ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΜΗΔΕΙΑΣ ΤΟΥ ΕΥΡΙΠΙΔΗ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΡΩΣΣΟΓΛΟΥ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΠΕΑΕΚ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΣΠΟΥΔΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ Β ΚΥΚΛΟΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΜΗΔΕΙΑΣ ΤΟΥ ΕΥΡΙΠΙΔΗ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΡΩΣΣΟΓΛΟΥ Επιβλέπουσα καθηγήτρια: ΦΡΑΓΚΙΣΚΗ ΑΜΠΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ Μέλη τριμελούς επιτροπής: ΝΤΕΙΒΙΝΤ ΚΟΝΟΛΛΥ ΕΒΙΝΑ ΣΙΣΤΑΚΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2012

2

3 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΡΟΛΟΓΟΣ...1 Α. ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ...6 Α.1. ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΤΩΝ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ... 7 Α.2. Η ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ ΩΣ ΕΝΔΟΓΛΩΣΣΙΚΗ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ... 9 Α.3. Η ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΔΡΑΜΑΤΟΣ Β. Η ΜΗΔΕΙΑ ΤΟΥ ΕΥΡΙΠΙΔΗ ΚΑΙ ΟΙ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΤΗΣ...19 Β.1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Β.2. ΔΟΜΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ Β.3. Η ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΤΟ ΥΦΟΣ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ ΚΑΙ ΕΙΔΙΚΟΤΕΡΑ Η ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΤΟ ΥΦΟΣ ΤΟΥ ΕΥΡΙΠΙΔΗ Β.4. ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΜΗΔΕΙΑΣ Β.4.1. ΟΙ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΤΟ 19 Ο ΑΙΩΝΑ Β.4.2. ΟΙ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΤΟΝ 20 Ο ΑΙΩΝΑ Β.4.3.ΟΙ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ Γ. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ...44 Γ.1.ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΥΛΙΚΟΥ Γ.2. ΕΠΙΛΟΓΗ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΩΝ Γ ΜΕΘΟΔΟΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ Δ. ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΩΝ ΧΩΡΙΩΝ...57 Δ.1. ΜΟΝΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΤΡΟΦΟΥ (ΣΤ. 1-48) Δ.2.ΛΥΡΙΚΑ ΜΕΡΗ Δ.3. ΙΚΕΣΙΑ (ΣΤ ) Δ.4. Ο ΜΟΝΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΜΗΔΕΙΑΣ (ΣΤ ) Δ.5. ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΡΗΣΗ (ΣΤ ) Ε.ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΩΝ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΩΝ...76 Ε.1. ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ Ε.1.α. Σακορράφος (1885/1894) Ε.1.β Παπαχαρίσης (1953) Ε.1.γ. Σύγκριση των φιλολογικών μεταφράσεων Σακκοράφου και Παπαχαρίση Ε.2. ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ Ε.2.α. Περγιαλίτης (1904) Ε.2.β. Λεκατσάς (1939) Ε.2.γ. Ρούσσος (1992) Ε.2.δ. Σύγκριση των λογοτεχνικών μεταφράσεων Ε.3. ΘΕΑΤΡΙΚΕΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ Ε.3.α.Μυρτιώτισσα (1933) Ε.3.β. Χειμωνάς (1989) Ε.3.γ. Σύγκριση των θεατρικών μεταφράσεων ΣΤ. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...239

4 ΣΤ.1. ΠΡΟΛΟΓΟΙ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΩΝ ΣΤ.2. ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΚΑΤΗΓΟΡΙΩΝ Ζ. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Η. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ Η.1. ΠΙΝΑΚΑΣ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΕΝΩΝ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΩΝ Η.2. ΠΙΝΑΚΑΣ ΜΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΕΝΩΝ ΘΕΑΤΡΙΚΩΝ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΩΝ Η.3: ΧΩΡΙΑ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΩΝ Θ. ΠΕΡΙΛΗΨΗ...278

5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η μετάφραση των κλασικών γλωσσών, αρχαίας ελληνικής και λατινικής, αποτελεί ένα μεγάλο κεφάλαιο στην ιστορία της μετάφρασης και συνδέεται άμεσα με την ιστορία του δυτικού, τουλάχιστον, πολιτισμού. Τα κλασικά κείμενα μεταφράζονταν και εξακολουθούν να μεταφράζονται από φιλολόγους, λογοτέχνες, μαθητές σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης, σε όλες σχεδόν τις γλώσσες του κόσμου. Ωστόσο, η μετάφραση των αρχαίων ελληνικών κειμένων στα νέα ελληνικά, είτε χαρακτηριστεί ως «ενδογλωσσική» μετάφραση είτε όχι, και ανεξάρτητα από τις ιδεολογικές προεκτάσεις που συχνά της αποδίδονται (κατάδειξη της συνέχειας της ελληνικής γλώσσας, ανάδειξη της νέας ελληνικής σε γλωσσικό όργανο ικανό να εκφράσει τα υψηλά νοήματα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας) αποτελεί ένα ξεχωριστό πεδίο μεταφραστικής έρευνας. Η δε μετάφραση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας αποτελεί το ειδικότερο αντικείμενο της παρούσας διατριβής, σε μια προσπάθεια να καταδειχθούν τα μεταφραστικά προβλήματα του συγκεκριμένου είδους και να διερευνηθούν οι τρόποι αντιμετώπισής τους από τους εκάστοτε μεταφραστές. Το αρχαίο ελληνικό δράμα, τόσο στη δραματική όσο και στην κωμική του έκφανση, αποτελεί ένα μοναδικό λογοτεχνικό είδος που συνδυάζει τον ποιητικό λόγο, τη μουσική και το χορό και το οποίο ολοκληρώνεται μόνο μέσα από τη θεατρική πράξη. Το γεγονός ότι το προς μετάφραση κείμενο είναι τμήμα ενός πολυσύνθετου πολιτιστικού φαινομένου στερεί ίσως από τη μετάφραση τη ζωντάνια και την αμεσότητα της θεατρικής εμπειρίας. Εφόσον δε πρόκειται για έμμετρο ποιητικό κείμενο, η μετάφραση καλείται να δώσει λύσεις στα λογοτεχνικά ζητήματα της επιλογής του κατάλληλου μέτρου, ύφους και γλώσσας. Επιπλέον, η ένταξή του στο πλαίσιο των δραματικών γιορτών της αρχαιότητας εγείρει ερωτήματα αναφορικά με την πρόσληψη του κειμένου από το σύγχρονό του κοινό και τη διαφοροποίηση ως προς την πρόσληψή του από το κοινό των μεταγενέστερων εποχών. Τα προβλήματα αυτά έχουν σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό επισημανθεί κατά καιρούς είτε από μεταφραστές είτε από άλλους μελετητές του αρχαίου ελληνικού δράματος και αντιστοίχως έχουν διατυπωθεί γενικευτικές 1

6 κρίσεις τόσο για τη μετάφραση της αρχαίας ελληνικής γραμματείας εν γένει όσο και της τραγωδίας ή της κωμωδίας ειδικότερα. Οι προϋπάρχουσες εργασίες, ωστόσο, παρουσιάζουν σημαντικές ελλείψεις, καθώς, εκτός από τους προλόγους των μεταφραστών, πρόκειται κυρίως για σύντομα άρθρα ή ανακοινώσεις σε συνέδρια που αναπόφευκτα δεν εξαντλούν το θέμα και όταν επιχειρούν να προβούν σε γενικά συμπεράσματα δεν είναι δυνατόν να τα τεκμηριώσουν επαρκώς. Επιπλέον, κατά κανόνα σπάνια απαντάται θεωρητικός προβληματισμός για τα μεταφραστικά ζητήματα. Η αρχική πρόθεση για μελέτη εν γένει των μεταφράσεων της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας, ακόμη και αν εξαρχής το αριστοφανικό έργο αποκλείστηκε από το ερευνητικό πεδίο λόγω των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της κωμωδίας που χρήζουν ειδικής αντιμετώπισης, 1 αποδείχθηκε ουτοπική, καθώς μια πρόχειρη αναζήτηση βιβλιογραφικών δεδομένων μόνο για τις έμμετρες μεταφράσεις τραγωδιών στα νέα ελληνικά, με βάση τα στοιχεία της βιβλιογραφίας των Αγγελινάρα Οικονόμου μέχρι το 1978, μας φέρνει αντιμέτωπους με 294 μεταφράσεις (χωρίς να υπολογίζονται οι μεταφράσεις εκτενών συχνά αποσπασμάτων), 62 του Αισχύλου, 90 του Σοφοκλή και 142 του Ευριπίδη. 2 Είναι σαφές ότι τόσο το γενικότερο μεταφραστικό ενδιαφέρον για την αρχαία ελληνική γραμματεία που μαρτυρούν οι εκδοτικές προσπάθειες της τελευταίας τριακονταετίας όσο και το πλήθος των παραστάσεων τραγωδιών κάθε χρόνο, αυξάνουν εν τέλει κατά πολύ τον αριθμό των προς εξέταση μεταφράσεων. Προκειμένου να καταστεί δυνατή η εις βάθος μελέτη των μεταφράσεων κρίθηκε απαραίτητος ο περιορισμός σε ένα μόνο δράμα. Μεταξύ των πιο ενδιαφερόντων κειμένων, κυρίως λόγω της απήχησής του και του πλήθους των ερμηνειών που έχει πυροδοτήσει, επιλέχθηκε η Μήδεια του Ευριπίδη, η οποία λόγω ακριβώς των αντικρουόμενων ερμηνειών απασχόλησε πολλούς και σημαντικούς μεταφραστές, κλασικούς φιλολόγους αλλά και λογοτέχνες, από τον Λεκατσά μέχρι τον Γιατρομανωλάκη, από τον Πρεβελάκη μέχρι τον Χειμωνά. 1 Ενδεικτικά για τα μεταφραστικά προβλήματα του Αριστοφάνη βλ. Σηφάκης (1985), Degani (1991), Mastromarco (1991). 2 Αγγελινάρας Οικονόμου (1979). 2

7 Η παρούσα εργασία κινείται στο χώρο της περιγραφικής μεταφρασεολογίας και αποσκοπεί στην κατά το δυνατόν αναλυτική περιγραφή των μεταφράσεων και στην ερμηνεία των εκάστοτε μεταφραστικών επιλογών. Επομένως, ο δομικός άξονάς της προσδριορίζεται από τη μελέτη των μεμονωμένων μεταφράσεων και στη συνέχεια από την μεταξύ τους σύγκριση. Μέσω της κατηγοριοποίησης των μεταφράσεων σε φιλολογικές, λογοτεχνικές και θεατρικές καθίσταται ευχερέστερη η επιλογή αντιπροσωπευτικών μεταφράσεων από κάθε κατηγορία, καθώς απώτερος σκοπός είναι η συγκριτική μελέτη των μεταφράσεων ανά κατηγορία αλλά και η σύγκριση μεταξύ των διαφορετικών κατηγοριών, ούτως ώστε να διερευνηθεί σε ποιο βαθμό διαφοροποιείται ο τρόπος του μεταφράζειν ανάλογα με το είδος της μετάφρασης. Καθώς τα όρια μεταξύ των τριών ειδών μετάφρασης συχνά είναι δυσδιάκριτα, ο μοναδικός περιορισμός που τέθηκε ήταν ο αποκλεισμός των μη δημοσιευμένων μεταφράσεων που χρησιμοποιήθηκαν για θεατρικές παραστάσεις, συνήθως εκπονημένες από τους ίδιους τους σκηνοθέτες, και για τις οποίες υπήρχαν έμμεσες μόνο μαρτυρίες. Εξάλλου, στην πλειονότητά τους αποτελούν περισσότερο διασκευές που εξυπηρετούν τη σκηνοθετική προσέγγιση και ως εκ τούτου θα απαιτούσαν την εις βάθος μελέτη θεωριών για τη σκηνοθεσία του αρχαίου δράματος. Η ανάλυση, ωστόσο, καθαρά θεατρολογικών θεμάτων, τα οποία ούτως ή άλλως έχουν τύχει μεγαλύτερης προσοχής από ό,τι η μετάφραση του αρχαίου δράματος, δεν αποτελεί desideratum της παρούσας έρευνας, η οποία περιορίζεται στο χώρο της μεταφρασεολογίας και εστιάζει ειδικότερα στην ενδογλωσσική μετάφραση. Παρά τον καθαρά περιγραφικό προσανατολισμό της εργασίας, δεν είναι δυνατό να αγνοηθεί το θεωρητικό σκέλος των μεταφραστικών σπουδών, στο βαθμό που η περιγραφή και ανάλυση των μεταφράσεων αφενός εδράζεται στη θεωρητική διάκριση των διαφορετικών ειδών μετάφρασης και αφετέρου καλείται να χρησιμοποιήσει όρους εννοιολογικά φορτισμένους λόγω του προϋπάρχοντος θεωρητικού προβληματισμού τόσο ως προς τα γενικά ζητήματα μετάφρασης των κλασικών γλωσσών όσο και ως προς την επιμέρους κατηγορία της ενδογλωσσικής μετάφρασης και άλλα ειδικότερα θέματα. Ως εκ τούτου, το πρώτο κεφάλαιο 3

8 αφιερώνεται στη συνοπτική παρουσίαση των βασικών θεωρητικών ζητημάτων που σχετίζονται με τη μετάφραση της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Το δεύτερο κεφάλαιο περιέχει μια συνοπτική παρουσίαση των βασικών χαρακτηριστικών της Μήδειας, της δραματουργικής τέχνης του Ευριπίδη και των δομικών γνωρισμάτων της δραματικής τέχνης της κλασικής εποχής, εφόσον τα στοιχεία αυτά είναι απαραίτητα για την κατανόηση της ανάλυσης των μεταφράσεων. Στη συνέχεια παρουσιάζονται συνοπτικά όλες οι δημοσιευμένες μεταφράσεις της Μήδειας, καθώς η συνολική εποπτεία του υλικού αποτελεί τη βασική προϋπόθεση ώστε στη συνέχεια να επιλεχθεί ένα μικρό αλλά ενδεικτικό δείγμα μεταφράσεων το οποίο θα αποτελέσει τον βασικό κορμό της αναλυτικής περιγραφής και συγκριτικής μελέτης των μεταφράσεων. Τα κριτήρια επιλογής αναπτύσσονται στο τρίτο κεφάλαιο που αφορά σε ζητήματα μεθοδολογίας και μετά από τη συνοπτική παρουσίαση των χωρίων, η ανάλυση αποτελεί αντικείμενο του πέμπτου κεφαλαίου όπου ανά κατηγορίες περιγράφονται οι επιλεχθείσες μεταφράσεις: οι φιλολογικές του Σακορράφου και του Παπαχαρίση, οι λογοτεχνικές των Περγιαλίτη, Λεκατσά και Ρούσσου και οι θεατρικές της Μυρτιώτισσας και του Χειμωνά. Μέσω της παρουσίασης των μεμονωμένων μεταφράσεων και της σύγκρισης αρχικά εντός της κάθε κατηγορίας και στη συνέχεια μεταξύ των διαφορετικών κατηγορικών μετάφρασης επιχειρείται η ανίχνευση ομοιοτήτων και διαφορών με προοπτική να δοθεί απάντηση στο ερώτημα εάν οι κατηγορίες είναι επαρκώς διακριτές ή εάν κάθε μεταφραστής υιοθετεί κατά περίπτωση συγκεκριμένες μεταφραστικές πρακτικές. Αποτελεί σύνηθες φαινόμενο η ένταξη των δραματικών έργων των αρχαίων Ελλήνων στα κείμενα που πολύ δύσκολα μεταφράζονται και συχνά προτάσσονται τα ιδιότυπα και μοναδικά μεταφραστικά τους προβλήματα ως η αιτία λόγω της οποίας δεν έχουν επηρεάσει τη διεθνή θεωρία της λογοτεχνικής μετάφρασης. Το ζητούμενο, όμως, είναι μέσω της ανάλυσης των μεταφράσεων ενός σημαντικού έργου της αρχαιότητας να σκιαγραφηθεί η νεοελληνική μεταφραστική αντίληψη για το αρχαίο δράμα και ει δυνατόν μέσω των 4

9 συμπερασμάτων από τη συγκριτική μελέτη των μεταφράσεων να συναχθούν γενικότερα συμπεράσματα για τις βασικές μεταφραστικές αρχές που τη διέπουν. 5

10 Α. ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Η παρούσα εργασία κινείται στο πεδίο της περιγραφικής μεταφρασεολογίας με προσανατολισμό προς το προϊόν. 3 Παρά ταύτα η εξέταση θεωρητικών θεμάτων κρίνεται αναγκαία προϋπόθεση για την κατανόηση της ανάλυσης που θα ακολουθήσει και για την ένταξη της στο ευρύτερο πλαίσιο του μεταφραστικού προβληματισμού. Η πληθώρα θεωρητικών προσεγγίσεων για τη διαγλωσσική μετάφραση, σε αντίθεση με την ανυπαρξία ενός θεωρητικού μοντέλου για την ενδογλωσσική μετάφραση, εύλογα δημιουργεί την προσδοκία για τη διαμόρφωση ενός θεωρητικού σχήματος για την ενδογλωσσική μετάφραση. Ωστόσο, το εγχείρημα διατύπωσης ενός γενικότερου θεωρητικού σχήματος για την ενδογλωσσική μετάφραση, το οποίο θα έπρεπε να λάβει υπόψη τα διάφορα είδη πεζού και ποιητικού λόγου της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, υπερβαίνει κατά πολύ το πλαίσιο και τις προθέσεις της παρούσας εργασίας, η οποία ρητά ασχολείται με την τραγική έκφανση του αρχαίου ελληνικού δράματος. Η παραίτηση από τη διατύπωση μιας γενικής θεωρίας για την ενδογλωσσική μετάφραση δεν αποκλείει, ωστόσο, την ενασχόληση με θεωρητικά ζητήματα της μετάφρασης των αρχαίων ελληνικών. Η διερεύνηση των ιδιαίτερων γνωρισμάτων της μετάφρασης της αρχαίας ελληνικής γραμματείας τόσο στο πλαίσιο της μετάφρασης των κλασικών γλωσσών όσο και στο πλαίσιο της ενδογλωσσικής μετάφρασης, αφού προηγουμένως επιχειρηθεί μια ανάλυση του όρου ενδογλωσσική μετάφραση, καθώς και η εξέταση των βασικών μορφών μετάφρασης του αρχαίου δράματος με παράλληλη αναφορά στις βασικότερες απόψεις για τη δυνατότητα μετάφρασης των δραματικών κειμένων και τους περιορισμούς που θέτει το συγκεκριμένο είδος, οδηγεί προς τη σκιαγράφηση ενός συνεκτικού θεωρητικού λόγου περί της μετάφρασης της αρχαίας τραγωδίας ως επιμέρους κατηγορίας της ενδογλωσσικής μετάφρασης. 3 Για μια συνολική καταγραφή των διαφορετικών κατηγοριών μεταφρασεολογικών προσεγγίσεων βλ. Munday (2004:33). 6

11 Α.1. Γενικά για τη μετάφραση των κλασικών κειμένων Η μετάφραση των κλασικών κειμένων αποτελεί ιδιαίτερο πεδίο μεταφραστικού προβληματισμού όχι μόνο λόγω της χρονικής απόστασης των κειμένων της αρχαίας ελληνικής και λατινικής γραμματείας αλλά και εξαιτίας του χαρακτηρισμού τους ως «κλασικών». Η έννοια του κλασικού 5, συνδεδεμένη άμεσα με την ιδέα της ανωτερότητας, ανάγει τα κείμενα αυτά σε δημιουργήματα ιδιαίτερης πολιτισμικής αξίας και τα τοποθετεί στον πυρήνα του λογοτεχνικού κανόνα. Το ειδικό βάρος που προσδίδει ο όρος κλασικός στα κείμενα αυτά συχνά οδηγεί στην ιεροποίησή τους και στην υιοθέτηση ακραίων απόψεων, από την αδυναμία μετάφρασής τους μέχρι τη δυνατότητα εξύψωσης των υπόλοιπων γλωσσών μέσω της επαφής με τις εξιδανικευμένες κλασικές γλώσσες. Όλες οι ενστάσεις ως προς τη μετάφραση των κλασικών κειμένων ανάγονται εν τέλει στον ιδιαίτερο σεβασμό που τα περιβάλλει και στο ιδεολόγημα της προοδευτικής έκπτωσης των γλωσσών που οδηγεί στην ειδωλολατρία του κειμένου. 6 Η διαμόρφωση του ανθρωπιστικού τύπου σπουδών και ο κλασικισμός, όχι ως υπερβολική προσήλωση στην αρχαιότητα αλλά ως μελέτη συνοδευόμενη από θαυμασμό, σε συνδυασμό με την ανάπτυξη των κλασικών σπουδών από τα μέσα του 19 ου αιώνα, είχαν ως αποτέλεσμα τη διατύπωση απόψεων περί υπεροχής των κλασικών γλωσσών. Η άποψη των φιλολόγων, κυρίως, ότι οι κλασικές γλώσσες είναι ανώτερες από τις σύγχρονες γλώσσες, οι οποίες δεν είναι σε θέση να εκφράσουν με την ίδια σαφήνεια και ενάργεια τις λεπτές αποχρώσεις ιδίως της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, καθώς η αυστηρή δομή των λατινικών δεν διαθέτει ανάλογη γοητεία, αποτελεί για αιώνες κοινό τόπο που εκφράζουν σε κάθε εποχή οι θαυμαστές του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Συνακόλουθα εκφράζεται και η πεποίθηση ότι οι κλασικές γλώσσες δεν μπορούν ή έστω δεν πρέπει να μεταφράζονται, εφόσον κάθε μεταφραστική προσπάθεια είναι εκ των προτέρων καταδικασμένη να ανταγωνιστεί ένα τέλειο και αναντικατάστατο πρωτότυπο. 5 Για την ιστορία του όρου «κλασικός» και τις διάφορες χρήσεις του βλ. Lianeri Zajko (2008:2). 6 Ladmiral (1991). 7

12 Παρά ταύτα, η κλασική γραμματεία μεταφραζόταν και εξακολουθεί να μεταφράζεται κατά κόρον σε όλες τις γλώσσες. Από το σύνολο της μεταφραστικής δραστηριότητας που σχετίζεται με την κλασική γραμματεία προκύπτει η αδρομερής διάκριση μεταξύ των φιλολογικών και των λογοτεχνικών μεταφράσεων, ενώ στο πλαίσιο των εκπαιδευτικών αναγκών εμφανίζεται ως τρίτη κατηγορία η σχολική μετάφραση. 7 Στο πλαίσιο αυτής της σχηματικής κατηγοριοποίησης, ως φιλολογική ορίζεται συνήθως η μετάφραση που προϋποθέτει τη δίγλωσση έκδοση και λειτουργεί παράλληλα ή συμπληρωματικά προς το πρωτότυπο, όπως συμβαίνει με τις στερεότυπες εκδόσεις. Κατά κανόνα γίνεται από φιλολόγους και βασίζεται όχι μόνο στην καλή γνώση της γλώσσας του πρωτοτύπου αλλά και στη συνολική εποπτεία της βιβλιογραφίας σχετικά με το μεταφραζόμενο κείμενο, έτσι ώστε η μετάφραση να είναι συγχρόνως και ερμηνεία κάποιου ενδεχομένως προβληματικού χωρίου. Αντιθέτως, στην περίπτωση της λογοτεχνικής μετάφρασης δεν κρίνεται συνήθως απαραίτητη η παράθεση του αρχαίου κειμένου και η μετάφραση διεκδικεί την αυτονομία της, τείνοντας να λειτουργήσει ως πρωτότυπη λογοτεχνία. Ο μεταφραστής είναι συνήθως λογοτέχνης και αναλαμβάνει να μεταφέρει την κλασική λογοτεχνία με όρους της σύγχρονής του λογοτεχνικής πραγματικότητας, παραβλέποντας συχνά τα φιλολογικά προβλήματα του κειμένου. Ανεξάρτητα από τη λογοτεχνική ή μη ιδιότητα του μεταφραστή, η ειδοποιός διαφορά μεταξύ των δύο ειδών μετάφρασης είναι η βαρύτητα που αποδίδει η λογοτεχνική μετάφραση στην απόδοση των σημαινόντων, η εστίαση στο νόημα και στη μεταφορά του στη γλώσσα στόχο, ενώ η φιλολογική ενδιαφέρεται για τα σημαινόμενα και εστιάζει στη γλώσσα πηγή. Δεδομένου ότι το εκπαιδευτικό σύστημα όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και σε ολόκληρο τον δυτικό κόσμο απαιτούσε τη συστηματική μεταφραστική ενασχόληση με τις κλασικές γλώσσες, η σχολική μετάφραση, είτε προφορική κατά τη διάρκεια 7 Στην ελληνική βιβλιογραφία αναλυτική περιγραφή των ειδών της μετάφρασης των κλασικών γλωσσών δίνει σε μια σειρά άρθρων και επιφυλλίδων ο Μαρωνίτης (1992) και Μαρωνίτης (1993). Σκιαγραφώντας το πλαίσιο της ενδογλωσσικής μετάφρασης προέβη στην διατύπωση των όρων ισόνομη, αυτόνομη και ετερόνομη μετάφραση, οι οποίοι αποδίδουν την τριμερή διάκριση σε φιλολογική, λογοτεχνική και σχολική μετάφραση. Για την ανάλυση των όρων αυτών βλ. Maronitis (2008: ). 8

13 της διδασκαλίας είτε γραπτή ως μέρος της εξεταστικής διαδικασίας, προορίζεται να λειτουργήσει κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες, στο χώρο της σχολικής τάξης και υπό την εποπτεία του καθηγητή. Το ζητούμενο είναι κυρίως η κατανόηση του περιεχομένου του κειμένου από τους μαθητές και δεν δίνεται ιδιαίτερη βαρύτητα στη συνοχή ή στο ύφος της μετάφρασης. Παρά τον αποκλεισμό αμιγώς θεωρητικών ζητημάτων, είναι σαφές ότι οι διάφορες θεωρίες βρήκαν πρόσφορο έδαφος και στο χώρο των κλασικών σπουδών, καθώς οι μεταφράσεις των κλασικών κειμένων επηρεάζονται άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο συνειδητά από τον θεωρητικό λόγο περί μετάφρασης. Οι διάφορες μεταφραστικές θεωρίες αποτελούν υπό αυτή την έννοια χρήσιμα εργαλεία για την κατανόηση των μεταφραστικών επιλογών, ακόμη και αν οι μεταφραστές δεν εκφράζουν ρητά τη μεταφραστική τους προσέγγιση και κινούνται περισσότερο βάσει της προσωπικής ερμηνείας του κειμένου. Αποτελεί επίσης κοινό τόπο η διαπίστωση ότι κάθε μετάφραση είναι σε κάποιο βαθμό και ερμηνεία. Ειδικά στην περίπτωση της αρχαίας ελληνικής γραμματείας όπου τα κείμενα αποτελούν αντικείμενο φιλολογικής ανάλυσης και υπόκεινται σε ποικίλες ερμηνείες, η περιγραφή και ανάλυση των μεταφράσεων οφείλει να λαμβάνει υπόψη τις ερμηνευτικές τάσης κάθε εποχής και να διερευνά σε ποιο βαθμό η μετάφραση αντανακλά τον ερμηνευτικό προβληματισμό για την τραγωδία εν γένει και για το συγκεκριμένο δράμα ειδικότερα, εάν και κατά πόσο μέσω των μεταφράσεων αναπαράγεται μια κοινή ερμηνευτική γραμμή ή αντιθέτως προβάλλεται αντίσταση στα επικρατούντα ερμηνευτικά σχήματα και προτείνονται νέοι τρόποι προσέγγισης του κειμένου. Α.2. Η μετάφραση της αρχαίας ελληνικής γραμματείας ως ενδογλωσσική μετάφραση Η μετάφραση κειμένων της αρχαίας ελληνικής γραμματείας στη νέα ελληνική ορίζεται, σε αντιδιαστολή προς τη διαγλωσσική μετάφραση, ως ενδογλωσσική, ως μετάφραση δηλαδή εντός της ίδιας γλώσσας. Παρόλο που ο όρος «ενδογλωσσική» έχει πλέον καθιερωθεί προκειμένου να δηλώσει τη 9

14 μετάφραση προς τα νέα ελληνικά κειμένων γραμμένων σε παλιότερες μορφές της ελληνικής γλώσσας, περισσότερο ή λιγότερο χρονικά απομακρυσμένες, και θεωρείται πλέον δόκιμος, εντούτοις θέτει σημαντικά προβλήματα. 8 Ο εισηγητής του όρου, Roman Jakobson, διακρίνοντας τις τρεις κατηγορίες μετάφρασης, όρισε την ενδογλωσσική (intralingual) μετάφραση ή αναδιατύπωση ως την «ερμηνεία των γλωσσικών σημείων με άλλα σημεία της ίδιας γλώσσας». 9 Βάσει αυτού του ορισμού, στο σύνολο της ξενόγλωσσης βιβλιογραφίας ως ενδογλωσσική μετάφραση νοείται μια διαδικασία παράφρασης που αφορά στην ερμηνεία των γλωσσικών σημείων με άλλα σημεία της ίδιας γλώσσας, στη χρήση δηλαδή λίγο ή πολύ συνώνυμων λέξεων. 10 Κατά μία άλλη έννοια η ενδογλωσσική μετάφραση αποτελεί ένα στάδιο πριν από την πραγματική διαγλωσσική μετάφραση και ισοδυναμεί με αυτό που θα λέγαμε φιλολογικό σχολιασμό, ερμηνεία πριν από τη μεταγλώττιση στη γλώσσα στόχο. 11 Ενώ η χρήση του όρου στην ξενόγλωσση βιβλιογραφία αφορά στη συγχρονική μελέτη της γλώσσας, στην ελληνική βιβλιογραφία η έννοια μεταφέρεται στη διαχρονία της γλώσσας και αφορά στη μετάφραση από μια παλιότερη μορφή της γλώσσας στη σημερινή μορφή της. Επί της ουσίας ο όρος «ενδογλωσσική μετάφραση» στηρίζεται στο ιδεολόγημα της συνέχειας της ελληνικής γλώσσας και στη θεωρία ότι η ελληνική γλώσσα, αρχαία και νέα, είναι ενιαία. Η τάση των Ελλήνων να οικειοποιηθούν το παρελθόν και να ταυτιστούν με τον πολιτισμό των αρχαίων Ελλήνων οδήγησε στη θεωρία για τη συνέχεια της ελληνικής γλώσσας. Είναι, εξάλλου, χαρακτηριστικό ότι συχνά αποφεύγεται η 8 Η πιο πρόσφατη και πλέον συστηματική απόπειρα περιγραφής των προβλημάτων της ενδογλωσσικής μετάφρασης έχει γίνει από τον Μαρωνίτη (2008), ο οποίος μάλιστα περιορίζει αυτό το είδος της μετάφρασης μόνο στην ελληνική γραμματεία της αρχαϊκής, κλασικής και ελληνιστικής εποχής, αποκλείοντας τόσο τα αρχαϊζοντα κείμενα της βυζαντινής γραμματείας όσο και νεώτερα κείμενα γραμμένα σε καθαρεύουσα, τα οποία τα τελευταία χρόνια μεταφράζονται στη δημοτική. Ειδικά για την περίπτωση των βυζαντινών ύμνων ο Σινόπουλος (1980) θεωρεί ότι η μετάφρασή τους μπορεί να χαρακτηριστεί ως «ενδοτονική» μετάφραση, ενώ η ενδογλωσσική αφορά μόνο στη μετάφραση προσωδιακών ποιητικών κειμένων στην τονική μορφή της νέας ελληνικής. Στο πλαίσιο των προσπαθειών για την εξεύρεση της κατάλληλης ορολογίας, ο Νάκας (1991) πρότεινε ο όρος μετάφραση να περιοριστεί στην ενδογλωσσική και για τη διαγλωσσική να χρησιμοποιείται ο όρος «μεταγλώτισση». 9 Jakobson (1998:142). 10 Paz (1999:157). 11 Αμπατζοπούλου (2000:53). 10

15 χρήση των προσδιοριστικών επιθέτων «αρχαία» και «νέα» και γίνεται λόγος απλώς για «Ελληνικά» και «Ελληνική Γλώσσα». 12 Παρόλου που συστηματικά αναπαράγεται η πεποίθηση ότι από γλωσσολογικής άποψης δεν πρόκειται για μετάφραση αλλά απλώς για ενδογλωσσική μεταφορά σε άλλα γλωσσικά επίπεδα της ενιαίας ελληνικής γλώσσας, 13 η εφαρμογή τυπικών γλωσσολογικών κριτηρίων ενδεχομένως θα οδηγούσε σε διφορούμενα αποτελέσματα. Παρά τις ομοιότητες μεταξύ αρχαίας και νέας ελληνικής, παρά το γεγονός ότι η δεύτερη αποτελεί τη φυσιολογική εξέλιξη της πρώτης, οι εμφανείς διαφορές σε γραμματικό, συντακτικό και λεξιλογικό επίπεδο καθιστούν σαφές ότι πρόκειται για διακριτά γλωσσικά συστήματα. Ανάλογα δε με τον ορισμό για τη γλώσσα που υιοθετεί ο εκάστοτε μελετητής και με το βαθμό στον οποίο λαμβάνεται υπόψη η ιστορία της γλώσσας, η οποία καταδεικνύει με συστηματικό τρόπο την εξέλιξη των γλωσσών, το ρόλο των διαλέκτων και τη διαδικασία επικράτησης της νέας ελληνικής, είναι δυνατό να υποστηριχθούν τόσο η ενότητα της γλώσσας όσο και η διαφορετικότητα των δύο γλωσσών. Τα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά είθισται να αντιμετωπίζονται ως σύνολο, στο πλαίσιο μιας ενιαίας αντίληψης της κλασικής παιδείας. Η περίπτωση της λατινικής γλώσσας, ωστόσο, δεν μπορεί να αποτελέσει παράδειγμα ανάλογου μεταφραστικού προβληματισμού ούτε ως διαγλωσσική ούτε ως ενδογλωσσική μετάφραση. Στο πλαίσιο της διαγλωσσικής μετάφρασης δίνεται έμφαση στις διαφορές μεταξύ των δύο κλασικών γλωσσών και εξαίρονται η πλαστικότητα της ελληνικής γλώσσας και η πρωτοτυπία της ελληνικής λογοτεχνίας σε αντίθεση με τη στιβαρή λιτότητα της λατινικής. Επιπλέον, ο επιγονικός χαρακτήρας της λατινικής γραμματείας, η χρονική απόστασή της από την κλασική αρχαιότητα και ο ιδιαίτερος τρόπος πρόσληψής της από τις ευρωπαϊκές λογοτεχνίες, οι οποίες διαμορφώθηκαν υπό την επίδραση λατινικών προτύπων, δυσχεραίνουν τη συνεξέταση ελληνικών και λατινικών κειμένων υπό το πρίσμα μιας ενιαίας μεταφραστικής θεωρίας. Λόγω δε της μεγάλης απόστασης που χωρίζει τη 12 Λεκατσάς (1939 β). 13 Μπαμπινιώτης (1980). 11

16 σύγχρονη ιταλική γλώσσα από τα λατινικά δεν τίθεται ζήτημα ενδογλωσσικής μετάφρασης. Τα ιταλικά θεωρούνται σαφώς διαφορετική γλώσσα από τα λατινικά, με αποτέλεσμα να στερούμαστε τη δυνατότητα αντιπαραβολής της ελληνικής ενδογλωσσικής μετάφρασης με αντίστοιχο προβληματισμό για τη λατινική. Οι προαναφερθείσες διαφοροποιήσεις οδηγούν αναγκαστικά στην παραδοχή της sui generis σχέσης της αρχαίας ελληνικής με τη νεοελληνική γλώσσα. Ακόμη και αν η μεγάλη χρονική απόσταση μεταξύ των δύο μορφών της γλώσσας προκαλεί ενστάσεις ως προς τη γλωσσική ενότητα, η μη γραμμική εξέλιξη της ελληνικής γλώσσας και η επαναφορά παλαιότερων μορφών της γλώσσας μέσω της κανονικοποίησης τους δικαιολογούν την εντύπωση περί περιορισμένων αλλαγών και ενισχύουν την άποψη περί γλωσσικής ενότητας. Μέσω της ιστορικής αναδρομής αποδεικνύεται ότι η ανάγκη για ενδογλωσσική μετάφραση είναι διαχρονική. Εμφανίστηκε ήδη από την αρχαιότητα και σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό αποτέλεσε μεταφραστική πρακτική σε όλες σχεδόν τις ιστορικές περιόδους του ελληνισμού. 14 Αν εξαιρέσουμε τις μεταφράσεις που καλύπτουν εκπαιδευτικές ανάγκες κατά την ύστερη αρχαιότητα και το Βυζάντιο και αν αναλογιστούμε ότι το μεταφραστικό ενδιαφέρον των λογίων της Αναγέννησης ήταν επίσης περιορισμένο, 15 ο μεταφραστικός προβληματισμός στον ελληνικό χώρο διατυπώνεται στα τέλη του 18 ου αιώνα με έμφαση στη γλωσσική μορφή στην οποία θα γίνει η μετάφραση, δηλαδή αρχαΐζουσα ή δημοτική. 16 Κατά την περίοδο του νεοελληνικού διαφωτισμού η μετάφραση καλείται να υπηρετήσει τον φωτισμό του απαίδευτου γένους. Η δημιουργία του ελληνικού κράτος σηματοδοτεί μια νέα εποχή για τα γλωσσικά και λογοτεχνικά ζητήματα και η γενιά του 1880 αφήνει το στίγμα της στο μεταφραστικό χώρο, ο οποίος αποκτά πλέον ιδιαίτερη δυναμική με το κίνημα το δημοτικισμού. Τον 20 ο αιώνα παρατηρείται πλέον συστηματική εκπόνηση μεταφράσεων, ενταγμένη αρχικά στο πλαίσιο του γλωσσικού ζητήματος, ενώ στη συνέχεια η μεταφραστική παραγωγή αυξάνεται σημαντικά υπηρετώντας διαφορετικές κατά περίπτωση ανάγκες. 14 Χαρακτηριστικά παραδείγματα ενδογλωσσικής μετάφρασης αναφέρει ο Maronitis (2008: 369 κ.ε.) 15 Ιστορικά στοιχεία για τις πρώτες μεταφράσεις παρέχουν ο Βαρμάζης (1992) και ο Κουτσιβίτης (1994:97 κ.ε.). 16 Κοινή διαπίστωση τόσο του Κουτσιβίτη (1994:97) όσο και του Κεχαγιόγλου (1998) μέσα από την παράθεση προλογικών σημειωμάτων μεταφραστών. 12

17 Επεκτείνοντας το ερευνητικό πεδίο από τις μεταφράσεις αυτές καθ εαυτές στον θεωρητικό λόγο περί ενδογλωσσικής μετάφρασης, διαπιστώνουμε ότι αυτός είναι υποτυπώδης και έχει διατυπωθεί κυρίως υπό το πρίσμα των διδακτικών αναγκών, είτε της ακαδημαϊκής κοινότητας, είτε της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, ιδιαίτερα από τη στιγμή που τα προγράμματα σπουδών εισήγαγαν τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών από μετάφραση. 17 Έργο αναφοράς για τη μετάφραση των κλασικών γλωσσών αποτελεί η μελέτη του Κακριδή Το μεταφραστικό πρόβλημα. Πρόκειται για μια γλωσσολογική προσέγγιση του μεταφραστικού προβλήματος, η οποία κινείται με άξονα τη συγκριτική μελέτη μεταξύ των συνθετικών κλασικών γλωσσών και της αναλυτικής νέας ελληνικής. Ο Κακριδής διερευνά τα προβλήματα που προκύπτουν κατά τη μεταφραστική διαδικασία λόγω της διαφοράς στον τρόπο σύνδεσης των μονάδων του λόγου στις συνθετικές και αναλυτικές γλώσσες αντίστοιχα. Παράλληλα, καταγράφει εναλλακτικούς τρόπους έκφρασης κατά τη μετάφραση, ώστε η αναλυτική νεοελληνική γλώσσα να αποδώσει τον πυκνό λόγο μιας συνθετικής κλασικής γλώσσας. 18 Η έλλειψη θεωρητικού υπόβαθρου και η κατά βάση πρακτική ενασχόληση με τη μετάφραση, ενισχυμένες από την άποψη περί ανωτερότητας της αρχαίας ελληνικής, είχαν ως αποτέλεσμα την παραδοχή από το σύνολο σχεδόν των μεταφραστών της ανωτερότητας του πρωτοτύπου έναντι της οποιασδήποτε μετάφρασης. Χωρίς να τίθεται σε αμφισβήτηση η αναγκαιότητα της μετάφρασης και η παιδευτική της αξία, κυρίαρχη τάση είναι η έμφαση στη μη μεταφρασιμότητα των κλασικών γλωσσών, άποψη που αντιβαίνει στις διακηρύξεις της γλωσσολογίας περί ισοτιμίας των γλωσσών. Τα πρώτα δείγματα αντίκρουσης της τάσης αυτής παρουσιάστηκαν από τον Μαρωνίτη, ο οποίος σε ανακοίνωσή του σε συνέδριο με τον εύγλωττο τίτλο «Ισχυρές και ασθενείς γλώσσες στην ενωμένη Ευρώπη: Όψεις του γλωσσικού ηγεμονισμού» επέκρινε τη δογματική προσήλωση στην ανωτερότητα των κλασικών γλωσσών και παράλληλα προέκρινε τη στοχολατρική θέση του 17 Για την ιδεολογική βάση της συζήτησης σχετικά με την διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών από μετάφραση ή από το πρωτότυπο πρβ. Βαρμάζης (1992) και Βοσκός Παπακωνσταντίνου (1992). Για σχετική βιβλιογραφία βλ. Πεπονή (1998). 18 Κακριδής (1938). 13

18 Ladmiral 19 ως αντίβαρο στον πηγολατρισμό για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι «προϋπόθεση για τη μετάφραση των κειμένων είναι η αποκαθήλωσή τους από τη συμβολική τους σταύρωση στο εικονοστάσι της κλασικής τελετουργίας». 20 Πλην όμως της συγκεκριμένης αναφοράς, δεν παρατηρείται γενικότερη αύξηση του θεωρητικού λόγου για την ενδογλωσσική μετάφραση. 19 Πρβ. Ladmiral (1991) και Ladmiral (1997) για αναλυτική παρουσίαση της στοχολατρικής και πηγολατρικής προσέγγισης της μετάφρασης. 20 Μαρωνίτης (1997). 14

19 Α.3. Η μετάφραση του αρχαίου ελληνικού δράματος Η μετάφραση του αρχαίου ελληνικού δράματος εντάσσεται στο ευρύτερο πεδίο της πρόσληψης της αρχαίας ελληνικής γραμματείας και σχετίζεται άμεσα με την εικόνα που διαμορφώνει κάθε εποχή για την αρχαιότητα, με την ειδικότερη φιλολογική και αρχαιολογική γνώση για το αρχαίο θέατρο καθώς και με τις προσπάθειες αναβίωσης του αρχαίου δράματος από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα. Τόσο στην Ελλάδα όσο και διεθνώς, κυρίως δε στον δυτικό κόσμο, η ερμηνεία, μετάφραση και σκηνική παρουσίαση του αρχαίου δράματος αποτελεί ευρύτατο ερευνητικό πεδίο. Ωστόσο, ο περιορισμός του πρωτογενούς υλικού στις νεοελληνικές μεταφράσεις συνεπάγεται αντίστοιχο περιορισμό στην πρόσληψη και ερμηνεία του δράματος στην Ελλάδα από τον 19 ο αιώνα και εξής. 21 Το έτος 1818 κατά το οποίο παρουσιάζεται η πρώτη διασκευή του Φιλοκτήτη από τον Νικόλαο Πίκκολο 22 αποτελεί ορόσημο για τη νεοελληνική ενδογλωσσική μεταφραστική πρακτική στο πεδίο του αρχαίου δράματος, καθώς πρόκειται για την πρώτη βεβαιωμένη θεατρική μετάφραση αρχαίας ελληνικής τραγωδίας. Τα είδη της μετάφρασης όπως έχουν ήδη αναλυθεί και περιγραφεί (φιλολογική, λογοτεχνική, σχολική) αποτελούν τις κυρίαρχες τάσεις και στην περίπτωση της μετάφρασης θεατρικών κειμένων. Ωστόσο, η εξέλιξη στα θεατρικά δρώμενα και η διάδοση των παραστάσεων αρχαίου ελληνικού δράματος δημιούργησε την ανάγκη για θεατρικές μεταφράσεις. Επομένως, εκτός από τα βασικά είδη μετάφρασης, όπως αυτά έχουν ήδη οριστεί, στην περίπτωση των δραματικών κειμένων προκύπτει ένας επιπλέον τύπος μετάφρασης, η θεατρική, υπό την έννοια της μετάφρασης ενός κειμένου προκειμένου αυτό να παρασταθεί επί σκηνής. 23 Θα ήταν δυνατό να υποστηριχθεί ότι στην ουσία πρόκειται για μια υποκατηγορία της λογοτεχνικής μετάφρασης, η οποία όμως λόγω των ειδικών συνθηκών υπό τις οποίες καλείται να λειτουργήσει, αυτονομείται και αποτελεί 21 Χρήσιμη βιβλιογραφία για την πρόσληψη του αρχαίου δράματος διεθνώς παραθέτει ο Πούχνερ (1995). 22 Πρβ. Σπάθης (1986). 23 Πρόκειται για theatre translation σε αντιδιαστολή με τον όρο drama translation που αναφέρεται εν γένει στις μεταφράσεις δραματικών κειμένων ανεξάρτητα από τη χρήση τους. Για την διάκριση μεταξύ των δυο όρων βλ. Aaltonen (2000:33 κ.ε.). 15

20 ξεχωριστό πεδίο μελέτης. Το γεγονός ότι το κείμενο λειτουργεί συμπληρωματικά προς τα υπόλοιπα στοιχεία της θεατρικής παράστασης αποτελεί το μεγαλύτερο πρόβλημα για την κριτική αποτίμησή της και τη διαφοροποιεί από τις μεταφράσεις των υπόλοιπων λογοτεχνικών ειδών. Η προλογική αυτή γενικευτική και αυτονόητη εν πολλοίς διαπίστωση δικαιολογεί και την ουσιαστική ανυπαρξία μιας ειδικής θεωρίας για τη θεατρική μετάφραση, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και διεθνώς. Εκκινώντας από τα καθ ημάς, είναι χαρακτηριστική η αποτίμηση ότι «Μια ειδική «θεωρία» της θεατρικής μετάφρασης, που να συμπεριλαμβάνει τους ιδιαίτερους προβληματισμούς του δράματος στα πλαίσια της μετάφρασης λογοτεχνικών κειμένων, είναι ανύπαρκτη. Αυτό που υπάρχει είναι ορισμένες σκέψεις και τοποθετήσεις, εδώ και περίπου τριάντα χρόνια, για τις ιδιάζουσες δυσκολίες της μετάφρασης ενός κειμένου, που προσλαμβάνεται με τη μορφή θεατρικής παράστασης και όχι ως ανάγνωσμα και που ο λόγος του εγγράφεται σε σώματα ηθοποιών και αποκρυπτογραφείται πάλι από αυτά. Ωστόσο αυτές οι παρατηρήσεις σπάνια ξεπερνούν τα όρια της συγκεκριμένης περίπτωσης.» 24 Η κατάσταση που περιγράφει ο Βάλτερ Πούχνερ δεν έχει μεταβληθεί αισθητά, τουλάχιστον όσον αφορά στην ελληνική μεταφρασεολογική έρευνα για τη θεατρική μετάφραση. Οι απόψεις του όμως είναι ενδιαφέρουσες, καθώς έστω και ακροθιγώς παρουσιάζουν την ειδική περίπτωση της μετάφρασης του αρχαίου ελληνικού δράματος στα νέα ελληνικά, ενώ παράλληλα κωδικοποιούν τα πορίσματα της διεθνούς έρευνας. Κοινή συνισταμένη όλων των θεωρητικών μεταφραστικών προσεγγίσεων για τα θεατρικά έργα αποτελεί η διαπίστωση του δισυπόστατου χαρακτήρα του θεατρικού κειμένου ως ξεχωριστού λογοτεχνικού είδους αφενός και αφετέρου ως ενός και μόνο εκφραστικού μέσου της σκηνικής τέχνης, η οποία ολοκληρώνεται μέσω της συνέργειας του λόγου με την κίνηση, τη μουσική και τη σκηνογραφία. Η αποκλειστική μελέτη των θεατρικών κειμένων ως λογοτεχνικών έργων επιτρέπει την εφαρμογή των θεωρητικών προσεγγίσεων που υιοθετούνται εν γένει για τα λογοτεχνικά έργα, με τις ανάλογες διαφοροποιήσεις μεταξύ μετάφρασης πεζού και ποιητικού λόγου, εφόσον υπάρχουν αντιστοίχως πεζά και ποιητικά θεατρικά 24 Πούχνερ (1995: 15 16). 16

21 έργα. Αντιθέτως, η ένταξη του κειμένου στο πλαίσιο της θεατρικής παράστασης δημιουργεί πολυσύνθετες απαιτήσεις και συνεπάγεται την ανάγκη συνεξέτασης όλων των συνθετικών στοιχείων της θεατρικής παράστασης. Τη διττή φύση του θεατρικού κειμένου και τα προβλήματα που αυτή δημιουργεί περιγράφει με εύγλωττο τρόπο η Susan Bassnett Mc Guire, η οποία ακριβώς λόγω της σύνθετης φύσης του και της ύπαρξης παραγλωσσικών συστημάτων απορρίπτει την αντιμετώπιση των θεατρικών έργων ως απλών λογοτεχνικών κειμένων και τάσσεται υπέρ της λειτουργικής μετάφρασης, η οποία στην ουσία αγγίζει τα όρια της διασκευής ή παράφρασης. 25 Αναμφισβήτητα η έννοια της θεατρικότητας αποτελεί μία από τις βασικότερες συνισταμένες του αρχαίου δράματος. Συνιστά το τρίτο στοιχείο, μετά την πιστότητα στο νόημα και την ακεραιότητα του ποιητικού κάλλους, που διαφοροποιεί τη μετάφραση του αρχαίου δράματος, ιδίως από τη στιγμή που αυτό εξακολουθεί να είναι θέατρο, να παριστάνεται δηλαδή στη σκηνή. Ανεξάρτητα από το αν η μετάφραση προορίζεται για θεατρική παράσταση ή εντάσσεται στη συνήθη εκδοτική δραστηριότητα της μετάφρασης της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, η θεατρική διάσταση, τα δομικά δηλαδή γνωρίσματα του αρχαίου δράματος δεν είναι δυνατό να αγνοηθούν. Για τους ανθρώπους του θεάτρου αποτελεί κοινό τόπο η άποψη ότι η μετάφραση του αρχαίου ελληνικού δράματος πρέπει να είναι «θεατρική», κατάλληλη δηλαδή για σκηνική παρουσίαση. Συνήθως δίνεται έμφαση στη διευκόλυνση αφενός των ηθοποιών μέσω ενός λόγου εύκολου στην απαγγελία και αφετέρου των θεατών μέσω μιας εύκολα κατανοητής μετάφρασης. 26 Μια αναδρομή στην ιστορία των μεταφράσεων του αρχαίου ελληνικού δράματος οδηγεί στη διαπίστωση ότι μετά τις σποραδικές μεταφράσεις τραγωδιών και κωμωδιών κατά τη διάρκεια του 19 ου αιώνα η πρώτη συστηματική προσπάθεια για μετάφραση του συνόλου των σωζόμενων έργων της αρχαίας ελληνικής γραμματείας πραγματοποιήθηκε στις αρχές του 20 ου αιώνα από τις εκδόσεις Φέξη. Πρόκειται για έμμετρες μεταφράσεις που εκπονήθηκαν από φιλολόγους και 25 Bassnett Mc Guire (1980:132). 26 Για την έμφαση στη θεατρική γλώσσα ως μείζον ζητούμενο των μεταφράσεων αρχαίου δράματος βλ. Μακρής (1975:160). Παρόμοιες και οι απόψεις του Γεωργουσόπουλου (1989). 17

22 λογοτέχνες και οι οποίες αποπειρώνται «να μεταφράσουν ποιητικό θέατρο έμμετρα αλλά και θεατρικά, δηλαδή σε έναν λόγο προορισμένο να παιχθεί, να παρασταθεί, να αποτελέσει κείμενο μιμητικής πράξεως». 27 Το γεγονός ότι στη νεοελληνική λογοτεχνική παράδοση δεν έχει καλλιεργηθεί επαρκώς ο επικός και δραματικός λόγος καθιστά δύσκολη τη μεταφορά του τρισυπόστατου ποιητικού λόγου του αρχαίου δράματος: του επικού λόγου της αφήγησης, του λυρικού των χορικών και του δραματικού των διαλόγων. Επιπλέον είναι δύσκολη η εξεύρεση ανάλογου θεατρικού είδους ώστε να χρησιμοποιηθεί ως πρότυπο για τη θεατρική μετάφραση, όχι απαραιτήτως για να προσαρμοστεί το αρχαίο δράμα στα δεδομένα της σύγχρονης εποχής, αλλά για να ενταχθούν οι συμβάσεις του δράματος σε κατανοητό για το κοινό πλαίσιο. Στα τέλη της δεκαετίας του 70, μέσω μιας πρόχειρης αποτίμησης των νεοελληνικών μεταφράσεων του αρχαίου δράματος διαπιστώνεται στους νεότερους μεταφραστές εντονότερη θεατρική αντίληψη, σε αντιδιαστολή προς την ποιητική μετάφραση των παλαιότερων. 28 Αναμφίβολα η σταδιακή αύξηση του αριθμού των θεατρικών παραστάσεων και η καθιέρωση των παραστάσεων σε μετάφραση συνέβαλε στην ανάπτυξη θεατρικών κριτηρίων από την πλευρά των μεταφραστών, ιδίως σε περιπτώσεις όπου οι μεταφράσεις πραγματοποιούνταν επί παραγγελία προκειμένου να εξυπηρετήσουν συγκεκριμένες σκηνοθετικές ανάγκες. Παρόλο που κατά τη διάρκεια του 20 ου αιώνα έχουν αυξηθεί με ρυθμούς γεωμετρικής προόδου οι παραστάσεις αρχαίου δράματος και συνακόλουθα και ο αριθμός των θεατρικών μεταφράσεων, δεν έχει διατυπωθεί ακόμη συνεκτική θεωρία για τη μετάφραση του αρχαίου δράματος, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και διεθνώς. 27 Πρόλογος του Γεωργουσόπουλου στο Τανάγρας (1996). 28 Γιατρομανωλάκης (1980). 18

23 Β. Η ΜΗΔΕΙΑ ΤΟΥ ΕΥΡΙΠΙΔΗ ΚΑΙ ΟΙ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΤΗΣ Β.1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το corpus των σωζόμενων τραγωδιών περιέχει έργα που διατηρούν ανά τους αιώνες το ενδιαφέρον των μελετητών, που διδάσκονται συνεχώς, μεταφράζονται και αναπαριστώνται επί σκηνής. Τα θέματα και οι μυθικές μορφές που παρουσιάζουν έχουν γονιμοποιήσει τη δημιουργική φαντασία, ώστε τόσο η λογοτεχνία όσο και οι άλλες μορφές τέχνης να βρίθουν λογοτεχνικών και εικαστικών δημιουργιών που εμπνεόμενες από το αρχαιοελληνικό δράμα δίνουν καινούριες διαστάσεις στο μύθο. Η ιδιαίτερη αξία που περιβάλλει τα κείμενα που φέρουν τη σφραγίδα του «κλασικού», με όποιες συνδηλώσεις φέρει ο όρος, ισχύει και για τη Μήδεια. Με κάποια δόση υπερβολής, ο Mastronarde επισημαίνει ότι η Μήδεια ίσως είναι σήμερα το πιο γνωστό στο ευρύ κοινό έργο του Ευριπίδη, χάρη στις μεταφράσεις του έργου, που διδάσκονται στις τάξεις της μέσης εκπαίδευσης και στα πανεπιστήμια και χάρη στις παραστάσεις, είτε πρόκειται για μεταφράσεις του πρωτοτύπου είτε για ελεύθερες διασκευές της υπόθεσης. 29 Ανεξάρτητα από το βαθμό εξοικείωσης με την αρχαία ελληνική γραμματεία, δεν μπορεί να αμφισβητηθεί το γεγονός ότι η μορφή της Μήδειας επιβιώνει στη σύγχρονη κοινωνία και στο συλλογικό φαντασιακό, κυρίως ως συνώνυμο της παιδοκτόνου. Πέρα όμως από αυτή την ευρέως επικρατούσα αντίληψη, το κείμενο αυτό καθαυτό θέτει πολλά ερωτήματα και είναι πρόσφορο για ανάλυση υπό το πρίσμα διαφόρων θεωριών και επιστημών. Είναι γεγονός ότι κάθε εποχή επιχείρησε να ερμηνεύσει το κείμενο βάσει των θεωρητικών εργαλείων είτε της φιλολογικής επιστήμης είτε άλλων επιστημών: οι ψυχολογικές ψυχαναλυτικές ερμηνείες δίνουν έμφαση στα ψυχολογικά κίνητρα της παιδοκτονίας, οι φεμινιστικές προσεγγίσεις εντοπίζουν στο δράμα την πάλη μεταξύ των δύο φύλων και επικεντρώνονται στις ιδιότητες της γυναίκας και δη της ξένης και βάρβαρης, οι κοινωνιολογικές αναλύσεις εστιάζουν στις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες που αντανακλά το κείμενο. 30 Οι διαφορετικές ερμηνευτικές προσεγγίσεις επηρεάζουν συνακόλουθα την πρόσληψη 29 Mastronarde (2006:9). 30 Για μια συνοπτική επισκόπηση βλ. Griffiths (2006 κεφάλαια 8 και 9). 19

24 του δράματος στις διάφορες εποχές και κοινωνίες. Στο βαθμό, επομένως, που κάθε μετάφραση αντανακλά έστω και ασυνείδητα την περιρρέουσα ατμόσφαιρα της εποχής της, είναι απαραίτητο να λαμβάνονται υπόψη όχι μόνο οι φιλολογικές αναλύσεις αλλά και ο ευρύτερος προβληματισμός για την ερμηνεία του αρχαίου κόσμου και η ειδικότερη έρευνα για το συγκεκριμένο κείμενο. Β.2. Δομικά στοιχεία της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας Κατά τη μετάφραση οποιουδήποτε κειμένου αναπόφευκτα λαμβάνονται υπόψη, άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο συνειδητά και συστηματικά, τα ιδιαίτερα γνωρίσματά του, το είδος στο οποίο ανήκει (λογοτεχνικό ή μη), η πρόθεση του συγγραφέα καθώς και το πλαίσιο εντός του οποίου καλείται να λειτουργήσει τόσο το πρωτότυπο όσο και η μετάφραση, ανάλογα με τις ανάγκες που προτίθεται να εξυπηρετήσει και το κοινό στο οποίο απευθύνεται. Προκειμένου για την τραγωδία, ένα λογοτεχνικό είδος που άνθισε σε συγκεκριμένη εποχή και υπό συγκεκριμένες κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες, αλλά αποτελεί πλέον κληρονομιά ολόκληρης της ανθρωπότητας, ποικίλα δεδομένα πρέπει να ληφθούν υπόψη. Η παρουσίαση των γνωρισμάτων της τραγωδίας, η ανάλυση του ρόλου του θεάτρου στην καθημερινή ζωή των αρχαίων Ελλήνων και η μελέτη της πρόσληψής του δεν εμπίπτουν στο ερευνητικό πεδίο της συγκεκριμένης μελέτης. Εντούτοις, η ονομαστική έστω αναφορά όλων αυτών των παραμέτρων είναι αναγκαία προκειμένου να μη διαλάθει της προσοχής μας ότι κάθε μετάφραση, συνειδητά ή ασυνείδητα αναπαράγει την αντίληψη του μεταφραστή για όλα τα προαναφερθέντα ζητήματα και αντικατοπτρίζει έμμεσα τον τρόπο πρόσληψης του αρχαίου δράματος από την κοινωνία. Ανεξάρτητα από τη θεατρική παράσταση ως τμήμα θρησκευτικών εορτών και ως δρώμενο στο πλαίσιο ενός αγώνα, η τραγωδία αποτελεί και λογοτεχνικό είδος που ακολουθεί ορισμένες συμβάσεις. Το ερώτημα που τίθεται επομένως είναι εάν η μετάφραση λαμβάνει υπόψη τις συμβάσεις του λογοτεχνικού είδους. Προσπαθεί να αποδώσει τα δομικά στοιχεία του έργου και αν ναι με ποιον τρόπο; Προσαρμόζει τα στοιχεία του δράματος στα σύγχρονα δεδομένα της θεατρικής 20

25 τέχνης και δημιουργεί αναλογίες ή διατηρεί την ιδιαιτερότητα των δημιουργημάτων της αρχαιότητας; Ως προς τη λογοτεχνική διάσταση της τραγωδίας δεν πρέπει να λησμονείται ότι η τραγωδία είναι ποιητικό θεατρικό είδος. Εξ ου προκύπτει το ερώτημα εαν διατηρείται στις μεταφράσεις εκτός από τη θεατρική και η ποιητική διάσταση του κειμένου. Ενδεικτικά αναφέρονται επιμέρους ζητήματα προς διερεύνηση, όπως η διαφοροποίηση μεταξύ αδόμενων και απαγγελλόμενων μερών ως προς το λεξιλόγιο, το μέτρο, το ύφος, η αξιοποίηση της ρητορικής στα διάφορα είδη ρήσεων και στους αγώνες λόγου. Καίριο παραμένει και το ερώτημα της διατήρησης ή μη στης σταθερής και τυπικής δομής της τραγωδίας με τη διαίρεση σε επεισόδια και χορικά μέρη. Με σημείο εκκίνησης την ανάλυση των δομικών αυτών στοιχείων καθίσταται στη συνέχεια εφικτή η ανάλυση συγκεκριμένων χωρίων και ο εντοπισμός ειδικότερων προβλημάτων σε λεξιλογικό, υφολογικό ή πραγματολογικό επίπεδο. 21

26 Β.3. Η γλώσσα και το ύφος της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας και ειδικότερα η γλώσσα και το ύφος του Ευριπίδη Η μελέτης της γλωσσικής και υφολογικής διάστασης των μεταφράσεων καθιστά αναγκαία τη μελέτη των αντίστοιχων γνωρισμάτων του πρωτοτύπου. Τόσο η γλώσσα όσο και το ύφος της τραγωδίας έχουν μελετηθεί εκτενώς και αποτελεί κοινή παραδοχή ότι οι τραγικοί ποιητές εν γένει συνεχίζουν την παράδοση του υψηλού ύφους της ποίησης υιοθετώντας τύπους που απαντούν στο έπος, στη χορική ποίηση και σε άλλα ποιητικά είδη της αρχαϊκής περιόδου, ενώ παράλληλα αναπόφευκτα αντανακλούν σε κάποιο βαθμό τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες της εποχής τους. 31 Παρά τις ομοιότητες στη γλώσσα και στο ύφος των τριών τραγικών, οι μεταξύ τους διαφορές δεν παύουν να είναι αξιοσημείωτες. Υπάρχουν ορισμένα χαρακτηριστικά και ιδιομορφίες που απαντώνται μόνο στα δράματα του Ευριπίδη (επεξεργασία ή εμφατική χρήση παραδοσιακών στοιχείων όπως οι διάφορες μορφές επαναλήψεων) καθώς και καινοτομίες όπως η χρήση καθημερινού λόγου 32 και η διεύρυνση του τραγικού λεξιλογίου με πρόσθετα λεκτικά σχήματα εντός του ιαμβικού τρίμετρου και με ευρύτερη χρήση της ορολογίας από το χώρο της διανόησης και της τεχνικής. Λόγω των στοιχείων αυτών το ύφος του Ευριπίδη θεωρήθηκε από το σύγχρονό του κοινό ως πιο απλό και πιο σαφές. Αναμφίβολα, όμως, παραμένει ποιητικό και σε πολλά σημεία τεχνητό, καθώς μερικές φορές τόσο συγκεκριμένες λέξεις όσο και η σειρά ή η σύνταξή τους αποκλίνουν από τη συνηθισμένη χρήση. 33 Η επισήμανση των στοιχείων του ύφους και η δυνατότητα κατανόησης της ειδικής χρήσης της γλώσσας και των ποικίλων τρόπων αξιοποίησης των εκφραστικών μέσων (π.χ. χρήση εναλλακτικών τύπων λόγω του μέτρου, σημασία των μορίων κτλ.) αποτελούν ουσιαστικούς δείκτες των ιδιαιτεροτήτων της 31 Βλ. ενδεικτικά Godlhill (2007). 32 Για τις καθημερινές εκφράσεις βλ. Stevens (1976) και Collard (2005). 33 Για μια συνοπιτκή περιγραφή της γλώσσας και του ύφους του Ευριπίδη βλ. Mastronarde (2006: ) όπου και η σχετική βιβλιογραφία. 22

27 τραγωδίας που πρέπει να ληφθούν υπόψη κατά τη μεταφραστική διαδικασία και εν συνεχεία κατά την περιγραφή και σύγκριση των μεταφράσεων. 23

28 Β.4. ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΜΗΔΕΙΑΣ Το κύριο μέρος της παρούσας εργασίας αφιερώνεται στην περιγραφή και ανάλυση συγκεκριμένων χωρίων από περιορισμένο αριθμό μεταφράσεων που επιλέγονται βάσει σαφώς προσδιορισμένων κριτηρίων ώστε να διασφαλιστεί ότι αποτελούν αντιπροσωπευτικό δείγμα των υπαρχουσών μεταφράσεων. Η επιλογή, ωστόσο, προϋποθέτει σαφή γνώση του συνολικού υλικού. Επομένως, η παρουσίαση κάθε μίας μετάφρασης, έστω και αν γίνεται κατ ανάγκη με συνοπτικό τρόπο, επιτρέπει να διαφανούν τα βασικά γνωρίσματα των μεταφράσεων, ούτως ώστε στη συνέχεια να είναι εφικτή η κατηγοριοποίηση και εν τέλει η επιλογή αντιπροσωπευτικών δειγμάτων προς περαιτέρω επεξεργασία και ανάλυση. Μέσω της έρευνας εντοπίστηκαν συνολικά σαρανταεπτά μεταφράσεις, αριθμός στον οποίο περιλαμβάνονται και οι μη δημοσιευμένες θεατρικές μεταφράσεις. 34 Αντικείμενο παρουσίασης αποτελούν, ωστόσο, μόνο οι δημοσιευμένες, οπότε ο αριθμός τους μειώνεται στις τριανταεπτά. Οι υπό εξέταση μεταφράσεις της Μήδειας του Ευριπίδη καλύπτουν το χρονικό διάστημα και περιλαμβάνουν ποικιλία μεταφράσεων: πεζές και ποιητικές, με ομοιοκαταληξία ή σε ελεύθερο στίχο, σε αυστηρή καθαρεύουσα, ακραία δημοτική αλλά και σύγχρονο ύφος, φιλολογικές και λογοτεχνικές προσεγγίσεις, ελεύθερες διασκευές 35 αλλά και μετάφραση για την έκδοση των «Κλασικών Εικονογραφημένων» 36. Για καθαρά πρακτικούς λόγους, οι μεταφράσεις παρουσιάζονται σε απόλυτη χρονολογική σειρά, ανάλογα με την ημερομηνία έκδοσης της μετάφρασης ή χρήσης για θεατρική παράσταση και γίνεται μόνο ο στοιχειώδης διαχωρισμός ανά αιώνες, καθώς οι μεταφράσεις καλύπτουν χρονικό 34 Βλ. πίνακα με καταγραφή των μη δημοσιευμένων θεατρικών μεταφράσεων στο παράρτημα H2. 35 Η πρώτη είναι του Μπουκουβάλα (1906), με αφαίρεση σημαντικών μερών του κειμένου και κατάργηση των χορικών, ενώ πολύ πρόσφατα η Χωρεάνθη (2005) προέβη σε παράφραση σε πεζό λόγο που διατηρεί παράλληλα την ποιητική μορφή των χορικών. 36 Ρώτας (1966). 24

29 διάστημα που εκτείνεται από τα τέλη του 19 ου μέχρι την πρώτη δεκαετία του 21 ου αιώνα. 37 Β.4.1. Οι μεταφράσεις το 19 ο αιώνα Η γενική διαπίστωση ότι τον 19 ο αιώνα οι τραγωδίες παριστάνονταν κατά κανόνα στα αρχαία ελληνικά δικαιολογεί απόλυτα τον μικρό αριθμό μεταφράσεων που εντοπίζονται αυτή την περίοδο. 38 Πρόκειται για τέσσερις 39 μόνο μεταφράσεις, όλες σε καθαρεύουσα, που επιλέγουν να μην παραθέσουν το πρωτότυπο, ενώ στην πλειονότητά τους περιέχουν κάποιου είδους εισαγωγή. Η πρώτη, βάσει χρονολογίας, εκδίδεται το 1868 στην Κωνσταντινούπουλη 40 από τους Νικολαΐδη Γρηγορά. Οι μεταφραστές παρουσιάζουν την Μήδεια «μεθερμηνευθεῖσα εἰς τὴν καθομιλουμένην πρὸς χρῆσιν τοῦ λαοῦ» και είναι έκδηλος ο διδακτικός προσανατολισμός του μεταφραστικού εγχειρήματος, το οποίο συνοδεύεται από εισαγωγή σχετικά με το βίο του Ευριπίδη και ανάλυση της υπόθεσης του έργου, η οποία καταλήγει σε διδακτικό κήρυγμα σχετικά με την αξία της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας και ηθικοπλαστικές παραινέσεις προς τις γυναίκες. Η «καθομιλουμένη» είναι η στρωτή καθαρεύουσα της εποχής χωρίς ιδιωματισμούς. Η μετάφραση παρουσιάζεται σε συνεχές κείμενο στο οποίο δεν διακρίνονται τα επεισόδια ούτε διαφοροποιούνται μορφικά τα χορικά. Ο Αθανάσιος Οικονομίδης (1872) μεταφράζει σε ομοιοκατάληκτους ιαμβικούς δεκαπεντασύλλαβους στίχους, με ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία στα απαγγελλόμενα μέρη και στα περισσότερα χορικά και ακολουθεί την καθαρεύουσα της εποχής του. Όπως εξηγεί στο εισαγωγικό σημείωμα, επιλέγει να μεταφράσει τη Μήδεια και την Άλκηστη 41 «διὰ τὸν ἐξαίρετον ἠθικὸν σκοπόν των» 37 Σε περιπτώσεις επανέκδοσης κάποιας μετάφρασης, και εφόσον κατέστη δυνατός ο εντοπισμός των διαφορετικών εκδόσεων, σχολιάζονται τυχόν τροποποιήσεις. Αντιθέτως, δεν σχολιάζονται οι αποσπασματικές μεταφράσεις. 38 Πρβ. Σιδέρης (1976), Γύζη (1979:12). 39 Δεν εντοπίστηκε η αναφερόμενη από τους Αγγελινάρα Οικονόμου (1979) μετάφραση του Π. Θωμά (1886). 40 Το γεγονός ότι δύο από τις πέντε μεταφράσεις της Μήδειας που εκπονήθηκαν το 19 ο αιώνα εκδόθηκαν στην Κωνσταντινούπολη είναι ενδεικτικό της σημαντικής μεταφραστικής παραγωγής περιοχών του μείζονος ελληνισμού. Για το θέμα αυτό βλ. Παπαλεοντίου (1998). 41 Η Άλκηστη μεταφράστηκε σε πεζό λόγο. 25

30 και την ηθική ωφέλεια ιδίως στο γυναικείο φύλο, εννοώντας ότι η μεν πρώτη αποτελεί παράδειγμα προς αποφυγή, ενώ η δεύτερη παράδειγμα προς μίμηση. 42 Σε αντίθεση με τις υπόλοιπες μεταφράσεις αυτής της περιόδου που επιλέγουν τον πεζό λόγο, είναι η μοναδική έμμετρη. Η μετάφραση του φοιτητή Γεωργίου Γεωργίου (1877) σε γλώσσα καθαρεύουσα και συνεχές κείμενο αδικείται από τις τυπογραφικές αβλεψίες που κάποιες φορές αλλοιώνουν το νόημα (π.χ. στ «νὰ φονεύσωσι τὸν πατέρα της» αντί «τους»), λάθος πρόσωπο στους ρηματικούς τύπους (π.χ. στ. 52 «θέλεις» αντί για «θέλει»). Για τα σφάλματα αυτά ο εκδότης ζητεί την επιείκεια των αναγνωστών στο πολύ σύντομο σημείωμά του προς τους συνδρομητές, αλλά το συνολικό αποτέλεσμα είναι μάλλον απογοητευτικό. Ο Γεώργιος Σακορράφος, έγκριτος φιλόλογος, ασχολήθηκε τόσο με τη μετάφραση όσο και με την έκδοση του κειμένου της Μήδειας. 43 Διαθέσιμη προς μελέτη ήταν η μετάφραση του 1885 (δεύτερη έκδοση) και η διορθωμένη, βάση της φιλολογικής έκδοσης που ο ίδιος επιμελήθηκε το 1891, μετάφραση του 1894 (τρίτη έκδοση). Στη μεν πρώτη μετάφραση προτάσσεται σύντομος πρόλογος όπου αφενός γίνεται αναφορά στις εκδόσεις του κειμένου που ελήφθησαν υπόψη και αφετέρου ζητείται η επιείκεια του αναγνώστη για τυχόν μεταφραστικά ατοπήματα, ενώ στη δεύτερη αναπτύσσεται εκτενέστερα ο μεταφραστικός προβληματισμός. Βασικό γνώρισμα της μετάφρασης είναι η επιλογή του μακροπερίοδου λόγου, προφανώς σε μια προσπάθεια να διατηρηθούν οι προτάσεις και περίοδοι του αρχαιοελληνικού κειμένου, με αποτέλεσμα σε ορισμένα σημεία οι συνεχείς δευτερεύουσες και αναφορικές προτάσεις να καθιστούν το ύφος επιτηδευμένο και δύσκαμπτο. 42 Οικονομίδης (1872:ε). 43 Έχει μεταφράσει επίσης Ἑκάβη (1885) και Ἱππόλυτο (1886). 26