του χωριού, 3) Εις χαρακτηρισμός, 4) Τα Βαρδούσια, 5) Εν ψυχοσάββατο, 6)Ο γάμος, 7)Εκπαιδευτικά, 9) Η ζωοκλοπή, 1909, έργα του είναι. Ασχολήθηκε με τη βιβλιογραφία του Αθαν. Διάκου, την Αγ. Λαύρα, το Μέγα Σπήλαιο, το οδοντωτό σιδηρόδρομο, που ίσως κάτι τέτοιο ονειρεύτηκε και για τον Πλάτανο, κι ας μην ήταν Μοριάς. Το σπουδαιότερο από τα συγγραφικά του έργα είναι η Γεωγραφία Ναυπακτίας 1924. Πέρασε από τα 70 χωριά της Ναυπακτίας, στις διακοπές, και συγκέντρωσε από πρώτο χέρι λαογραφικό και ιστορικό υλικό, σχεδίασε το χάρτη και κατάρτισε τη Γεωγραφία - Ιστορία - Λαογραφία της Ναυπακτίας. Από τα έργα που δημοσίευσε, είναι αμφίβολο, αν κάλυπτε τα έξοδα που έκανε. Το μικρό δωματιάκι του φώτιζε αργά το βράδυ και πριν φέξει το πρωί. Με χιονιάδες και βοριάδες έφεγγε το λυχνάρι με σκυμμένο το δάσκαλο στο απλοικό του τραπέζι. Σταχυολογεί ό,τι ωραίο και διδακτικό, συμπληρώνει και διανθίζει τις διδακτικές ενότητες των μαθημάτων, σε ερωτήσεις και απαντήσεις κατά την τότε ισχύουσα μέθοδο διδασκαλίας. Ο Πλάτανος για μας τα χωριατόπουλα φάνταζε σαν κάποιο όνειρο, που είχε συντεθεί από όσα μικρότερα ακούαμε. Ο Πλάτανος για περισσότερα γράμματα. Ο Πλάτανος να συνετίσει τον αγροζημιωτή, τον υβριστή. Ο Πλάτανος θα προμηθεύσει χρήμα για προίκα, για αγόρια για εισιτήρια ταξιδιού, για σπουδή, για εγχείρηση του αρρώστου στη πόλη. Άμα σε γραπώσουν οι τοκογλύφοι και οι δικολάβοι στον Πλάτανο, χάθηκες, ακούεται η φωνή του γέρου παθόντα από τη γωνιά. Όλα αυτά συνέθεταν κάτι διαφορετικό. Ωραίο, τρομερό, ανάμεικτο, ακαθόριστο. Σχολαρχείο, Δικαστήριο, Συμβολαιογραφείο. Κτήρια ολάσπρα με κεραμίδια. Όταν ξεμυτίζαμε στον ορίζοντά του και τον αντικρίζαμε, σταματούσαμε με κάποια έκσταση να συμβαδίσουμε την παιδική φαντασία με την επιφανειακή πραγματικότητα. 21

Έναν τόπο τον υψώνουν και τον κάνουν ξακουσμένο, όχι τόσο τα φυσικά του χαρίσματα : Τοποθεσία, παραγωγή, όσο οι άνθρωποι που έζησαν, έδρασαν, μεγαλούργησαν σ αυτόν. Και ο τόπος ο δικός μας, με πρωτεύοντα τον Πλάτανο, έχει δυνατές φυσιογνωμίες, που τον υψώνουν και τον στεριώνουν στις ψυχές ζώντων και επερχόμενων. Η μορφή του Σωτήρη Κωτσόπουλου, μεγάλου δασκάλου μας, που περάσαμε στο Σχολαρχείο Πλατάνου, ας τον μνημονεύουν κάπου οι μεταγενέστεροι ως ελάσσονα. Είναι εξέχουσα δασκαλική προσωπικότητα, είναι κρείσσων και όχι ελάσσων και υπερέβαλε συγκριτικά με την εποχή του σε πνευματική προσφορά κάθε αξιωματούχο συντοπίτη μας Διοικητικό, Εκκλησιαστικό, Στρατιωτικό της ορεινής περιοχής Ναυπακτίας. Το μορφωτικό έργο του Σωτήρη Κωτσόπουλου είναι βαθειά χαραγμένο στη μνήμη των επιζώντων μαθητών και ιδιαίτερα των φτωχότερων, που δεν είχαν χρήματα για να μαθητέψουν πιο πάνω. Η πατρική του μορφή, η γλυκιά φυσιογνωμία του δασκάλου παραμένει ασάλευτη στο νου και στη καρδιά μας. Ανέβασε τους μαθητές του σε Πανεπιστημιακές έδρες, Άρειο Πάγο, στην κορυφή του Στρατού, των Σωμάτων Ασφαλείας, της Εκκλησίας. Ανακαλύπτει τους μαθητές του στα γύρω χωριά με τις συχνές του επισκέψεις του. Παίρνει πληροφορίες για όσους έχουν όρεξη για γράμματα και πείθει τους φτωχούς γονείς να τους στείλουν στο Σχολαρχείο 3 χρόνια μετά από το δημοτικό. Εδώ το νοίκι είναι ελάχιστο και το ψωμί με την πίττα, χωρίς φύλλα, πολλές φορές τα μαθητούδια θα τα κουβαλούν στον ώμο τους από τα χωριά τους ή θα τα φέρνουν οι γονείς το Σαββατοκύριακο για όλη την εβδομάδα. Με τη φροντίδα του δασκάλου και σπίτια κατάλληλα βρίσκονται, όπου και κάθε δυνατή ευκολία προσπαθούσε να έχουν οι μαθητές του. Και βιβλία τους οικονομούσε και την εγγραφή συμπλήρωνε ή και πλήρωνε. Δόθηκε στο εκπαιδευτικό του έργο με δύναμη και αγάπη. Παρά τις ελλείψεις και το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο του περιβάλλοντος, φρόντιζε να κάνει τη σχολική ζωή ευχάριστη με τις συχνές διδακτικές του εκδρομές και τις επισκέψεις στα σπίτια των μαθητών, που ομαδικά έμεναν 3-4 και 5 μαζί κατά χωριό. Και εκεί τους νουθετούσε, τους δίδασκε πως να φέρονται 22