Κάμπος Χίου- Ένα περιβόλι στον πολιτισμό

Κάμπος Χίου- Ένα περιβόλι στον πολιτισμό Ε τάξη- 2ο Δ.Σ. Βροντάδου Χίου 2013-2014 ΦΥΛΛΑΔΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΜΑΘΗΤΗ (συνοδεύεται από movie-maker)

1. Εισαγωγικά Ιστορικά Στοιχεία Η ιστορία του Κάμπου είναι πολύ παλιά. Από την εποχή που την κατείχαν οι Γενοβέζοι. Μετά τους Γενοβέζους κατακτητές γίνονται οι Τούρκοι. Αυτοί κράτησαν την Χίο για 500 χρόνια, έως το 1912 που ελευθερώθηκε από τον Ελληνικό στρατό. Τον καιρό που την κατείχαν οι Γενοβέζοι όπως ήταν η Χίος τότε, τους άρεσε μία περιοχή περισσότερο από τις άλλες όπου εκεί συγκεντρώθηκαν οι πλούσιοι και την ονόμασαν Φραγκοβούνι. Εκεί άρχισαν να χτίζουν ωραία σπίτια τα γνωστά αρχοντικά, που χαρακτηρίζονται από μια εντυπωσιακή αρχιτεκτονική και έχτιζαν επίσης πολλές εκκλησίες. Σιγά-σιγά η Χίος άρχισε να διαμορφώνεται και να γίνεται όλο και ωραιότερη. Όλες οι περιοχές είχαν το δικό τους όνομα. Στην κάθε περιοχή εγκαταστάθηκαν πλούσιοι και άνοιγαν πηγάδια για να βρουν νερό, φύτευαν δέντρα και ο καθένας είχε το δικό του κομμάτι γης. Ο Κάμπος πριν φτάσουν οι Γενοβέζοι είχε μια αξιόλογη παραγωγή δημητριακών, λαχανικών, ροδιών, μούρου και κρασιού. Τα αμπέλια όπως και οι ελιές ήταν πηγή εισοδημάτων. Λένε επίσης ότι οι Καμπούσοι είχαν επίδοση στον μεταξοσκώληκα, αφού οι μουριές ήταν πάρα πολλές και μπορούσαν και έτρωγαν άφθονα τα σκουλήκια. Η παραγωγή μεταξιού έφερνε πολλά λεφτά στους Χιώτες. Τα Χιώτικα μεταξωτά ήταν περιζήτητα, γιατί οι Χιώτες είχαν ειδικευθεί στην επεξεργασία του μεταξιού και η υφαντική τους ήταν αξιόλογη. Έχτιζαν μεγάλους τοίχους (μαντρότοιχους) για να προφυλάσσεται ο καρπός των δέντρων και επίσης να προφυλάσσονται τα σπίτια από τους κλέφτες. Τα στενά δρομάκια και οι μαντρότοιχοι σώζονται μέχρι και σήμερα και αυτό είναι το ενδιαφέρον των τουριστών. Επίσης οι Γενοβέζοι ήταν αυτοί που δημιούργησαν τους απέραντους πορτοκαλεώνες στον Κάμπο, αφού διαπίστωσαν την ύπαρξη νερού και επειδή η καλλιέργεια ήταν αποδοτική.

Ο Κάμπος είναι μια μεγάλη περιοχή σχεδόν κοντά στην πόλη της Χίου, που περικυκλώνεται από τα Καμπόχωρα και την πρωτεύουσα. Έχει παλιά και νέα αρχοντικά. Μέσα από τον κάμπο περνάει ένας ποταμός ο Κοκκαλάς. Αυτός ξεκινάει πολύ πίσω από την Γεωργική σχολή περνάει από τον Κάμπο και οι εκβολές του είναι στο Κοντάρι. Στον Κοκκαλά συνδέονται δύο παραπόταμοι ο Ψιάκης ή Ατσαλής και ο Καράμουσας. Μιχάλης Κουνέλης 2. Αυλόπορτες Οι αυλόπορτες του Κάμπου αποτελούν ένα χαρακτηριστικό στοιχείο του καμπούσικου σπιτιού. Αυτές οδηγούν κυρίως από τον δρόμο στην αυλή. Όλες οι μεγάλες πόρτες είναι τοξωτές. Σε ορισμένες αυλόπορτες υπάρχουν και χρονολογίες. Ήταν κτισμένες με την γνωστή καφε-κόκκινη και κιτρινωπή θυμιανούσικη πετρά σε συνδυασμούς και συχνά υπήρχε χρησιμοποίηση μαρμάρου. Το τελείωμα της αυλόπορτας στην κορυφή της γίνεται με πολλούς τρόπους. Σε μερικές αυλόπορτες, η επίστεψη διακοσμείται με επιδεκτικά σχήματα (καμπυλωτά). Παλιά όλες οι αυλόπορτες ήταν ξύλινες και πάντα δίφυλλες με σιδερένια χερούλια και κτυπήματα Ματθαίος Μουντές

3. Βοτσαλωτά και Μαγγανοπήγαδα Βοτσαλωτά λέγονται τα δάπεδα των αυλών, τα διακοσμημένα με βότσαλα. Ένα βότσαλο. Δύο, τρία, «λιλάδια» τα λεν στη Χίο, το ένα αγκαλιά με το άλλο. Τα βοτσαλωτά δάπεδα, η πρωταρχική μορφή των ψηφιδωτών διακοσμήσεων αποτελούν από τους χρόνους της κλασσικής αρχαιότητας μέχρι τις μέρες μας ένα εξαίρετο δείγμα διακόσμησης. Με κύρια χαρακτηριστικά την απλότητα των ακατέργαστων υλικών και την κομψότητα των συνθέσεων, τα βοτσαλωτά σχέδια εξακολουθούν να γοητεύουν και να δημιουργούν ιδιαίτερη εντύπωση. Ανάλογα με την περίπτωση, τα βοτσαλωτά δάπεδα προσφέρονται τόσο για την κάλυψη μεγάλων επιφανειών όσο και για περιορισμένης έκτασης διακοσμήσεις, με τη μορφή κεντρικών συνθέσεων ή περιμετρικών πλαισίων στο χώρο του δαπέδου, προσδίδοντας μια ξεχωριστή απέριττη οπτική ευχαρίστηση. Το βοτσαλωτό δάπεδο είναι μεγάλης αντοχής, δε λερώνεται, είναι αισθητικά ευφρόσυνο με τα διακοσμητικά και συμβολικά του σχέδια. Έχει όμως υψηλό κόστος κατασκευής γιατί η διαλογή και η τοποθέτηση των βότσαλων χρειάζεται χρόνο, μαστοριά, υπομονή κι επιμονή. Τα βοτσαλωτά δάπεδα τα συναντάμε στην Ελλάδα με τη σημερινή τους μορφή την ίδια εποχή που μπαίνουν οι βάσεις της νεοελληνικής αστικής αρχιτεκτονικής, σε τόπους όπου συναντιούνται (π.χ. Βέροια, Χίο κ.α.). Το θέμα έχει σχέση με τη νοοτροπία του εντολοδότη, με την καλλιέργεια, την τάξη που ανήκει και γενικά τις τοπικές αντιλήψεις για τη διακόσμηση και την τέχνη. Για τις Χιώτικες αυλές οι μάστορες έπαιρναν τα θέματα από τα πιάτα (φαγιανς, πιάτα διακοσμητικά ή σερβίτσια καθημερινής χρήσης, φερμένα από την Αυστρία, Βόρεια Ιταλία κ.α.). Τα θέματα είχανε δηλαδή επίδραση από τη δυτική τέχνη, όπως όλα τα διακοσμητικά θέματα την περίοδο μετά το 1827.

Στις συνθέσεις οι μαστόροι χρησιμοποιούσαν θέματα κλασικά, όπως διάφορους τύπους μαιάνδρων, τη βυζαντινή κληματίδα, τα κατοικίδια ζώα, το κυπαρίσσι και το δικέφαλο αετό, μόνο που στα τελευταία αυτά δεν έδιναν ποτέ συμβολική σημασία. Μελετώντας βοτσαλωτές αυλές στην περιοχή της Γένουας διαπιστώνουμε ομοιότητες με αυτές της Χίου. Λιλαδωτά στη Χίο συναντούμε στον Κάμπο, τη Χώρα, το Βροντάδο και τα Καρδάμυλα (αστικά κέντρα), σε όλες τις αυλές των εκκλησιών, των μεγάλων σπιτιών και στις αυλές των δημόσιων κτιρίων (σχολεία, βιβλιοθήκη Κοραή), όπου το βοτσαλωτό επεκτείνεται και στο πεζοδρόμιο, ενώ στα μεγάλα χωριά μόνο στις αυλές των μεγαλύτερων εκκλησιών και των μοναστηριών. Οι περισσότερες αυλές, που σώζονται σήμερα χρονολογούνται από το 1881 και μετά. Τα χαρακτηριστικά των αυλών πριν το 1881 είναι η απλότητα, το πηγαίο, η χρησιμοποίηση μεγαλύτερου βότσαλου 7-9 cm και υπερισχύει το μαύρο συγκριτικά με τις αυλές τις μετά το 1881. Τα θέματα είναι χυμώδη, ζωντανά, φυτικά, μεγαλόσχημα και γεωμετρικά, ποτέ συμβολικά, περισσότερο από ποτέ κοντά στο μπαρόκ. Τα θέματα χωρίζονται σε κατηγορίες: 1. Κληματίδα: Είναι το χαρακτηριστικότερο θέμα της χιώτικης αυλής και δεν συναντιέται πουθενά αλλού. Υπάρχει ένας βασικός κορμός σε σχήμα S που επαναλαμβάνεται. Μέσα στο χώρο που αφήνουν οι βραχίονες του S, τοποθετούνται ποικίλα στρογγυλά θέματα (πυροστρόβιλοι, μαργαρίτες κ.α.) που μόνα τους χωρίς τον κορμό, και σε μεγαλύτερες διαστάσεις τα συναντούμε ξανά στην αυλή ως δηλωτικά «στάσης». 2. Γραμμικά: Σ αυτή τη κατηγορία κατατάσσουμε τα θέματα που χρησιμοποιούνται για να ορθογωνίζεται ο χώρος.

Επαναλαμβάνονται: καράβολας, μαίανδρος, δίσκος, ίσιες γραμμές, κλαδάκια, κλειδί κ.α. 3. Κυκλικά. Λέγονται τα θέματα, στα οποία μαργαρίτες, κύκλοι, ακτίνες κ.α. σε μικρές ή μεγάλες διαστάσεις 1-6 m για να δηλώσουν «στάση». 4. Συμπληρωματικά. Λέμε τα θέματα που χρησιμοποιούνται για την κάλυψη περιθωριακών χώρων. Τετραγωνίδια, σταυροί, ρόμβοι, ψαροκόκαλα κ.α. με γραμμική κατεύθυνση, οι δύο άξονές τους έχουν σταθερή ή εναλλασσόμενη κατεύθυνση. 5. Γωνιακά. Τα φυτικά θέματα που χρησιμοποιούνται στις γωνίες των ορθογωνισμένων χώρων. 6. Ζώα: Στις χιώτικες αυλές σπάνια χρησιμοποιούνται θέματα παρμένα από τον κόσμο των ζώων και όταν τα συναντάμε αναφέρονται σε κατοικίδια. 7. Γλάστρες: απλές ή σύνθετες, λαϊκότροπες ή σχηματοποιημένες 8. Ποικίλα: Είναι τα θέματα που δεν εντάσσονται στις παραπάνω κατηγορίες. Καλύπτουν αδόκιμους χώρους ή και όλη την επιφάνεια της αυλής (κυρίως όταν είναι μικρή). Τέτοια θέματα, συνήθως πολύπλοκα, χαράσσονται την ώρα της κατασκευής και το αισθητικό αποτέλεσμα εξαρτάται από την καλή στιγμή του καλλιτέχνη και είναι ανεπανάληπτα. Το σπουδαιότερο χαρακτηριστικό των βοτσαλωτών της Χίου είναι η σύνθεση των σχεδίων. Η μετάβαση από το δημόσιο στον ιερό χώρο της εκκλησίας, στον ιδιωτικό λη στο χώρο ενός δημόσιου κτηρίου, έχει τη δική της διαδικασία. Επιτυγχάνεται δηλαδή μια σοφή διαφοροποίηση μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού χώρου. Ξέρουν, προτού μπει κανείς π.χ. στο σπίτι, ότι πρέπει να προετοιμαστεί κάνοντας ορισμένα βήματα και στις περιπτώσεις που ο χώρος δεν είναι αρκετός ή κατάλληλος, τότε δημιουργούνται προϋποθέσεις προετοιμασίας με ελισσόμενους μικρούς διαδρόμους, «φίλτρα» πρασίνου κ.α.

Μια ανάλογη τάση διακρίνουμε και στην αρχιτεκτονική του Κάμπου στη διαδικασία μετάβασης από τον ανοιχτό δημόσιο στον κλειστό ιδιωτικό, που εκδηλώνεται με τον διαχωριστικό τοίχο, τη θέση της πόρτας με το ρόπτρο, το πράσινο και το βοτσαλωτό. Το βοτσαλωτό οργανώνει το χώρο της αυλής και μορφώνει την κίνηση του επισκέπτη με την παρεμβολή στάσεων. Πάντοτε αμέσως μετά την είσοδο, σ όλες τις αυλές, βλέπουμε τη χρονολογία κατασκευής και όταν πρόκειται για αυλή σπιτιού τα αρχικά του ιδιοκτήτη. Μαστόρους είχαμε στη Χίο κυρίως από τα Θυμιανά και το Νεχώρι, κοντινά χωριά στη Χώρα και τον Κάμπο. Βεβαίως την τέχνη του βοτσαλωτού γνώριζαν τεχνίτες ή ερασιτέχνες και από άλλα χωριά, όπως π.χ. στο Βροντάδο. Οι μαστόροι ήτανε και γλύπτες, αρχιτέκτονες, ζωγράφοι, χτίστες και εργολάβοι μαζί. Η επιφάνεια που πρόκειται να επιστρωθεί διαιρείται σε ορθογώνια ή τετράγωνα τμήματα με τη βοήθεια περιγραμμάτων με χαλικάκια. Σήμερα καλύπτεται με μπετόν, παλιότερα με ασβεστόλασπη και χρησιμοποιούσαν χοντρή άμμο με πετραδάκια, ένα μίγμα που ονομάζεται ασβεστοτσάιλο. Το αφήνουν να ξεραθεί,σε χρονικό διάστημα μιας ημέρας για κάθε πόντο πάχους. Από πάνω απλώνεται ένα μίγμα ασβεστόλασπης από μπρουσελάνα και άμμο, το χαμούρι. Από τη στιγμή που θα ξεραθεί (σε δυο ώρες)κάθε φορά ένα τετραγωνικό μέτρο καλουπώνεται με ξύλα. Το σχέδιο ζωγραφίζεται στις πραγματικές του διαστάσεις σε χοντρό χαρτί, το σχέδιο σε μαύρο και το φόντο σε λευκό. Στη συνέχεια κόβεται και τοποθετείται σε φύλλο από κασσίτερο ή ψευδάργυρο και τοποθετείται στη επιφάνεια του μίγματος. Το φόντο τώρα γεμίζεται με λευκά χαλικάκια, έπειτα βγάζουν τα μεταλλικά περιγράμματα και το υπόλοιπο τμήμα της επιφάνειας καλύπτεται με μαύρο χαλίκι.

Η ύπαρξη νερού σε ένα κτήμα ήταν ίσως ο σημαντικότερος παράγοντας για την αξία του κτήματος και τη χρήση του. Σε περίπτωση που η επιλογή της θέσης του πηγαδιού συνέπιπτε με την δημιουργία του κτήματος ο ιδιοκτήτης ζητούσε από το ραβδοσκόπο να κάνει έρευνα, αναζήτηση νερού στο κτήμα του και να αποδείξει τα σημεία εκείνα όπου υπάρχει νερό και το καταλληλότερο (από άποψη ποσότητας) σημείο. Όταν ολοκληρωνόταν η ερευνά από το ραβδοσκόπο, αυτός υποδείκνυε τη θέση με τη μεγαλύτερη ποσότητα νερού και πιθανά συζητούσε με τον ιδιοκτήτη την τελική επιλογή της θέσης που θα ανοιγόταν το πηγάδι. Την απόφαση λάμβανε ο ιδιοκτήτης συμβουλευόμενος πηγαδάδες και ανθρώπους που γνώριζαν μεθόδους καλλιέργειας έτσι ώστε να προφυλάσσεται από άσχημα καιρικά φαινόμενα η καλλιέργεια και επίσης να είναι δυνατή η άρδευση του κτήματος με φυσική ροή. Επίσης και η άποψη του αρχιτέκτονα είχε βαρύνουσα σημασία για την επιλογή της θέσης και τη χωρική κατανομή του αρχοντικού, του μαγγανοπήγαδου, της στέρνας, του κήπου και του περιβολιού. Στον Κάμπο συναντάμε συχνά πηγάδια τοποθετημένα σε αναχώματα λίγων μέτρων ώστε να είναι δυνατή η φυσική ροή του νερού, επιβεβαιώνοντας την εκδοχή για τοποθέτηση πηγαδιών με κριτήριο την ποσότητα του νερού και πιθανά κάποια από τα πηγάδια να είναι μεταγενέστερα από τη δημιουργία της αρχικής ιδιοκτησίας. Εφόσον ολοκληρώνονταν η επιλογή της θέσης για τη διάνοιξη του πηγαδιού, ο ιδιοκτήτης καλούσε συνεργείο πηγαδάδων. Οι συνεννοήσεις γινόταν με τον μάστορα του συνεργείου τον παλαιότερο ή εκείνον στο όνομα του οποίου συσπειρώνονταν το συνεργείο. Το σύνολο των φρεάτων που βρίσκονται στον Κάμπο της Χίου είναι παραδοσιακά. Τα περισσότερα από αυτά ανοίχτηκαν τους προηγούμενους αιώνες, την ίδια περίπου εποχή με τη δημιουργία

των αρχοντικών οίκων. Τα φρεάτια στον Κάμπο: α) έχουν βάθος 27 μέτρα, β) πολλά από αυτά έχουν μακασιές, γ) για αύξηση της ποσότητας σε περιόδους ξηρασίας ανοίγουν λαγούμια δ) από τη γεωλογική σύσταση του πυθμένα οι πηγαδάδες μπορούσαν να αντιλαμβάνονται την ύπαρξη του υδροφόρου ορίζοντα, ε)ότι τα φρέατα λειτουργούν ως τεχνητές υδαταποθήκες οι οποίες εμπλουτίζονται και συγκρατούν τα νερά από τους χείμαρρους και τις κατακρημνίσεις. Τα φρέατα που συναντάμε στον Κάμπο, που χαρακτηρίζονται ως παραδοσιακά είναι διαφόρων ειδών: α) φρέαρ μικρού βάθους χωρίς μακασιά, β) φρέαρ μεσαίου ή μεγάλου βάθους με μακασιά, γ) φρέαρ μεσαίου ή μεγάλου βάθους με στοά (λαγούμι), φρέαρ που επικοινωνεί με στοά. Όσον αφορά τη μορφή όρυξής τους έχουμε φρεάτια επιφανειακά, μικρού βάθους που είναι εξ ολοκλήρου ανοιγμένα σε μαλακό έδαφος, φρέατα που μετά από μικρό βάθος συναντάνε μάργες όπου η όρυξη εκεί γινόταν με δυναμίτη και στη συνέχεια με διάφορα εργαλεία χειρός και τέλος φρέατα που η όρυξή τους έγινε εξαρχής με σφυρί και καλέμι. Σε αυτές τις περιπτώσεις τα φρέατα που ορύσσονταν είχαν ελάχιστοι ή καθόλου επιφανειακό χώμα. Η όλη εργασία εκσκαφής γινόταν συνήθως τους καλοκαιρινούς μήνες και σταματούσε με τις πρώτες βροχές του φθινοπώρου. Στην περίπτωση που δεν τελείωναν τη διαδικασία όρυξης του πηγαδιού, διέκοπταν τις εργασίες, προστατεύοντας τη μέχρι εκείνη τη στιγμή δουλειά τους, στήνοντας είτε ενισχύσεις με τη μορφή αντιστηρίξεως των τοιχωμάτων είτε εάν ήταν εφικτό, έχτιζαν με ξερολιθιά τη μέχρι εκείνη τη στιγμή εκσκαφή τους και συνέχιζαν τον επόμενο χρόνο. Η όλη εργασία γινόταν από συνεργεία πηγαδάδων και ήταν εργασία ιδιαίτερα δύσκολη, σκληρή και μεγάλο κίνδυνο ατυχήματος. Μιχάλης Μαυριάνος

4. Τα εσπεριδοειδή Τα εσπεριδοειδή, τα «χρυσά μήλα των Εσπερίδων» είναι είδος με ιδιαίτερη ευπάθεια στις καιρικές συνθήκες, εγκλιματισμένα σε πιο θερμά κλίματα, αντιμετώπισαν στη Χίο συνθήκες που και σήμερα δημιουργούν προβλήματα. Έτσι, οι καλλιεργητές για να τα προστατεύσουν από τον αέρα, τις σκόνες αλλά και την κλοπή, σε μια εποχή χωρίς οργανωμένη δημόσια ασφάλεια, έχτισαν τα ακαλαίσθητα και αντιαισθητικά τοιχογύρια. Οι εσπεριδοπαραγωγοί περιχαρακώθηκαν στα περιβόλια τους, με τις οικογένειές τους και τα ζωντανά τους και μια που η έκταση των κτημάτων δεν επέτρεπε το χτίσιμο των σπιτιών το ένα κοντά στο άλλο, δημιουργήθηκε μια παράδοση κάποιας απομόνωσης, που δυστυχώς, ακόμα υπάρχουν ζωντανά τα ίχνη της, όσο κι αν άλλαξαν πάρα πολλές τοπικές Μιχάλης Κουνέλης ΚΑΤΑΓΩΓΗ Οι αρχικοί τόποι καταγωγής των εσπεριδοειδών και προέλευσης είναι οι περιοχές της νοτιοανατολικής Ασίας (Ινδίες, Ινδοκίνα, Ινδονησία, Νότια Κίνα από το 2205 π.χ.). Στις Ελληνικές χώρες εισήχθησαν τον 11 ο αιώνα και στη Χίο το 12 ο αιώνα. Οι Γενοβέζοι γνώριζαν την καλλιέργεια των εσπεριδοειδών πριν φθάσουν στη Χίο. Με την έλευσή τους έφεραν και τα εσπεριδοειδή. (14 ος αιώνας). ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ Η καλλιέργεια των εσπεριδοειδών άρχιζε τον Φεβρουάριο με το καθάρισμα του περιβολιού από τα χόρτα. Το Μάρτιο και τον Απρίλιο ήταν η εποχή του κλαδέματος. Το κλάδεμα ήταν πραγματική ιεροτελεστία. Το Μάιο γινόταν το κόψιμο των κλαδιών, το σκάψιμο του περιβολιού και ακολουθούσε το

αυλάκιασμα. Το αυλάκιασμα ήταν τέχνη και γι αυτό υπήρχαν ειδικοί. Πρώτα γινόταν η χάραξη των κεφαλοποτιστάδων, δηλαδή ο κεντρικός δρόμος του νερού που διοχετεύει το νερό μέσα στο περιβόλι. Παράλληλα άνοιγαν τα αυλάκια όχι κοντά στη ρίζα. Έπειτα, έφτιαχναν τα μικροφράγματα «κόμματα» και με το αξινογύρι ανοιγόκλειναν τα κόμματα για να μπαίνει το νερό στο αυλάκι. Μετά γινόταν η λίπανση κυρίως με ζωικής προέλευσης λιπάσματα, το άσπρισμα των κορμών με ασβέστη και ο ψεκασμός για τις ασθένειες. Τον Ιούνιο άρχιζαν τα ποτίσματα κάθε 12 με 13 ημέρες. Στα πιο στεγνά εδάφη και σε άλλα μια φορά το μήνα. Μετά το δεύτερο πότισμα ακολουθούσε το σκάψιμο του περιβολιού, με τα καλοκαιρινά ποτίσματα γινόταν και η κυρίως λίπανση, το λεγόμενο «σερμπέτι» ή «σερμπέτιασμα» με κοπριά που έλιωναν στο νερό καθώς κύλαγε στο αυλάκια. Τα ποτίσματα διαρκούσαν έως τις πρώτες βροχές. Τέλος Οκτωβρίου άρχιζε η συλλογή των καρπών. Ο αγώνας των καλλιεργητών για να μην παγώσουν τα δέντρα ήταν μεγάλος. Ο φόβος τους ήταν το «κραϊ». Για ζέσταμα στο περιβόλι είχαν τα καπνογόνα βαρέλια. Το κόψιμο γινόταν από τους «κοφτάδες» που τοποθετούσαν τους καρπούς σε ειδικά κοφίνια τις «φόρες», τις οποίες μετέφεραν οι «φορατζήδες» από το περιβόλι στην αποθήκη του παραγωγού. Για το κόψιμο, έπρεπε τα νύχια των κοφτάδων να είναι κομμένα με το «τσιμπίδι», ένα πρόχειρο ψαλιδάκι, που το είχαν στην τσέπη τους. Το κόψιμο άρχιζε αργά το πρωί συνήθως στις εννιά ή δέκα η ώρα, για να αποφεύγεται η πρωινή δροσιά. Το κόψιμο απαγορευόταν μετά από τη βροχή. Οι καρποί που κοβόταν, τοποθετούνταν σε ειδικό κοφίνι το οποίο κατασκεύαζαν από καλάμι και λυγαριά και ήταν φοδραρισμένο με τσουβάλι. Οι «φόρες» μεταφέρονταν δυο-δυο, δεμένες μεταξύ τους ώστε η μία να πέφτει μπροστά από τον ώμο του «φορατζή» και η άλλη πίσω στη ράχη του.

ΜΕΤΑΦΟΡΑ Η μεταφορά γινόταν από το περιβόλι στην αποθήκη του περιβολάρη, που άδειαζαν τις φόρες πάνω σε στρωμένα τσουβάλια ώστε να μην κρυώνουν οι καρποί. Εκεί γινόταν οι πρώτη διαλογή των καρπών από τους «διαλεχτάδες». Τους διαλεγμένους καρπούς τους μετρούσαν και τους έβαζαν στα κοφίνια του «κουβαλημάτος». Για το μέτρημα, που γινόταν παρουσία του περιβολάρη και των διαλεχτάδων, γνωρίζουμε ότι τα μετρούσαν ανά πέντε. Στη συνέχεια γινόταν η μεταφορά στην αποθήκη του εμπόρου ή εξαγωγέα. Η μεταφορά αυτή λεγόταν «κουβαλήματα» και γινόταν παλιά με τα κάρα από τους «αγωγιάτες». Ο διαλεχτής επίσης, έδινε ένα σημείωμα, για να το δώσουν στο γραφείο του εμπόρου οι «αγωγιάτες», όπου έγραφε κατά σειρά, το ονοματεπώνυμο του περιβολάρη, τις οκάδες παλιά, τα κιλά νεώτερα των καρπών, τον αγωγιάτη, το κάρο, μετά την ημερομηνία και από κάτω την υπογραφή του. Η ΣΥΣΚΕΥΑΣΙΑ Στην αποθήκη του εμπόρου, όπου πήγαιναν οι καρποί, γινόταν η δεύτερη διαλογή και η συσκευασία. Στη διαλογή αυτή, τους ελαττωματικούς καρπούς, που ξεχώριζαν, τους έλεγαν «βγάλματα» και τους πουλούσαν σε πολύ χαμηλότερη τιμή. Οι γεροί καρποί τυλιγόταν ο κάθε ένας χωριστά σε ψιλόχαρτο, για την προστασία κατά την εξαγωγή. Την εργασία αυτή την έλεγαν «χάρτωμα», και γινόταν με την παρακάτω διαδικασία. Κοπέλες, καθισμένες μπροστά από τους καρπούς, τους χάρτωναν έχοντας τα χαρτιά περιτυλίγματος αριστερά τους. Με το αριστερό χέρι η «χαρτώτρια» έπαιρνε το χαρτί, ενώ με το δεξί τον καρπό. Με γρήγορες κινήσεις τοποθετούσε τον καρπό στο κέντρο του χαρτιού, όπως το κρατούσε με το αριστερό γύριζε τον καρπό ανάποδα με μια κίνηση η οποία δίπλωνε πάνω στο δεξιό καρπό και τις άλλες άκρες

του χαρτιού. Έτσι επιτυγχάνεται η τέλεια περιτύλιξη του καρπού, και δημιουργείται με τις διπλωμένες πλευρές του χαρτιού στην κοιλιά του ένα είδος μικρού μαξιλαριού, όπου ακουμπά ο καρπός μέσα στο κιβώτιο και προστατεύεται από την πίεση των άλλων καρπών. Τα χαρτωμένα εσπεριδοειδή, έπαιρναν εργάτες, ή «πασαδόροι» και τα μετέφεραν στους πάγκους όπου δούλευαν οι «στοιβαδόρες». Αυτές τακτοποιούσαν αναλόγως μεγέθους σε σειρές μέσα σε ειδικά ξύλινα κιβώτια τα «κασάκια». Αφού γέμιζαν τα κασάκια, έβαζαν ένα μεγάλο χαρτί από πάνω, το «καπάκι» συνήθως εικονογραφημένο. Επίσης, στα πλάγια έβαζαν άλλα χαρτιά για να μην πληγώνονται οι καρποί στο ξύλο του κιβωτίου. Τα χαρτιά τα έλεγαν «δαντέλες». Η συσκευασία συμπληρωνόταν με την τοποθέτηση της «αντρέσας» πάνω στο καπάκι του κάθε κιβωτίου. Πρώτα έβαζαν το νούμερο των καρπών που περιείχε το καθ ένα. Μετά την ποιότητα και τον τύπο του καρπού. Την αντίστοιχη λέξη πορτοκάλια ή μανταρίνια σε γλώσσα ανάλογα με τη χώρα προορισμού. Όλα αυτά έμπαιναν στα πλάγια κάθε κιβωτίου, ενώ η μεγάλη στάμπα με τη φίρμα του εξαγωγέα έμπαινε στο καπάκι. Σήμερα η παραγωγή έχει μειωθεί κατά το ήμισυ σχεδόν, αφού από τους 10.000 τόνους, έπεσε σε 5.000 τόνους λόγω της μείωσης των καλλιεργούμενων στρεμμάτων, της χαμηλής τιμής του προϊόντος και της στροφής σε αροτραίες καλλιέργειες (πατάτες, λαχανικά) πιο συμφέρουσες οικονομικά. Ευτυχία Μουντέ

5. Συνταγές με εσπεριδοειδή ΚΟΥΛΟΥΡΑΚΙΑ ΜΕ ΕΛΑΙΟΛΑΔΟ ΚΑΙ ΠΟΡΤΟΚΑΛΙ ΥΛΙΚΑ για 60 μικρά κουλουράκια 200 γραμμάρια ελαιόλαδο 120 γραμμάρια χυμό πορτοκάλι ξύσμα από ένα πορτοκάλι 200 γραμμάρια ζάχαρη μισό ποτηράκι του κρασιού κονιάκ 1 κουταλιά του γλυκού μπέικιν πάουντερ 1/2 κουταλιά του γλυκού σόδα 1/2 κουταλιά του γλυκού κανέλα 600 γραμμάρια αλεύρι αρκετό σουσάμι προαιρετικά ΝΟΣΤΙΜΟ!!! DELICIOUS!!! ΕΚΤΕΛΕΣΗ Ανακατεύουμε με ένα σύρμα χειρός το λάδι, το χυμό, τη ζάχαρη και το κονιάκ σε ένα μπολ. Σε ένα μεγαλύτερο μπολ βάζουμε το αλεύρι και τα υπόλοιπα υλικά εκτός από το σουσάμι και τα ανακατεύουμε με ένα κουτάλι. Ενσωματώνουμε τα δύο μείγματα και ανακατεύουμε τη ζύμη με το κουτάλι και, αν χρειαστεί, προσθέτουμε και ελάχιστο αλεύρι ακόμα. Η ζύμη είναι έτοιμη για πλάσιμο. Πρέπει να είναι μαλακή αλλά να μπορεί να δουλευτεί. Πλάθουμε μικρά κουλουράκια που τα περνάμε με σουσάμι και τα βάζουμε σε ένα ταψί που έχουμε βάλει λαδόκολλα πάνω του. Ψήνουμε για 20-25 λεπτά σε προθερμασμένο φούρνο στους 180 βαθμούς. Μπορείτε να χρησιμοποιήσετε ένα ελαιόλαδο αρωματισμένο με εσπεριδοειδή για περισσότερη γεύση και άρωμα! (Στην παρασκευή των κουλουριών μας βοήθησαν η Μαρία Τσέτσερη και η Ραλλία Φαράκλα)

Κέικ Πορτοκαλιού Υλικά: 1 ποτήρι ζάχαρη 1 κουταλιά βούτυρο 5 αυγά Ξύσμα από 3 πορτοκάλια 1 ποτήρι χυμός φρέσκος πορτοκαλιού 2 βανίλιες 2 κουταλάκια μπέικιν πάουντερ Κανέλα (σκόνη) Γαρύφαλλο (σκόνη) Λίγο γάλα 700 γρ. αλεύρι Εκτέλεση: Χτυπάμε με το μίξερ το βούτυρο με τη ζάχαρη μέχρι να ασπρίσουν. Ρίχνουμε έναένα τα αυγά ενώ συνεχίζουμε να χτυπάμε το μίγμα στο μίξερ. Ρίχνουμε την πορτοκαλάδα, το γάλα, το ξύσμα πορτοκαλιού, τις βανίλιες, την κανέλα και το γαρύφαλλο. Σταματάμε το χτύπημα με το μίξερ και συνεχίζουμε προσθέτοντας το αλεύρι με το χέρι, ανακατεύοντας. Τοποθετούμε το μίγμα σε λαδωμένη φόρμα για κέικ και ψήνουμε σε προθερμασμένο φούρνο στους 180 ο για περίπου 35 λεπτά της ώρας. Ρίχνουμε αν θέλουμε ζάχαρη άχνη. Λίλη Αρμενάκη

6. Δραστηριότητες Α) ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΜΑΚΕΤΩΝ ΚΑΘΕ ΟΜΑΔΑ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΕ ΜΑΚΕΤΑ ΜΕ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΙΜΑ ΥΛΙΚΑ Β) ΚΟΥΛΟΥΡΑΚΙΑ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΕΠΛΑΣΑΝ ΚΟΥΛΟΥΡΑΚΙΑ ΠΟΡΤΟΚΑΛΙΟΥ- Η ΣΥΝΤΑΓΗ ΠΑΡΑΤΙΘΕΤΑΙ ΠΑΡΑΠΑΝΩ

7. Επισκέψεις Α) ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΩΝ ΓΛΥΚΩΝ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΟΥΝ ΤΗ ΔΙΑΔΙΑΚΑΣΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΩΝ ΓΛΥΚΩΝ Β) ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΣΤΟ CITRUS Γ) ΣΤΑ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ ΤΟΥ ΚΑΜΠΟΥ

8. Εντυπώσεις μαθητών Εκδρομή στα γλυκά Κοράκης -Μαρίνος «Σήμερα πήγαμε με την τάξη μου και την Δ τάξη στο εργοστάσιο που φτιάχνουν χιώτικα γλυκά του Κοράκη-Μαρίνου. Ο χώρος ήταν πολύ ωραίος και είχε πολλά μηχανήματα. Αρχικά πήγαμε σε μία αίθουσα που είχε πολλά καζάνια με σιρόπι γιατί μας είπαν ότι θα φτιάχναμε υποβρύχια. Μετά ο άνθρωπος που ήταν εκεί, έβαλε τα καζάνια με το σιρόπι σε ένα μηχάνημα, που σε λίγα λεπτά αυτό θα είχε ασπρίσει και για να ασπρίσει πιο γρήγορα έβαλε γλυκόζη. Ύστερα έβαλε το σιρόπι βανίλιας και ήταν έτοιμο μετά από 2 με 3 λεπτά. Όταν βγήκαμε από αυτή την αίθουσα πήγαμε σε μία άλλη, όπου μας έδειξε πως γίνεται η συσκευασία των γλυκών και πως μπαίνει η ημερομηνία λήξης πάνω στα κουτιά. Μετά πήγαμε σε άλλο χώρο που είχε πολλά γλυκά του κουταλιού όπως μανταρίνι, νεράντζι, σταφύλι, κεράσι, τριαντάφυλλο, φιστίκι, πορτοκάλι κ.α. και όταν φεύγαμε μας έδωσε δώρο από ένα υποβρύχιο στον καθένα. Μου άρεσε πολύ και γι 'αυτό θα ήθελα να ξαναπάω εκεί πολλές φορές.» (Μιχάλης Κουνέλης) Επίσκεψη στον Κάμπο «Μια απριλιάτικη μέρα πήγαμε με την τάξη μου και τον δάσκαλό μας επίσκεψη στον Κάμπο της Χίου. Ο Κάμπος της Χίου για όσους δεν γνωρίζουν είναι μια περιοχή κοντά στην πόλη που είναι γεμάτη με περιβόλια και επιβλητικά πέτρινα αρχοντικά. Το μικρό λεωφορείο που μας πήγε εκεί περνούσε μέσα από πολύ μικρά και στενά δρομάκια που ήταν περιστοιχισμένα από ψηλούς, πέτρινους μαντρότοιχους. Η διαδρομή ήταν πολύ όμορφη και μέχρι να φτάσουμε ήταν σαν λαβύρινθος. Το μόνο που βλέπαμε από τα παράθυρα ήταν οι κορυφές των δέντρων με τις πολλές πορτοκαλί μπαλίτσες. Η περιέργειά μου όλο και μεγάλωνε. Σε λίγο το λεωφορείο μας άφησε μπροστά σε μια μεγάλη πόρτα. Κατεβήκαμε και περπατήσαμε στα στενά. Του Κάμπου ενώ οι ξεναγοί μας, μας μιλούσαν για την ιστορία του. Αφού προχωρήσαμε αρκετά σταματήσαμε μπροστά σε ένα μεγάλο αρχοντικό με μια μεγάλη σιδερένια πόρτα για είσοδο. Από εκεί αντικρίσαμε το βοτσαλωτό δρόμο. Είχε περίτεχνα σχέδια με μαύρα κι άσπρα βότσαλα και απεικόνιζαν ήλιους ένα φτερωτό λιοντάρι, κρίνους κι άλλα. Προχωρήσαμε ακόμα λίγο και φτάσαμε στο αρχοντικό Citrus. Εκεί θαυμάσαμε τα λουλούδια και τη φύση, τα οπωροφόρα δέντρα, τον μεγάλο μαγγανοπήγαδο. Ύστερα πήγαμε στο λαογραφικό μουσείο που υπάρχει στο ισόγειο του αρχοντικού και ήταν γεμάτο με παλαιά αντικείμενα της εποχής που άκμασε ο Κάμπος όπως εργαλεία σκαψίματος, πήλινα δοχεία, επιγραφές, βιβλία κι άλλα. Παρακολουθήσαμε το βίντεο που είχε ετοιμάσει ο ιδιοκτήτης για την ιστορία του Κάμπου και του Citrus. Αφού τελειώσαμε φάγαμε ένα μεγάλο κέικ που είχα φτιάξει με τη μαμά μου και μετά μπήκαμε στο λεωφορείο και επιστρέψαμε στο σχολείο χαρούμενοι για τη μοναδική εμπειρία που ζήσαμε!» (Λίλη Αρμενάκη)

Μαθητές που συμμετείχαν στο πρόγραμμα: Α/Α ΕΠΩΝΥΜΟ ΟΝΟΜΑ ΟΜΑΔΑ 1. ΑΡΜΕΝΑΚΗ ΛΙΛΗ ΑΓΑΛΙΑΔΕΣ 2. ΒΑΒΟΥΛΗΣ ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΑΓΑΛΙΑΔΕΣ 3. ΓΚΟΖΓΚΟΖΗΣ ΒΑΣΙΛΗΣ ΟΥΡΓΙΟΙ 4. ΚΑΒΒΑΔΑΣ ΚΑΡΟΛΟΣ ΑΓΑΛΙΑΔΕΣ 5. ΚΑΒΟΥΡΑ ΣΟΦΙΑ ΟΥΡΓΙΟΙ 6. ΚΑΝΑΡΗΣ ΣΤΡΑΤΟΣ ΟΥΡΓΙΑΜΠΕΔΕΣ 7. ΚΑΡΥΔΙΑ ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΑΓΑΛΙΑΔΕΣ 8. ΚΟΥΝΕΛΗΣ ΜΙΧΑΛΗΣ ΞΟΥΦΤΕΡΙΑ 9. ΛΑΜΑ ΔΩΡΑ ΞΟΥΦΤΕΡΙΑ 10. ΛΟΥΜΠΑΡΔΕΑΣ ΚΟΣΜΑΣ ΟΥΡΓΙΑΜΠΈΔΕΣ 11. ΜΑΥΡΙΑΝΟΣ ΜΙΧΑΛΗΣ ΑΓΑΛΙΑΔΕΣ 12. ΜΙΧΑΛΑΚΗ ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΞΟΥΦΤΕΡΙΑ 13. ΜΟΥΝΤΕ ΕΥΤΥΧΙΑ ΟΥΡΓΙΑΜΠΕΔΕΣ 14. ΜΟΥΝΤΕΣ ΜΑΤΘΑΙΟΣ ΟΥΡΓΙΟΙ 15. ΤΖΟΥΜΑ ΣΤΑΜΑΤΙΑ ΟΥΡΓΙΑΜΠΕΔΕΣ 16. ΧΡΥΣΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΟΥΡΓΙΟΙ 17. ΧΕΛΙΟΣ ΣΤΕΛΙΟΣ ΞΟΥΦΤΕΡΙΑ ΔΑΣΚΑΛΟΣ: ΤΣΑΓΚΑΤΟΣ ΜΑΝΩΛΗΣ ΒΟΗΘΗΣΑΝ: ΒΙΚΥ ΣΑΡΓΙΩΤΗ (ΕΚΠ/ΚΟΣ ΑΓΓΛΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ) ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ: ΚΠΕ ΟΜΗΡΟΥΠΟΛΗΣ, ΠΕ ΧΙΟΥ ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟ ΚΟΡΑΚΗΣ-ΜΑΡΙΝΟΣ ΜΑΡΙΑ ΤΣΕΤΣΕΡΗ (ΜΗΤΕΡΑ ΜΑΘΗΤΗ) ΡΑΛΛΙΑ ΦΑΡΑΚΛΑ (ΓΙΑΓΙΑ ΜΑΘΗΤΗ)