ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΤΗΣ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΚΘΕΣΗΣ

MERI Mapping existing research and identifying knowledge gaps concerning the situation of older women in Europe ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΤΗΣ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΚΘΕΣΗΣ Στόχοι του Προγράµµατος MERI Μία θεαµατική και χωρίς προηγούµενο εξέλιξη αναφορικά µε το προσδόκιµο ζωής επετεύχθη κατά τον περασµένο αιώνα, ιδιαίτερα για τις γυναίκες, µε κατά προσέγγιση, ένα στα πέντε άτοµα στην Ευρώπη σήµερα να είναι γυναίκα άνω των 50 ετών. Αποτελούν 70 εκατοµµύρια από τα 127,8 εκατοµµύρια ατόµων άνω των 50 ετών στα 12 Κράτη-Μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης που συµµετέχουν στο πρόγραµµα MERI, δηλαδή το 55% του πληθυσµού αυτού. Πρόκειται για µια εξαιρετικά ανοµοιογενή κατηγορία γυναικών, ωστόσο, οι έρευνες καταδεικνύουν ότι οι επιστηµονικές µελέτες και τα επίσηµα στατιστικά στοιχεία τείνουν να τις αγνοούν ως µια ξεχωριστή οµάδα στόχου. 1 Το Πρόγραµµα MERI προσπαθεί να ανταποκριθεί στα αιτήµατα που διατυπώθηκαν από επιστήµονες, αντιπροσώπους οργανισµών και εθνικών κυβερνήσεων κατά το Ευρωπαϊκό Συνέδριο για τις «Ίσες Ευκαιρίες για τις Μεγαλύτερες σε Ηλικία Γυναίκες» το 2001, έχοντας σαν κύριο στόχο να αυξήσει τη γνώση γύρω από τις συνθήκες διαβίωσης και τα προβλήµατα των µεγαλύτερων σε ηλικία γυναικών και, µε αυτόν τον τρόπο, να βελτιώσει την εµπειρική βάση για την κοινωνική πολιτική και δράση των εθνικών και Ευρωπαϊκών Συλλόγων, να ενθαρρύνει το µελλοντικό ερευνητικό έργο σχετικά µε τις γυναίκες µεγαλύτερης ηλικίας και να ενηµερώσει και να ευαισθητοποιήσει το ευρύτερο κοινό σχετικά µε την κατάσταση των γυναικών µεγαλύτερης ηλικίας. Η µέθοδος ανάλυσης που χρησιµοποιήθηκε ήταν η χαρτογράφηση της υπάρχουσας γνώσης και η αναγνώριση των τυφλών σηµείων στο ερευνητικό τοπίο. Τα πεδία έρευνας και τα θέµατα που εξετάστηκαν περιλαµβάνουν: την υγεία, την εκπαίδευση και τα προσόντα, την αµειβόµενη και µη-αµειβόµενη εργασία, το εισόδηµα, την κοινωνική ένταξη, τη βία και την εκπροσώπηση συµφερόντων, λαµβάνοντας επίσης υπόψη ζητήµατα σχετικά µε την εθνοτική οµάδα. Ένα δεύτερο βήµα ήταν η συγκέντρωση και ανάλυση στοιχείων προσβάσιµων στο κοινό από τις εθνικές στατιστικές υπηρεσίες, όπου εξεταζόταν ο βαθµός διαφοροποίησης κατά ηλικία και φύλο. Τα αποτελέσµατα αυτά παρουσιάστηκαν σε ένα Ευρωπαϊκό Συνέδριο και συζητήθηκαν µε εκπροσώπους της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, των εθνικών κυβερνήσεων, καθώς και σχετικών Ευρωπαϊκών και εθνικών συλλόγων. Τα ευρήµατα του προγράµµατος έχουν γίνει προσβάσιµα στο κοινό µέσω ιστοσελίδων που ασχολούνται µε την ανταλλαγή πληροφοριών για ζητήµατα που αφορούν τις µεγαλύτερες σε ηλικία γυναίκες, όπως: www.sophia-net.org και www.own-europe.org. 1 Βλέπε Stiehr, Karin; Huth, Susanne (Hg.): Webwitches and other older women, www.sophianet.org: Ανταλλαγή πληροφοριών και συζήτηση εµπειριών στο ιαδίκτυο, Ευρήµατα ενός προγράµµατος στην Αυστρία, τη Γαλλία και τη Γερµανία, Verlag Peter Wiehl, Stuttgart, Marburg, Erfurt 2001. 1

Ορισµός και Μέθοδοι Για τους σκοπούς του προγράµµατος αυτού, οι µεγαλύτερες σε ηλικία γυναίκες ορίζονται ως οι γυναίκες που είναι 50 ετών και άνω, επιτρέποντας µε αυτόν τον τρόπο να περιληφθούν έρευνες και στοιχεία σχετικά µε ζητήµατα της αγοράς εργασίας και επίσης διευκολύνοντας την κατανόηση της ταχείας κοινωνικής αλλαγής που λαµβάνει χώρα σε διαφορετικές γενιές µεγαλύτερων σε ηλικία γυναικών. Υπήρξε συνεργασία µε εθνικές, περιφερειακές και τοπικές µη-κυβερνητικές οργανώσεις, προκειµένου να υπάρξει µια προκαταρκτική εξέταση για το ενδιαφέρον τους και τον βαθµό επίγνωσης που έχουν αναφορικά µε τις µεγαλύτερες σε ηλικία γυναίκες, ώστε να διασφαλιστεί η όσο το δυνατόν καλύτερη πρακτική αξιοποίηση των αποτελεσµάτων του προγράµµατος. Επίσης, υπήρξε επαφή µε σχετικές διεθνείς οργανώσεις, όπως το Ευρωπαϊκό Φόρουµ για την Έρευνα της Γήρανσης του Πληθυσµού, το ίκτυο των Μεγαλύτερων σε Ηλικία Γυναικών (OWN Europe), την AGE PLATFORM, την EURAG, τη FERPA και την Υπο-Επιτροπή των Ηνωµένων Εθνών για τις Μεγαλύτερες σε Ηλικία Γυναίκες. Ερευνητικές µελέτες που πραγµατοποιήθηκαν την περίοδο 1993-2002 συγκεντρώθηκαν σε εθνικό επίπεδο, µε τη χρήση µιας συµφωνηµένης λίστας κατηγοριών και υπο-κατηγοριών, που κρίθηκαν σχετικές µε το αντικείµενο. Όπου δεν υπήρχε καθόλου ερευνητικό έργο αναφορικά µε τις µεγαλύτερες σε ηλικία γυναίκες, εξετάστηκαν οι έρευνες για τα άτοµα µεγαλύτερης ηλικίας γενικά, προκειµένου να διαπιστωθεί η αναφορά τους στις συνθήκες διαβίωσης των πιο ηλικιωµένων γυναικών. Οι εµπειρικές µελέτες αναλύθηκαν λεπτοµερώς, ενώ οι καθαρά θεωρητικές µελέτες επισηµάνθηκαν, αλλά δεν περιελήφθησαν στη βάση δεδοµένων. Οι τοπικές έρευνες χρησιµοποιήθηκαν µόνο σε περιπτώσεις που δεν υπήρχαν µελέτες σε πιο γενικό επίπεδο. Κατά συνέπεια, πραγµατοποιήθηκε η ανάλυση των διαθέσιµων στο κοινό επίσηµων στατιστικών στοιχείων για την κατάσταση των µεγαλύτερων σε ηλικία γυναικών σε εθνικό επίπεδο. Χρησιµοποιήθηκε η ίδια λίστα κατηγοριών και υπο-κατηγοριών και τα αποτελέσµατα κατηγοριοποιήθηκαν µέσα σε αυτές. Μόνο τα πιο πρόσφατα στατιστικά στοιχεία παρουσίαζαν ενδιαφέρον για την έρευνα και δεν υπήρχαν τα µέσα για να εργαστούµε σε χρονικές συνέχειες. Παρουσιάστηκαν δυσκολίες µε τα επίσηµα στοιχεία, που κυµάνθηκαν από τη µη διαθεσιµότητά τους, έως την κατηγοριοποίησή τους κατά ηλικία και όχι κατά φύλο ή αντίστροφα, κατά φύλο χωρίς επαρκή ηλικιακή διαφοροποίηση. Στην καλύτερη περίπτωση, τα στοιχεία ήταν διαθέσιµα κατά φύλο και σε ηλικιακές κατηγορίες των δέκα ή, ακόµα καλύτερα, των πέντε ετών. Η διαθεσιµότητα στοιχείων διέφερε σηµαντικά µεταξύ των χωρών που συµµετείχαν στο πρόγραµµα, και καθώς τα εθνικά στατιστικά στοιχεία είναι συνήθως πιο πρόσφατα από τα Ευρωπαϊκά, και οι εθνικές στατιστικές υπηρεσίες είναι ο κατάλληλος φορέας όπου µπορεί να απευθυνθεί κανείς για τα ευρήµατα σχετικά µε την διαθεσιµότητα και τις πιθανές βελτιώσεις των στοιχείων που αφορούν τις συνθήκες διαβίωσης των µεγαλύτερων σε ηλικία γυναικών, αυτές οι υπηρεσίες αποτέλεσαν το κύριο σηµείο αναφοράς. Οι πηγές της Ευρωπαϊκής Στατιστικής Υπηρεσίας (Eurostat) χρησιµοποιήθηκαν κεντρικά για βασικά δηµογραφικά στοιχεία. Η ανάλυση των µελετών, συµπληρωµένη από τα ευρήµατα από τις εθνικές στατιστικές πηγές, αποτέλεσε τη βάση για εθνικά άρθρα σχετικά µε τις συνθήκες διαβίωσης των µεγαλύτερων σε ηλικία γυναικών στις χώρες που συµµετείχαν στο πρόγραµµα. Μια ανάλυση σε ευρωπαϊκό επίπεδο έδειξε ότι περίπου ένα τρίτο όλων των ερευνητικών ευρηµάτων αφορούσε τους τοµείς της Υγείας και της Κοινωνικής Ένταξης. Ένα στα δέκα ευρήµατα αφορούσε τους τοµείς της Εργασίας και της Υλικής Κατάστασης, ενώ ήσσονος σηµασίας ήταν γενικά οι τοµείς Εκπροσώπηση συµφερόντων (4% όλων των ευρηµάτων), Εκπαίδευση (3%) και Έγκληµα και Κακοποίηση (2%). 2

Υγεία Οι έρευνες είχαν την τάση να είναι πολύ τεχνικές, γραµµένες για ειδικούς και δηµοσιευµένες σε επιστηµονικά περιοδικά, ενώ οι πιο ποιοτικές προσεγγίσεις, που εξέταζαν τις ατοµικές εµπειρίες των µεγαλύτερων σε ηλικία γυναικών, αναφορικά µε την ηλικία και την ευηµερία τους, σπάνια λαµβάνονται υπόψη, παρά την πολιτική ρητορική ότι οι άνθρωποι πρέπει να δραστηριοποιηθούν και να συµµετέχουν ισότιµα στη διαχείριση της υγείας τους. Η ολιστική προσέγγιση στις έρευνες για την υγεία είναι ακόµα σε αρχικό στάδιο στις περισσότερες Ευρωπαϊκές χώρες. Τα πιο ενθαρρυντικά αποτελέσµατα σε αυτόν τον τοµέα προέρχονται από τις Σκανδιναβικές χώρες, όπου η προσέγγιση µέσω των κοινωνικών επιστηµών και του φύλου αναφορικά µε την υγεία των µεγαλύτερων σε ηλικία γυναικών στην ιατρική έρευνα αναγνωρίζεται ολοένα και περισσότερο. Μια σύγκριση σε ευρωπαϊκό επίπεδο, δείχνει πως υπάρχουν εντυπωσιακά αποτελέσµατα όσον αφορά την δηµοσίευση επίσηµων στατιστικών στοιχείων στη Φινλανδία, τη Γαλλία, την Πορτογαλία και τη Σουηδία. Υπάρχουν εµφανή κενά στο Βέλγιο, τη Γερµανία, την Ιταλία, την Ισπανία και την Ελλάδα. Η κατηγορία Υγεία ήταν µία από τις καλύτερα καλυµµένες κατηγορίες, ειδικά οι υπο-κατηγορίες που αφορούσαν Γενικές πλευρές υγείας, Σωµατικές διαταραχές και αναπηρίες και Πνευµατικές διαταραχές και αναπηρίες. Οι πληροφορίες αναφορικά µε Ιατρική φροντίδα και Περίθαλψη, Φροντίδα σε Ιδρύµατα και Υγιεινός τρόπος ζωής κρίθηκαν επίσης χρήσιµες, παρόλο που υπήρχαν κενά στα δηµοσιευµένα στατιστικά στοιχεία στο κοµµάτι Φροντίδα στο Σπίτι. Ενδεικτικά ευρήµατα. Όπως συµβαίνει και µε άλλα θέµατα, η υγεία είναι στενά συνδεδεµένη µε παράγοντες όπως το µορφωτικό επίπεδο, η κοινωνική τάξη, το εισόδηµα, το καθεστώς συγκατοίκησης, η αστικοποίηση και η εθνοτική οµάδα, παράγοντες που συχνά δεν λαµβάνονται υπόψη στις υπάρχουσες µελέτες. Έτσι, στη Φινλανδία, η κοινωνική τάξη ήταν πιο καθοριστικός παράγοντας από την ζωή σε αστικό περιβάλλον και την οικογενειακή κατάσταση, όσον αφορά τη λειτουργική αναπηρία και την υγεία, και ήταν ακόµα πιο σηµαντική για τις γυναίκες. Αν και οι γυναίκες ζουν περισσότερο, υποφέρουν και περισσότερο από τους άνδρες από ασθένειες που τις καθιστούν ανίκανες και από αναπηρίες, και εποµένως, είναι πιο εξαρτηµένες και, αν είναι ανάπηρες, µε µεγαλύτερες πιθανότητες να ζουν µόνες από ό,τι οι ηλικιωµένοι ανάπηροι άνδρες. Σχεδόν σε όλες τις χώρες συµµετοχής στο πρόγραµµα MERI, οι µεγαλύτερες σε ηλικία γυναίκες είχαν γενικευµένα συµπτώµατα σχετικά µε πόνους, αρθριτικά, περιορισµούς στην όραση, καθώς και οστεοπόρωση, και επηρεάζονταν περισσότερο από διαταραχές λόγω πτώσεων και τραυµατισµών. Υπάρχουν εποµένως λόγοι που εξηγούν την άποψη των µεγαλύτερων σε ηλικία γυναικών πως η υγεία τους είναι χειρότερη από αυτή των ανδρών αντίστοιχα, σε όλες τις χώρες του προγράµµατος MERI. Τα στοιχεία δείχνουν πως οι µεγαλύτερες σε ηλικία γυναίκες αναφέρουν περισσότερα ψυχολογικά συµπτώµατα από τους άνδρες. Η έρευνα στη Φινλανδία και τη Σουηδία αποκαλύπτει ότι τα συµπτώµατα εξουθένωσης (burn-out symptoms) είναι σηµαντικά υψηλότερα στις νεότερες γυναίκες της κατηγορίας γυναίκες µεγαλύτερης ηλικίας παρά σε όλες τις άλλες ηλικιακές οµάδες των ανδρών και των γυναικών. Υπάρχουν σηµαντικές ενδείξεις, αν και δεν υπάρχουν καθόλου διαθέσιµες έρευνες στην Ελλάδα, την Ισπανία και την Πορτογαλία, ότι οι γυναίκες µεγαλύτερης ηλικίας σε όλη την Ευρώπη έχουν µεγαλύτερες πιθανότητες να υποφέρουν από κατάθλιψη απ ό,τι οι ηλικιωµένοι άνδρες. Η έρευνα στη Φνιλανδία καταλήγει στο συµπέρασµα ότι το ανδρικό φύλο, ο γάµος, το υψηλό µορφωτικό επίπεδο και η καλή οικονοµική κατάσταση αποτελούν προστασία απέναντι στην κατάθλιψη. Και σε άλλες χώρες, επίσης, φαίνεται να υπάρχει άµεση συνάρτηση της νοσηρότητας, της µοναξιάς και της έλλειψης σωµατικής άσκησης µε συχνά συµπτώµατα κατάθλιψης, και όλοι αυτοί είναι παράγοντες που συναντώνται συχνά στις γυναίκες µεγαλύτερης ηλικίας. Παρόλα αυτά, η έρευνα δείχνει πως είναι πολύ λιγότερο πιθανόν να αυτοκτονήσουν από ό,τι οι µεγαλύτεροι σε ηλικία άνδρες. Η συχνή εµφάνιση της άνιοα στις γυναίκες µεγαλύτερης ηλικίας µπορεί να εξηγηθεί από το µεγαλύτερο ποσοστό τους στον πληθυσµό πολύ 3

προχωρηµένης ηλικίας. Η έρευνα δείχνει επίσης πως οι άνδρες κρύβουν καλύτερα τα συµπτώµατα της άνιοα από τις γυναίκες, αλλά φαίνεται να υπάρχει ανάγκη για περισσότερη έρευνα στον τοµέα αυτό γενικότερα. Σε όλες τις χώρες του προγράµµατος MERI, οι µεγαλύτερες σε ηλικία γυναίκες δέχονται περισσότερες ιατρικές συµβουλές και περίθαλψη από τους άνδρες, ενώ υπάρχουν και κάποιες ενδείξεις πως τους συνταγογραφούνται περισσότερα φάρµακα, και κυρίως ψυχοτροπικά φάρµακα. Στις περισσότερες από τις χώρες υπήρχαν στοιχεία πως η ιατρική αντιµετώπιση των συµπτωµάτων της εµµηνόπαυσης έχει αυξηθεί τις τελευταίες δεκαετίες, αλλά σε κάποιες από τις χώρες, αυτή η εξέλιξη έχει φτάσει σε µεγάλη άνοδο. Με εξαίρεση τη Γερµανία και το Ηνωµένο Βασίλειο, οι γυναίκες µεγαλύτερης ηλικίας περνούν λιγότερες νύχτες στο νοσοκοµείο από ό,τι οι ηλικιωµένοι άνδρες, πράγµα που προκαλεί έκπληξη, αν λάβει κανείς υπόψη του τον µεγαλύτερο αριθµό τους στον συνολικό αυτό πληθυσµό και τον µεγαλύτερο βαθµό νοσηρότητας που έχουν, χρειάζεται συνεπώς περαιτέρω διερεύνηση. Αναφέρθηκε η δυσκολότερη πρόσβαση των µεγαλύτερων σε ηλικία γυναικών σε σχέση µε τους άνδρες σε εξοπλισµό τεχνικής υποστήριξης, λόγω της χειρότερης οικονοµικής τους κατάστασης στη Γαλλία και την Ιταλία. Για το Ηνωµένο Βασίλειο, την Ελλάδα και την Ολλανδία, οι γυναίκες µεγαλύτερης ηλικίας που ανήκουν σε εθνοτικές οµάδες και άλλες ευάλωτες ηλικιωµένες γυναίκες φαίνεται πως αντιµετωπίζουν τον κίνδυνο χειρότερης ιατρικής φροντίδας. Λόγω του µεγαλύτερου προσδόκιµου ζωής των γυναικών και της µικρότερης ηλικίας γάµου, κατά µέσο όρο, οι µεγαλύτεροι σε ηλικία άνδρες που χρειάζονται φροντίδα έχουν περισσότερες πιθανότητες να την λάβουν από τη σύζυγό τους, παρά το αντίστροφο. Ωστόσο, υπάρχουν επίσης ευρήµατα ενάντια σε ευρέως διαδεδοµένα στερεότυπα. Στη Σουηδία, οι σύζυγοι µεγαλύτερης ηλικίας περνούν περισσότερο χρόνο φροντίζοντας τις συζύγους τους από ό,τι εκείνες για τους συζύγους τους. Στο Ηνωµένο Βασίλειο, οι άνδρες και οι γυναίκες άνω των 50 ετών έχουν τις ίδιες πιθανότητες να φροντίζουν τους/τις συζύγους τους, αλλά περισσότερες γυναίκες απ ό,τι άνδρες µέχρι την ηλικία των 70 ετών παρέχουν φροντίδα στον σύζυγό τους, ενώ η κατάσταση αντιστρέφεται µετά την ηλικία των 70 ετών. Τα µέλη της οικογένειας, κατά το µεγαλύτερο µέρος οι κόρες και οι νύφες, αποτελούν σηµαντική πηγή υποστήριξης και φροντίδας για τις γυναίκες µεγαλύτερης ηλικίας σε όλη την Ευρώπη. Εντούτοις, πολλές ηλικιωµένες γυναίκες που χρειάζονται φροντίδα ζουν µόνες και σε κάποια απόσταση από τα παιδιά τους. Μια Ευρωπαϊκή συγκριτική µελέτη για τα άτοµα µεγαλύτερης ηλικίας που λαµβάνουν φροντίδα καταλήγει στο συµπέρασµα πως στις νότιες Ευρωπαϊκές χώρες, οι µεγαλύτερες σε ηλικία γυναίκες δέχονται περισσότερη φροντίδα στο σπίτι απ ό,τι οι µεγαλύτεροι σε ηλικία άνδρες, αν και τα δύο φύλα λαµβάνουν περισσότερη φροντίδα στο σπίτι από τις βόρειες Ευρωπαϊκές χώρες. Αυτό µας βοηθά να εξηγήσουµε γιατί στις χώρες για τις οποίες διαθέτουµε στοιχεία, οι υπηρεσίες βοήθειας στο σπίτι χρησιµοποιούνται πιο συχνά από τις γυναίκες µεγαλύτερης ηλικίας παρά από τους άνδρες. Εξηγεί επίσης γιατί τα άτοµα που βρίσκονται σε οίκους ευγηρίας και άλλα παρόµοια µέρη είναι κυρίως γυναίκες, πολύ ηλικιωµένες, ανύπαντρες ή χήρες σε όλες τις χώρες του MERI, εκτός από την Ελλάδα, για την οποία δεν υπάρχουν ούτε µελέτες ούτε στατιστικά στοιχεία για αυτό το θέµα. Υπάρχουν ενδείξεις από τις έρευνες ότι οι ηλικιωµένες γυναίκες επιδεικνύουν µεγαλύτερη αντίσταση από τους άνδρες στο να θυσιάσουν την ανεξαρτησία τους και να ζήσουν σε ένα ίδρυµα. Στις περισσότερες από τις χώρες του MERI, οι γυναίκες µεγαλύτερης ηλικίας έχουν επίγνωση των ζητηµάτων υγείας και τους δίνουν µεγαλύτερη σηµασία απ ό,τι οι άνδρες, για παράδειγµα σε σχέση µε την κατανάλωση αλκοόλ και τσιγάρων και υγιεινής διατροφής. Σε συγκριτικό Ευρωπαϊκό επίπεδο η παχυσαρκία δεν είναι πιο συχνή στις γυναίκες απ ό,τι στους άνδρες µεγαλύτερης ηλικίας. Ωστόσο, οι άνδρες µεγαλύτερης ηλικίας παίρνουν πιο συχνά µέρος σε σωµατικές δραστηριότητες και σε σπορ, αν και ο αριθµός των γυναικών µεγαλύτερης ηλικίας που ασκούνται αυξάνεται σε πολλές χώρες. Μία µελέτη στη Φινλανδία έδειξε ότι οι µεγαλύτερες σε ηλικία γυναίκες που ήταν χήρες ασκούνταν περισσότερο από τις 4

γυναίκες της ίδιας ηλικιακής οµάδας που είχαν σύντροφο. Σε γενικές γραµµές, η εύρεση προσωπικού νοήµατος στη ζωή και η καλύτερη υποκειµενική υγεία σχετίζονταν σηµαντικά µε την τακτική και εντατική σωµατική άσκηση. Η σωµατική δραστηριότητα σε νεότερη ηλικία συνδέεται επίσης στενά µε τη διατήρηση υψηλού επιπέδου σωµατικής άσκησης στην µεγαλύτερη ηλικία, ανεξάρτητα από χρόνιες παθήσεις. Εκπαίδευση Η εκπαίδευση των γυναικών µεγαλύτερης ηλικίας σπάνια αποτελεί αντικείµενο έρευνας, πράγµα που και πάλι προκαλεί έκπληξη, δεδοµένου ότι είναι πολύ συχνές οι αναφορές στη σηµασία της εκπαίδευσης σε σχέση µε την εργασία και την υλική κατάσταση των µεγαλύτερων σε ηλικία γυναικών. Το µορφωτικό επίπεδο των ανδρών και των γυναικών παίζει καθοριστικό ρόλο όσον αφορά τη θέση τους στην αγορά εργασίας, τις πιθανότητες που έχουν για επαγγελµατική καριέρα, το εισόδηµά τους από την αµειβόµενη εργασία και την οικονοµική τους κατάσταση σε µεγαλύτερη ηλικία. Επιπλέον, η εκπαίδευση επηρεάζει σε µεγάλο βαθµό και άλλες πλευρές της ζωής, µεταξύ άλλων τη συµµετοχή στα κοινά και την εκπροσώπηση συµφερόντων. Κάποιες πλευρές του θέµατος Γενική Εκπαίδευση των γυναικών µεγαλύτερης ηλικίας έχουν καλυφθεί ικανοποιητικά από στατιστικά στοιχεία, αν και οι κατηγορίες Επαγγελµατική Κατάρτιση και ια Βίου Μάθηση πάσχουν από σοβαρή έλλειψη στοιχείων σε πολλές χώρες. Για όλες τις υπο-κατηγορίες στο θέµα της Εκπαίδευσης, παραδείγµατα από καλές πρακτικές στη δηµοσίευση επίσηµων στατιστικών στοιχείων συναντώνται στη Φινλανδία και τη Σουηδία. Ενδεικτικά ευρήµατα. Τα άτοµα µεγαλύτερης ηλικίας γενικότερα έχουν σηµαντικά χαµηλότερο µορφωτικό επίπεδο από τις µικρότερες ηλικιακές οµάδες, µε τις µεγαλύτερες σε ηλικία γυναίκες να είναι δυσανάλογα σε χειρότερη θέση. Για παράδειγµα, στην Ολλανδία σχεδόν τέσσερις στις δέκα γυναίκες έχουν ολοκληρώσει µόνο το ηµοτικό σχολείο. Ο αναλφαβητισµός συναντάται ακόµα µεταξύ των µεγαλύτερων σε ηλικία γυναικών σε κάποιες Μεσογειακές χώρες, για παράδειγµα, σχεδόν τα δύο τρίτα των µεγαλύτερων σε ηλικία γυναικών στην Πορτογαλία δεν έχουν ολοκληρώσει το ηµοτικό σχολείο και οι πιο ηλικιωµένες γυναίκες µειονεκτούν επίσης στην Ισπανία και την Ελλάδα. Οι πολύ σπάνιες µελέτες για τις µεγαλύτερες σε ηλικία γυναίκες από µεταναστευτικές εθνοτικές οµάδες, ιδιαίτερα µη-ευρωπαϊκής προέλευσης και από µη-βιοµηχανοποιηµένες χώρες, δείχνουν ότι επίσης έχουν πολύ χαµηλό µορφωτικό επίπεδο. Εντούτοις, τα επίπεδα εκπαίδευσης βελτιώνονται: σε 20 χρόνια περισσότερες από δύο στις δέκα γυναίκες µεγαλύτερης ηλικίας στην Ολλανδία θα έχουν ολοκληρώσει την ανώτατη εκπαίδευση, όπως και τρεις στους δέκα µεγαλύτερους σε ηλικία άνδρες. Η ίδια τάση διαφαίνεται από τις µελέτες και τις έρευνες και στις περισσότερες από τις υπόλοιπες χώρες. Οι λιγοστές διαθέσιµες πληροφορίες δείχνουν πως οι µεγαλύτεροι σε ηλικία εργαζόµενοι λαµβάνουν ή αξιοποιούν λιγότερο δυνατότητες για επαγγελµατική κατάρτιση. Η παραδοσιακή επένδυση σε νεαρότερες ηλικιακές οµάδες φαίνεται να κυριαρχεί ακόµα στις περισσότερες από τις χώρες που µας απασχολούν εδώ. Παρόλα αυτά, στις πιο βόρειες χώρες, όπως τη Φινλανδία, τη Σουηδία και το Ηνωµένο Βασίλειο, το ποσοστό συµµετοχής των µεγαλύτερων σε ηλικία εργαζοµένων γυναικών στην προσφερόµενη εκπαίδευση είναι υψηλότερο από αυτό των µεγαλύτερων σε ηλικία εργαζοµένων ανδρών. Το αντίστροφο ισχύει για την Ισπανία, την Πορτογαλία και την Ελλάδα. Όπου υπάρχουν διαθέσιµα στοιχεία, οι δραστηριότητες για τη ια Βίου Μάθηση σε Πανεπιστήµια της Τρίτης Ηλικίας και άλλους παρόµοιους φορείς, φαίνεται να προκαλούν το ενδιαφέρον κυρίως των µεγαλύτερων σε ηλικία γυναικών, συµπεριλαµβανοµένων χωρών όπως η Ισπανία και η Πορτογαλία. Ο κίνδυνος του ψηφιακού χάσµατος φαίνεται να σχετίζεται µε την χαµηλή µόρφωση και την ηλικία, σε συνδυασµό µε το φύλο. Έτσι, η κατοχή κινητών τηλεφώνων και ηλεκτρονικών 5

υπολογιστών, όπως και η χρήση του ιαδικτύου, είναι χαµηλότερη µεταξύ των γυναικών µεγαλύτερης ηλικίας. Εργασία Η έρευνα για το θέµα της εργασίας και των µεγαλύτερων σε ηλικία γυναικών παρουσιάζει ποικιλία µεταξύ των Ευρωπαϊκών χωρών: στη Γερµανία, το Ηνωµένο Βασίλειο και την Ισπανία, η εργασία αποτελεί θεµατικό σηµείο εστίασης της έρευνας, που εξετάζει όχι την εργασία των µεγαλύτερων σε ηλικία γυναικών, αλλά τους παράγοντες που προκαλούν την έλλειψη συνέχειας στην επαγγελµατική τους σταδιοδροµία, όπως είναι η εκπαίδευση και η παροχή φροντίδας. Το δεύτερο, που χαρακτηρίζεται από µεγάλη πίεση και χαµηλή κοινωνική αναγνώριση, συχνά επηρεάζει την πρόσβαση σε συντάξεις και επαρκή εισοδήµατα αργότερα στη ζωή τους. Το να έχει µια γυναίκα προσόντα και διαρκή απασχόληση θεωρείται πως αποτελεί την καλύτερη πρόβλεψη για την προχωρηµένη ηλικία, τόσο υλικά όσο και ψυχοκοινωνικά. Η απασχόληση των µεγαλύτερων σε ηλικία εργαζοµένων, ένα σηµαντικό ζήτηµα τη δεκαετία του 1990 στην Ολλανδία, συχνά δεν λαµβάνει υπόψη τη διάσταση του φύλου. Στις περισσότερες χώρες του MERI, το χαµηλότερο ποσοστό απασχόλησης των γυναικών µεγαλύτερης ηλικίας συγκριτικά µε αυτό των ανδρών, αντιστοιχεί σε µεγαλύτερο ποσοστό ανεργίας και µη-δραστηριοποίησης στην αγορά εργασίας, αν και η κατάσταση αλλάζει για τις γυναίκες που τώρα µπαίνουν στην Τρίτη Ηλικία, µε αύξηση στο ποσοστό συµµετοχής τους στην αγορά εργασίας τα τελευταία χρόνια. Η είσοδος καλύτερα µορφωµένων γυναικών µεγαλύτερης ηλικίας στην αγορά εργασίας στο µέλλον µπορεί να είναι ένας τρόπος αντιµετώπισης των προβληµάτων που προκύπτουν από έλλειψη εργατικού δυναµικού. Η αµειβόµενη εργασία, δηλαδή η Συµµετοχή στην Αγορά Εργασίας και οι Τοµείς και Συνθήκες Εργασίας, αντιπροσωπεύονται καλά σε δηµοσιευµένα εθνικά στατιστικά στοιχεία, αν και οι ηλικιακές κατηγορίες συχνά δεν είναι αρκετά διαφοροποιηµένες για να περιγράψουν την κατάσταση των γυναικών στα τελευταία χρόνια της αµειβόµενης εργασίας τους. εν υπάρχουν διαθέσιµα επίσηµα στοιχεία για τη Στάση απέναντι στους µεγαλύτερους σε ηλικία εργαζόµενους στις περισσότερες χώρες και υπάρχουν ελλείψεις στα δηµοσιευµένα στοιχεία για την κατάσταση των µεγαλύτερων σε ηλικία γυναικών για τις κατηγορίες Έξοδος από την αγορά εργασίας, Μη αµειβόµενη εργασία στην οικογένεια και Μη αµειβόµενη εργασία σε Κοινωνικά ίκτυα. Η πρακτική για τη δηµοσίευση στοιχείων στην Αυστρία, την Ιταλία και την Ολλανδία θα πρέπει να αναφερθεί σαν παράδειγµα καλής πρακτικής στην παροχή στατιστικών στοιχείων για την ανεπίσηµη εργασία. εν γνωρίζουµε πολλά πράγµατα για την συµµετοχή των µεγαλύτερων σε ηλικία γυναικών από µεταναστευτικές κοινότητες στην αγορά εργασίας, αν και είναι γνωστό ότι στην Αυστρία, ο βαθµός συµµετοχής στην αγορά εργασίας των µεγαλύτερων σε ηλικία µεταναστριών είναι µεγαλύτερος από αυτόν των ντόπιων γυναικών µεγαλύτερης ηλικίας, ενώ ο βαθµός αυτός διαφέρει ελάχιστα στη Γερµανία. Ενδεικτικά ευρήµατα. Οι τοµείς και οι συνθήκες εργασίας για τις µεγαλύτερες σε ηλικία γυναίκες και η στάση απέναντι στους µεγαλύτερους σε ηλικία εργαζόµενους συχνά δεν καλύπτονται επαρκώς από την έρευνα και τα επίσηµα στατιστικά στοιχεία. Τα περιορισµένα ευρήµατα από τις χώρες του MERI δείχνουν ότι οι γυναίκες µεγαλύτερης ηλικίας συγκεντρώνονται σε τυπικά γυναικεία επαγγέλµατα, έχουν µικρότερη κατοχή θέσεων προϊσταµένων και µεσαίων θέσεων, έχουν µεγαλύτερες πιθανότητες να εργάζονται ή να έχουν εργαστεί µε χαµηλή αµοιβή ή µε µειωµένο ωράριο εργασίας, έχουν µεγαλύτερες πιθανότητες να αντιµετωπίζουν κινδύνους υγείας ή αναπηρίας εξαιτίας κακών συνθηκών εργασίας και συχνά περιορίζονται στην επαγγελµατική τους εξέλιξη από υποχρεώσεις σχετικές µε τη φροντίδα µελών της οικογένειάς τους. Μία µελέτη στην Ισπανία σχετικά µε τις γυναίκες στα πανεπιστήµια έδειξε ότι µόνο ένας στους δέκα καθηγητές είναι γυναίκα, από τις οποίες µόνο το ένα τρίτο είναι γυναίκες άνω των 50 ετών. Οι µελέτες στην Ολλανδία σχετικά µε την εξέλιξη της σταδιοδροµίας των 6

µεγαλύτερων σε ηλικία εργαζοµένων έδειξε πως συνολικά οι γυναίκες και οι εθνοτικές µειονότητες είχαν τις µεγαλύτερες πιθανότητες να εργάζονται σε κακο-πληρωµένες δουλειές. Παρόλο που η αγροτική εργασία έχει µειωθεί, το ποσοστό των γυναικών µεγαλύτερης ηλικίας που απασχολούνται σε αυτόν τον τοµέα έχει αυξηθεί στην Πορτογαλία και την Ελλάδα. Η ίδρυση µιας προσωπικής επιχείρησης µπορεί να αποτελεί δείγµα ξεχωριστής δύναµης, όµως µπορεί να αποτελεί και στρατηγική για τη δηµιουργία µιας προσωπικής θέσης εργασίας όταν δεν υπάρχουν εναλλακτικές λύσεις. Έτσι, για τη Γερµανία, την Ιταλία και την Ελλάδα, οι γυναίκες µεγαλύτερης ηλικίας είχαν περισσότερες πιθανότητες να είναι ελεύθεροι επαγγελµατίες από ό,τι οι νεότερες γυναίκες. Η στάση απέναντι στους µεγαλύτερους σε ηλικία εργαζόµενους έχει αποτελέσει αντικείµενο έρευνας σε κάποιες χώρες. Για παράδειγµα, στη Φινλανδία, οι γυναίκες που ανήκουν στην ηλικιακή οµάδα 55+ βιώνουν περισσότερο τις ηλικιακές διακρίσεις, στις οποίες περιλαµβάνονται οι λιγοστές δυνατότητες για σταδιοδροµία και επαγγελµατική κατάρτιση, η έλλειψη πληροφόρησης και η αρνητική αντιµετώπιση από τους υπόλοιπους εργαζόµενους. Οι γυναίκες µεγαλύτερης ηλικίας αντιµετωπίζουν και διακρίσεις λόγω του φύλου τους. Για παράδειγµα στην Αυστρία, αρνητικά συναισθήµατα προς τις µεγαλύτερες σε ηλικία γυναίκες εργαζόµενες προκαλούνται από το γεγονός πως θεωρείται ότι θα έπρεπε να συνταξιοδοτηθούν νωρίς, λόγω της υποτιθέµενης ευκολίας τους να αλλάξουν ρόλους και να µεταµορφωθούν σε νοικοκυρές ή συνταξιούχους. Η έρευνα στη Σουηδία και το Ηνωµένο Βασίλειο επιβεβαιώνει ότι οι γυναίκες µεγαλύτερης ηλικίας αντιµετωπίζουν διακρίσεις πιο συχνά στον εργασιακό χώρο λόγω του φύλου τους από ό,τι οι άνδρες. Σε όλες τις χώρες, η κανονική ηλικία συνταξιοδότησης επηρεάζει καθοριστικά την έξοδο από την αγορά εργασίας, όπως και άλλοι παράγοντες, συµπεριλαµβανοµένων των εθνικών στρατηγικών για την πρόωρη συνταξιοδότηση ή για την πρόσβαση σε επιδόµατα αναπηρίας. Τα στοιχεία δείχνουν ότι, συνολικά, οι γυναίκες εγκαταλείπουν την αγορά εργασίας νωρίτερα από τους άνδρες. Οι γυναίκες επηρεάζονται περισσότερο από το χρονικό κενό µεταξύ του τέλους της επαγγελµατικής ζωής και της αρχής της συνταξιοδότησης, καθώς προηγούνται της συνταξιοδότησης, περισσότερο από ό,τι στους άνδρες, περίοδοι ανεργίας, πρόωρης συνταξιοδότησης ή επαγγελµατικής αδράνειας. Τα προβλήµατα υγείας και οι υποχρεώσεις παροχής φροντίδας αποτελούν επίσης λόγους για την πιο συχνή πρόωρη συνταξιοδότηση των γυναικών µεγαλύτερης ηλικίας. Οι συχνά µη-ικανοποιητικές συνθήκες εργασίας των µεγαλύτερων σε ηλικία γυναικών µπορεί επίσης να αποτελούν εξήγηση για το γεγονός ότι σε κάποιες χώρες οι γυναίκες δεν αντιµετωπίζουν αρνητικά την έξοδό τους από την αγορά εργασίας. Για τις περισσότερες χώρες, η έρευνα δεν αφήνει αµφιβολίες πως οι γυναίκες µεγαλύτερης ηλικίας περνούν περισσότερο χρόνο προσφέροντας µη αµειβόµενη εργασία στην οικογένεια από τους άνδρες µεγαλύτερης ηλικίας, συµπεριλαµβανοµένης της παροχής φροντίδας προς εξαρτηµένα άτοµα. Ωστόσο, στη Φινλανδία, η οικιακή εργασία σηµείωσε τη µεγαλύτερη µείωση µεταξύ των γυναικών ηλικίας 45-54 και τη µεγαλύτερη αύξηση µεταξύ των ανδρών στη µεγαλύτερη ηλικιακή οµάδα, γεγονός που αποτελεί µια ένδειξη ότι ο αριθµός των µεγαλύτερων σε ηλικία γυναικών που θα είναι πρόθυµος να παρέχει φροντίδα σε παιδιά και άτοµα προχωρηµένης ηλικίας θα µειωθεί στο µέλλον σε πολλά Κράτη-Μέλη, λόγω της αυξηµένης συµµετοχής τους στην αγορά εργασίας. εν υπάρχουν καθόλου έρευνες ούτε επίσηµα στατιστικά στοιχεία για τη συµµετοχή των γυναικών µεγαλύτερης ηλικίας σε µη αµειβόµενη εργασία σε κοινωνικά δίκτυα. Υλική κατάσταση Το πιο συχνό θέµα έρευνας είναι το εισόδηµα των γυναικών µεγαλύτερης ηλικίας και η επίδραση των συστηµάτων κοινωνικής ασφάλισης στην υλική τους κατάσταση. Η φτώχεια παραµένει σηµαντικό ζήτηµα για κάποια τµήµατα του πληθυσµού των ηλικιωµένων γυναικών. Η καταναλωτική συµπεριφορά έχει σε ελάχιστες περιπτώσεις ερευνηθεί, ούτε και η 7

οικονοµική υποστήριξη που παρέχουν οι γυναίκες µεγαλύτερης ηλικίας στα µέλη της οικογένειάς τους. Τα θέµατα Πηγές και Επίπεδα του Εισοδήµατος και Συστήµατα Κοινωνικής Προστασίας που επηρεάζουν τις γυναίκες µεγαλύτερης ηλικίας είναι ικανοποιητικώς καλυµµένα από τα δηµοσιευµένα επίσηµα στατιστικά στοιχεία. Τα κενά στις δηµοσιευµένες πληροφορίες συναντώνται στα θέµατα Κατανάλωση αγαθών και υπηρεσιών και Συνθήκες στέγασης και εξοπλισµός, κυρίως γιατί τα αντίστοιχα στατιστικά στοιχεία είναι έρευνες για τα νοικοκυριά, οι οποίες σε γενικές γραµµές δε δίνουν πολλές πληροφορίες για τα άτοµα. Πλήρης έλλειψη στοιχείων, τουλάχιστον στοιχείων κατά φύλο, αναφέρθηκε για όλες τις χώρες σχετικά µε το θέµα Οικονοµική στήριξη προς µέλη της οικογένειας. ηµοσιευµένα στοιχεία σχετικά µε το εισόδηµα υπάρχουν στη Γαλλία, την Ολλανδία, την Πορτογαλία και τη Σουηδία. Τα ζητήµατα που σχετίζονται µε την κατανάλωση καλύπτονται ικανοποιητικά στη Φινλανδία και τη Σουηδία. Στοιχεία σχετικά µε τις συνθήκες στέγασης και τον εξοπλισµό υπάρχουν στα επίσηµα στατιστικά στοιχεία στη Φινλανδία, την Ιταλία και τη Σουηδία. Ενδεικτικά ευρήµατα. Η υλική κατάσταση των γυναικών µεγαλύτερης ηλικίας στην Ευρώπη σχετίζεται άµεσα µε: το φύλο, την ηλικία, την οικογενειακή κατάσταση, τα προηγούµενα µισθολογικά επίπεδα, το προηγούµενο επάγγελµα, τη διάρκεια της επαγγελµατικής σταδιοδροµίας και τα εθνικά προγράµµατα συνταξιοδότησης. Κάποια τµήµατα των συστηµάτων κοινωνικής προστασίας στην Ευρώπη (συµπεριλαµβανοµένων των προγραµµάτων κοινωνικής πρόνοιας και των αναπηρικών συντάξεων) έχουν αρνητικές επιπτώσεις για την υλική κατάσταση των µεγαλύτερων σε ηλικία γυναικών κάτι για το οποίο υπάρχουν στοιχεία, εκτός από λίγες εξαιρέσεις σε κάποιες χώρες. Η ύπαρξη ή µη ενός κοινού βασικού συστήµατος συνταξιοδότησης φαίνεται να διαδραµατίζει εξαιρετικά σηµαντικό ρόλο σε σχέση µε το εισόδηµα, ειδικά για τις γυναίκες µεγαλύτερης ηλικίας. Παρόλο που παρατηρείται πως το εισόδηµα των ατόµων µεγαλύτερης ηλικίας αυξάνεται α τελευταία χρόνια (καθώς και οµάδες γυναικών σε καλύτερη οικονοµική κατάσταση αναµένεται ότι θα µπουν στην ηλικιακή οµάδα 50+ µέσα στην επόµενη δεκαετία), προς το παρόν το ποσοστό των γυναικών µεγαλύτερης ηλικίας που αντιµετωπίζουν τον κίνδυνο της συνεχούς φτώχειας είναι υψηλότερο από το αντίστοιχο των ανδρών. Ένα γενικό εύρηµα για όλες τις χώρες που συµµετέχουν στο πρόγραµµα ΜΕRI είναι πως οι γυναίκες µεγαλύτερης ηλικίας έχουν πολύ χαµηλότερο εισόδηµα από τους άνδρες της ίδιας ηλικίας, κάτι που ισχύει ακόµα περισσότερο για τις γυναίκες που ανήκουν σε εθνοτικές µειονότητες. Ο κίνδυνος της φτώχειας για τις γυναίκες µεγαλύτερης ηλικίας είναι πιο ορατός στις νότιες χώρες και αφορά κυρίως τις πιο ηλικιωµένες γυναίκες. Εντούτοις, υπάρχουν ενδείξεις ότι οι καταναλωτικές συνήθειες των νεότερων και µεγαλύτερων σε ηλικία ατόµων αρχίζουν να παρουσιάζουν οµοιότητες. Το 1994, οι γυναίκες άνω των 45 ετών στη Φινλανδία ξόδευαν περισσότερα χρήµατα για ρούχα, παπούτσια και δραστηριότητες του ελεύθερου χρόνου τους απ ό,τι παλαιότερα. Τα στοιχεία για τις καταναλωτικές συνήθειες των γυναικών άνω των 64 ετών που ζουν µόνες τους δείχνουν πως, µε λίγες εξαιρέσεις για κάποιες χώρες, συγκριτικά µε τους άνδρες της ίδιας ηλικιακής οµάδας, ξοδεύουν λιγότερα χρήµατα σε αλκοολούχα ποτά, καπνό, οπτικοακουστικό εξοπλισµό και εξοπλισµό επεξεργασίας στοιχείων, σε ψυχαγωγικές και πολιτιστικές υπηρεσίες, ξενοδοχεία, καφετέριες και εστιατόρια. Ξοδεύουν περισσότερα χρήµατα για ιατρικά προϊόντα και µηχανήµατα και ψυχαγωγικά προϊόντα και αντικείµενα. Περισσότερες γυναίκες απ ό,τι άνδρες µεγαλύτερης ηλικίας ζουν σε χαµηλής ποιότητας και ανεπαρκώς εξοπλισµένα καταλύµατα. Όπου η πλειοψηφία των γυναικών µεγαλύτερης ηλικίας είναι ιδιοκτήτες των σπιτιών, όπως στο Ηνωµένο Βασίλειο, την Ισπανία και την Ελλάδα, αυτό το γεγονός συµβάλλει θετικά στην οικονοµική τους κατάσταση. Σε άλλες χώρες όπου υπάρχουν σχετικά στοιχεία, π.χ. στη Γερµανία, την Ολλανδία και την Αυστρία, το κόστος ενοικίασης επιβαρύνει σηµαντικά το εισόδηµα των µεγαλύτερων σε ηλικία γυναικών ενοικιαστών που ζουν µόνες. Το επίπεδο στέγασης τείνει να είναι χαµηλότερο για τις γυναίκες µεγαλύτερης ηλικίας στις περισσότερες από τις χώρες του προγράµµατος MERI, κάτι που υποστηρίζεται από επαρκή στοιχεία (για παράδειγµα, 27% των γυναικών 8

µεγαλύτερης ηλικίας που ζουν στη Βιέννη δεν έχουν δικό τους δωµάτιο µπάνιου, αντί 18% των ανδρών µεγαλύτερης ηλικίας). Χρειάζεται περισσότερη έρευνα από τη σκοπιά του φύλου αναφορικά µε την οικονοµική στήριξη που παρέχεται µεταξύ των µελών της οικογένειας και των γυναικών µεγαλύτερης ηλικίας. Στην Πορτογαλία, µια µελέτη, αναλύοντας τις ανταλλαγές µεταξύ γονέων και ενηλίκων παιδιών, κατέληξε ότι ένας σηµαντικός αριθµός ατόµων άνω των 65 ετών ακόµα βοηθούν τα παιδιά τους να ζήσουν, προσφέροντάς τους οικονοµική στήριξη και πρακτική βοήθεια. Η οικονοµική στήριξη που προσφέρεται στους γονείς προέρχεται από τους γιους, ενώ η βοήθεια από τις κόρες είναι περισσότερο συναισθηµατική και λειτουργική. Κοινωνική ένταξη, συµµετοχή και άλλα κοινωνικά θέµατα Η κοινωνική ένταξη ήταν ένα θέµα για το οποίο αναφέρθηκαν αρκετές έρευνες. Ως εκτεταµένο και ετερογενές θέµα, καλύπτει ζητήµατα όπως την οικογενειακή κατάσταση, τα συγγενικά και κοινωνικά δίκτυα, τις σχέσεις µεταξύ γενεών και συντρόφων, τις ψυχαγωγικές και πολιτιστικές δραστηριότητες, ψυχοκοινωνικά ζητήµατα, τη σεξουαλικότητα και τον εθελοντισµό. Στα επίσηµα στατιστικά στοιχεία, τα θέµατα οµή του νοικοκυριού και οικογενειακή κατάσταση και Ψυχαγωγικές και πολιτιστικές δραστηριότητες καλύπτονται ικανοποιητικά, ειδικά στη Φινλανδία, τη Γαλλία, την Πορτογαλία και τη Σουηδία και την Ιταλία σχετικά µε τις Ψυχαγωγικές και πολιτιστικές δραστηριότητες. Η διαθεσιµότητα των επίσηµων στοιχείων σχετικά µε τα θέµατα Σχέσεις µεταξύ συντρόφων, Σχέσεις µεταξύ γενεών, Σεξουαλικότητα, Συγγενικά δίκτυα, Φιλία, γειτονικά και κοινωνικά δίκτυα, Κινητικότητα και προσβασιµότητα και Εθελοντισµός παρουσιάζει µεγάλες αποκλίσεις µεταξύ χωρών, και ακόµα και όταν υπάρχουν διαθέσιµα στοιχεία, δεν λαµβάνουν υπόψη τους τη διάσταση του φύλου ούτε είναι επαρκώς διαφοροποιηµένα σε σχέση µε την ηλικία. Οι Ψυχο-κοινωνικές πλευρές είναι ένα θέµα που δεν καλύπτεται απο τα επίσηµα στατιστικά στοιχεία σε καµία χώρα. Ενδεικτικά ευρήµατα. Οι συνθήκες διαβίωσης των γυναικών µεγαλύτερης ηλικίας, αν λάβουµε υπόψη το µεγαλύτερο προσδόκιµο ζωής, το χαµηλότερο µορφωτικό τους επίπεδο και τη χειρότερη εισοδηµατική τους κατάσταση, ειδικά σε πολύ προχωρηµένη ηλικία, επιδρούν σηµαντικά στις δυνατότητες που έχουν για κοινωνική ένταξη, συµµετοχή και σε άλλα κοινωνικά ζητήµατα. Έτσι, περισσότερες γυναίκες απ ό,τι άνδρες µεγαλύτερης ηλικίας ζουν µόνες, µε αύξηση στον αριθµό των νοικοκυριών που αποτελούνται από µία γυναίκα µεγαλύτερης ηλικίας σε όλες τις χώρες. Ωστόσο, υπάρχουν και πολιτισµικές διαφορές, µε την πλειοψηφία των γυναικών άνω των 65 ετών που ζουν µόνες να είναι στις 6 βορειότερες χώρες του προγράµµατoς MERI, ενώ το αντίθετο εξακολουθεί να ισχύει στις 6 νοτιότερες χώρες. Τα στοιχεία από τη Γερµανία και την Αυστρία δείχνουν πως οι συνθήκες στέγασης και η δοµή του νοικοκυριού διαφέρει σηµαντικά για τις γυναίκες µεγαλύτερης ηλικίας που ανήκουν σε εθνοτικές µειονότητες. Οι δηµογραφικοί παράγοντες καθιστούν τη χηρεία πιο συνηθισµένη για τις γυναίκες µεγαλύτερης ηλικίας απ ό,τι για τους άνδρες, όπως και το ότι έχουν λιγότερους συγγενείς εν ζωή, καθώς και το ότι οι άνδρες έχουν το προνόµιο να µπορούν να βρουν µία νεότερη σύντροφο, όντας σε προχωρηµένη ηλικία. Η τωρινή αύξηση του προσδόκιµου ζωής, ιδιαίτερα για τους άνδρες, οδηγεί σε αύξηση του αριθµού των παντρεµένων ζευγαριών προχωρηµένης ηλικίας, ενώ ο αυξανόµενος ατοµισµός οδηγεί και σε αύξηση των διαζυγίων σε ζευγάρια µεγαλύτερης ηλικίας. Οι µεγαλύτερες σε ηλικία γυναίκες έχουν περισσότερες δυσκολίες να βρουν καινούργιους ή τακτικούς σεξουαλικούς συντρόφους, αν και υπάρχει πολύ λίγη έρευνα του θέµατος της σεξουαλικότητάς τους. Έχουν γίνει προσπάθειες σε αρκετές χώρες να αναιρεθεί η υπόθεση ότι η σεξουαλική ικανότητα και επιθυµία των γυναικών χάνεται µετά την εµµηνόπαυση. Οι έρευνες στη Γαλλία δείχνουν ότι οι απόψεις των ανδρών σχετικά µε την σεξουαλική ελκυστικότητα των γυναικών που έχουν περάσει την εµµηνόπαυση αντικρούει τον φόβο των 9

γυναικών πως µε την εµµηνόπαυση γίνονται λιγότερο ελκυστικές για τους άνδρες. Η πλειοψηφία βρίσκει τις γυναίκες αυτές εξίσου ελκυστικές όσο και πριν. Εντούτοις, σε άλλες έρευνες, για παράδειγµα στη Φινλανδία, οι άνδρες έδειξαν να έχουν αρνητικά στερεότυπα για τις γυναίκες µετά την εµµηνόπαυση, αναφέροντας το χάσιµο της θηλυκότητάς τους, την επιτάχυνση της γήρανσης, την κακή διάθεση και την έλλειψη σεξουαλικού ενδιαφέροντος. Για την Ιταλία, βρέθηκε ότι η σεξουαλική δραστηριότητα και ο έρωτας θεωρούνται ένα από τα τρία πιο σηµαντικά στοιχεία για την υγιεινή διαβίωση µεταξύ των γυναικών µεγαλύτερης ηλικίας. Η κατά µέσο όρο χαµηλότερη ηλικία τους κατά τον γάµο και το µεγαλύτερο προσδόκιµο ζωής τους σηµαίνει πως οι γυναίκες έχουν µεγαλύτερες πιθανότητες να γίνουν γιαγιάδες, από ό,τι οι άνδρες να γίνουν παππούδες και παίζουν σηµαντικό ρόλο στις σχέσεις µεταξύ των γενεών. Παρόλο που οι επαφές των µεγαλύτερων σε ηλικία ανδρών και γυναικών δε φαίνεται να διαφέρουν σηµαντικά στην έντασή τους, τα δίκτυα αµοιβαίας υποστήριξης είναι πιο ισχυρά µεταξύ των γυναικών µεγαλύτερης ηλικίας, όπως και στις σχέσεις µεταξύ των γενεών. Η συνταξιοδότηση τροποποιεί σηµαντικά τα κοινωνικά δίκτυα, για παράδειγµα τα ευρήµατα στη Γαλλία δείχνουν τον τρόπο µε τον οποίο οι γυναίκες µεγαλύτερης ηλικίας το αντισταθµίζουν αυτό µε την ανάπτυξη ισχυρότερων σχέσεων µε την οικογένεια. Όσες δεν έχουν απογόνους υποφέρουν κυρίως από κοινωνική αποµόνωση σε προχωρηµένη ηλικία. Στις νεότερες ηλικίες, οι σχέσεις µε φίλους, άλλους συγγενείς και οι επαφές µέσω σπορ, εθελοντικών δραστηριοτήτων κ.λπ. αντισταθµίζουν αυτήν την έλλειψη. Οι χήρες συχνά είναι κοινωνικά περισσότερο ενταγµένες από ό,τι τα ζευγάρια µεγαλύτερης ηλικίας, ακόµα και αν υποφέρουν περισσότερο από µοναξιά και κατάθλιψη. Βάσει των ευρηµάτων από διάφορες χώρες, τα γειτονικά δίκτυα παίζουν σηµαντικό ρόλο σε περιπτώσεις ευάλωτης κοινωνικής κατάστασης. Η κινητικότητα των γυναικών µεγαλύτερης ηλικίας έχει άµεση συνάρτηση µε την κατάσταση της υγείας τους και το επίπεδο του εισοδήµατός τους και πολλές πολύ ηλικιωµένες γυναίκες αντιµετωπίζουν ιδιαίτερα προβλήµατα. Τα αποτελέσµατα της έρευνας στη Φινλανδία δείχνουν πως πολλοί άνδρες µεγαλύτερης ηλικίας χρησιµοποιούν και οδηγούν το δικό τους αυτοκίνητο, ενώ οι γυναίκες µεγαλύτερης ηλικίας είναι επιβάτες σε αυτοκίνητα άλλων ή περπατούν. Εποµένως, η κινητικότητα των γυναικών είναι περισσότερο εξαρτηµένη από τρίτα πρόσωπα και οι γυναίκες πρέπει να αναπτύξουν στρατηγικές για να διατηρήσουν ή και να βελτιώσουν την ανεξαρτησία τους. Σε αρκετές χώρες υπάρχει µια τάση για την αυτοκινητοποίηση των γυναικών µεγαλύτερης ηλικίας, η οποία θέτει σε µειονεκτική θέση όσες δεν οδηγούν αυτοκίνητο και εξαρτώνται από τη δηµόσια συγκοινωνία. Η ψυχαγωγία και η πολιτιστική ενασχόληση δεν επηρεάζονται µόνο από το φύλο, αλλά και από την κοινωνική θέση, το µορφωτικό επίπεδο και την τοπική πραγµατικότητα. Για παράδειγµα, οι γυναίκες µεγαλύτερης ηλικίας περνούν περισσότερο χρόνο διαβάζοντας βιβλία και ακούγοντας ραδιόφωνο, και ασχολούνται περισσότερο µε εκκλησιαστικές δραστηριότητες, ενώ οι άνδρες µεγαλύτερης ηλικίας προτιµούν τις εφηµερίδες και την τηλεόραση και είναι πιο πιθανόν να είναι µέλη κάποιου συλλόγου ή κάποιας λέσχης. Για τις περισσότερες χώρες του MERI, τα εµπειρικά στοιχεία καταδεικνύουν τη συνεχιζόµενη σηµασία των ηλικιακών διακρίσεων, για παράδειγµα στις διαφηµίσεις σε πολές χώρες. Στο Ηνωµένο Βασίλειο, οι µεγαλύτερες σε ηλικία γυναίκες από µεταναστευτικές κοινότητες νιώθουν πως απολαµβάνουν µεγαλύτερου σεβασµού από τις µη-µετανάστριες γυναίκες µεγαλύτερης ηλικίας και πολλές από αυτές τονίζουν πως υπήρχε σεβασµός προς τους µεγαλύτερους στην κουλτούρα τους. Το θέµα του να θεωρείσαι αόρατος και να σε αγνοούν ή να σε προσπερνούν εξαιτίας της προχωρηµένης, όπως την αντιλαµβάνονται, ηλικίας σου, τέθηκε κυρίως από γυναίκες που δεν ανήκαν σε µεταναστευτικές κοινότητες. Σε πολλές χώρες υπάρχουν ενδείξεις πως, ιδιαίτερα µε τις νέες γενεές γυναικών που µπαίνουν στην Τρίτη Ηλικία, η προσωπική αντίληψη για την προχωρηµένη ηλικία γίνεται πιο θετική µεταξύ των γυναικών. Η Φλαµανδική έρευνα δίνει αντικρουόµενες ενδείξεις αναφορικά µε τη σχέση του σώµατος που υφίσταται αλλαγές και την εικόνα που έχουν οι γυναίκες µεγαλύτερης ηλικίας για τον εαυτό τους, χωρίς µια καθολικά αρνητική εικόνα του εαυτού. Η υποκειµενική 10

αντίληψη των ανδρών και των γυναικών όσον αφορά την ηλικία δεν παρουσιάζει θεµελιώδεις διαφορές. Έγκληµα και κακοποίηση Σε όλες τις χώρες, το έγκληµα και η κακοποίηση αποτελούσαν σπάνια θέµατα έρευνας σε σχέση µε τις γυναίκες µεγαλύτερης ηλικίας και αφορούσαν την έννοια, τη φύση και την συχνότητα της κακοποίησης ηλικιωµένων ή της κακοποίησης ενηλίκων, όπου περιλαµβάνεται η σωµατική, σεξουαλική, συναισθηµατική και οικονοµική κακοποίηση µέσα από την παραµέληση. Τα επίσηµα δηµοσιευµένα στατιστικά στοιχεία σχετικά µε το Έγκληµα και κακοποίηση σε δηµόσιο περιβάλλον και µε το Έγκληµα και κακοποίηση στην οικογένεια είναι επίσης σπάνια και ανύπαρκτα για το θέµα Έγκληµα και κακοποίηση σε µονάδες υγείας και µονάδες φροντίδας ηλικιωµένων για οποιαδήποτε χώρα. Ενδεικτικά ευρήµατα. Στις περισσότερες χώρες του MERI βρέθηκαν κάποια αποτελέσµατα αναφορικά µε τη βία και όλες τις µορφές κακοποίησης (συµπεριλαµβανοµένης της παραµέλησης) ενάντια στις γυναίκες µεγαλύτερης ηλικίας, που παρατηρείται µέσα στις οικογένειες ή σε όσους είναι κοντά τους. Η συγκατοίκηση µε την οικογένεια µπορεί να παρέχει βοήθεια, αλλά µπορεί να συνοδεύεται και από επιθετικότητα ή αδιαφορία προς τα πιο ηλικιωµένα και ευάλωτα µέλη της οικογένειας. Για παράδειγµα, στη βόρεια Σουηδία, τα ευρήµατα που αφορούσαν άτοµα ηλικίας 65-80 ετών µε στενές σχέσεις µε την οικογένειά τους έδειξαν ότι 16% των γυναικών και 13% των ανδρών είχαν εκτεθεί σε κάποια µορφή βίας, παραµέλησης, αδικίας ή παρενόχλησης. Οι γυναίκες µεγαλύτερης ηλικίας είναι πιο πιθανόν να χρησιµοποιήσουν την παραµέληση της φροντίδας ενάντια σε µεγαλύτερης ηλικίας άνδρες, ενώ οι άνδρες χρησιµοποιούν την σωµατική δύναµη. Στη Γερµανία, οι γυναίκες µεγαλύτερης ηλικίας είναι πιο συχνά θύµατα άµεσων ή έµµεσων µορφών βίας και κακοποίησης σε µονάδες φροντίδας ηλικιωµένων από ό,τι οι άνδρες. Τα ευρήµατα στη Φινλανδία έδειξαν ότι οι νεότερες γυναίκες έχουν την τάση να αναζητήσουν βοήθεια µέσω ανεπίσηµων οδών, ενώ οι γυναίκες ηλικίας 45-54 έχουν περισσότερες πιθανότητες από τις υπόλοιπες να απευθυνθούν σε επίσηµα κανάλια. Εκπροσώπευση συµφερόντων Αυτό είναι ένα θέµα που δεν συναντάται συχνά στην έρευνα, αν και έχει επισηµανθεί ιδιαιτέρως η σηµασία του φύλου για τη συµµετοχή και την ενδυνάµωση στην πιο προχωρηµένη ηλικία τα τελευταία χρόνια, αν µη τι άλλο από τις φεµινίστριες. Υπάρχουν κάποια εµπειρικά στοιχεία πως τα συµφέροντα των γυναικών µεγαλύτερης ηλικίας δεν προωθούνται από τις γυναικείες οργανώσεις, ούτε από τις οργανώσεις για τους πολίτες µεγαλύτερης ηλικίας, όµως δεν υπάρχουν ευρήµατα από την έρευνα που να επιβεβαιώνουν την παρατήρηση αυτή. Τα ευρήµατα από τις διάφορες χώρες δείχνουν πως τόσο η συµµετοχή όσο και το επίπεδο δραστηριοποίησης σε µια οργάνωση εξαρτώνται από παράγοντες όπως το µορφωτικό επίπεδο και το επαγγελµατικό στάτους. Για παράδειγµα, στη Γαλλία οι γυναίκες που ανήκαν σε οργανώσεις ενδιαφέρονταν περισσότερο και για την πολιτική ζωή, διάβαζαν εφηµερίδες και συµµετείχαν στις εκλογές. Η Πολιτική συµµετοχή των µεγαλύτερων σε ηλικία γυναικών είναι η υπο-κατηγορία σε αυτή τη θεµατική ενότητα για την οποία, τουλάχιστον σε κάποιες από τις χώρες, παρέχονται αρκετά καλές πληροφορίες από τις στατιστικές υπηρεσίες. Υπάρχει µικρή ή µηδαµινή αναφορά στα επίσηµα στατιστικά στοιχεία, µε εξαίρεση τη Σουηδία, αναφορικά µε την Εκπροσώπηση σε οµάδες συµφερόντων ή λόµπι και τη Συµµετοχή σε επίσηµες και ανεπίσηµες διαδικασίες λήψης αποφάσεων. Υπάρχουν αντιφατικά στοιχεία σχετικά µε τη χρήση του δικαιώµατος ψήφου και συµµετοχής στις εκλογές από τις γυναίκες µεγαλύτερης ηλικίας: ενώ φηφίζουν λιγότερο στην Ιταλία, υπάρχουν τα αντίθετα αποτελέσµατα για τη Φινλανδία. Στη Σουηδία, µόνοι οι γυναίκες άνω των 75 ετών και στη Γερµανία άνω των 60 ετών συµµετέχουν λιγότερο στις εκλογές. Οι λεπτοµερείς αναλύσεις δείχνουν 11

διαφοροποιήσεις ανάλογα µε το εισόδηµα και την εθνικότητα, αλλά συνολικά υπάρχουν ενδείξεις σε εθνικό επίπεδο, ότι οι γυναίκες µεγαλύτερης ηλικίας, σε σύγκριση µε τους άνδρες, ενδιαφέρονται λιγότερο για την πολιτική, ψηφίζουν πιο παραδοσιακά (αν και όχι απαραίτητα πιο συντηρητικά), είναι λιγότερο συχνά πολιτικοί υποψήφιοι και τείνουν να ψηφίζουν τους άνδρες υποψήφιους. Εάν ανήκουν σε οµάδες εκπροσώπησης συµφερόντων ή σε λόµπι, οι γυναίκες µεγαλύτερης ηλικίας, µε εξαίρεση τις Σκανδιναβικές χώρες, τείνουν να είναι πιο δραστήριες από τους άνδρες µεγαλύτερης ηλικίας. Εντοπισµένη ανάγκη για έρευνα σχετικά µε τις γυναίκες µεγαλύτερης ηλικίας: Υγεία: φροντίδα σε ιδρύµατα, υγιεινός τρόπος διαβίωσης, προσωπική φροντίδα. Εκπροσώπηση συµφερόντων και συµµετοχή σε επίσηµες και ανεπίσηµες διαδικασίες λήψης αποφάσεων. Επαγγελµατική κατάρτιση και δια βίου µάθηση. Έξοδος από την αγορά εργασίας σε σχέση µε τους τοµείς απασχόλησης. Κατανάλωση αγαθών και υπηρεσιών και η επίδρασή της στις συνθήκες διαβίωσης. Οι σχέσεις µεταξύ γενεών, η σεξουαλικότητα, η φιλία, τα γειτονικά και κοινωνικά δίκτυα, ο εθελοντισµός, οι ηλικιακές διακρίσεις και άλλες µορφές διακρίσεων στο πλαίσιο της κοινωνικής ένταξης, της συµµετοχής και άλλων κοινωνικών ζητηµάτων. Οι συνθήκες διαβίωσης των µεγαλύτερων σε ηλικία µεταναστριών. Αναγνωρισµένες ανάγκες για τη βελτίωση των επίσηµων στατιστικών στοιχείων αναφορικά µε ις γυναίκες άνω των 50 ετών: Ειδικές στατιστικές εκδόσεις για τις γυναίκες και/ή τα άτοµα µεγαλύτερης ηλικίας. Ειδικές περιοδικές εκδόσεις σχετικά µε τις συνθήκες διαβίωσης των µεγαλύτερων σε ηλικία ατόµων, µε τα στοιχεία κατηγοριοποιηµένα κατά φύλο. εδοµένου του αυξηµένου προσδόκιµου ζωής, οι ηλικιακές κατηγορίες θα πρέπει να είναι σε κλίµακα πέντε ετών και να αυξηθούν για να καλύπτουν τα άτοµα που βρίσκονται στην κατηγορία άνω των 85 ετών και των οποίων ο αριθµός είναι σηµαντικός. Καθώς η συνταξιοδότηση θα είναι όλο και πιο ελαστική, τα στατιστικά στοιχεία που αφορούν την αγορά εργασίας θα πρέπει να περιλαµβάνουν ηλικιακές οµάδες πέρα από τις παραδοσιακές ηλικίες συνταξιοδότησης που ισχύουν µέχρι σήµερα. Θα πρέπει να εξεταστεί η ενσωµάτωση της µη-αµειβόµενης εργασίας, ειδικά της παροχής φροντίδας, στα επίσηµα στατιστικά στοιχεία, εφόσον αποτελεί οικονοµική εισφορά στην κοινωνία. Θα πρέπει να υπάρχει τακτική παρακολούθηση της συµπεριφοράς των µεγαλύτερων σε ηλικία ατόµων αναφορικά µε την υγεία. Η συνεχιζόµενη διεθνής µετανάστευση αποτελεί ένδειξη πως η εθνικότητα ένα ζήτηµα που απαιτεί αρκετή συζήτηση θα πρέπει να περιλαµβάνεται στα επίσηµα στατιστικά στοιχεία, επιπλέον της ηλικίας και του φύλου, προκειµένου να µειωθεί η τωρινή αόρατη παρουσία των εθνικών µειονοτήτων. ίκτυα υποστήριξης και βοήθειας µεταξύ, αλλά και εντός, γενεών. ια βίου µάθηση. Ηλικιακές διακρίσεις και άλλα είδη διακρίσεων και στάσεων απέναντι στους εργαζόµενους µεγαλύτερης ηλικίας. Νοοτροπία απέναντι στους ηλικιωµένους. Η χρήση του χρόνου από τα άτοµα µεγαλύτερης ηλικίας, π.χ. η συµµετοχή σε κοινωνικές δραστηριότητες. Έγκληµα, βία και κακοποίηση εις βάρος ατόµων µεγαλύτερης ηλικίας σε επίσηµα και ανεπίσηµα µέρη παροχής φροντίδας. Η εκπροσώπηση των συµφερόντων των ατόµων µεγαλύτερης ηλικίας. 12

Τα επίσηµα στατιστικά στοιχεία πρέπει να είναι πλήρως προσβάσιµα στο ιαδίκτυο, χωρίς χρέωση, προκειµένου να διευκολυνθεί η χρήση και η ανάπτυξή τους από όσους έχουν ενδιαφέρον για τέτοια ζητήµατα. Τα επίσηµα στατιστικά στοιχεία συνήθως συλλέγονται για κάποιους σκοπούς, µεταξύ των οποίων και η διαδικασία λήψης πολιτικών αποφάσεων, θέτοντας έτσι κάποια ερωτήµατα αναφορικά µε την αποτελεσµατικότητα σε σχέση µε το κόστος και την ανάγκη για µια αναθεώρηση αναφορικά µε την έννοια και τον σχεδιασµό τους. ιάχυση Τα αποτελέσµατα του προγράµµατος MERI παρουσιάστηκαν σε ένα Συνέδριο στις Βρυξέλλες τον Σεπτέµβριο 2004 και οι καλεσµένοι που συµµετείχαν στο Συνέδριο, εκπρόσωποι κυβερνήσεων, της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και ΜΚΟ, διατύπωσαν κάποιες ενδιαφέρουσες προτάσεις και τόνισαν κάποιους από τους τρόπους µε τους οποίους µπορούν αυτά να χρησιµοποιηθούν. Τα στοιχεία και οι αριθµοί µιλούν και τα Μέσα Ενηµέρωσης, τα Υπουργεία, οι δηµόσιοι υπάλληλοι, οι πολιτικοί σε περιφερειακό επίπεδο και οι ΜΚΟ µπορούν να ευαισθητοποιηθούν για το θέµα µέσα από την σωστή χρήση των Μέσων Ενηµέρωσης, καθώς και µέσα από άµεσες προσεγγίσεις. Οι περιλήψεις σε κάθε εθνική γλώσσα και οι πλήρεις εκθέσεις θα βοηθήσουν τη διάχυση των αποτελεσµάτων. Οι επίσηµες στατιστικές υπηρεσίες θα πρέπει να ενηµερωθούν για το έργο αυτό. Το Ευρωπαϊκό ίκτυο Κατά της Φτώχειας, που παρακολουθεί το έργο των κυβερνήσεων αναφορικά µε τα προγράµµατα για τον κοινωνικό αποκλεισµό, θα δείξει ενδιαφέρον για τα αποτελέσµατα του προγράµµατος MERI. Η έκθεση θα πρέπει να παρουσιαστεί στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και θα πρέπει να κινητοποιηθούν η Επιτροπή για τα ικαιώµατα των Γυναικών και η Οµάδα για την Προχωρηµένη Ηλικία. Τα πολλά νέα µέλη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου θα πρέπει να ενηµερωθούν. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο έχει, εκτός από τις Σκανδιναβικές χώρες, τον µεγαλύτερο αριθµό γυναικών βουλευτών. Η Υπο-Επιτροπή των Ηνωµένων Εθνών για τις Γυναίκες Μεγαλύτερης Ηλικίας αποτελεί µια ευκαιρία διάχυσης, καθώς οι κυβερνήσεις έχουν λάβει ένα ερωτηµατολόγιο σχετικά µε την πρόοδο των γυναικών στα Ηνωµένα Έθνη. Ο σχετικός εκπρόσωπος της κυβέρνησης θα πρέπει να ενηµερωθεί σχετικά µε τα αποτελέσµατα του προγράµµατος MERI. Υπάρχουν πολύ λίγα στοιχεία για την µη-αµειβόµενη εργασία των γυναικών στην παροχή φροντίδας και τις θετικές και αρνητικές συνέπειες αυτής της φροντίδας. Πρέπει να δοθεί µεγαλύτερη προσοχή στην οικονοµική συµβολή των γυναικών µεγαλύτερης ηλικίας, ώς άτοµα που παρέχουν φροντίδα, ώς καταναλωτές, ώς φορολογούµενες. Η κατάσταση της υγείας των µεγαλύτερων σε ηλικία γυναικών πηγάζει από έναν περίπλοκο συνδυασµό παραγόντων. Η προσπάθεια να εξασφαλιστεί η µειωµένη αναπηρία και εξάρτησή τους συνάδει τόσο µε τις επιθυµίες των ίδιων των γυναικών όσο και µε εκείνες των κυβερνήσεων. Εντούτοις, θα πρέπει να ερευνηθούν και να γίνουν ευρύτερα γνωστές οι δράσεις εκείνες που είναι οι πλέον αποτελεσµατικές. Karin Stiehr/MERI 13

Οι εταίροι του Προγράµµατος MERI Αυστρία: Charlotte Strümpel και Yvonne Giedenbache, Ευρωπαϊκό Κέντρο για τις Πολιτικές και την Έρευνα για την Κοινωνική Πρόνοια, Βιέννη Βέλγιο: Christel Geerts και Els Messelis, Vrije Universiteit, Βρυξέλλες Φινλανδία: Anja Leppo και Christina Manderbacka, STAKES Εθνικό Κέντρο Έρευνας και Ανάπτυξης για την Πρόνοια και την Υγεία, Ελσίνκι Γαλλία: Hannelore Jani-Le Bris, ISIS, Paris/Frankfurt am Main, πρώην: de senectute, Παρίσι Γερµανία: Mone Spindler και Karin Stiehr, ISIS, Frankfurt am Main Ελλάδα: Elizabeth Mestheneos, Εθνική Σχολή ηµόσιας Υγείας,Αθήνα Ιταλία: Maria Teresa Marziali, Associazione Generazioni, Corciano Ολλανδία: Laura Christ, NIZW / Kenniscentrum Ouderen, Utrecht Πορτογαλία: Maria de Lurdes Quaresma and Ana Gil, CESIS Κέντρο Έρευνας για την Κοινωνική Παρέµβαση, Λισαβώνα Ισπανία: Maria Luisa Marrugat και Mercedes Mas, Asociaciòn Multidisciplinaria de Gerontologia, Βαρκελώνη Σουηδία: Barbro Westerholm και Birgitta Lindencrona, Σουηδικός Σύλλογος Μεγαλύτερων σε Ηλικία Πολιτών, Στοκχόλµη Ηνωµένο Βασίλειο: Lorna Warren, Joanne Cook και Sam Young, Πανεπιστήµια του Sheffield κα ιτου Stirling 14