Ο Γαλλατσέχος συγγραφέας Μίλαν Κούντερα γεννήθηκε ατο Μηρνο και αηό το 1975 ζει στη δεύτερη ηατρίδα του τη Γαλλία. Έχει γράψει τα μυθιστορήματα Το οστείο, Η ζωπ είνοl ολλού, Το βαλς του αποχαιρετισμού, Το βιβλίο του γέλιου και τπς λπθπς, Η αβάστσχτπ ελσφρότπτα του είναι και Η αθονασία, τη συλλογή διηγημάτων Κωμικοί έρωτες, καθώς και το θεατρικά Ο Ιάκωβος κι ο αφέvτπς του, όλα στην ταέχικη γλώσαα. Τα παλαιότερα δοκίμια Η τέχνπ του μυθιστορπματος και Οι προδομένες διαθπκες, το νεότερο Ο πέπλος, καθώς και τα πιο πρόσφατα μυθιστορήματά ταυ Η βραδύτπτα, Η ταυτότπτα και Η άγνοια γράφτηκαν στα γαλλικά. Σχεδιααμός εξωφύλλαυ Φωκίων Κοπανάρπς
ΚΩΜΙΚΟΙ ΕΡΩΤΕΣ
ΜΙΛΑΝ ΚΟΤΝΤΕΡΑ ΚΩΜΙΚΟΙ ΕΡΩΤΕΣ Μετάφραση από την αναθεωρημένη, γαλλική έκδοση ΓΙΑΝΝΗΣ Η, ΧΑΡΗΣ ΤΡΙΤΗ ΕΚΔΟΣΗ 8η χιλιάδα Σημείωση του συγυ()αφέα Η μετάφραση αυτή έχει την έγκρισή μοl) χαι ευχαριστώ τον Γιάννη Η. Χάρη για την εξαιρετική δο υλειά του. που είχα τη χαρά να την παρακολουθήσω απω πολιί κοντά Σημ είωση της γαλλικής έκδοση ς Μεταξύ 1985 και 1987 οι γαλλικές μεταφράσεις των έργων του Μ. ΚοιΥντερα αναθεωρήθηκαν πλήρως απ" τον συγγραφ έα και έχουν έκτοτε την ίδια ισχύ πρωτοτύπου με το τσέχικο κείμενο ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟΝ ΤΗΣ 'ΈΣΤΙΑΣ" Ι.Δ, ΚΟΛΛΑΡΟΥ & ΣΙΑΣ Α,Ε. ΑΘΗΝΑ 2008
Απαγορε'Jεται η αναδημοσίευση. η αναπαραγωγή. καθώς και η ΟΠΟΙΟlJδήποτε είδους διασκευή το" έργο" αιιτού Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο :νι Ε Ν Α Ι Κανείς δε θα γελάσει 9 1I. Το χρυσό μήλο του αιώνιου πόθου 53 111. Το παιχνίδι του οτοστόπ 79 IV. Το συμπ6σω 107 Υ. Οι παλιοί VExrol να παραχιιφήσουν τη θέση τους στους καινούριους 159 Σειρά Ξένης ΑΟΥοτεχν,ας lifjώτη έκδοση: "Ιοέμβριος :ωοί Δε,;τερη έκδοση: Δεκέμβριος :!(ιοί Τρίτη έκδοση: Απρίλιος L()()/-I ΥΙ Ο γιατρ6ς Χάβελ είκοσι χρόνια μετά ΥΠ. Ο Έντουαρντ χαι ο Θε6ς 189 231 Τίτλος πρωτοτύπου: ΜίΙαη Kundc ra. Sl1lesl1" IAsky '.1ilan Kundera. 1968 Σχεδιασμός εξωφύλλοlj: Φωκίων Κοπανάρης Δι6ρΟωση: Μιμίκα Σώζου Σελιδοποίηση: Αναστασία Σπανιολέτου Φιλμ. μοντάζ: "Αλφάβητο» Ι:;κτύπωση: Ι'ραφικές Τέχνες Δημήτριος Αλέξ. Γιωτάχος Εκτόπωση εξωφι'jλλου: Δ. Μωλ & Υιός Βιβλιοδεσία: ΜΕΤΡΟΝ Α.Ε. ΒΙΒΛJOΠΩΛΕJO"i ΤΗΣ "ΕΣΤΙΑΣ" Ι. Δ. ΚΟΛΛΑΡΟΥ & ΣΙΑΣ Α.Ε. Ευριπίδου 84 - AO' να 105 53 info@hestia.gr www.hestia.gr ISBN 978-960-05-1349-:3
ΚΑΝΕΙΣ ΔΕ ΘΑ ΓΕΛΑΣΕΙ
«Βάλε μου λίγο ακόμα» μου είπε η Κλάρα, και δεν έφερα καμία αντίρρηση. Είχαμε βρει μια αφορμή ν' ανοίξουμε ένα μπουκάλι σλιβοβίτσα, όχι καμιά σπουδαία αφορμή, όχι ιίμως και αμελητέα, Εκείνη τη μέρα είχα εισπράξει ένα γενναίο ποσό για ένα πολυσέλιδο δοκίμιό μου που είχε δημοσιευτεί σε μια επιθεώρηση τέχνης. Βέβαια η δημοσίευσή του δε στάθηκε και πολύ εύκολη ljπόθεση, καθώς ήταν ιδιαίτερα μαχητικό και γεμάτο αιχμές. Γι' αυτό και το είχε απορρίψει η Εικαστική σκέψη, με τη γηραλέα και επιφυλακτική συντακτική επιτροπή της, και τελικά το έδωσα σε μια ανταγωνιστική επιθεώρηση, λιγότε (>0 σημαντική είν' η αλήθεια, που έχει όμως στη συντακτική επιτροπή της ανθρώπους πιο νέους και πιο τολμηρούς. Ο ταχυδρόμος μού έφερε την επιταγή στο πανεπιστήμιο, και μαζί ένα γράμμα, ένα γράμμα άνευ σημασίας, που μες στην πρώτη έξαψη του μεγαλείου μου ίσα που του 'ριξα μια ματιά το πρωί. Αλλά στο σπίτι, όταν κόντευαν πια μεσάνυχτα και είχε κατέβει η στάθμη στο μπουκάλι, πήρα το γράμμα απ' το τραπέζι και το διάβασα στην Κλάρα για να σπάσουμε πλάκα: «Αγαπητέ σύντροφε και -αν μου επιτρέπετε τη λέξη ΟlJνάδελφε, συγχωρέστε κάποιον που, χωρίς να τον έχετε i'ίει ποτέ. παίρνει το ελεύθερο να σας γράψει. Απευθύνομαι ο' εσάς με την παράκληση να διαβάσετε το άρθρο που σας caωκλείω. Δεν σας γνωρίζω προσωπικά, αλλά τρέφω μεγάλη εκτίμηση στο πρόσωπό σας, γιατί είστε για μένα ο άν- 11
ΚΩΜΙΙ{ΟΙ ΕΙ'ΩΤΕΣ θρωπος που οι απόψεις του, οι σκέψεις και τα συμπεράσματά του επιβεβαιώνουν κατά έναν όλως παράδοξο τρόπο τα αποτελέσματα των δικών μου ερευνών...» Ακολουθούσαν διάφορα εγκώμια για την αξία μου, και μια άλλη πα(lάχληση: αν είχα την καλοσύνη να γράψω ένα σημείωμα προς την επιθεώρηση Η εικαστική σκέψη, όπου εδώ και έξι μήνες του έβγαζαν άχρηστο το άρθρο του και το απέρριπταν. Του είχαν πει ότι η γνώμη μου θα είχε καθοριστική σημασία, κι έτσι ήμουν η μοναδική του ελπίδα, το μοναδικό φως μες στο απόλυτο σκοτάδι του. Κάναμε διάφορα αστεία με την Κλάρα γι' αυτόν τον Ζατούρετσκι, ενθουσιασμένοι με το πομπώδες όνομά του' τελείως άκακα αστεία. εννοείται, γιατί τα εγκώμιά του με είχαν κάνει μεγαλόψυχο, μ' ένα μπουκάλι εξαιρετική σλιβοβίτσα μάλιστα στο πλάι. Τόσο μεγαλόψυχο. που εκείνες τις αλησμόνητες στιγμές ένιωθα πως αγαπάω όλο τον κόσμο. Κι αφού δεν μπορούσα να γεμίσω δώρα όλο τον κόσμο. γέμιζα δώρα την Κλάρα. Κι αν όχι δώρα, τουλάχιστον υποσχέσεις. Η Κλάρα. με τα είκοσί της χρόνια, ήταν κορίτσι από καλή οικογένεια. Τι λέω καλή. από εξαίρετη οικογένεια! Ο πατέρας της. πρώην διευθυντής τραπέζης. και συνεπώς εκπρόσωπος της μεγαλοαστικής τάξης, είχε εκδιωχθεί από την Πράγα γι>ρω στο 1950 και είχε εγκατασταθεί στο χωριό Τσελακόβιτσε. αρκετά μακριά απ' την πρωτεύουσα. Η κόρη του. με βεβαρημένο έτσι μητρώο. δούλευε μοδίστρα μπροστά σε μια ραπτομηχανή. στο αχανές ατελιέ ενός εργοστασίου ροι>χων της Πράγας. Εκείνο το βράδυ. καθισμένος μπροστά της, προσπαθούσα να κεντρίσω ακόμα περισσότερο το ενδιαφέρον της για μένα, μιλώντας της επιπόλαια για τα πλεονεκτήματα μιας δουλειάς που υποσχόμουν ΚΑΝΕΙΣ ΔΕ ΘΑ ΓΕΛΑΣΕΤ να της βρω με τη βοήθεια των φίλων μου. Επέμενα ότι δεν νοείται μια τόσο γοητευτική κοπέλα να χαραμίζει την ομορφιά της μπροστά σε μια ραπτομηχανή και αποφάσισα πως Οα 'πρεπε να γίνει μανεκέν. Η Κλάρα δεν έφερε αντίρρηση και περάσαμε τη νύχτα αρμονικά κι ευτυχισμένα. Διασχίζουμε το παρόν με τα μάτια δεμένα. Το πολύ πολύ να διαισθανθούμε και να μαντέψουμε αυτό που ζούμε τη συγκεκριμένη στιγμή. Αργότερα μόνο, όταν πια λύσουμε τα μάτια μας και εξετάσουμε το παρελθόν, αντιλαμβανόμαστε αυτό που ζήσαμε και κατανοούμε τη σημασία του. Το βράδυ εκείνο φανταζόμουν ότι πίνω στην επιτυχία μου και ούτε που υποψιαζόμουν πως αυτό ήταν το πρελούδιο της καταστροφής μου. Κι επειδή τίποτα δεν υποψιαζόμουν, την επομένη ξύπνησα ευδιάθετος, κι ενώ η Κλάρα κοιμόταν ακόμα μακα ()ίως δίπλα μου. πήρα το άρθρο που ήταν μαζί με το γράμμα του κ. Ζατούρετσκι και άρχισα να το διαβάζω στο κρε [jάτι με εύθυμη αδιαφορία. Το άρθρο είχε τίτλο «Μίκολας Άλες. μια αυθεντία του τσέχικου σχεδίου», και τζάμπα έχασα και τη μισή ώρα που το διέτρεξα τελείως πρόχειρα. ΊΙταν μια συλλογή από κοινοτοπίες, ριγμένες άτσαλα στο χαρτί, χωρίς την παραμικρή λογική ανάπτυξη. χωρίς την παραμικρή πρωτότυπη ιδέα. Μια σαχλαμάρα και μισή, οίιτε λόγος. Και μου το επιβεβαίωσε την ίδια κιόλας μέρα απ' το τηλέφωνο ο Κάλουσεκ. 12 13
ΚΩΜΙΚΟΙ i':f'ωτεσ ο αρχισυντάκτη ς της Εικαστικής σκέψης (από τα πλέον αντιπαθή άτομα. κατά τα άλλα). Μου τηλεφώνησε στο πανεπιστήμιο και μου είπε: «Σου ήρθε αυτή η μελέτη κάποιου Ζατούρετσκι; Κάνε μου λοιπόν τη χάρη να γράψεις ένα σημείωμα' πέντε συνεργάτες μας του την έβγαλαν σκάρτη. αλλά αυτός επιμένει. και θεωρεί ότι εσύ είσαι η μία και μοναδική αυθεντία. Γράψε λοιπόν πέντε γραμμές ότι αυτό το πράμα δε στέκει με τίποτα. είσαι μανούλα εσl) σ' αυτά. ξέρεις και γίνεσαι καυστικός. κι έτσι θα μας παρατήσει ήσυχους». Κάτι όμως μέσα μου κλότσησε: Γιατί δηλαδή να γίνω εγώ ειδικά ο δήμιος αυτού του Ζατούρετσκι; Μήπως εγώ έπαιρνα μισθό αρχισυντάκτη γι' αυτές τις δουλειές; Εξάλλου η Εικαστική σκέψη δεν είχε απορρίψει και τη δική μου μελέτη; Χώρια που για μένα το όνομα του Ζατούρετσκι είχε συνδεθεί με την ανάμνηση της Κλάρας, της σλιβοβίτσας και μιας ωραίας βραδιάς. Κι έπειτα. γιατί να το κρύψω. ανθρώπινο είναι. αυτοί που με θεωρούν «μία και μοναδική αυθεντία» μετριούνται στα δάχτυλα του ενός χεριού, και ίσως σ' ένα δάχτυλο μόνο. Γιατί να κάνω εχθρό μου τον μοναδικό μου θαυμαστή; Τέλειωσα τη συνδιάλεξη με τον Κάλουσεκ με μερικά πνευματώδη και αόριστα λόγια, που ο καθένας μας θα μπορούσε να τα πάρει όπως τον βολεύουν. αυτός σαν υπόσχεση κι εγώ σαν υπεκφυγή. κι έκλεισα το τηλέφωνο αποφασισμένος οριστικά και αμετάκλητα να μην το γράψω ποτέ αυτό το σημείωμα. Πήρα λοιπόν απ' το συρτάρι μου ένα επιστολόχαρτο κι έγραψα στον κ. Ζατούρετσκι ένα γράμμα όπου απέφευγα επιμελώς οποιαδήποτε κρίση για την εργασία του, και του εξηγούσα πως οι απόψεις μου για τη ζωγραφική του 190υ 14 ΚΑΝΕI2: ΔΕ ΘΑ ΓΕΛΛΣω αιώνα θεωρούνται γενικά εσφαλμένες, ειδικά από τη συντακτική επιτροπή της Εικαστικής σκέψης, κι έτσι υπήρχε κίνουνος η παρέμβασή μου να του κάνει μάλλον κακό παρά καλ()' παράλληλα τον κατέκλυσα με μια φιλική πολυλογία. που αποκλείεται να μην την είδε σαν ένδειξη συμπάθειας στο πρόσωπό του. 'Εριξα το γράμμα σ' ένα γραμματοκιβώτιο και ξέχασα ιχμέσως τον κ. Ζατούρετσκι. Αλλά ο κ. ΖαΤΟIJρετσκι δε με ξέχασε. Μ ια μέρα. μόλις είχα τελειώσει το μάθημά μου (διδάσκω ιστορία της τέχνης σαν βοηθός στο πανεπιστήμιο), ήρθε και ΧΤΙJπησε την πόρτα της τάξης η κ. Μαρία. η γραμματέας. μια γλυκομίλητη γυναίκα κάποιας ηλικίας που μου φτιάxνει καφέ και λέει πως δεν είμαι εκεί κάθε φορά που ακοijγονται στο τηλέφωνο ανεπιθίιμητες γυναικείες φωνές. Έχωσε μέσα το κεφάλι και μου είπε ότι με περιμένει κάποιος κl'φιος. Οι κύριοι δε με φοβίζουν. Χαιρέτησα τους φοιτητές μου και βγήκα ευδιάθετος στο διάδρομο. όπου με χαιρέτησε ένας μικρόσωμος άντρας. με μαύρο πολυκαιρισμένο κουστοijμι και άσπρο πουκάμισο. Έπειτα μου ανακοίνωσε όλο σεβασμό πως ονομάζεται Ζατοίιρετσκι. 'Rβαλα τον επισκέπτη μου σε μια άδεια αίθουσα, του Π(Jόσφερα κάθισμα. κι άρχισα να μιλάω σε είιθυμο τόνο πειιί ανέμων και υδάτων. για το ελεεινό καλοκαίρι που είχαμε και για τις εκθέσεις που γίνονταν εκείνη την εποχή στην 15
ΚΩΜ!ΚΟΙ ΕΡΩΤΕΣ Πράγα. Ο κ. Ζατούρετσκι συγκατένευε ευγενικά στις αερολογίες μου, αλλά προσπαθούσε συνέχεια να πιαστεί από κάποια παρατήρησή μου και να γυρίσει την κουβέντα στο άρθρο του. που ορθωνόταν ξαφνικά αόρατο ανάμεσά μας. σαν ένας ακαταμάχητος μαγνήτης. «Πολύ ευχαρίστως θα έγραφα ένα σημείωμα για τη μελέτη σας» είπα κάποια στιγμή. «αλλά. όπως σας εξήγησα στο γράμμα μου, δε θεωρούμαι ειδικός στην τσέχικη ζωγραφική του 190υ αιώνα. και συν τοις άλλοις δεν έχω διόλου καλές σχέσεις με τη συντακτική επιτροπή της Εικαστικής σκέψης, όπου με βλέπουν σαν αδιόρθωτο μοντερνιστή, οπότε μια θετική εισήγηση εκ μέρους μου είναι σίγουρο πως μόνο κακό θα σας έκανε.» «Α, μα παραείστε μετριόφρων» είπε ο κ. Ζατούρετσκι. «Πώς γίνεται να υποτιμά τόσο πολύ το κύρος του ένας ειδήμων όπως εσείς! Από τη συντακτική επιτροπή μού είπαν ότι όλα εξαρτώνται από τη δική σας γνώμη. Αν είναι ευνο'ίκή για το άρθρο μου, θα το δημοσιεύσουν. Είστε η μόνη μου ελπίδα. Αυτή η εργασία αντιπροσωπεύει τρία χρόνια μελέτη. τρία χρόνια έρευνες. Τώρα πια όλα είναι στα χέρια σας.» Πόσο πρόχειρα και με τι φτωχά υλικά κατασκευάζει κανείς τις δικαιολογίες του! Δεν ήξερα τι να του απαντήσω. Σήκωσα μηχανικά το βλέμμα για να κοιτάξω το πρόσωπό του και είδα κάτι αθώα, παλιομοδίτικα γυαλάκια, αλλά και μια έντονη. βαθιά ρυτίδα, χαραγμένη κάθετα στο μέτωπό του. Σε μια σύντομη στιγμή διαύγειας ένιωσα ρίγος στη σπονδυλική μου στήλη: αυτή η επίμονη. πεισματική ρυτίδα δεν αντανακλούσε απλώς το διανοητικό μαρτύριο του κατόχου της έτσι όπως έσκυβε πάνω στα σχέδια του Μίκολας Άλες, αλλά και μια ασυνήθιστη δύναμη της θέλησης. Είχα 16 ΚΑ.'<Ε!Σ ΔΕ ΘΑ!ΈΛΑΣΕ! χάσει την ετοιμότητά μου και δεν κατάφερνα να βρω καμία δικαιολογία της προκοπής. Ήξερα πως δε θα το έγραφα αυτό το σημείωμα. αλλά ήξερα και πως δεν είχα τη δύναμη να το πω κατάμουτρα σ' αυτόν το μικρόσωμο ικέτη. Άρχισα να χαμογελάω και να ξεστομίζω αόριστες υποσχέσεις. Ο κ. Ζατοιψετσκι με ευχαρίστησε και είπε πως θα ξαναπεράσει σι>ντομα να μάθει νεότερα' χωρίσαμε όλο χαμόγελα. Ξαναπέρασε βεβαίως σε λίγες μέρες κατάφερα να τον αποφύγω επιδέξια, αλλά την επομένη μού είπαν πως με είχε ξαναζητήσει στο πανεπιστήμιο. Κατάλαβα πως δεν πάνε καλά τα πράγματα. Πήγα και βρήκα αμέσως την κ. Μαρία για να πάρω τα κατάλληλα μέτρα. «Σας παρακαλώ. κυρία Μαρία. αν τυχόν ξανάρθει και με ζητήσει αυτός ο κύριος. πέστε του πως έχω φύγει για επαγγελματικούς λόγους στη Γερμανία και θα γυρίσω σ' ένα μήνα πια. Και κάτι άλλο: όλα μου τα μαθήματα είναι Τρίτη και Τετάρτη. Από δω και πέρα θα τα κάνω Πέμπτη και Παρασκευή. Μόνο οι φοιτητές μου να ενημερωθούν, μην το πείτε σε κανέναν και μην αλλάξετε το πρόγραμμα στον πίνακα. Πρέπει να περάσω στην παρανομία.» 4 Λίγον καιρό αργότερα ο κ. Ζατούρετσκι ήρθε φυσικά και με ζήτησε στο πανεπιστήμιο. και φάνηκε απελπισμένος (ίταν η γραμματέας τού ανακοίνωσε πως είχα φύγει εσπευσμένα για τη Γερμανία. «Μα δεν είναι δυνατόν! Ο κύριος καθηγητής έπρεπε να γράψει ένα σημείωμα για το άρθρο 17
ΚΩΜΙΚΟΙ ΕΡΩΤΕΣ ΚΑΝΕΙΣ ΔΕ ΘΑ ΓΕΛΑΣΕΙ μου! Πώς έφυγε έτσι;» «Ιδέα δεν έχω» απάντησε η κ. Μαρία. «αλλά θα γυρίσει σ' ένα μήνα.» «Άλλον ένα μήνα...» κλαψούρισε ο κ. Ζατούρετσκι. «Και δεν έχετε τη διεύθυνσή του στη Γερμανία;» «Δυστυχώς όχι» είπε η κ. Μαρία. Και για ένα μήνα βρήκα την ησυχία μου. Πέρασε όμως πολύ πιο γρήγορα απ' όσο φανταζόμουν αυτός ο μήνας, και ο κ. Ζατούρετσκι ξαναεμφανίστηκε στο πανεπιστήμιο. «Όχι. ακόμα να γυρίσει» του είπε η κ. Μαρία. και όταν με είδε. με ρώτησε ικετευτικά: «ο κυριούλης σας ξανάρθε, τι θέλετε να του πω;» «Να του πείτε πως έβγαλα τη χρυσή στη Γερμανία κι είμαι στο νοσοκομείο στην Ιένα.» «Στο νοσοκομείο; Μα δεν είναι δυνατόν! Ο κιυριος καθηγητής έπρεπε να γράψει ένα σημείωμα για το άρθρο μου!» αναφώνησε ο κ. Ζατούρετσκι όταν του ανακοίνωσε το νέο η γραμματέας. έπειτα από λίγες μέρες. «Κύριε Ζατούρετσκι» είπε επιτιμητικά η γραμματέας. «ο κύριος καθηγητής είναι στο εξωτερικό βαριά άρρωστος κι εσείς μόνο το άρθρο σας σκέφτεστε!» Ο κ. Ζατούρετσκι έχωσε το κεφάλι στους ώμους και έφυγε, αλλά σε δεχαπέντε μέρες ήταν πάλι εχει «Έστειλα ένα συστημένο γράμμα στον κύριο καθηγητή στο νοσοκομείο της Ιένας. Και μου γύρισε πίσω!» «Θα τρελαθώ μ' αυτό τον άνθρωπο» μου είπε την επομένη η κ. Μαρία. «Μη μου θυμώσετε. αλλά τι να του 'λεγα πια κι εγώ; Του είπα πως γυρίσατε. τώρα πια βγάλτε τα πέρα μόνος σας!» Δεν κρατούσα κακία στην κ. Μαρία. έκανε ό.τι μπορούσε, κι άλλωστε δε θεωροιυσα επ' ουδενί πως έχω χάσει το παιχνίδι. Ήξερα καλά τον εαυτό μου. δε με στρίμωχναν εύκολα. Ζούσα πια στην παρανομία, έκανα κρυφά τα μαθήματά μου Πέμπτη και Παρασκευή. και πήγαινα, πάλι κρυφά. Τρίτη και Τετάρτη, και κρυβόμουν στην είσοδο μιας πιιλι ικατοικίας, απέναντι απ' τη σχολή, και απολάμβανα το ficixila. τον κ. Ζατούρετσκι που παραφύλαγε να με δει να liγ'χίνω. 'Ι:<.;τσι μου 'ρχόταν να φορέσω περούκα και ψεύτικα Υcνια. Ί νιωθα Σέρλοκ Χολμς. Τζακ ο Αντεροβγάλτης, ο ι\,ψατος άνθρωπος που οργώνει την πόλη. Το καταδιασκέί),χζα. Λλλά κάποια μέρα ο κ. Ζατούρετσκι βαρέθηκε πια να ΙΗψαφολάει και έδωσε ένα γερό χτύπημα στην κ. Μαρία... ' :π:ιτέλους πότε κάνει τα μαθήματά του ο σύντροφος κα ΙΙηγητής;» «Δεν έχετε παρά να συμβουλευτείτε το πρόγι ιιψι-ια» απάντησε η κ. Μαρία, δείχνοντάς του στον τοίχο cνιχν μεγάλο πίνακα καντριγιέ όπου αναγραφόταν με υποί'icl,γματική σαφήνεια το ωράριο των μαθημάτων. "Ξέρω» είπε ο κ. Ζατούρετσκι, που δεν τον ξεγέλαγες cl'ικιιλα. «αλλά ο σύντροφος καθηγητής δεν έρχεται ποτέ γιιχ το μάθημά του την Τρίτη. ούτε την Τετάρτη. Κάνει, ι Ηχση εργασίας;»,,'( )χι» απάντησε αμήχανα η κ. Μαρία. Ι\αι τότε ο κοντούλης τα 'βαλε με την κ. Μαρία. Της κατιχλι 'ιγισε ότι δεν ενημερώνει το πρόγραμμα. Τη ρώτησε ει (ιωνικά πώς και δεν ήξερε πότε ακριβώς κάνουν τα μαθήlωτά τους οι καθηγητές. Την προειδοποίησε πως θα της xιχνcι αναφορά. Έβαλε τις φωνές. Δήλωσε ότι θα κάνει αναψι ι( ιά και για τον σύντροφο καθηγητή που δεν εμφανίζεται γιιχ τα μαθήματά του. Ρώτησε αν είναι εχεί ο πριυτανης. Δυστυχώς, ο πρύτανης ήταν εκει () κ. Ζατούρετσκι χτύπησε την πόρτα στο γραφείο του χω μπήκε. Έπειτα από δέκα λεπτά εμφανίστηκε ξανά στο γι ιιχφείο της κ. Μαρίας και της ζήτησε ξερά τη διεύθυνσή 1)( ιι ι. " καλνίκoβα 20, στο Λίτομυσλ» είπε η κ. Μαρία. 18 19
ΚΩΜΙΚOJ ΕΡΩΤΕΣ «Πώς δηλαδή στο Λίτομυσλ;» «ο κύριος καθηγητής έχει απλώς ένα πρόχειρο κατάλυμα στην Πράγα, και δε θέλει να δίνω αυτήν τη διεύθυνση...» «Απαιτώ να μου δώσετε τη διεύθυνση της κατοικίας του κυρίου καθηγητή στην Πράγα» φώναξε ο κοντούλης ανθρωπάκος, κι η φωνή του έτρεμε. Η κ. Μαρία έχασε τελείως το θάρρος της. Έδωσε τη διεύθυνση της σοφίτας μου, του φτωχικού μου καταφύγιου, της ευτυχισμένης μου φωλιάς όπου έμελλε να πιαστώ στη φάκα. 5 Ναι. η μόνιμη κατοικία μου είναι στο Λίτομυσλ' έχω εκεί τη μητέρα μου και τις αναμνήσεις από τον πατέρα μου' όποτε τα καταφέρνω. αφήνω την Πράγα και πάω εκεί και δουλεύω και γράφω, στο διαμερισματάκι της μαμάς. Κρατάω έτσι μόνιμη διεύθυνση τη διεύθυνση της μητέρας μου. Αλλά στην Πράγα δεν αξιώθηκα να βρω μια γκαρσονιέρα της προκοπής. και υπενοικιάζω στα περίχωρα μια μικρή, εντελώς ανεξάρτητη σοφίτα, κρατώντας όσο γίνεται κρυφή την ύπαρξή της, για να αποφεύγω ανώφελες συναντήσεις ανεπιθύμητων επισκεπτών με τις εφήμερες συντρόφους μου. Δε θα μπορούσα λοιπόν να ισχυριστώ πως είχα και την καλύτερη φήμη στην πολυκατοικία. Κι επιπλέον, όποτε έμενα στο Λίτομυσλ δάνειζα συχνά το δωμάτιό μου σε φίλους. που το αξιοποιοι)σαν και με το παραπάνω. και δεν άφηναν να κλείσει μάτι κανείς σ' όλη την πολυκατοικία. Όλα αυτά είχαν καταγανακτίσει ορισμένους ενοίκους, που 20 ΚΑΝΕΙΣ ΔΕ ΘΑ ΓΕΛΑΣΕΙ μου έκαναν σιωπηρό πόλεμο, ο οποίος εκδηλωνόταν με έγγραφες προειδοποιήσεις που μου έστελνε κατά καιρούς η συνοικιακή επιτροπή, ακόμα και με έγγραφη καταγγελία που κατέθεσαν στην υπηρεσία στέγασης. Την εποχή στην οποία αναφέρομαι η Κλάρα άρχισε να βρίσκει κουραστικό να έρχεται για τη δουλειά της στην Πράγα από το Τσελακόβιτσε, και πήρε την απόφαση και κοιμόταν σ' εμένα, στην αρχή δισταχτικά και σε εξαιρετικές περιπτώσεις, έπειτα άφησε ένα φόρεμα, έπειτα κι άλλα, και σε λίγο τα δύο κουστούμια μου συνθλίβονταν στο [1άθος της ντουλάπας, και το δωματιάκι μου μεταμορφώθηκε σε γυναικείο σαλόνι. Μου άρεσε πολύ η Κλάρα' ήταν όμορφη' μου άρεσε και που γυρνούσαν και μας κοίταζαν όταν περπατούσαμε μαζί' ήταν τουλάχιστον δεκατρία χρόνια μικρότερή μου, κι αυτό φυσικά με ανέβαζε στα μάτια των φοιτητών μου' εν ολίγοις είχα χίλιους λόγους να κρέμομαι από πάνω της. Ωστόσο, ()εν ήθελα να ξέρει κανείς πως έμενε σπίτι μου. Φοβόμουν πως θα τα βάζαν με τον καλό μου το σπιτονοικοκύρη, έναν ηλικιωμένο άνθρωπο πολύ διακριτικό, που δεν ασχολιcjτγl.ν Ιlαζί μου' έτρεμα μην εμφανιστεί κάποια ωραία πρωία, πα (ιά τη θέλησή του και με βαριά καρδιά, και με παρακαλέσει να Ωιώξω τη φίλη μου απ' το σπίτι, για να προστατέψει το καμ του όνομα. Έτσι, είχα δώσει αυστηρές οδηγίες στην Ι\.λάρα να μην ανοίγει ποτέ σε κανέναν. Τη μέρα εκείνη ήταν μόνη στο σπίτι. Ήταν μια ωραία, ΑιιΊλουστη μέρα, και μέσα στη σοφίτα η ζέστη ήταν αποπνικτική. Οπότε η Κλάρα είχε ξαπλώσει γυμνή στο κρεβάτι ΙΙΟΙΙ και χάζευε με τις ώρες το ταβάνι. Ξαφνικά κάποιος άρχισε να χτυπάει δυνατά και επίμονιχ την πόρτα. 21
ΚΩΜΙΚΟΙ ΕΡΩΤΕΣ KANEI ΔΕ ΘΑ ΓΕΛΑΣΕΙ Κανονικά δεν υπήρχε λόγος ανησυχίας. γιατί η πόρτα της σοφίτας δεν είχε κουδούνι. κι όποιος ερχόταν χτυπούσε αναγκαστικά με το χέρι. Έτσι. η Κλάρα δεν ανησύχησε από τη φασαρία και δε διανοήθηκε να πάψει να χαζεύει το ταβάνι. Αλλά τα χτυπήματα στην πόρτα δε σταματούσαν' ίσα ίσα συνέχιζαν με αδιατάρακτη και ακατανόητη επιμονή. Στο τέλος την κατέλαβε νευρικότητα' άρχισε να φαντάζεται μπροστά στην πόρτα έναν κύριο που άνοιγε αργά και με νόημα το αριστερό μέρος του σακακιού του, κι έπειτα τη ρωτούσε κοφτά γιατί δεν ανοίγει. τι κρύβει. και αν το έχει δηλώσει πως μένει σ' αυτήν τη διεύθυνση. Την κυρίευσε ένα αίσθημα ενοχής. σταμάτησε να χαζεύει το ταβάνι κι έψαξε με το βλέμμα να βρει πού είχε αφήσει τα ρούχα της. Τα χτυπήματα όμως εξακολουθούσαν τόσο πεισματικά. που μες στη σύγχυσή της βρήκε μονάχα το αδιάβροχό μου, που ήταν κρεμασμένο στο χολ. Το φόρεσε και άνοιξε. Αντί για ένα μοχθηρό. ερευνητικό πρόσωπο. είδε έναν κοντούλη που τη χαιρετούσε: «Είναι μέσα ο κι'ιριος καθηγητής;» «Όχι, έχει βγει!» «Κρίμα» είπε ο κοντούλης και ζήτησε ευγενικά συγνώμη' «το θέμα είναι ότι ο κύριος καθηγητής έπρεπε να γράψει ένα σημείωμα για κάποιο άρθρο μου. Μου το έχει υποσχεθεί. και είναι πολύ επείγον. Αν μου επιτρέπετε, να του αφήσω τουλάχιστον ένα μήνυμα.» Η Κλάρα έδωσε στον κοντούλη χαρτί και μολύβι, και το βράδυ διάβασα πως η τύχη του άρθρου για τον Μίκολας Άλες είναι στα χέρια μου και πως ο κ. Ζατούρετσκι περιμένει ευσεβάστως να γράψω εκείνο το σημείωμα που του είχα υποσχεθεί. Πρόσθετε πως θα με αναζητήσει και πάλι στο πανεπιστήμιο. Την επομένη η κ. Μαρία μου είπε πως ο κ. Ζατούρετσκι άuχισε να ωρύεται. να την απειλεί. και πήγε να την καταγγείλει' η δόλια. μου μιλούσε κι έτρεμε η φωνή της, ήταν έτοιμη να βάλει τα κλάματα' τότε πια θύμωσα. Κατάλαβα τωλι'ι καλά πως η κ. Μαρία. που ώς τότε διασκέδαζε με όλο αείνο το κρυφτό (μάλλον από συμπάθεια προς εμένα πα (lrx από πραγματική διάθεση για αστεία) ένιωσε ξαφνικά π(lοσβεβλημένη. και φυσικά θεωροιjσε πως η αιτία για τους ιιπελάδες της ήμουν εγώ. Κι όσο σκεφτόμουν πως μαθεύτηκε η διεύθυνση της σοφίτας μου. πως βροντούσε επί δέκα ΛcπτrX η πόρτα και κατατρόμαξε η Κλάρα. ο θυμός μου έγινε λl')σσα. Κι εκεί που πηγαινοερχόμουν νευρικά μέσα στο γραφείο της κ. Μαρίας και δάγκωνα τα χείλια μου κι έβραζα οί.,ι')κληρος και σκεφτόμουν πώς να πάρω εκδίκηση. ανοίγει ΎΙ π:ι'ψτα και εμφανίζεται ο κ. Ζατούρετσκι. Μ(')λις με είδε. το πρόσωπό του φωτίστηκε από ευτυχία. 1':ΚΓχνε μια ελαφρά υπόκλιση και μου είπε καλημέρα. Ι':ίχε έρθει πολύ νωρίς. πριν προλάβω να σκεφτώ την εκίi;,χησή μου. Με ()ώτησε αν είχα πάρει το χτεσινό του μήνυμα. Δεν απάντησα. 1':πανέλαβε την ερώτηση.,. Ναι» του απάντησα τελικά.,. Ι\αι Οα το γράψετε λοιπόν αυτό το σημείωμα;» Τον είδα μπροστά μου: καχεκτικό. πεισματάρη, ικετευ- 11)(1)' εί;)α την κάθετη ρυτίδα στο μέτωπό του. τη γραμμή ι νι ι" ιχνεπανάληπτου πάθους είδα τη γραμμή αυτή και συ- 22 23
ΚΩΜΙΚΟΙ ΕΡΩΤΕΣ ΚΑΝΕΙΣ ΔΕ ΘΑ ΓΕΛΑΣΕΙ νειδητοποίησα πως είναι μια ευθεία που ορίζεται από δύο σημεία: το άρθρο το δικό του και το σημείωμα το δικό μου' και πως. εκτός από το ψεγάδι αυτής της μανιακής γραμμής. γι' αυτόν δεν υπήρχε τίποτ' άλλο στη ζωή πέρα από έναν ασκητισμό αγίου. Και κατέφυγα σ' ένα σωτήριο κακεντρεχές τέχνασμα. «Ελπίζω να καταλαβαίνετε ότι μετά τα χτεσινά δεν έχω τίποτα να πω μαζί σας» του είπα. «Δε σας καταλαβαίνω.» «Αφήστε το θέατρο. Μου τα είπε όλα. Μην πάτε να το αρνηθείτε.» «Δε σας καταλαβαίνω» ξανάπε ο κοντούλης. αλλά έντονα αυτήν τη φορά. Πήρα ένα εύθυμο. σχεδόν φιλικό ύφος: «Κοιτάξτε, κύριε Ζατούρετσκι. δεν μπορώ να σας κατηγορήσω. Είμαι κι εγώ γυναικάς και σας καταλαβαίνω. Κι εγώ στη θέση σας θα τα 'ριχνα σαν τρελός σε μια όμορφη κοπέλα. έτσι και βρισκόμασταν μόνοι σ' ένα διαμέρισμα κι εκείνη ήταν γυμνή μέσα από 'να αδιάβροχο». Ο κοντούλης μελάνιασε: «Αυτό είναι προσβολή!» «Όχι. είναι η αλήθεια. κύριε Ζατούρετσκι.» «Εκείνη η κυρία σάς τα είπε αυτά;» «Εκείνη η κυρία δεν έχει μυστικά από μένα.» «Αυτό είναι προσβολή, σύντροφε, εγώ είμαι παντρεμένος άνθρωπος! Έχω γυναίκα! Έχω παιδιά!» Κι έκανε ένα βήμα μπροστά, αναγκάζοντάς με να κάνω εγώ ένα βήμα πίσω. «Τόσο το χειρότερο, κύριε Ζατούρετσκι.» «Τι εννοείτε;» «Εννοώ ότι τόσο το χειρότερο να είναι κανείς παντρεμένος και γυναικάς.»., Ilάυτε πίσω αυτά τα λόγια!» είπε απειλητικά ο κ. Ζαιιll ψcτσκι.., Ω(ιαία!» είπα διαλλακτικά. «ο γάμος δεν αποκλείει ι lωvcι και καλά το να είναι κανείς γυναικάς. Αλλά τι σημαιιιn [ΧΕι. 2:ας είπα ότι δε σας κρατώ κακία και σας καταλα Ι\ι(;.νω απολύτως. Όχι όμως και να ζητάτε να σας γράψει ΥΙΙ( το άρθρο σας κάποιος που πάτε να ξελογιάσετε τη φιλινιχλα του.»., /'ιντρoφε! Το σημείωμα αυτό σας ζητάει να το γράψειι () κιίρ ως Κάλουσεκ, διδάκτωρ φιλολογίας και αρχισυν ιι ){της της επιθεώρησης Εικαστική σκέψη, που εκδίδεται ιιι(ι ' ι την αιγίδα της Ακαδημίας Επιστημών, και οφείλετε να (Ι ι Υιιάψετε!»., Διαλέξτε! Το σημείωμα ή τη φιλενάδα μου. Και τα ί)/ιι Ι, ι)ε γίνεται!».. Τι συμπεριφορά είναι αυτή!» φώναξε ο κ. Ζατούρετοκι, με θυμό και απόγνωση μαζι Ι';ατά έναν περίεργο τρόπο είχα ξαφνικά την αίσθηση,'ηι ο κ. Ζατούρετσκι είχε όντως θελήσει να ξελογιάσει την l\λιχ(lα. Βράζοντας από θυμό. άρχισα κι εγώ να φωνάζω:.. llιχτε να βγείτε κι αποπάνω τώρα; Αντί να μου ζητήσετε τωτεινά συγνώμη, μπροστά στη γραμματέα μας!» Τοιι γύρισα την πλάτη, κι εκείνος βγήκε απ' το δωμάτιο πιψιχπατώντας, σαν χαμένος.., 1':πιτέλους!» αναστέναξα με ανακούφιση, έπειτα από ιχ/ιrήν τη δύσκολη αλλά νικηφόρα μάχη, και στράφηκα π(ιιις την κ. Μαρία: «Φαντάζομαι πως θα μ' αφήσει ήσυχο πω μ' αυτ{) το σημείωμα!» 11 κ. Μαρία έμεινε για λίγο σιωπηλή και ρώτησε έπειτα (;, l.λι :.,Ι\αι γιατί δεν του το γράφετε αυτό το σημείωμα;» 24 25
ΚΩΜΙΚΟΙ ΕΡΩΤΕΣ ΚΑΝΕΙΣ ΔΕ ΘΑ ΓΕΛΑΣΕΙ «Γιατί, καλή μου κυρία Μαρία, το άρθρο του είναι σκέτες βλακείες.» «Και γιατί δε γράφετε ένα σημείωμα και να λέτε πως είναι σκέτες βλακείες;» «Και γιατί να το γράψω εγώ; Γιατί να δημιουργώ εγώ συνέχεια εχθρούς;» Η κ, Μαρία με κοίταξε χαμογελώντας συγκαταβατικά, και τότε ξανάνοιξε η πόρτα' εμφανίστηκε ο κ. Ζατούρετσκι, με το χέρι υψωμένο: «Θα δούμε ποιος θα ζητήσει συγνώμη απ' τον άλλο!» μου πέταξε με τρεμουλιαστή φωνή και εξαφανίστηκε. 7 Δε θυμάμαι ακριβώς πότε. την ίδια εκείνη μέρα ή μερικές μέρες αργότερα. βρήκαμε στο γραμματοκιβώτιό μου ένα φάκελο χωρίς διεύθυνση. Μέσα είχε ένα φύλλο χαρτί με κάτι μεγάλα. αδέξια γράμματα: «Αγαπητή Κυρία! Ελάτε σπίτι μου την Κυριακή να συζητήσουμε σχετικά με την προσβολή που έγινε στον σl:ιζυγό μου! Θα είμαι στο σπίτι όλη τη μέρα. Αν δεν έρθετε. θα αναγκαστώ να ενεργήσω αλλιώς. Άννα Ζατοl:Ιρετσκι. Νταλιμίλοβα 14, Πράγα ΠΙ». Η Κλάρα φοβήθηκε κι άρχισε να λέει πως έφταιγα εγώ. Έδιωξα τους φόβους της με μια κίνηση του χεριού και δήλωσα ότι το νόημα της ζωής είναι ακριβώς να διασκεδάζουμε με τη ζωή. κι αν η ζωή η ίδια τεμπελιάζει και δε βοηθάει σ' αυτό. χρειάζεται λίγο σκούντημα από μας. Ο άνθρωπος πρέπει διαρκώς να καβαλικει:ιει καινούριες περιπέτειες. αυτές τις ατρόμητες φοράδες. χωρίς τις οποίες θα έσερνε τα πόδια ι Ι 11. πτη σκόνη σαν κατάκοπος πεζικάριος. Όταν η Κλάρα εί Ι! ι Tιr.)ς δεν είχε τη διάθεση να καβαλικέψει καμία περιπέι ι rrx, τη διαβεβαίωσα ότι δεν πρόκειται να συναντήσει ποτέ ΙΙΙ\l κ. ϊ,ατούρετσκι ούτε και τη γυναίκα του, κι ότι με την Ι! L(ι1.π:έτεια που είχα διαλέξει ο ίδιος να καβαλικέψω. θα τα '[lyrι.ζrx πέρα μόνος μου, χωρίς την παραμικρή βοήθεια. Το πρωί. τη στιγμή που βγαίναμε από την πολυκατοιx;.rx, [ιας σταμάτησε ο θυρωρός. Δεν ήταν εχθρός ο θυρω (11'(. Ι';ίχα την πρόνοια να του δώσω πενήντα κορόνες λίγον κro.(ιr') πριν, και έκτοτε ζούσα με την ευχάριστη σιγουριά ιτως είχε μάθει να αγνοεί την ύπαρξή μου και πως δεν έριχνε λάδι στη φωτιά που κρατούσαν αναμμένη οι εχθροί μου ι Ι ι ην πολυκατοικία... ας έψαχναν δύο άτομα χτες» είπε... αν ποιοι;».. Ί ;νας κοντοπίθαρος με τη γυναίκα του.»., Ilώς ήταν η γυναίκα του;» "Tou ' ριχνε δl)ο κεφάλια. Πολύ δυναμική γυναίκα. Αυ (J ιη( ιή. Ζητούσε πληροφορίες για τα πάντα.» Έπειτα στράφηκε στην Κλάρα: «Ιδίως για σας. Ήθελε να μάθει ποια εί (ΙΤΕ και πώς σας λένε». "Ηεέ μου. και τι της είπατε;» φώναξε η Κλάρα.. :1\ θέλατε να της πω; Σάμπως ξέρω ποιος μπαίνει και πoιrις βγαίνει στου κυρίου καθηγητή; Της είπα πως κάθε li( ιrxί) ι Ι έχει κι από μιαν άλλη.» "Τέλεια» είπα. κι έβγαλα δέκα κορόνες απ' την τσέπη Ι J r ιι Ι. «I)νεxίστε έτσι!»., Μη φοβάσαι τίποτα» είπα έπειτα στην Κλάρα. «δε θα ιως πουθενά την Κυριακή κι ούτε και θα σ' ενοχλήσει κανέ- V(J..c,. Η 11(IΟε η Κυριακή. και μετά την Κυριακή η Δευτέρα, η 26 27
t ΚΩΜΙΚOl ΕΡΩΤΕΣ ΚΑΝΕΙΣ ΔΕ ΘΑ ΓΕΛΑΣΕΙ Τρίτη, η Τετάρτη. Τίποτα δε συνέβη. «Βλέπεις;» είπα στην Κλάρα. Έφτασε όμως η Πέμπτη. Σ' ένα από τα παράνομα ως συνήθως μαθήματά μου. την ώρα που έλεγα στους φοιτητές μου με πόση ζέση και γενναιότητα απελευθέρωσαν οι νεαροί φωβιστές το χρώμα από τον περιγραφικό ιμπρεσιονισμό, η κ. Μαρία άνοιξε ξαφνικά την πόρτα και μου είπε σιγανά: «Σας ζητάει η γυναίκα αυτού του Ζατούρετσκι!» «Ξέρετε πολύ καλά ότι δεν είμαι εδώ» είπα' «δείξτε της το πρόγραμμα των μαθημάτων.» Αλλά η κ. Μαρία κούνησε το κεφάλι της: «Το είπα ότι δεν είστε εδώ, έριξε όμως μια ματιά στο γραφείο σας και είδε κρεμασμένο το αδιάβροχό σας. Τώρα κάθεται και σας περιμένει στο διάδρομο». Το αδιέξοδο είναι το πεδίο των πιο ωραίων εμπνεύσεών μου: «Θα μου κάνεις μια χάρη;» είπα στον αγαπημένο μου φοιτητή. «Τρέχα στο γραφείο μου. φόρα το αδιάβροχό μου και βγες απ' τη σχολή! Κάποια κυρία θα προσπαθήσει να σου αποδείξει πως είσαι εγώ. αλλά η αποστολή σου είναι ακριβώς να το αρνηθείς με κάθε τρόπο.» Ο φοιτητής έφυγε και γύρισε σ' ένα τέταρτο. Μου ανακοίνωσε πως η αποστολή εξετελέσθη, ο δρόμος ήταν ελεύθερος, η κυρία είχε φύγει. Τη φορά αυτή είχα κερδίσει. Έφτασε όμως κι η Παρασκευή, και όταν γύρισε το απόγευμα η Κλάρα απ' τη δουλειά έτρεμε. Τη μέρα εκείνη ο ευγενικός κύριος που υποδέχεται τις πελάτισσες στο ωραίο σαλόνι του εργοστασίου άνοιξε απότομα την πόρτα που οδηγεί προς το βάθος του ατελιέ όπου δουλεύει η Κλάρα, σκυμμένη πάνω στη ραπτομηχανή της. μαζί με άλλες δεκαπέντε μοδίστρες, και φώναξε: «Μένει καμιά από σας Ακακίας 5;» Η Κλάρα κατάλαβε αμέσως ότι πρόκειται γι' αυτήν, αφο/) Ακακίας 5 είναι η διεύθυνσή μου. Αλλά. δασκαλεμένη τψοσεχτικά από μένα. δε σάλεψε καθόλου. γιατί ξέρει ότι ItιiVEl παράνομα στο σπίτι μου, κι ότι αυτό όμως δεν αφορά κανέναν. «Ορίστε, αυτό της έλεγα κι εγώ» είπε ο ευγενικός κl ' φως. όταν καμία από τις μοδίστρες δεν απάντησε. και [iγήκε. Η Κλάρα έμαθε έπειτα πως μια αυστηρή γυναικεία φωνή στο τηλέφωνο τον είχε υποχρεώσει να εξετάσει τις ί')ιευο/)νσεις όλων των εργατριών και επί ένα τέταρτο προππαοο/)σε να τον πείσει ότι κάποια απ' όλες τους πρέπει να ItιivEI. Ακακίας 5. I1 σκιά της κ. Ζατούρετσκι εγκαταστάθηκε στην ειδυλλιγχκή σοφίτα μας. «llώς ανακάλυψε όμως πού δουλεύεις; Εδώ στην πολυκιnοικία κανένας δεν ξέρει τίποτα για σένα!» είπα υψώνοντας τη φωνή. Ναι. ήμουν πεπεισμένος ότι κανείς δεν ήξερε τίποτα για lως, Ζο/)σα σαν αυτούς τους ιδιόρρυθμους που νομίζουν ιιn ζουν απαρατήρητοι πίσω από ψηλά τείχη. ενώ τους διαφcl'ιγει μια μικρολεπτομέρεια: ότι τα τείχη αυτά είναι από ίir,ιχφανο γυαλι ΔΙo>(Jοδοκούσα το θυρωρό για να μην πει πουθενά πως η Ι':' Λι'l.( ια μένει μαζί μου, επέβαλλα στην Κλάρα να ζει με τη 1I cγγl.λ/ίτερη δυνατή διακριτικότητα. σε καθεστώς απόλυτης πιφανομίας. και παρ' όλα αυτά όλη η πολυκατοικία ΥIΙ:φε γι' αυτήν. Μια επιπόλαιη συζήτηση με τη νοικάρισσα ri Η ι ι)ει ιτέρου ήταν αρκετή για να μάθουν έπειτα οι πάντες πι Η 'ι ί)ι ιr ιλει)ει. Ιας είχαν ανακαλύψει από καιρό κι εμείς ούτε που το r lιιιιιlιιιχζιίμασταν. Ένα μόνο δεν ήξεραν ακόμα οι διώκτες 1//1., : το,ίνομα της Κλάρας. Χάρη σ' αυτό το μικρό μυστικό 28 29
... ΚΩΜΙΚΟΙ ΕΡΩΤΕΣ ΚΑΝΕΙΣ ΔΕ ΘΑ ΓΕΛΑΣΕ! και μόνο καταφέρναμε για την ώρα και ξεφεύγαμε από την κ. Ζατούρετσκι, που είχε ριχτεί στη μάχη με τέτοια μεθοδικότητα και πείσμα, που μου προκαλούσε ανατριχίλα. Κατάλαβα πως τα πράγματα σοβαρεύουν' πως τη φορά αυτή είχα καβαλικέψει για τα καλά το άλογο της περιπέτειάς μου. 8 Αυτά λοιπόν την Παρασκευή. Και το Σάββατο, όταν η Κλάρα γύρισε απ' τη δουλειά, έτρεμε και πάλι ολόκληρη. Ιδού τι είχε συμβεί: Η κ. Ζατούρετσκι είχε πάει μαζί με τον άντρα της στο εργοστάσιο ρούχων, όπου είχε τηλεφωνήσει την προηγουμένη ζητώντας από τον διευθυντή την άδεια να επισκεφτεί μαζί με τον άντρα της το ατελιέ και να δουν μία μία τις μοδίστρες που δούλευαν εκει Φυσικά, ο σιυντροφος διευθυντής ξαφνιάστηκε με το αίτημα αυτό, αλλά δεν μπορούσε να κάνει κι αλλιώς. μπροστά στο επίμονο ύφος της κ. Ζατούρετσκι, που έλεγε κάτι για συκοφαντίες, για κατεστραμμένες ζωές και δικαστήρια. Ο κ. Ζατούρετσκι στεκόταν πλάι της συνοφρυωμένος και σιωπηλός. Τους πήγαν λοιπόν στο ατελιέ. Οι μοδίστρες σήκωσαν αδιάφορα το κεφάλι και η Κλάρα αναγνώρισε τον κοντούλη' χλόμιασε και συνέχισε να ράβει, με κραυγαλέα πια αμεριμνησία. «Ορίστε» είπε με ειρωνική ευγένεια ο διευθυντής στο απολιθωμένο ζευγάρι. Η κ. Ζατούρετσκι κατάλαβε πως έπρεπε να αναλάβει πρωτοβουλία: «Κοίτα, λοιπόν!» πα- Ι ιιίηιl)νε τον άντρα της. Ο κ. Ζατούρετσκι σήκωσε το σκυ ΟΙ ι(.)π(ι βλέμμα του και το περιέφερε από τη μια άκρη του ()ωματίου στην άλλη. «Είναι καμιά απ' αυτές;» του ψιθύρι <IC η κ. Ζατούρετσκι. Λλλά ακόμα και με τα γυαλιά του ο κ. Ζατούρετσκι δεν ι ιπ(>( >οιισε να δει καθαρά και ν' αγκαλιάσει μ' ένα μόνο [iλέμμα αυτό τον τεράστιο. ακατάστατο χώρο, με τις διάψι ψες στοίβες μες στη μέση και τα ρούχα που κρέμονταν ιjc κάτι μεγάλες οριζόντιες μπάρες. με τις αεικίνητες μοδίι ι τι ΙCς που δεν εννοούσαν να σταθούν ήσυχες με μέτωπο τφιις την πόρτα, αλλά γυρνούσαν την πλάτη, στριφογύριζ( ν στην καρέκλα τους, σηκώνονταν ή έστρεφαν αλλού το χcφάλι. Ο κ. Ζατούρετσκι πήρε τελικά την απόφαση να πι ιι ιχωρήσει πιο μέσα στο ατελιέ και να τις περιεργαστεί lοτιί κοντά μία μία. '( )ταν είδαν οι γυναίκες να τις περιεργάζεται έτσι ένα ι:χγνωστο άτομο, κάθε άλλο παρά ελκυστικό μάλιστα. ένιωιιιχν ένα συγκεχυμένο αίσθημα ντροπής και άρχισαν να εκrιιιιιxζolιν την αγανάκτησή τους με χοντροκομμένα αστεία χω ΙlOιφμουρητά. Μία από αυτές. μια εύσωμη κοπέλα, φι;ιναξε 6λο αναίδεια: «Ψάχνει παντού να βρει την παλιοίιjιιl'ιλα που τον γκάστρωσε!» Τα ξαφνικά χαχανητά των γυναικών κατατρόπωσαν το ζιιιγιις. που στεκόταν συνεσταλμένο και με μια περίεργη. ιτcl.ιψατική αξιοπρέπεια... Μ αμά» ξαναφώναξε η αναιδής στην κ. Ζατούρετσκι,.. iil'v τον προσέχεις τον κανακάρη σου! Αν είχα εγώ ένα τό IlΙι ιψιφφο αγόρι, δε θα τ' άφηνα να ξεμυτίσει απ' το σπίτι!».. Ι\ιιίταζε εσύ!» ψιθύρισε η σύζυγος στον σύζυγο, και ο ί)ιιλιιις (J κοντούλης. κατηφής και συνεσταλμένος. έκανε αρ ) ι ι Ι (ι ιγά το γύρο του ατελιέ. σαν να προχωρούσε κάτω από 30 31
ΚΩΜΙΚΟΙ RΡΩΤΕΣ ΚΑΝΕΙΣ ΔΕ ΘΑ ΓΕΛΑΣΕΙ Ι μια αψίδα ραβδισμών και προσβολών, βαδίζοντας σταθερά παρ' όλα αυτά, χωρίς να παραλείψει να περιεργαστεί ούτε ένα πρόσωπο, Ο διευθυντής παρακολουθούσε τη σκηνή μ' ένα ουδέτερο χαμόγελο' ήξερε τις εργάτριές του κι ήξερε πως δεν μπορεί κανείς να τα βγάλει πέρα ει'ικολα μαζί τους κάνοντας πως δεν ακούει όλο αυτό το πανδαιμόνιο. ρώτησε τον κ. Ζατούρετσκι: «Μα πώς ήταν τελικά αυτή η γυναίκα;» Ο κ. Ζατούρετσκι γύρισε προς τον διευθυντή και απάντησε αργά και σοβαρά: «Όμορφη... πολι'ι 6μορφη...» Στο μεταξι'> η Κλάρα είχε ζαρώσει σε μια γωνιά, και με το ανήσυχο ύφος της, το σκυμμένο κεφάλι και τον πυρετώδη ρυθμό με τον οποίο δούλευε, δημιουργοι'ισε έντονη αντίθεση με όλες τις άλλες που είχαν αποχαλινω()εί. Α, τι άσχημα που έπαιζε το ρόλο της ασήμαντης και αμέριμνης! Και ο κ. Ζατούρετσκι ήταν τώρα δύο βήματα από τη ραπτομηχανή της απ6 στιγμή σε στιγμή θα την κοιτοι'ισε καταπρόσωπο! «Θυμάστε πως ήταν όμορφη. αλλά αυτ6 δε λέει τίποτα» παρατήρησε ευγενικά ο σύντροφος διευθυντής στον κ. Ζατούρετσκι. «Υπάρχουν πολλές όμορφες γυναίκες! Ήταν ψηλή; κοντή;» «Ψηλή» είπε ο κ. Ζατοι'ιρετσκι. «Ξανθιά ή μελαχρινή;» «Ξανθιά» απάντησε ο κ. Ζατοι'ιρετσκι. έπειτα από κάποιο δισταγμό. Αυτό το κομμάτι της αφήγησή ς μου θα μπορούσε να χρησιμεύσει σαν παραβολή για τη δί>ναμη της ομορφιάς. Τη μέρα που ο κ. Ζατούρετσκι είδε σπίτι μου την Κλάρα θαμπώθηκε τόσο πολύ. που εντέλει δεν την είδε. Η ομορφιά έβαλε ένα αδιαπέραστο φίλτρο μπροστά στα μάτια του. Ένα φίλτρο από φως που την έκρυβε σαν πέπλο. Γιατί η Κλάρα ούτε ψηλή ούτε ξανθιά είναι. Μόνο το εσωτερικό ύψος της ομορφιάς μπορούσε να της δώσει την εικόνα του εξωτερικού ύψους στα μάτια του κ. Ζατούρετσκι. Και το φως που πηγάζει από την ομορφιά έδινε στα μαλλιά της την όψη του χρυσού. Όταν ο κοντούλης έφτασε τελικά στη γωνία του δωματίου όπου η Κλάρα με την καφετιά φόρμα της ζάρωνε πάνω απ' τα κομμάτια μιας φούστας. δεν την αναγνώρισε. Δεν την αναγνώρισε, επειδή δεν την είχε δει ποτέ. 9 'Ωταν η Κλάρα τέλειωσε την ασυνάρτητη και σχεδόν ακαταν6ητη εξιστόρησή της. της είπα: «Βλέπεις, είμαστε τυχεροί!» «Τυχεροί; Τι λες τώρα!» μου είπε μέσα σε λυγμούς. «Μπορεί να μη με βρήκαν σήμερα. θα με βρουν αύριο.» «Γιά πες μου δηλαδή πώς θα σε βρουν!» «Θά 'ρθουν να με ψάξουν εδώ, στο σπίτι σου.» «Δε θ' ανοίξω σε κανέναν.» «Κι αν στείλουν την αστυνομία ; Αν επιμείνοuν και σε αναγκάσουν να φανερώσεις ποια είμαι; Εκείνη είπε θα κάνει μήνuση. με κατηγορεί πως σuκοφάντησα τον άντρα της.» «Έλα τώρα! Θα το γuρίσω στην πλάκα. Στο κάτω κάτω, ένα αστείο ήταν όλα αuτά.» «Δεν είναι εποχές αuτές για αστεία' σήμερα όλα τα παίρνουν στα σοβαρά' θα πουν ότι θέλησα σκόπιμα να σπιλώσω την υπόληψή του. Δηλαδή. άμα τον δουν, περιμένεις να πιστέψουν ότι πήγε αυτός να ξεμυαλίσει γυναίκα;» 32 33
ΚΩΜΙΚΟΙ ΕρςΠΕΣ ΚΑΝΕΙΣ Δt: ΘΑ ΓΕΛΑΣΕΙ «Δίκιο έχεις. Κλάρα» της είπα. «πιθανότατα θα σε κλείσουνε μέσα.» «Άσ' τις εξυπνάδες» είπε η Κλάρα. «Αφού ξέρεις πόσο πρέπει να φυλάγομαι. Ξεχνάς ποιος είναι ο πατέρας μου; Έτσι και με καλέσουν για ανάκριση. ακ6μα και για το πιο απλό πράμα, θα μπει στο φάκελ6 μου. και δε θα ξεκολλήσω ποτέ απ' αυτό το ατελιέ. Επί τη ευκαιρία. πολύ θα 'θελα να μάθω τι γίνεται μ' αυτή την ιστορία, με τη δουλειά μανεκέν που μου έταξες. Κι έπειτα. δε θέλω να μένω άλλο τις νύχτες εδώ. θα 'μαι συνέχεια με το φόβο ότι θα 'ρθουν να με ζητήσουν. Θα γυρίσω στο Τσελακόβιτσε.» Ήταν η πρώτη συζήτηση της μέρας. Υπήρξε κι άλλη. το απόγευμα. μετά τη συνεδρίαση του διδακτικού προσωπικού του τμήματός μου. Ο διευθυντής του τμήματος. ένας γκριζομάλλης ιστορικός της τέχνης. συνεννοήσιμος άνθρωπος. με κάλεσε στο γραφείο του. «Θα το ξέρετε. φαντάζομαι. πως η μελέτη που μόλις δημοσιεύσατε δε βοηθάει καθόλου τη θέση σας» μου είπε. «Ναι. το ξέρω» απάντησα. «Πολλοί από τους καθηγητές μας εδώ πιστεύουν ότι αναφέρεστε σ' αυτούς και ο πρι)τανης θεωρεί ότι πρόκειται για άμεση επίθεση κατά των απόψεών του.» «Και τι μπορώ να κάνω τώρα δηλαδή ;» είπα εγώ. «Τ(ποτα» απάντησε ο καθηγητής. «Αλλά οι βοηθοί όπως εσείς έχουν αρχική σύμβαση για τρία χρόνια. Η δική σας όπου να 'ναι λήγει. και θα προκηρυχηεί η θέση βάσει τίτλων πια. Συνήθως η επιτροπή δίνει τη θέση σε κάποιον που έχει ήδη διδάξει στη σχολή' είστε όμως σίγουρος ότι θα τηρηθεί αυτό στη δική σας περίπτωση; Αλλά δεν είναι αυτό το βασικό για το οποίο ήθελα να σας μιλήσω. Μέχρι στιγ- 34 ιιής υπήρχε ένα στοιχείο υπέρ σας. κάνατε τακτικά το μά ΙΙημά σας. σας αγαπούσαν οι φοιτητές σας, που όντως μά Οαιναν μαζί σας. Αλλά ούτε σ' αυτό μπορείτε πλέον να βαπίζεστε. Μόλις μου ανακοίνωσε ο ΠΡΙJτανης ότι εδώ και φας μήνες δεν κάνετε μαθήματα. και μάλιστα τελείως αδικαιολόγητα. Αυτό και μόνο θα ήταν αρκετ6 για άμεση ( πιjλυση.» Του εξήγησα πως δεν είχα παραλείψει ούτε ένα μάθηιια, πως όλα αυτά ήταν ένα αστείο. και του διηγήθηκα όλη την ιστορία με τον Ζατούρετσκι και την Κλάρα. «Ωραία. σας πιστεύω» είπε ο καηηγητής. «αλλά αυτό ι)εν αλλάζει σε τίποτα την όλη υπόθεση. Τώρα οι πάντες πτη σχολή λένε ότι δεν κάνετε μαθήματα. Το θέμα συζητή Οηκε ήδη στον σύλλογο προσωπικοι) και χτες έφτασε στο πι ψβοιιλιο της σχολής.» «Ι'ιατί όμως δε μίλησαν σ' εμένα πρώτα;» «Να σας μιλήσουν. να σας πουν τι; Όλα είναι ξεκάθαρα ΥΙ' αυτούς. Τώρα εξετάζουν αναδρομικά όλη την προηγοι) ιιενη διαγωγή σας. προσπαθώντας να βρουν κάποια σχέση ανάμεσα στο παρελθόν σας και στην τωρινή συμπεριφορά πας.» «Τι το κακό μποροι)ν να βρουν στο παρελθόν μου; Ξέ (ιετε κι εσείς πόσο την αγαπάω τη δουλειά μου. Δεν παρέλειψα ποτέ ούτε ένα μάθημά μου. Έχω ήσυχη τη συνείδησή ΙΗιυ.» «Κάθε ανθρώπινη ζωή έχει πολλές και διαφορετικές πλευρές» είπε ο καθηγητής. «ΊΌ παρελθόν του καθενός ιιας. ανάλουα με τον τρόπο που το παρουσιάζουμε. μπορεί κγιλλιστα να αποτελέσει βιογραφία ενός λαοφιλούς πολιτικ(ιιί ή ενός εγκληματία. Κοιτάξτε απλώς τη δική σας περίιττωση. Δεν πατούσατε στις συνεδριάσεις. χαι τις σπάνιες 35
ΚΩΜΙ ΚΟΙ ΕΡΩΤΕ2: ΚΑΝΕΙΣ ΔΕ ΘΑ ΙΈΛΑΣΕΙ φορές που εμφανιζόσασταν μένατε σιωπηλός. Κανένας δεν μπορούσε να ξέρει τι ακριβώς σκεφτόσασταν. Εγώ ο ίδιος θυμάμαι ότι σε ορισμένα σοβαρά θέματα πετοιυσατε ξαφνικά ένα αστείο που προκαλούσε κάποιες αμφιβολίες για τη στάση σας. Οι αμφιβολίες αυτές τότε ξεχνιόνταν αμέσως, αλλά τώρα, όταν τις ανασύρει κανείς από το παρελθόν, αποκτούν αυτομάτως συγκεκριμένη σημασία. Ή πάλι θυμηθείτε όλες αυτές τις γυναίκες που έρχονταν και σας ζητούσαν κι εσείς βάζατε να τους λένε πως δεν είστε εδώ! Ή ας πάρουμε την τελευταία σας μελέτη, για την οποία ο καθένας μπορεί να ισχυριστεί ότι ξεκινά από πολιτικά ύποπτες θέσεις. Πρόκειται βεβαίως για μεμονωμένα γεγονότα' αν όμως τα εξετάσει κανείς υπό το πρίσμα του τωρινού σας παραπτώματος, σχηματίζουν ένα συνεκτικό σύνολο που απεικονίζει πειστικά τη νοοτροπία και τη συμπεριφορά σας.» «Μα ποιο παράπτωμα!» αναφώνησα. «Θα εξηγήσω μπροστά σε όλους τι ακριβώς συνέβη' αν έχουμε να κάνουμε με ανθρώπους, θα βάλουν απλούστατα τα γέλια.» «Όπως νομίζετε. Αλλά θα μάθετε ότι δεν έχουμε να κάνουμε με ανθρώπους, ή ότι δεν ξέρετε τι εστί άνθρωπος. Δε θα γελάσουν. Αν τους εξηγήσετε τα πράγματα όπως ακριβώς έγιναν, θα διαπιστωθεί ότι δεν ανταποκριθήκατε στις υποχρεώσεις σας όπως ορίζονται στο πρόγραμμα διδασκαλίας, ότι δηλαδή δεν κάνατε αυτό που έπρεπε να κάνετε, αλλά και ότι, επιπλέον, κάνατε κρυφά το μάθημά σας, δηλαδή κάνατε αυτό που δεν έπρεπε να κάνετε. Θα διαπιστωθεί έπειτα ότι προσβάλατε έναν άνθρωπο που ζητούσε τη βοήθειά σας. Θα διαπιστωθεί ότι διάγετε έκλυτο βίο. ότι μένει στο σπίτι σας μια κοπέλα χωρίς να το έχετε δηλώσει στις αρχές, γεγονός που θα προκαλέσει εξαιρετικά δυσμε- νή εντύπωση στην πρόεδρο του συλλόγου. Το θέμα θα βγει παραέξω, κι ένας Θεός ξέρει τι άλλες φήμες θα κυκλοφορήσουν, προς μεγάλη αγαλλίαση αυτών που ενοχλούνται από τις απόψεις σας, αλλά δε θα 'θελαν και να φανεί πως σας χτυπάνε γι' αυτές.» Καταλάβαινα πως ο καθηγητής ούτε να με τρομοκρατήσει ήθελε ούτε να με παραπλανήσει' αλλά τον θεωρούσα έτσι κι αλλιώς ιδιόρρυθμο και δεν ήθελα να τον ακολουθήσω στον σκεπτικισμό του. Αυτό το άλογο το είχα καβαλικέψει μόνος μου' δε γινόταν λοιπόν να το αφήσω να μου τραβήξει τα χαλινάρια απ' τα χέρια μου και να με πάει όπου ήηελε αυτό. 'Η μουν έτοιμος να δώσω μάχη. Και το άλογο δεν την απέφυγε τη μάχη. Γυρίζοντας σπίτι. βρήκα στο γραμματοκιβώτιο μια κλήση για την επόμενη συνεδρίαση της συνοικιακής επιτροπής. 10 Η συνοικιακή επιτροπή συνεδρίαζε γι)ρω από 'να μακρόστενο τραπέζι σ' ένα παλιό, κλειστό πια κατάστημα. Ένας γκριζομάλλης με γυαλιά και ανύπαρκτο πηγούνι μου έδειξε μια καρέκλα. Τον ευχαρίστησα, κάηισα, κι εκείνος πήρε το λόγο. Μου ανακοίνωσε πως η συνοικιακή επιτροπή με παρακολουθούσε εδώ και αρκετόν καιρό. πως ήξεραν πολύ καλά ότι διάγω έκλυτο βίο, κι αυτό προξενούσε αλγεινή εντύπωση στη γειτονιά' πως οι ένοικοι της πολυκατοικίας μου είχαν ήδη παραπονεθεί μία φορά ότι ολόκληρη νύχτα δεν έκλεισαν μάτι από τη φοβερή φασαρία στο διαμέρισμά μου' πως όλα αυτά ήταν αρκετά για να έχουν σαφή αντίλη- 36 37