ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΣΕ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥΣ ΣΤΑΥΡΕΠΙΣΤΕΓΟΥΣ ΝΑΟΥΣ

ΓΙΩΡΓΟΣ Π. ΦΟΥΣΤΕΡΗΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΣΕ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥΣ ΣΤΑΥΡΕΠΙΣΤΕΓΟΥΣ ΝΑΟΥΣ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Υποβλήθηκε στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Τομέας Βυζαντινής Αρχαιολογίας Ημερομηνία Προφορικής Εξέτασης: 2006 Εξεταστική Επιτροπή: Τριμελής Επιτροπή: Γεώργιος Βελένης, επόπτης Γεώργιος Γούναρης Ευθύμιος Τσιγαρίδας Εξεταστές: Θεοχάρης Παζαράς Αριστοτέλης Μέντζος Αθανάσιος Σέμογλου Θεόδωρος Γιάγκου Μαρία Καμπούρη

Γιώργος Π. Φουστέρης Εικονογραφικά προγράμματα σε βυζαντινούς σταυρεπίστεγους ναούς ISBN «Η έγκριση της παρούσης Διδακρορικής Διατριβής από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης δεν υποδηλώνει αποδοχή των γνωμών του συγγραφέως» (Ν. 5343/1932, 202 παρ.2)

ΠΡΟΛΟΓΟΣ H ενασχόλησή μου με τα εικονογραφικά προγράμματα ξεκίνησε με την κύρια μεταπτυχιακή εργασία μου στον τομέα βυζαντινής Αρχαιολογίας του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ. Με την προτροπή του επιβλέποντα καθ. Γ. Βελένη, έγινε μια πρώτη προσέγγιση του τρόπου προσαρμογής των εικονογραφικών προγραμμάτων στους διάφορους ναοδομικούς τύπους, με τον γενικό τίτλο «Τύποι βυζαντινών ναών και εικονογραφικά προγράμματα». Μέσα από τους προβληματισμούς που τέθηκαν μέσα από την πρωτόλεια αυτή α πόπειρα, διαπιστώθηκε ότι οι γνώσεις μας για την συγκρότηση των εικονογραφικών προγραμμάτων και τον τρόπο προσαρμογής τους στους διάφορους αρχιτεκτονικούς τύπους είναι περιορισμένες. Επισημάνθηκε η έλλειψη μελετών που θα προσφέρουν το υλικό βάσης, στοιχείο που οδήγησε στην εκ των πραγμάτων αποσπασματική προσέγγιση ενός ιδιαίτερα σύνθετου θέματος. Κατά την αναζήτηση θέματος για την εκπόνηση διδακτορικής διατριβής εξέφρασα την επιθυμία να ασχοληθώ με τα εικονογραφικά προγράμματα ενός ορισμένου τύπου, ώστε να διαμορφωθεί μια σαφής και ολοκληρωμένη εικόνα για ένα συγκεκριμένο υποσύνολο μνημείων. Η επιλογή των σταυρεπίστεγων ναών έγινε με γνώμονα την όχι ιδιαίτερα μεγάλη έκταση του υλικού, καθώς ο αριθμός των εικονογραφημένων ναών των άλλων τύπων ήταν είτε εξαιρετικά περιορισμένος (οκταγωνικοί), είτε εξαιρετικά εκτεταμένος ώστε να αντιμετωπιστεί με πληρότητα στο πλαίσιο μιας διατριβής (μονόχωροι, σταυροειδείς εγγεγραμμένοι). Η έρευνα εστιάσθηκε εξ αρχής σε πενήντα περίπου βυζαντινούς σταυρεπίστεγους ναούς, στους οποίους είχε επισημανθεί έστω και ένα τμήμα του αρχικού τοιχογραφικού διακόσμου. Το γεγονός ότι για περισσότερους από τους μισούς από αυτούς είχαν δημοσιευτεί ήδη επιστημονικές μελέτες ενθάρρυνε ακόμη περισσότερο το εγχείρημα μιας συνθετικής προσέγγισης. Η μεθοδολογία που υιοθετήθηκε με βάση την ιδιομορφία του θέματος, προέβλεπε να καταβληθεί κάθε προσπάθεια για επιτόπια έρευνα και καταγραφή των μνημείων. Η διαδικασία αυτή περιελάμβανε την διευκρίνιση των φάσεων, την αναγνώριση παραστάσεων και την σχεδιαστική φωτογραφική τεκμηρίωση. Για την σωστή προσέγγιση όλων των δεδομένων του εικονογραφικού προ

γράμματος απαραίτητη κρίθηκε η αποτύπωση σε προοπτική άνοψη, με πλήρη καταγραφή όλων των γραπτών ταινιών. Από την διαδικασία αυτή δεν εξαιρέθηκαν ακόμη και για τα μνημεία για τα οποία υπήρχαν δημοσιεύσεις, καθώς το υ λικό τεκμηρίωσης, εκτός ελαχίστων περιπτώσεων, δεν εξυπηρετούσε την προσέγγιση του θέματος. Σε ορισμένες περιπτώσεις κρίθηκε απαραίτητη και δεύτερη επίσκεψη στα μνημεία, προκειμένου να ελεγχθούν επί τόπου τα στοιχεία που ανέκυπταν κατά την εξέλιξη της έρευνας. Ως προς την εκτίμηση των δεδομένων του τύπου, σημαντικό ρόλο έπαιξε και η ύπαρξη ενός αξιόπιστου corpus των σταυρεπίστεγων ναών που συνόδευε ως κατάλογος την διδακτορική διατριβή του αρχιτέκτονα H. M. Küpper, Der Bautypus der Griechischen Dachtranseptkirche, Amsterdam 1990. Η μελέτη αυτή απέβη πολλαπλά πολύτιμη καθώς την έλλειψη αρχιτεκτονικής τεκμηρίωσης σε πολλούς ναούς, κάλυψε ο ίδιος δίνοντας κατόψεις και κατά μήκος τομές. Παράλληλα, η σχολαστική βιβλιογραφική τεκμηρίωση των μνημείων από τον Γερμανό αρχιτέκτονα, περιόρισε, όπως είναι ευνόητο, τον χρόνο που έπρεπε να δαπανηθεί για έρευνα στα σπουδαστήρια και τις βιβλιοθήκες. Ευχαριστώ τους καθηγητές της τριμελούς επιτροπής Γ. Γούναρη, Ε. Τσιγαρίδα και ιδιαίτερα τον επιβλέποντα της διατριβής Γ. Βελένη για τον τρόπο με τον οποίο με δίδαξαν να προσεγγίζω τα μνημεία και να εμβαθύνω στα προβλήματα που προκύπτουν από την έρευνα. Πολλές ευχαριστίες οφείλω στον φίλο αρχαιολόγο Μ. Κάππα, ο οποίος με συντρόφευσε στις περισσότερες από τις επιτόπιες επισκέψεις μου, συνεισφέροντας στην πρωτογενή προσέγγιση των προβλημάτων της έρευνας με πολύτιμες επισημάνσεις. Αν και με τη φιλομάθειά του υπήρξε μόνιμη αιτία παρέκκλισης εις βάρος των προδιαγεγραμμένων στόχων, βοήθησε αποφασιστικά στην πληρέστερη γνώση του μνημειακού περιβάλλοντος των σταυρεπίστεγων ναών, στοιχείο που βοήθησε πολλαπλά την έρευνα. Θεσσαλονίκη 1 Δεκεμβρίου 2005 Γ. Φουστέρης

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ CA CdCRB DOP JÖB ΑΑΑ ΑΒΜΕ ΑΕΜ ΔΧΑΕ ΕΕΒΣ ΕΕΚΜ Cahiers Archéologiques Corsi Cultura sull Arte di Ravenate e Byzantina Dumparton Oaks Papers Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών Αρχείον Βυζαντινών Μνημείων Ελλάδος Αρχείον Ευβοϊκών Μελετών Δελτίον Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών Αλμπάνη Τζ., Οι τοιχογραφίες του Αγίου Αθανασίου στο Λεοντάρι, 7 ο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης, Αθήνα 1987, 11 12. Ασπρά Βαρδαβάκη Μ., Οι τοιχογραφίες του Αγίου Νικολάου στην Κλένια της Κορινθίας, Δίπτυχα 4 (1986), 94 141, πίν. 1 16. Βαραλής Ι., Παρατηρήσεις για τη θέση του Ευαγγελισμού στη μνημειακή Ζωγραφική κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο, ΔΧΑΕ 19 (1996 97) 201 220. Βασιλάκη Καρακατσάνη Α., Οι τοιχογραφίες της Όμορφης Εκκλησιάς στην Αθήνα, Αθήνα 1971. Βελένης Γ., Ερμηνεία του κεραμοπλαστικού διακόσμου, Θεσσαλονίκη 1984. Βοκοτόπουλος Π., Ο ναός του Αγίου Μηνά στο Μονοδένδρι του Ζαγορίου, Εκκλησίες μετά την Άλωση 1 (1979), 111 120. Βοκοτόπουλος Π., Παρατηρήσεις στον ναό του Σωτήρος κοντά στο Γαλαξείδι, ΔΧΑΕ 17 (1993 4) 199 210. Γεωργοπούλου Βέρρα Μ., Τοιχογραφίες του τέλους του 13 ου αιώνα στην Εύβοια. Ο Σωτήρας στο Πυργί και η Αγία Θέκλα, ΑΔ 32 (1977), Α, 9 38, πίν. 1 23. Γκητάκος Μ., Ο εις Φιλιατρά Βυζαντινής εποχής σταυρεπίστεγος ναός της Αναλήψεως, Φιλιατρά 2 (1958), 17 27. Γκίνη Τσοφοπούλου Ε., Άγιος Νικόλαος στο νεκροταφείο Καλάμου Αττικής, ΔΧΑΕ 11 (1982 83) 227 248. Γκιολές Ν., Η Ανάληψις του Χριστού βάσει των μνημείων της Α χιλιετηρίδος, Αθήναι 1981.

Γκιολές Ν., Ο βυζαντινός τρούλος και το εικονογραφικό του πρόγραμμα (Μέσα 6 ου αι. 1204), Αθήνα 1990. Γούναρης Γ., Μεταβυζαντινές τοιχογραφίες στη Λέσβο (16 ος 17 ος αι.), Αθήναι 1999. Δεληγιάννη Δωρή Ε., Οι τοιχογραφίες της Αγίας Παρασκευής στην Πλάτσα της Έξω Μάνης, 6 ο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Τέχνης, Αθήνα 1986, 22 23. Δεληγιάννη Δωρή Ε., Οι τοιχογραφίες του υστεροβυζαντινού ναού των Ταξιαρχών στην Αγριακόνα, Πρακτικά Β Τοπικού Συνεδρίου Αρκαδικών Σπουδών, Πελοποννησιακά, παράρτημα 17 (1990), 541 608. Δεληγιάννη Δωρή Ε., Οι τοιχογραφίες τριών μνημείων του Δεσποτάτου του Μορέως: Έργο ενός εργαστηρίου(;), ΔΧΑΕ 20 (1998 1999), 185 194. Δημητροκάλλης Γ., Άγνωστοι Βυζαντινοί ναοί Ιεράς Μητροπόλεως Μεσσηνίας, τ. Β, Αθήναι 1988. Δημητροκάλλης Γ., Γεράκι, οι τοιχογραφίες των ναών του Κάστρου, Αθήναι 2001. Διαμαντή Κ., Κροκεές Λακωνίας. Η αναζήτηση μιας βυζαντινής θέσης και οι εκκλησίες του οικισμού, Λακωνικαί Σπουδαί 12 (1995) 395 420. Διαμαντή Κ., Οι τοιχογραφίες του Βυζαντινού ναού του Αγίου Δημητρίου (1286) στις Κροκεές της Λακωνίας και το εργαστήριο του ανώνυμου ζωγράφου. Συμβολή στη μελέτη της πρώιμης παλαιολόγειας ζωγραφικής στη Λακωνία, Σπάρτη 2001. Δρανδάκης Ν., Ο ναός του Άϊ Λέου εις το Μπρίκι της Μάνης, ΔΧΑΕ 6 (1972), 146 168. Δρανδάκης Ν., Οι τοιχογραφίες του Αγίου Νικολάου στον Άγιο Νικόλαο Μονεμβασίας, ΔΧΑΕ 9 (1977 9), 35 61, πίν. 7 20. 185. Δρανδάκης Ν., Παναγία Βρεστενίτισσα, Λακωνικαί Σπουδαί 4 (1979), 160 Δρανδάκης Ν., Δίκλιτος σταυρεπίστεγος ναός βυζαντινών χρόνων, ΑΑΑ 14 (1981), Ι, 38 39 και εικ. 1. Δρανδάκης Ν., Από τις τοιχογραφίες του Αγίου Δημητρίου Κροκεών (1286), ΔΧΑΕ 12 (1984), 203 238. Δρανδάκης Ν., Βυζαντινές τοιχογραφίες της Μέσα Μάνης, Αθήναι 1995. Δρανδάκης Ν. Καλοπίση Σ. Παναγιωτίδη Μ., Έρευνα στη Μεσσηνιακή Μάνη, Πρακτικά της Αρχαιολογικής Εταιρείας 1980, 188 197, πίν. 130 135. Δωρής Μ., Πρόταση για την τυπολογία των σταυρεπίστεγων ναών και τους αντίστοιχους συμβολισμούς, 11 ο Συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης, Αθήνα 1991, 45 46. Δωρής Μ., Η τυπολογία των σταυρεπίστεγων ναών, Αθήνα 2004, (φωτοτυπημένο τεύχος). Εμμανουήλ Μ., Οι τοιχογραφίες του Αγίου Νικολάου στην Αγόριαννη της Λακωνίας, ΔΧΑΕ 14 (1987) 107 148.

Εμμανουήλ Μ., Οι τοιχογραφίες του Αγίου Δημητρίου στο Μακρυχώρι και της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στον Οξύλιθο της Εύβοιας, Αθήνα 1991. Εμμανουήλ Μ., Τοιχογραφίες του 13 ου αιώνα στην Αργολίδα. Ο ναός των Ταξιαρχών και ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος, ΔΧΑΕ 16 (1991 2), 155 166. Καλοκύρη Κ., Βυζαντιναί εκκλησίαι Ιεράς Μητροπόλεως Μεσσηνίας, Θεσσαλονίκη 1973, σ. 90 93. Καλοκύρης Κ., Ιωάννης Παγωμένος, ο βυζαντινός ζωγράφος του ΙΔ αιώνος, Κρητικά Χρονικά 12 (1958), 364 367. Κάππα Μ., Ένα άγνωστο βυζαντινό μνημείο στο ρέμα του Σωφρόνη Λακωνίας, Εικοστό πέμπτο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης, Αθήνα 2005, 49 50. Κατσιώτη Α., Οι σκηνές και ο εικονογραφικός κύκλος του Αγίου Ιωάννη Προδρόμου στη βυζαντινή τέχνη, Αθήνα 1998. Κόλλιας Η., Πάτμος, Αθήνα 1986. Κολυβόπουλος Α., Χρόνος τελέσεως της Θείας Λειτουργίας, Θεσσαλονίκη 1982. Κουγέας Σ., Τρεὶς Κτητορικαὶ ἐπιγραφαὶ ἐκ Ζαρνάτας, Χαριστήριον εἰς Ἀν. Ὀρλάνδον, Γ, 1966, 247 250. Κουκιάρης Σ. αρχιμ., Τα θαύματα εμφανίσεις των Αγγέλων και Αρχαγγέλων στη βυζαντινή τέχνη των Βαλκανίων, Αθήνα Γιάννινα 1989. Κουκιάρης Σ. αρχιμ., Η θέση του τιμωμένου Αγίου στο εικονογραφικό πρόγραμμα, Κληρονομία 22, τ. Α και Β (Ιούνιος Δεκέμβριος 1990) 105 123. Κουκιάρης Σ. αρχιμ., Ο κύκλος του βίου της Αγίας Παρασκευής της Ρωμαίας και της εξ Ικονίου στη Χριστιανική Τέχνη, Αθήνα 1994. Kreutheimer R., Παλαιοχριστιανική και βυζαντινή αρχιτεκτονική, Αθήνα 1991. Κωνσταντινίδη Χ., Ο σταυρεπίστεγος ναός της Αγίας Παρασκευής στην Πλάτσα της Έξω Μάνης, Φίλιον Δώρημα εις Τ. Γριτσόπουλον, Πελοποννησιακά 16 (1985 86), 423 440, πίν. 1 13. Κωνσταντινίδη Χ., Το δογματικό υπόβαθρο στην αψίδα του Αγίου Παντελεήμονα Βελανιδιών, ο Ευαγγελισμός ο Μελισμός ο επώνυμος Άγιος, ΔΧΑΕ 20 (1998) 165 176. Λασσιθιωτάκης Κ., Εκκλησίες της δυτικής Κρήτης, Κρητικά Χρονικά 21, τεύχος 1 (1969), 177 233. Λασσιθιωτάκης Κ., Άγιος Γεώργιος Ανυδριώτης, Κρητικά Χρονικά 13 (1959), 144 170. Λιάπης Ι. αρχιμ., Μεσαιωνικά Μνημεία Ευβοίας, Αθήνα 1971. Μαδεράκης Σ., Η Κόλαση και οι ποινές σαν θέματα της Δευτέρας Παρουσίας στις εκκλησίες της Κρήτη, Ύδωρ εκ πέτρας 2 (Ιούλιος Δεκέμβριος 1978). Μαμαλούκος Σ., Παρατηρήσεις στην διαμόρφωση των γωνιακών διαμερισμάτων των δικιόνιων σταυροειδών εγγεγραμμένων ναών της Ελλάδος, ΔΧΑΕ 14 (1987 88), 201 203.

Μαντάς Α., Το εικονογραφικό πρόγραμμα του Ιερού Βήματος των Μεσοβυζαντινών ναών της Ελλάδας (843 1204), Αθήνα 2001. Μαυροπούλου Τσιούμη Χ., Οι τοιχογραφίες του 13 ου αιώνα στην Κουμπελίδικη της Καστοριάς, Θεσσαλονίκη 1973 Μουρίκη Ντ., Οι τοιχογραφίες του Σωτήρα κοντά στο Αλεποχώρι της Μεγαρίδος, Αθήνα 1978. Μουρίκη Ντ., Τα ψηφιδωτά της Νέας Μονής Χίου, Αθήνα 1985. Μουρίκη Ντ., Οι τοιχογραφίες του Σωτήρα στο Αλεποχώρι, Αθήνα 1978. Μπούρας Χ., Ο Άγιος Γεώργιος Ανδρούσης, Χαριστήριον εις Αναστάσιον Κ. Ορλάνδον, τ. Β, Αθήναι 1966 Μπούρας Χ. Καλογεροπούλου Α. Ανδρεάδη Ρ., Εκκλησίες της Αττικής, Αθήνα 1969. Νικονάνος Ν., Βυζαντινοί ναοί της Θεσσαλίας από τον 10 ο αιώνα ως την κατάκτηση της περιοχής από τους Τούρκους το 1393, Αθήναι 1979. Ξυγγόπουλος Α., Τα Μνημεία των Σερβίων, Αθήνα 1957. Ορλάνδος Α., Οι σταυρεπίστεγοι ναοί της Ελλάδος, ΑΒΜΕ 1 (1935), 41 52. Ορλάνδος Α., Η ξυλόστεγος παλαιοχριστιανική βασιλική της μεσογειακής λεκάνης, Αθήναι 1952, 1994 2. Ορλάνδος Α., Η μονή της Κάτω Παναγιάς, ΑΒΜΕ 2 (1936). Ορλάνδος Α., Βυζαντινά Μνημεία της Αιτωλοακαρνανίας, ΑΒΜΕ 9 (1961). Ορλάνδος Α., Ο Άγιος Νικόλαος της Ροδιάς, ΑΒΜΕ 2 (1936) 131 147. Παλιούρας Α., Βυζαντινή Αιτωλοακαρνανία, Αγρίνιο 2004 2. Παναγιωτίδη Μ., Οι τοιχογραφίες του Αγίου Νικολάου στη Μεγάλη Καστάνια της Μεσσηνιακής Μάνης, 2 ο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας, Αθήνα 1982, 80 81. Παπαδοπούλου Β., Η Βυζαντινή Άρτα και τα μνημεία της, Αθήνα 2002. Παπαμαστοράκης Τ., Ο διάκοσμος του τρούλου των ναών της Παλαιολόγειας περιόδου στη Βαλκανική χερσόνησο και την Κύπρο, Αθήναι 2001. Πασαρέλι Γκ. (Passarelli G.), Βυζαντινή Κρήτη, Αθήνα 2005. Πελεκανίδη Σ., Καλλιέγης, όλης Θετταλίας άριστος ζωγράφος, Αθήνα 1973 Πελεκανίδης Σ. Χατζηδάκης Μ., Καστοριά, Αθήνα 1984. Πέτρου Δ., Ο ναός των Αγίων Αποστόλων στους Βούνους Ευβοίας. Επισημάνσεις στον τοιχογραφικό διάκοσμο, Δ Συνάντηση βυζαντινολόγων Ελλάδος και Κύπρου, 20 22 Σεπτεμβρίου 2002, Περιλήψεις Ανακοινώσεων, 218 9. Προκοπίου Γ., Ο κοσμολογικός συμβολισμός στην αρχιτεκτονική του βυζαντινού ναού, Αθήναι 1980 2. Προκοπίου Γ., Το καθολικό της μονής Αγίων Αναργύρων Ερμιόνης, Φίλιον δώρημα εις τον Τάσον Γριτσόπουλον, Πελοποννησιακά 16 (1985 6) 209 222, πίν. ΙΖ Κ. Σκούρας Θ., Χριστιανικά μνημεία της Εύβοιας, Χαλκίδα 1998.

Σοφιανός Δ. Χατζηδάκης Μ., Το Μεγάλο Μετέωρο, Ιστορία και Τέχνη, Α θήνα 1990. Σωτηρίου Γ., Ἡ Ἁγία Τριάς Κρανιδίου (Βυζαντινὸν ναΰδριον ἱδρυθὲν τῷ 1245), ΕΕΒΣ 3 (1926), 193 205. Τσιγάρας Γ., Οι ζωγράφοι Κωνσταντίνος και Αθανάσιος από την Κορυτσά και το έργο τους στο Άγιον Όρος, Αθήνα 2003. Τσιγαρίδας Ε., Οι τοιχογραφίες της πρόθεσης στην Παλιά Μητρόπολη Βέροιας, Τοιχογραφίες της περιόδου των Παλαιολόγων σε ναούς της Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 1999. Τσιγαρίδας Ε., Μανουήλ Πανσέληνος ο κορυφαίος ζωγράφος της εποχής των Παλαιολόγων, Μανουήλ Πανσέληνος, εκ του Ιερού Ναού του Πρωτάτου, Θεσσαλονίκη 2003, 30 31. Τσιτουρίδου Α., Η Παναγία των Χαλκέων, Θεσσαλονίκη 1985. Φαράντος Χ., Βυζαντινές και μεταβυζαντινές εκκλησίες στις περιοχές των χωριών: Αλιβέρι, Κατακαλός, Βελούσια, Άγ. Λουκάς, Παραμερίτες, Θαρούνια, Κρεμαστός, Όριο, Μουρτάρι, Οχτωνιά, Αυλωνάρι, Άγ. Γεώργιος και Αχλαδερή της Ν. Εύβοιας, ΑΕΜ 23 (1980), 368 370, πίν. 21 23. Φουστέρης Γ., Παρατηρήσεις στη διάταξη του χριστολογικού κύκλου σε σταυροειδείς εγγεγραμμένους ναούς, Εικοστό δεύτερο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης, Πρόγραμμα και περιλήψεις εισηγήσεων, Αθήνα 2002, 118 119. Φουστέρης Γ., Τύποι βυζαντινών ναών και εικονογραφικά προγράμματα, Θεσσαλονίκη 1999 (φωτοτυπημένη μεταπτυχιακή εργασία) Χατζηδάκης Μ. Δρανδάκης Ν. Ζίας Ν. Αχειμάστου Ποταμιάνου Μ. Βασιλάκη Καρακατσάνη Α., Νάξος, Αθήνα 1989. Χατζηδάκης Μ. Μπίθα Ι., Ευρετήριο βυζαντινών τοιχογραφιών Ελλάδος Κύθήρα, Αθήνα 1997. Albani J., Die Wandmalereien der Kirche Hagios Athanasios zu Leondari, JÖB 39 (1989), 259 294, εικ. 1 39, πίν. 1 4. Bryer A. Winfield D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, Washington 1985, v. I (text) 289 294, σχ. 96 97, v. II. Constantinides E., The Wall Paintings of the Panagia Olympiotissa at Elasson in Nothern Thessaly, v.i II, Athens 1992. Coumousi A., Peintures inédites dans l église de Sainte Thecle en Eubée (Gréce), Cahiers Balkaniques 11 (1987), 59 76. Curuni S. A. Donati L., Creta Byzantina, Roma 1987. Demus O., Byzantine Mosaic Decoration, London and Henley 1948, 1973 3. Diez E. Demus O., Byzantine Mosaics in Greece. Hosios Lucas and Daphni, Cambridge Massachusetts, 1931.

Dufrenne S., Les programmes iconographiques des églises byzantines de Mistra, Paris 1970. Dufrenne S., L enrichissement du programme iconographique dans les églises byzanines du XIIIe siècle, L art byzantin du XIIIe siècle, Symposium de Sopoćani, Belgrade 1967. Djurić V., The Church of St.Sophia in Ochrid, Belgrade 1963. Gallas Κ. Wessel Κ. Borboudakis Μ., Byzantinisches Kreta, München 1983. Gerstel S., Beholding the Sacred Mysteries, Seattle London 1999. Grabar A., La peinture religieuse en Bulgarie, Paris 1928. Grabar A., Un rouleau liturgique constantinopolitain et ses peintures, DOP 8 (1954), 161 199. Grozdanov C., La peinture murale d Ochrid au XIVe siècle, Ochrid 1980. Hamann Μc Lean R. Hallensleben Η., Die Monumentalmalerei in Serbien und Macedonien vom 11. bis zum fruhen 14. Jahrhundert, Gießen 1963. Jerphanion G. de, Une nouvelle province de l art byzantin. Les églises rupestres de Cappadoce, Paris 1925 42. Hamann Μc Lean R., Grundlegung zu einer Geschihte der mittelalterlichen Monumentalmalerei in Serbien und Macedonien, Gießen 1976. Hademann Misguich L., Kurbinovo, Les fresques de Saint Georges et la peinture Byzantine du XIIe siècle, Bruxelles 1975. Kalopissi Verti S., Die Kirche der Hagia Triada bei Kranidi in der Argolis, Iconographische und stilistische Anlyze der Malereien (1244), München 1975. Kalopissi Verti S., Osservazioni iconographice sulla pittura monumentale della Grecia durante il XIII secolo, CdCRB 31 (1984). Kalopissi Verti S., Dedicatory Inscriptions and Donor Portraits in Therteenth Century Churches of Greece, Wien 1992. Kitsinger E., Reflections on the Feast Cycle in Byzantine Art, CA 36 (1988). Koukiaris S., Wall Paintings in Churches with a Limited Christological Cycle, Zograf 30 (2004/5) 111 118. Koumoussi Α., Les peintures murales de la Transfiguration de Pyrgi et de Saint Thècle en Eubée, Αθήνα 1987. Küpper H. M., Der Bautypus der Griechischen Dachtranseptkirche, Ι ΙΙ, Amsterdam 1990. Maguire H., Art and Eloquence in Byzantium, Princeton 1981. Malmquist T., Byzantine 12 th Century Frescoes in Kastoria, Agioi Anargyroi and Agios Nikolaos tou Kasnitzi, Uppsala 1979. Milković Pepek P., L église de Saint Jean Le Theologien Kaneo d Ochrid, Kulturno Naslesdvo 3 (1967). Milković Pepek P., Deloto na zographite Michailo I Eutihij, Skopje 1967 (με γαλλική περίληψη L oeuvre des peintres Michel et Eutych). Millet G., Recherchers sur l iconographie de l Évangile, aux XIVe, XVe et XVIe siècles, Paris 1916.

Millet G., Le monastère de Daphni. Histoire, Architecture, Mosaiques, Paris 1899. Millet G., Monuments Byzantins de Mistra, Paris 1910. Millet G., L école greque dans la architecture byzantine, Paris 1916. Millet G., La peinture du Moyen Âge en Yougoslavie (Serbie, Macédoine et Montenegro), Paris, I (1954), II (1957), III (1962), IV (κείμενο T. Velmans, 1969). Mojoska L., The Church of the Virgin at Bolnički, Ohrid 2001. Ousterhout R., Master Builders of Byzantium, Princeton 1999. Panayotidi M., La peinture monumentale en Grèce de la fin de l iconoclasme jusqu à l avènement des Comnènes (843 1081), CA 34 (1986), 75 107. Restle M., Die Byzantinische Wandmalerei in Kleinasien, Ι ΙΙΙ, Recklinghausen, 1967. Schulz H. J., Η βυζαντινή Λειτουργία. Μαρτυρία πίστεως και λειτουργική έκφραση, μτφρ. π. Δ. Τζέρπος, Αθήνα 1980. Semoglou A., Le Voyage outre tompe de la Vierge dans l art byzantin de la descende aux enfers a la montée au ciel, Θεσσαλονίκη 2003. Ševčenko Ν., The Life of Saint Nicholas in Byzantine Art, Torino 1983. Skawran Κ., The Development of Middle Byzantine Fresco Painting in Greece, Pretoria 1982. Spatharakis I., Byzantine Wall Paintings of Crete, Rethymnon Province Vol. I., London 1999. Spatharakis I., Dated Byzantine Wall Paintings of Crete, Leiden 2001. Subotić G., Les debutes de vie monastique aux Météores et l église du monastère d Hypapante, Zbornik za Likovne Umenosti 2 (1966). Subotić G., L église des Saints Constantin et Hélène a Ochrid, Beograd 1971. Subotić G., L école de peinture d Ochrid au XVe siècle, Beograd 1980. Subotić G., Η τέχνη των βυζαντινοσέρβων ευγενών στην Ελλάδα κατά τις τελευταίες δεκαετίες του ΙΔ αιώνα, Βυζάντιο και Σερβία κατά τον ΙΔ αιώνα, Αθήνα 1996, 179. Tischendorf C., Evangelia Apocrypha, Lipsiae 1853. Todić B., Serbian Medieval Painting. The Age of King Milutin, Belgrade 1999. Tsitouridou A., Les fresques du XIIIe siècle dans l église de la Porta Panaghia en Thessalie, Actes du XVe Congrès International d études Byzantines, II, Αθήναι 1976 (1981). Velenis G., Therteenth century Architecture in the Despotate of Epirus: The Origins of the School, Studenica et l art byzantin autour de l année 1200, Beograd 1988, 179 180. Velmans T., Deux églises Byzantines du début du XIV e siècle en Eubée, CA 18 (1968), 192 225. Walter C., Art and Ritual of the Byzantine Church, London 1982.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 16 Α. ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΔΟΣΗ ΤΟΥ ΣΤΑΥΡΕΠΙΣΤΕΓΟΥ ΝΑΟΥ... 3 Β. Η ΜΕΛΕΤΗ ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ... 5 Γ. ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ... 15 ΜΕΡΟΣ Α. ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ... 18 1. Π.Γ.Δ.Μ., Αχρίδα. Άγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη... 20 2. Π.Γ.Δ.Μ., Αχρίδα. Παναγία του Νοσοκομείου (Bolnička)... 25 3. Π.Γ.Δ.Μ., Godvije. Άγιος Γεώργιος... 29 4. Ν. Ιωαννίνων, Κωστάνιανη. Ταξιάρχης... 34 5. Ν. Τρικάλων, Μετέωρα. Μονή Υπαπαντής, καθολικό... 41 6. Ν. Αιτωλοακαρνανίας, Γαλατάς. Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος... 44 7. Ν. Αττικής, Αλεποχώρι. Σωτήρας... 47 8. Ν. Αττικής, Αφίδνες. Άγιοι Θεόδωροι... 52 9. Ν. Αττικής, Κάλαμος. Άγιος Νικόλαος... 53 10. Ν. Εύβοιας, Πυργί. Μεταμόρφωση... 59 11. Ν. Εύβοιας, Αγία Θέκλα. Αγία Θέκλα... 62 12. Ν. Εύβοιας, Χάνια Αυλωναρίου. Άγιος Δημήτριος... 67 13. Ν. Εύβοιας, Μακρυχώρι. Άγιος Δημήτριος... 73 14. Ν. Εύβοιας, Οξύλιθος. Κοίμηση της Θεοτόκου... 76 15. Ν. Εύβοιας, Σπηλιές. Οδηγήτρια... 80 16. Ν. Εύβοιας, Αμάρυνθος. Κοίμηση της Θεοτόκου... 82 17. Ν. Εύβοιας, Αμάρυνθος. Μεταμόρφωση... 85 18. Ν. Εύβοιας, Καθενοί. Αγία Τρίτη... 86 19. Ν. Εύβοιας, Βούνοι. Άγιοι Απόστολοι... 89 20. Ν. Αχαΐας, Αγρίδι. Άγιος Νικόλαος... 91 21. Ν. Κορινθίας, Κλένια. Άγιος Νικόλαος... 94 22. Ν. Κορινθίας, Σοφικό. Αγία Τριάδα... 97 23. Ν. Κορινθίας, Αγιονόρι. Άγιοι Ανάργυροι... 100 24. Ν. Αργολίδας, Κρανίδι. Αγία Τριάδα... 102 25. Ν. Αργολίδας, Κρανίδι. Άγιος Ανδρέας... 105

26. Ν. Αρκαδίας, Λεοντάρι. Άγιος Αθανάσιος... 108 27. Ν. Μεσσηνίας, Πήδημα. Αγία Κυριακή... 114 28. Ν. Μεσσηνίας, Αίπεια, Άγιος Γεώργιος... 117 29. Ν. Μεσσηνίας, Κάμπος Αβίας. Άη Γιαννάκης... 118 30. Ν. Μεσσηνίας, Σταυροπήγι. Άγιοι Ιωάννης Πρόδρομος και Νικόλαος... 120 31. Ν. Μεσσηνίας, Πλάτσα. Αγία Παρασκευή... 123 32. Ν. Μεσσηνίας, Μ. Καστάνια. Άγιος Νικόλαος... 127 33. Ν. Λακωνίας, Αγόριανη. Άγιος Νικόλαος... 129 34. Ν. Λακωνίας, Αμύκλες. Προφήτης Ηλίας... 132 35. Ν. Λακωνίας, Γκοριτσά. Ταξιάρχης... 136 36. Ν. Λακωνίας, Γκοριτσά. Άγιος Ιωάννης Πρόδρομος... 139 37. Ν. Λακωνίας, Κροκεές. Άγιος Δημήτριος... 140 38. Ν. Λακωνίας, Κροκεές. Κοίμηση της Θεοτόκου... 144 39. Ν. Λακωνίας, Γεράκι, Κάστρο. Αγία Παρασκευή... 147 40. Ν. Λακωνίας, Γεράκι, Κάστρο. Άγια Θεοφάνεια... 150 41. Ν. Λακωνίας, Γεράκι, Κάστρο. Ταξιάρχης... 152 42. Ν. Χανίων, Μουρί Κισσάμου. Άγιος Νικόλαος... 154 43. Ν. Χανίων, Άνυδροι. Άγιος Γεώργιος... 158 44. Ν. Χανίων, Σπανιάκος. Άγιος Γεώργιος... 161 45. Ν. Ηρακλείου, Αρκαλοχώρι. Αρχάγγελος Μιχαήλ... 164 46. Ν. Ηρακλείου, Γεράκι. Παναγία Ευαγγελίστρια... 169 47. Ν. Ηρακλείου, Χάρακας. Αγία Παρασκευή... 171 48. Ν. Ηρακλείου, Ευαγγελισμός. Παναγία... 173 49. Ν. Λασιθίου, Βουλισμένη. Παναγία... 176 ΜΕΡΟΣ Β. ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΣΤΟΥΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥΣ ΣΤΑΥΡΕΠΙΣΤΕΓΟΥΣ ΝΑΟΥΣ... 179 ΚΕΦ. I. ΤΡΟΠΟΙ ΔΙΑΧΩΡΙΣΜΟΥ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΕΝΟΤΗΤΩΝ... 180 Α. ΓΕΝΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ... 180 Β. ΖΩΝΕΣ ΚΑΙ ΕΠΙΠΕΔΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ... 188 Γ. ΧΡΗΣΗ ΚΑΝΑΒΟΥ ΚΑΙ ΤΑΙΝΙΩΝ... 190 ΚΕΦ. II. ΘΕΜΑΤΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ 193 Α. ΚΑΘΕΤΟΙ ΤΟΙΧΟΙ ΚΑΙ ΑΨΙΔΑ ΙΕΡΟΥ... 193 1. Κυρίως Ναός... 193 2. Ιερό Βήμα... 195 α. Μεμονωμένες μορφές... 195 β. Παραστάσεις εντός του ιερού Βήματος... 196 Β. ΗΜΙΚΥΛΙΝΔΡΙΚΕΣ ΚΑΜΑΡΕΣ ΚΑΙ ΤΥΜΠΑΝΑ... 200 1. Βασικός χριστολογικός κύκλος... 201 2. Κύκλος των Παθών και των Μετά την Ανάσταση... 208 3. Θεομητορικός κύκλος... 211 4. Κύκλοι που σχετίζονται με την επωνυμία του ναού... 215

Γ. ΝΑΡΘΗΚΕΣ... 219 ΚΕΦ. III. ΦΟΡΑ ΚΑΙ ΔΙΑΤΑΞΗ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΕΝΟΤΗΤΩΝ... 222 Α. ΦΟΡΑ... 222 Β. ΤΡΟΠΟΙ ΔΙΑΤΑΞΗΣ ΧΡΙΣΤΟΛΟΓΙΚΟΥ ΚΥΚΛΟΥ... 225 1. Τμήμα του ενιαίου χριστολογικού κύκλου στην εγκάρσια καμάρα... 226 α. Εκκίνηση... 226 i. Εκκίνηση του κύκλου αποκλειστικά με χριστολογικές παραστάσεις... 227 ii. Εκκίνηση του κύκλου από την εγκάρσια καμάρα με συνδυασμό χριστολογικών και θεομητορικών παραστάσεων.... 229 β. Ολοκλήρωση... 231 γ. Ενδιάμεσες παραστάσεις... 231 2. Εγκάρσια καμάρα με αυτοτελές εικονογραφικό πρόγραμμα... 233 α. Χερουβικός Ύμνος... 233 β. Δευτέρα Παρουσία... 239 γ. Σταυρός και ανεικονικός διάκοσμος... 239 δ. Βίοι Αγίων... 240 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... 242 ΜΕΡΟΣ Γ ΣΧΕΔΙΑ

Εισαγωγή

Εισαγωγή 2

Εισαγωγή Α. ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΔΟΣΗ ΤΟΥ ΣΤΑΥΡΕΠΙΣΤΕΓΟΥ ΝΑΟΥ Ο τύπος των σταυρεπίστεγων ναών έχει απασχολήσει την έρευνα ήδη από τις πρώτες συνθετικές μελέτες της βυζαντινής αρχιτεκτονικής. Ο G. Millet αξιοποιώντας υλικό του Γ. Λαμπάκη, ο οποίος είχε εισηγηθεί τον όρο «σταυρεπίστεγος» 1, καθώς και του G. Gerola 2, επεσήμανε την ιδιαιτερότητα του τύπου στην θεμελιώδη για την βυζαντινή αρχιτεκτονική μελέτη του. Προεκτείνοντας μάλιστα τις απόψεις του για την ανατολική προέλευση των θολοσκεπών βασιλικών, εισηγήθηκε την θεωρία περί καταγωγής του τύπου από τη Μεσοποταμία 3. Πέρα από μια πρόσκαιρη απήχηση 4 η θεωρία αυτή σύντομα εγκαταλείφθηκε και η έ ρευνα στράφηκε σε άλλες κατευθύνσεις. Ο Α. Ορλάνδος στο βασικό για την έ ρευνα του τύπου άρθρο του «Οι σταυρεπίστεγοι ναοί της Ελλάδος» 5, διατύπωσε την άποψη ότι πρόκειται για μια αυτόχθονη δημιουργία της βυζαντινής ναοδομίας. Παράλληλα, στην ίδια μελέτη, έθεσε τις βάσεις μιας τυπολογικής ταξινόμησης των παραλλαγών του τύπου, κατατάσσοντας τους μέχρι τότε γνωστούς σταυρεπίστεγους ναούς σε τρεις βασικές κατηγορίες. Αν και μετά την επισήμαν 1 Α. Ορλάνδος, Οι σταυρεπίστεγοι ναοί της Ελλάδος, ΑΒΜΕ 1 (1935), 41. 2 G. Gerola, Monumenti Venetti nell isola di Creta, II, εικ. 174 (Παναγία Ευαγγελισµού / Μουχτάρων), εικ. 173-175 (Παναγία Αλαγνίου), εικ. 176 (Παναγία Βουλισµένης), 177 (Άγιοι Απόστολοι Α. Μουλίων), εικ. 209 (Άγιος Γεώργιος Αλικιανού), εικ. 236 (Σωτήρας Σταµνών), εικ. 238 (Άγιος Γεώργιος Σπανιάκου), εικ. 239, 240 (Άγιος Νικόλαος Μουρίου), εικ. 179, 252, 254 (Αρχάγγελος Αρκαλοχωρίου), εικ. 278 (Παναγία Αυγενικής). Βλ. επίσης στην ελληνική µετάφραση του έργου G. Gerola, Βενετικά µνηµεία της Κρήτης, Κρήτη 1993, όπου τηρήθηκε η αρίθµηση των εικόνων του πρωτοτύπου. 3 G. Millet, L école greque dans la architecture byzantine, Paris 1916, 48-53. Ο Millet θεωρεί τον σταυρεπίστεγο τύπο παραλλαγή της θολωτής βασιλικής. 4 Για την απήχηση της θεωρίας βλ. Γ. ηµητροκάλλης, καταγωγ τν σταυρεπιστέγων ναν, Χαριστήριον ες ναστάσιον Κ. ρλάνδον, τ. Β, θναι 1966, 188. Βλ. επίσης και Ν. Νικονάνος, Βυζαντινοί ναοί της Θεσσαλίας από το 10 ο αιώνα ως την κατάκτηση της περιοχής από τους Τούρκους, Αθήναι 1979, 148. 5 Α. Ορλάνδος, Οι σταυρεπίστεγοι ναοί της Ελλάδος, ΑΒΜΕ 1(1935), 41-52. 3

Εισαγωγή ση νέων παραλλαγών έγιναν κάποιες προσθήκες 6, η ταξινόμηση του Ορλάνδου, παρά τις όποιες ελλείψεις της, παρέμεινε καθολικά αποδεκτή 7. Η χρονική συγκυρία της εμφάνισης του τύπου 8, αλλά και η διάδοσή του σε φραγκοκρατούμενες και βενετοκρατούμενες περιοχές, έφεραν αναπόφευκτα στο επίκεντρο της έρευνας το ζήτημα της πιθανής προέλευσής του από τη Δύση. Οι υποστηρικτές της θεωρίας αυτής 9, αναζητώντας τα πρωτότυπα κυρίως στην Ιταλία, επικαλούνται παραδείγματα τα οποία, ενώ τυπολογικά διαθέτουν τα βασικά χαρακτηριστικά του τύπου, απέχουν πολύ από τις αναλογίες και το γενικότερο ύφος των βυζαντινών σταυρεπίστεγων ναών 10. 6 Ο Π. Βοκοτόπουλος πρότεινε την προσθήκη δύο κατηγοριών ( και Ε) προκειµένου να ενταχθούν νέα παραδείγ- µατα του τύπου, Βλ. Π. Βοκοτόπουλος, Ο ναός του Αγίου Μηνά στο Μονοδένδρι του Ζαγορίου, Εκκλησίες µετά την Άλωση 1 (1979), 116 και υποσηµ. 20, 21. 7 Στην παρούσα εργασία χρησιµοποιούµε την ταξινόµηση του Ορλάνδου, καθώς όλοι σχεδόν οι εξεταζόµενοι ναοί εντάσσονται στις βασικές κατηγορίες Α, Β, Γ και τις παραλλαγές τους. Εξαίρεση αποτελει ο δίκλιτος ναός των Αγίων Ιωάννη και Νικολάου στο Σταυροπήγι (Κ30), ο οποίοι αποτελει ουσιαστικά παραλλαγή της απλούστερης µορφής των σταυρεπίστεγων ναών. Επίσης σε ιδιαίτερη κατηγορία θα µπορούσαν να ενταχθούν ο Άγιος Νικόλαος Αγριδίου (Κ20) και ο Ταξιάρχης Γερακίου (Κ41), που παρουσιάζουν µια ιδιοµορφία ως προς την ύπαρξη τυφλών αψιδωµάτων βόρεια και νότια, κατά το πλάτος της εγκάρσιας καµάρας. Αν και όλες αυτές οι περιπτώσεις καλύπτονται από την σχολαστική ταξινόµηση των παραλλαγών που εισηγήθηκε ο αρχιτέκτονας Μ. ωρής, θεωρούµε ότι δεν είναι ακόµη γνωστή στην έρευνα και η χρήση της είναι δυνατόν να επιφέρει σύγχυση Βλ. Μ. ωρής, Πρόταση για την τυπολογία των σταυρεπίστεγων ναών και τους αντίστοιχους συµβολισµούς, 11 ο Συµπόσιο βυζαντινής και µεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης, Αθήνα 1991, 45-6 και του ίδιου, Η τυπολογία των σταυρεπίστεγων ναών, Αθήνα 2004, (φωτοτυπηµένο τεύχος, στο εξής: ωρής, Τυπολογία), 11-19 και 90-109. 8 Το έτος 1244, στο οποίο χρονολογείται µε γραπτή επιγραφή ο γραπτός διάκοσµος της Αγίας Τριάδας Κρανιδίου (Κ24), θεωρούνταν συµβατικά το χρονικό σηµείο εµφάνισης τύπου. Πρόσφατα το χρονικό αυτό όριο διαφοροποιήθηκε κατά έξη έτη, όταν επισηµάνθηκε ότι ο αρχικός τύπος της Παναγίας του Μπρυώνη στο Νεοχωράκι της Άρτας, που χρονολογείται το 1238, ήταν σταυρεπίστεγος, βλ. G. Velenis, Therteenth-century Architecture in the Despotate of Epirus: The Origins of the School, Studenica et l art byzantin autour de l année 1200, Beograd 1988, 179-180. 9 H. Hallensleben, ΒΖ 66 (1973), 12-9, H.-M. Küpper, Der Bautypus der Griechischen Dachtranseptkirche, Ι, Amsterdam 1990, 152. 10 Ο R. Kreutheimer, παρά το γεγονός ότι δεν ασχολήθηκε ιδιαίτερα µε τον σταυρεπίστεγο τύπο, δεν παρέλειψε να διατυπώσει τις αντιρρήσεις του σχετικά µε την πιθανότητα οι βασιλικές της Ν. Ιταλίας µε υπερυψωµένο εγκάρσιο κλίτος να έχουν οποιαδήποτε επίδραση στη διαµόρφωσή του. Βλ. R. Kreutheimer, Παλαιοχριστιανική και βυζαντινή αρχιτεκτονική, Αθήνα 1991, 625, υποσηµ. 5. Χαρακτηριστικό είναι επίσης το γεγονός ότι δεν έχει επιβεβαιωθεί η οικοδόµηση σταυρεπίστεγων ναών για χρήση από τους δυτικούς που εγκαταστάθηκαν στον ελλαδικό χώρο. Ακόµη και στην περίπτωση του Αγίου Γεωργίου Ανδρούσας τα έντονα δυτικά µορφολογικά και κατασκευαστικά στοιχεία, ανάλογα µε εκείνα της Παναγίας Βλαχέρνας στην Ηλεία, µαρτυρούν απλώς φραγκική επίδραση η οποία δεν πιστοποιεί λειτουργική χρήση από το δυτικό δόγµα. Βλ. Χ. Μπούρας, γιος Γεώργιος νδρούσης, Χαριστήριον ες ναστάσιον Κ. ρλάνδον, τ. Β, Αθναι 1966, 281-284. 4

Εισαγωγή Ανεξάρτητα από το ζήτημα των έξωθεν επιδράσεων, αδιαμφισβήτητο είναι το γεγονός ότι, ανάμεσα στον απλό μονόχωρο καμαροσκεπή και τον τρουλαίο σταυροειδή εγγεγραμμένο ναό, διαμορφώθηκε ένας νέος ναοδομικός τύπος, ο οποίος ενσωματώθηκε στα αισθητικά και κατασκευαστικά δεδομένα της βυζαντινής αρχιτεκτονικής. Επίσης, έγκαιρα είχε παρατηρηθεί ότι τα βασικά κατασκευαστικά και μορφολογικά δεδομένα του τύπου ήταν ήδη γνωστά στη βυζαντινή ναοδομία, πέρα από κάθε υπόνοια εξωτερικής επιρροής, σε τριμερείς νάρθηκες σταυροειδών εγγεγραμμένων ναών με σταυρεπίστεγη κάλυψη 11. Τέλος, αξιοπρόσεκτη είναι και η άποψη ότι παλαιοχριστιανικές βασιλικές με υπερυψωμένο εγκάρσιο κλίτος, επέδρασαν ενδεχομένως αποφασιστικά στην διαμόρφωση των τρίκλιτων σταυρεπίστεγων της Ηπείρου 12 και πάντως πολύ περισσότερο από αντίστοιχα μνημεία της Ιταλίας. Β. Η ΜΕΛΕΤΗ ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ Η έννοια του εικονογραφικού προγράμματος είναι συνυφασμένη με την βυζαντινή μνημειακή ζωγραφική. Η οργάνωση του εντοίχιου διακόσμου με θεματικούς κύκλους που προσαρμόζονται στις προσφερόμενες επιφάνειες ανάλογα με τον συμβολισμό και την ιεράρχησή τους, έχει την καταγωγή της στην ύ στερη αρχαιότητα 13 και αποτέλεσε βασικό στοιχείο της διακόσμησης του εσωτερικού των ναών. Όταν ο Διονύσιος ο εκ Φουρνά στην Ερμηνεία του έδινε οδηγίες για την οργάνωση των κύκλων και των παραστάσεων ανάλογα με τον τύπο του 11 Γ. ηµητροκάλλης, καταγωγ τν σταυρεπιστέγων ναν, Χαριστήριον ες ναστάσιον Κ. ρλάνδον, τ. Β, Αθναι 1966, 187-211. Σύµφωνα µε τον ηµητροκάλλη, οι νάρθηκες αυτοί εµφανίζονται σε περιοχές όπου αργότερα διαδόθηκε σταυρεπίστεγος τύπος. 12 D. Pallas, Epiros, RbK, στ. 278. Ο Ορλάνδος υποθέτει ότι βασιλικές µε εγκάρσιο κλίτος όπως της Παραµυθιάς και του Βουθρωτού, ενδεχοµένως να είχαν στέγαση ανάλογη των σταυρεπίστεγων ναών, βλ. Α. Ορλάνδου, Η ξυλόστεγος παλαιοχριστιανική βασιλική της µεσογειακής λεκάνης, Αθήναι 1952, 1994 2, 172-173, εικ.128-131. 13 A. Grabar, Christian Iconography. A Study of its Origins, Princeton 1968, 7-10, 15, 5