ΟΙ ΤΡΑΠΕΖΕΣ ΓΕΝΕΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ ΚΑΙ Ο ΓΕΝΙΚΟΤΕΡΟΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΣ

ΟΙ ΤΡΑΠΕΖΕΣ ΓΕΝΕΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ ΚΑΙ Ο ΓΕΝΙΚΟΤΕΡΟΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΣ Γιούλη Κατσούλα * 1.ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟΝ ΓΕΝΙΚΟΤΕΡΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟ ΑΠΟ ΤΗ ΣΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΒΙΟΗΘΙΚΗΣ Εν όψει των τελευταίων κρίσιμων επιτευγμάτων της γενετικής 1 κρίνεται επιτακτική η ανάγκη, να αναλογιστούμε τις συνέπειες που θα έχει αυτή η, άνευ προηγουμένου, αλματώδη ανάπτυξη της επιστήμης και φυσικά, να δράσουμε στο πλαίσιο της προστασίας της ανθρώπινης ύπαρξης, χωρίς όμως, και να παρεμποδίσουμε την ελευθερία της επιστημονικής έρευνας. Στο ευρύτερο πλαίσιο αυτής της ανάπτυξης, οι τράπεζες γενετικών δεδομένων διαδραματίζουν καίριο ρόλο. Και αυτό, διότι η Βιοτράπεζα (BioBank) συγκεντρώνει ανθρώπινο γενετικό υλικό το οποίο φυλάσσει για διάφορους σκοπούς. Άλλοτε για μετέπειτα χρησιμοποίηση των βλαστοκυττάρων π.χ. από τον ομφάλιο λώρο για θεραπεία του ίδιου του δότη και άλλοτε για ερευνητικούς σκοπούς. Το ζήτημα είναι αρκετά κρίσιμο, διότι, ειδικά, το θέμα της χρησιμοποίησης βλαστοκυττάρων εγείρει σοβαρούς προβληματισμούς. Ειδικότερα, έντονες αντιδράσεις προκαλούν οι έρευνες στα λεγόμενα εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα. Πρόκειται για βλαστοκύτταρα που είτε προέρχονται από έμβρυα από αμβλώσεις είτε από έμβρυα in vitro είτε από έμβρυα in vivo. Το ερώτημα είναι ηθικό. Κατά το πόσο μπορεί η επιστήμη στο όνομα μιας εικάζουσας μελλοντικής θεραπείας, να χρησιμοποιήσει σαν μέσο ένα ανθρώπινο εις γέννηση όν. Αυτό δεν αποτελεί ενός είδους εργαλειοποίηση της εν γενέσει ανθρώπινης ζωής; Δεν συνιστά κατάφωρη παραβίαση της θεμελιώδους συνταγματικής αξίας, της ανθρώπινης αξιοπρέπειας; Μήπως τελικά, αυτή η αντιμετώπιση των ανθρώπινων εμβρυϊκών βλαστοκυττάρων συνεπάγεται, δίχως άλλο, και την ίδια την εμπορευματοποίηση του ανθρώπινου εμβρύου; * Μετα πτυχιακή Φοιτήτρια, University of Stockholm. 1 Within spitting distance?, The era of personalised medicine takes a step closer. But it is not quite here yet, The Economist, 22 November 2007. 1 GlLJ 2008, σελ. 343-363 343

344 1 Greeklaws Law Journal 2008 Παρόμοιο ηθικής φύσεως προβληματισμό εγείρει, εντούτοις, και η συγκέντρωση των γενετικών δεδομένων δοτών και η περαιτέρω χρησιμοποίηση αυτών των ίδιων για σκοπούς άλλους από αυτούς που θέλησαν οι δότες. Ας μην ξεχνάμε, ότι πρόκειται για προσωπικά δεδομένα που υπόκεινται σε έρευνα, δίχως την συγκατάθεση συχνά, των ίδιων των ενδιαφερομένων. Ακόμη και αν, αυτή η ιατρική έρευνα στοχεύει στην θεραπεία πολλών ασθενειών, με ποιο δικαίωμα επεμβαίνει κάποιος ερευνητής στις ευαίσθητες, προσωπικές, γενετικές πληροφορίες ενός ανθρώπου; Η προσεκτική εξέταση λοιπόν, των νέων επιστημονικών επιτευγμάτων καθώς και του φαινομένου της συλλογής ανθρώπινων γενετικών δεδομένων από μια είδους Τράπεζα αποτελεί επιτακτική ανάγκη των καιρών μας, προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι ηθικής και νομοθετικής φύσεως συνέπειες. 2. ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΙ 2.1. Γενετικά Δεδομένα Προκειμένου να κατανοήσουμε πλήρως, τους προβληματισμούς που γεννούν αυτές οι νέες επιστημονικές εξελίξεις, ιδίως, στον τομέα της γενετικής, πρέπει να προσδιορίσουμε την έννοια των γενετικών δεδομένων. Γενετικά δεδομένα λοιπόν, είναι πληροφορίες γενετικού υλικού, σχετικές με τα κληρονομικά χαρακτηριστικά των ατόμων που αποκτώνται μέσω ανάλυσης των νουκλεϊνικών οξέων ή άλλη επιστημονική ανάλυση 2. Αναφερόμαστε επομένως, σε βιολογικά δείγματα, ανθρώπινους ιστούς, βλαστοκύτταρα, αίμα, δέρμα, εκκρίσεις, σε οτιδήποτε περιέχει γονιδιακό υλικό που καθορίζει την γενετική ταυτότητα ενός ατόμου, σε βιολογικό υλικό δηλαδή, στο οποίο είναι παρόντα νουκλεϊνικά οξέα και περιέχουν την χαρακτηριστική γενετική σύσταση ενός ατόμου. 3 Κατανοούμε, συνεπώς, ότι τα γενετικά δεδομένα είναι πληροφορίες που απεικονίζουν την μοναδικότητα κάθε ανθρώπου, την γενετική του ταυτότητα 4 και η ανάλυση και εξέ- 2 Human genetic data: Information about heritable characteristics of individuals obtained by analysis of nucleic acids or by other scientific analysis, άρθρο 2(i), UNESCO, International Declaration on Human Genetic Data, 16 Οκτωβρίου 2003, προσβάσιμη στη διεύθυνση: <http://portal.unesco.org/en/ev.php-url_id=17720& URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html >. 3 Biological samples: Any sample of biological material (for example blood, skin and bone cells or blood plasma) in which nucleic acids are present and which contains the characteristic genetic make-up of an individual, άρθρο 2(iv), ibidem. 4 Η διαπίστωση της ταυτότητας µε το γενετικό αποτύπωμα είναι επίσης μοναδικού χαρακτήρα. Πράγματι, τα γενετικά δεδομένα είναι πιθανό να αποκαλύπτουν πληροφορίες για αρκετούς ανθρώπους ενώ επιτρέπουν την ταυτοποίηση ενός μόνον από αυτούς. Αποκαλύπτουν τη μοναδικότητα του προσώπου στο οποίο αναφέρο-

Οι Τράπεζες Γενετικού Υλικού και ο Γενικότερος Προβληματισμός 345 ταση αυτών είναι ιδιαίτερα χρήσιμες για τον ίδιο τον ανθρώπινο οργανισμό αλλά και για άλλους συγγενικούς οργανισμούς. Ο καθ. Βιολογίας της Ιατρικής Σχολής του Παν. Πατρών, Γεώργιος Μανιάτης αναφέρει: Η ανάγνωση του γενετικού υλικού, η αναζήτηση δηλαδή, συγκεκριμένων γονιδίων, έχει στόχο τη διαπίστωση της παρουσίας γονιδίων που είτε προκαλούν νόσο είτε προδιαθέτουν σε συγκεκριμένο νόσημα, αυξάνουν, δηλαδή, την πιθανότητα νόσησης έναντι του γενικού πληθυσμού. Συνεπώς, οι γενετικές δοκιμασίες έχουν στόχο είτε την διάγνωση (προεμφυτευτική, προγεννητική, μεταγεννητική) είτε τον προσδιορισμό κινδύνου-πιθανότητας νόσησης. 5 Έτσι, η χαρτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος και η μοναδικότητά του, δίνει τη δυνατότητα της ανάπτυξης ενός είδους προσωπικής ιατρικής. Με άλλα λόγια, υπάρχει διαφορετική θεραπεία και διαφορετική ιατρική αντιμετώπιση σε περίπτωση εμφάνισης γονιδίου με πιθανότητες νόσησης. 2.2. Τράπεζες Γενετικών Δεδομένων Οι τράπεζες γενετικών δεδομένων αποτελούν ένα σύγχρονο επίτευγμα των καιρών μας. Συλλέγουν ανθρώπινο γενετικό υλικό, το επεξεργάζονται, το αναλύουν και ανακοινώνουν τα αποτελέσματα των ερευνών τους. Άλλοτε απλά, το αποθηκεύουν για μελλοντική χρήση από τους ίδιους τους δότες, ενώ, άλλοτε, συλλέγουν το υλικό στα πλαίσια ακαδημαϊκών, πληθυσμιακών ή κλινικών ερευνών για διαγνωστικούς σκοπούς. Χαρακτηριστικό, είναι το ευρέως διαδεδομένο φαινόμενο στην Ελλάδα, της συλλογής ομφαλο-πλακουντιακού αίματος, με σκοπό την απομόνωση προγονικών αιμοποιητικών κυττάρων, για μελλοντική θεραπευτική χρήση 6. Με αυτό το τρόπο, διαπιστώνεται η πιθανότητα προδιάθεσης σε ορισμένες ασθένειες, ενώ το βιολογικό υλικό χρησιμοποιείται μελλοντικά, για την αναπαραγωγή κυττάρων του ίδιου του οργανισμού. Οι Βιοτράπεζες (Biobanks) συγκεντρώνουν Οργανικούς ιστούς νται τα δεδομένα Άρθρο 29-Ομάδα Εργασίας για την προστασία των δεδομένων, Έγγραφο εργασίας για τα γενετικά δεδομένα, 12178/03/EL WP 91, 17 Μαρτίου 2004. 5 Γεώργιος Μ. Μανιάτης, Η κοινωνική σημασία των γενετικών δεδομένων, 05 Απριλίου 2005, <www.bioethics.org.gr/%c3%e5%ed%e5%f4%e9%ea%dc%e4%e5%e4%ef%ec%dd%ed%e1.doc> 6 Μαριάννα Δρακοπούλου (επιμ,), Θέσεις για σύγχρονα προβλήματα, Κείμενα 2000-2007, Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής, Εθνικό Τυπογραφείο, 2007, < www.bioethics.gr/media/pdf/bioethics2.pdf>

346 1 Greeklaws Law Journal 2008 Αίμα Πλάσμα Εκκρίσεις Δείγματα από τρίχες και δέρμα Το φαινόμενο των Βιοτραπεζών δεν είναι νέο. Αρκετές οι χώρες είχαν, ήδη, στην κατοχή τους μεγάλο αριθμό βιολογικών δειγμάτων. Στην Ισλανδία, τη Σιγκαπούρη, την Εσθονία είχαν δημιουργηθεί ήδη, βάσεις δεδομένων είτε για ερευνητικούς, είτε για διαγνωστικούς σκοπούς. Κυρίως, στόχευαν στην συγκέντρωση βιολογικού υλικού για τη μελέτη ασθενειών. Ειδικότερα, η Σουηδία κατείχε από το 1985 βιολογικά δείγματα αλλά και πληροφορίες για τον τρόπο ζωής των κατοίκων της ευρύτερης περιοχής του βορρά της, ενώ η Ισλανδία είχε και αυτή βάση ιατρικών κυρίως, δεδομένων από το 1915 7. Η ίδρυση της μεγαλύτερης Τράπεζας γενετικού υλικού έγινε στην Αγγλία και ειδικότερα, στην περιοχή του Manchester το 20068. Σκοπός της Βιοτράπεζας 9 είναι η συλλογή πάνω από 500.000 δειγμάτων ανθρώπινου βιολογικού υλικού, ώστε οι ερευνητές να ανακαλύψουν την αλληλεπίδραση των γονιδίων με το περιβάλλον και την αιτία ποικίλλων ασθενειών, όπως ο καρκίνος. Στο πλαίσιο της διαδικασίας συλλογής των DNA απαιτείται η απάντηση των δοτών σε αρκετές ερωτήσεις προσωπικού, ιατρικού, περιβαλλοντικού και κοινωνικού περιεχομένου, ώστε οι επιστήμονες της βιοτράπεζας να σχηματίσουν μία α- κριβή εικόνα των παραγόντων που μπορεί να επηρεάσουν το ανθρώπινο γονιδίωμα. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το ότι στο πλαίσιο της έρευνας, οι δότες βρίσκονται σε συνεχή ιατρική παρακολούθηση. Έτσι, καταγράφεται η πορεία της υγείας τους, ενώ μπορούν πιο εύκολα να συναχθούν κάποια συμπεράσματα για την επίδραση του οργανισμού τους σε περιβαλλοντικούς παράγοντες. Στην Ελλάδα λειτουργεί ήδη, με διεθνή πιστοποίηση, η Ελληνική Δημόσια Τράπεζα Ομφαλοπλακουντιακού Αίματος, ωστόσο, αναμένεται η ίδρυση της ευρύτερης Ελληνικής Τράπεζας Βιολογικού Υλικού. Αυτή δεν θα περιορίζεται απλώς, στη φύλαξη των δειγμάτων. Θα λειτουργεί αφενός ως μονάδα συλλογής, επεξεργασίας και διανομής ιστών από άτομα πάσχοντα από ασθένειες υψηλής σημασίας για τη χώρα και αφετέρου ως κόμβος επικοινωνίας και συ- 7 Δρακοπούλου, supra σημείωση 6, σελ. 330. 8 Ξεκινά στην Βρετανία η δημιουργία της μεγαλύτερης βιοτράπεζας του κόσμου, 22 Αυγούστου 2006, < http://health.in.gr/news/article.asp?lngarticleid=130719>. 9 People Science and Policy, BioBank UK: A Question of Trust: A consultation exploring and addressing questions of public trust, Report prepared for The Medical Research Council & The Wellcome Trust, προσβάσιμη στη διεύθυνση <www.ukbiobank.ac.uk/docs/consultation.pdf>.

Οι Τράπεζες Γενετικού Υλικού και ο Γενικότερος Προβληματισμός 347 ντονισμού μεταξύ αντιστοίχων ευρωπαϊκών τραπεζών και σειράς ελληνικών εργαστηρίων και κλινικών που θα συμμετέχουν στη συλλογή των ιστών 10. Προβληματισμό προκαλεί η Ισλανδική ιδιωτική εταιρεία DeCode Genetics, η οποία, μετά από νόμο που ψηφίστηκε από το Ισλανδικό Κοινοβούλιο, απέκτησε το δικαίωμα της αποκλειστικής εμπορικής εκμετάλλευσης της βάσης δεδομένων. Αυτή η ενέργεια της Ισλανδίας εγείρει σημαντικά ερωτήματα σχετικά με την τρόπο χρήσης των δεδομένων των Ισλανδικού πληθυσμού από μια ιδιωτική επιχείρηση. 3. ΤΟ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 3.1. Η Διεθνής Νομοθεσία και οι σχετικές Συμβάσεις Ευρωπαϊκή νομοθεσία που να αφορά αποκλειστικά, τις Τράπεζες γενετικών δεδομένων προς το παρόν, δεν υπάρχει. Ωστόσο, αρκετό ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι εξής Συμβάσεις που αφορούν γενικά, τον τομέα της Βιοïατρικής: Η Οδηγία 95/46/ΕΚ της 24.10.1995 και ειδικότερα το άρθρο 8. Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και ειδικότερα το άρθρο 8 περί προστασίας της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής 11. Η Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της αξιοπρέπειας του ανθρώπου, σε σχέση με τις εφαρμογές της βιολογίας και ιατρικής και ειδικότερα, τα άρθρα 10-18 Το Πρόσθετο Πρωτόκολλο της Σύμβασης για τα ανθρώπινα δικαιώματα και την Βιοϊατρική, αναφορικά με την Βιοϊατρική έρευνα και ειδικότερα τα άρθρα 13-17. Το μη δεσμευτικό αλλά ευρέως διαδεδομένο, κείμενο της Διακήρυξης της UNESCO για το ανθρώπινο γονιδίωμα, που αναφέρει τις προϋποθέσεις της 13 12. 10 Ιωάννα Σουφλερή, Επιτέλους, Βιοτράπεζα, Βήμα Science, 11 Νοεμβρίου 2007. 11 Που έχει υπερνομοθετική ισχύ με βάση το άρθρο 28(1) Σ. 12 Σύμβαση για τη προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της αξιοπρέπειας του ατόμου σε σχέση με τις εφαρμογές της βιολογίας και της ιατρικής: Σύμβαση για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τη βιοϊατρική, Oviedo, 4 Απριλίου 1997, ETS 164 Σε ισχύ από τη 1 Δεκεμβρίου 1999 Κυρώθηκε από την Ελλάδα με το Ν. 2619/1998 (ΦΕΚ Α 132). 13 Additional protocol to the convention on human rights and biomedicine concerning biomedical research, Strasbourg, 25 Ιανουαρίου 2005, ETS 195 Σε ισχύ από την 1 Σεπτεμβρίου 2007 Η Ελλάδα την έχει υπογράψει αλλά δεν την έχει κυρώσει μέχρι στιγμής.

348 1 Greeklaws Law Journal 2008 έρευνας για το ανθρώπινο γονιδίωμα και κατοχυρώνει την ελευθερία της έ- ρευνας στα άρθρα 13-16 14. Η Διακήρυξη της UNESCO για τα γενετικά δεδομένα σμευτικό κείμενο, είναι το μοναδικό που αναφέρει ρητά, την διαδικασία που επιβάλλεται να ακολουθεί κάθε κράτος για την συλλογή, επεξεργασία, χρήση και αποθήκευση των γενετικών δεδομένων. Επομένως, είναι το μοναδικό προς το παρόν, κείμενο στο οποίο βασίζονται οι τράπεζες γενετικών δεδομένων. Ιδιαίτερο ρόλο διαδραματίζουν στον τομέα της βιοηθικής και ειδικότερα των Βιοτραπεζών, οι Επιτροπές Βιοηθικής τόσο σε εθνικό επίπεδο όσο και σε διεθνές. Οι Επιτροπές βιοηθικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης (European Group on Ethics in Science and New Technologies) 16, του Συμβουλίου της Ευρώπης 17 και της UNESCO 18 γνωμοδοτούν, ερευνούν και εισηγούνται για διάφορα θέματα ιατρικής, επιστημονικής ηθικής και δεοντολογίας. Σκοπός τους είναι η παροχή συμβουλών στη χάραξη της ενιαίας πολιτικής στο θέμα της βιοηθικής. Μέσα από τις εκθέσεις και τις εισηγήσεις τους απαντούν σε κρίσιμα, ηθικά ερωτήματα που γεννούν οι νέες τεχνολογίες και βοηθούν στη δημιουργία ενός νομοθετικού πλαισίου που θα καθορίσει τις προϋποθέσεις ανάπτυξης αυτών των νέων επιστημονικών μεθόδων. 3.2. Το Εθνικό νομοθετικό πλαίσιο και ο ρόλος του Εθνική επιτροπή Βιοηθικής. Στην Ελλάδα, η ίδρυση μιας τράπεζας γενετικού υλικού, θα πρέπει να εναρμονίζεται με το Σύνταγμα, τους τυπικούς νόμους του κράτους αλλά και με τις σχετικές κοινοτικές οδηγίες. Καταρχάς, θα πρέπει η βιοτράπεζα να σέβεται την ανθρώπινη αξιοπρέπεια (άρθρο 2(1) Σ) και να μην μεταχειρίζεται τα γενετικά δεδομένα με τρόπο που αντίκειται στην ανθρώπινη αξία. Στη συνέχεια, οι ερευνητές οφείλουν να μην μεταχειρίζονται κατά τρόπο μεροληπτικό, τα άτομα λόγω της γενετικής ιδιοσυστασίας τους. Αυτό κατοχυρώνεται 15. Το εν λόγω μη δε- 14 UNESCO, Universal Declaration on the Human Genome and Human Rights, 11 Νοεμβρίου 1997, προσβάσιμη στη διεύθυνση < http://portal.unesco.org/en/ev.php-url_id=13177&url_do=do_topic& URL_ SECTION=201.html>. 15 UNESCO, International Declaration on Human Genetic Data, supra σημείωση 2. 16 <http://ec.europa.eu/european_group_ethics>. 17 <www.coe.int/t/e/legal_affairs/legal_co-operation/bioethics>. 18 <www.unesco.org/shs/bioethics>.

Οι Τράπεζες Γενετικού Υλικού και ο Γενικότερος Προβληματισμός 349 από την συνταγματική αρχή της ισότητας(άρθρο 4(1) Σ), και από την Ευρωπαϊκή σύμβαση περί Βιοϊατρικής, γνωστή και ως Σύμβαση του Οβιέδο (άρθρο 11). Επίσης, η βιοτράπεζα θα πρέπει να τηρεί τους κανόνες προστασίας της ιδιωτικής ζωής, της υγείας και της γενετικής ταυτότητας του ατόμου (άρθρο 5(5) Σ). Τα γενετικά δεδομένα που αποθηκεύονται αποτελούν στοιχεία προσωπικού χαρακτήρα του απόλυτου ιδιωτικού βίου του ανθρώπου και επομένως, θα πρέπει να προστατεύεται τόσο το δικαίωμα της ιδιωτικής του ζωής όσο και το δικαίωμα της πληροφορικής αυτοδιάθεσης(άρθρο 9Α Σ) Ακόμη, θα πρέπει να προστατεύεται και το ανθρώπινο δικαίωμα για ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητάς του (άρθρο 5 παρ.1 Σ.) 19 Εκτός των συνταγματικών επιταγών, αξιοσημείωτη είναι και η νομοθετική πρωτοβουλία είτε για την κύρωση διεθνών κειμένων είτε για την ρύθμιση εθνικών θεμάτων. Ειδικότερα, ο ν.2619/1998 ενσωματώνει στο εσωτερικό δίκαιο την Σύμβαση του Οβιέδο, ο ν.2472/1997 ρυθμίζει την προστασία των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα αλλά και τον ρόλο της σχετικής Ανεξάρτητης Αρχής, ενώ ο ν.3418/2005 καθορίζει τα όρια της ιατρικής δεοντολογίας. Μέσα από αυτά τα διεθνή και εθνικά κείμενα, ανακύπτουν οι εξής, γενικές αρχές λειτουργιών των βιοτραπεζών, όπως και η Επιτροπή Βιοηθικής εισηγείται 20. Αρχικά, επειδή το γενετικό υλικό ανήκει σε ένα άτομο, οφείλεται να ζητείται (μετά από πλήρη και σαφή πληροφόρηση για τον σκοπό, τη μέθοδο, την πορεία του υλικού του) η συναίνεσή του, η οποία πρέπει να είναι έγγραφη και ειδική, ιδίως, όταν τα δεδομένα είναι επώνυμα. Όταν δε, είναι ανώνυμα, η συναίνεση μπορεί να είναι πιο διευρυμένη και να επιτρέπει την ερευνητική ανάλυση των δεδομένων του, αρκεί να τηρείται η αρχή της εμπιστευτικότητας και το ιατρικό απόρρητο. Επίσης, η συναίνεση μπορεί να ανακληθεί μετά από επιθυμία του δότη, αφού πληροφορηθεί για εκ νέου χρήση ή έρευνα του υλικού του. Μπορεί δε, ο ίδιος να θέσει τον σκοπό και τα χρονικά όρια της συλλογής των δειγμάτων του. Η πληροφόρηση για την πορεία της έρευνας ή ανάλυσης οφείλεται να γίνεται επί τακτά χρονικά διαστήματα και 19 Ισμήνη Κριάρη-Κατράνη, Γενετική Τεχνολογία και Θεμελιώδη Δικαιώματα, Η συνταγματική προστασία των γενετικών δεδομένων, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα Θεσσαλονίκη 1999, σελ. 139. 20 Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής, Εισηγήσεις, Τράπεζες βιολογικού υλικού ανθρώπινης προέλευσης, 14 Ιουλίου 2006, προσβάσιμη στη διεύθυνση: < www.bioethics.gr/document.php?category_id=69&document_id=364>.

350 1 Greeklaws Law Journal 2008 μάλιστα χωρίς προηγούμενη δική του όχληση 21. Έτσι, γίνεται σεβαστό το δικαίωμα του πληροφορικού αυτοκαθορισμού του και της αυτονομίας του. Σε περίπτωση που δεν συμφωνεί, μπορεί να ανακαλέσει την συγκατάθεσή του και το γενετικό υλικό να καταστραφεί. Εξάλλου, τα βιολογικά δείγματα ανήκουν στην κυριότητα του ίδιου και ο ίδιος μπορεί, με τις διατάξεις του Α.Κ περί κυριότητας να τα μεταβιβάσει στην βιοτράπεζα, αρκεί να μην υπάρχει πλάνη βούλησης. Δικαίωμα ωστόσο, πάνω στο γενετικό υλικό μπορεί να αποκτήσει η τράπεζα και μέσω των διατάξεων περί ειδοποιίας (άρθρο 1061 Α.Κ.) 22. Οι τράπεζες γενετικού υλικού οφείλουν να καθορίζουν τον σκοπό της ίδρυσής τους, να λαμβάνουν την ειδική αδειοδότηση από το κράτος, να λειτουργούν με βάση τις εγγυήσεις προστασίας του απορρήτου, να τηρούν τις προϋποθέσεις διαφάνειας επιτρέποντας την ελεύθερη πρόσβαση του κοινού στις πηγές χρηματοδότησης, στον καταστατικό σκοπό τους και να ελέγχεται η λειτουργία τους από Ανεξάρτητη αρχή που διασφαλίζει την ορθή και σύννομη προστασία των ανθρώπινων δεδομένων. Σημαντικό έργο στον τομέα της εύρεσης της καλύτερης νομοθετικής προστασίας, επιτελεί η Ελληνική Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής, η οποία κατά την παρακολούθηση της α- νάπτυξης της γενετικής, έχει συμβουλευτικές αρμοδιότητες στον τομέα αυτόν. Αποτελείται από εννέα καταξιωμένους επιστήμονες της ιατρικής, νομικής, γενετικής, κοινωνιολογικής και φιλοσοφικής επιστήμης. Διορίζονται με απόφαση του Πρωθυπουργού 24 και αποτελούν τμήμα ενός διεθνούς συνόλου Επιτροπών Βιοηθικής, ώστε να υπάρχει κοινό πλαίσιο και να μην παρατηρούνται διαφορές από Βιοτράπεζα σε Βιοτράπεζα. Έτσι, δεν θα επιζητείται η Βιοτράπεζα με τις πιο ευνοϊκές ρυθμίσεις, η οποία μπορεί, να επιτρέπει ακόμη, και την ανεξέλεγκτη εμπορεία των γενετικών δεδομένων. Από την ίδρυσή της το 2000 και μετά τη χαρτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος η Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής παρατηρεί τα πεπραγμένα στο χώρο της επιστήμης και τονίζει την ανάγκη προστασίας του ανθρώπινου γενετικού υλικού. Με τις ετήσιες εκθέσεις, εισηγήσεις και εκδηλώσεις της κατά καιρούς, αναλύει την ηθική πλευρά της επιστήμης, συγκεντρώνει στοιχεία, νομοθετικά κείμενα και νομολογίες δικαστηρίων προκειμέ- 23 21 Κριάρη-Κατράνη, supra σημείωση 19, σελ. 133 22 Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής, supra σημείωση 20. 23 Κριάρη-Κατράνη, supra σημείωση 19, σελ. 134. 24 Ν.2667/1998, Σύσταση της Εθνικής Επιτροπής για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής, ΦΕΚ Ά 281/18.12.1998.

Οι Τράπεζες Γενετικού Υλικού και ο Γενικότερος Προβληματισμός 351 νου να θέσει ένα ενιαίο πλαίσιο δράσης και λειτουργίας των Βιοτραπεζών. Ανακοινώνει τα νέα δεδομένα στο χώρο της ιατρικής επιστήμης και επιτρέπει την πρόσβαση του ευρύ κοινού σε όλα τα στοιχεία αυτά. Τέλος, ενημερώνει το κοινό για τις Ευρωπαϊκές Συμβάσεις και για τα συνταγματικά ή διεθνώς κατοχυρωμένα δικαιώματά του. 4. ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ Οι περισσότερες αποφάσεις που σχετίζονται με γενετικά δεδομένα, αφορούν παραβίαση του άρθρο 8 ΕΣΔΑ και έχουν να κάνουν με την προστασία της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής. Το εν λόγω άρθρο αναφέρεται στο δικαίωμα του ατόμου να διαφυλάττει το απόρρητο της υγείας του. Η απόφαση του ΔΕΚ της 5.10.1994 25 είναι χαρακτηριστική του περιεχομένου του άρθρο 8 της ΕΣΔΑ. Το Δικαστήριο επισημαίνει ότι θα πρέπει να γίνεται σεβαστό το δικαίωμα της αυτοδιαθέσεως του ασθενούς. Μπορεί το άτομο έτσι, να αρνηθεί να υποβληθεί σε ιατρικές εξετάσεις. Οποιαδήποτε εξέταση χωρίς τη συναίνεσή του, αποτελεί παραβίαση της σφαίρας της ιδιωτικής του ζωής ενώ η δημοσίευση πληροφοριών του ιδίου συνιστά παραβίαση της αυστηρής αρχής τηρήσεως του ιατρικού απορρήτου 26. Έτσι, αναγνωρίζεται το δικαίωμα του ατόμου να τηρεί μυστική την κατάσταση της υγείας του. Το δικαίωμα της διασφάλισης του ιατρικού απορρήτου ωστόσο, περιορίζεται όταν το επιβάλλουν λόγοι γενικότερου δημοσίου συμφέροντος. Οι ερευνητές, γι αυτό το σκοπό, επικαλούνται συχνά, λόγους δημοσίου συμφέροντος και παραβιάζουν το ιατρικό απόρρητο και την ιδιωτική ζωή του δότη. Αυτοί στηρίζονται στο άρθρο 8 παρ.4 της Οδηγίας 95/46/ΕΚ της 24.10.95 και έτσι, επεξεργάζονται απόρρητα ιατρικά δεδομένα ώστε να ερευνήσουν τα αίτια ορισμένων ασθενειών και να συμβάλλουν στην προστασία της δημόσιας υγείας. Το δημόσιο συμφέρον όμως, δεν υπηρετείται σωστά, αν διαταραχθεί η σχέση εμπιστοσύνης μεταξύ ασθενούς και ιατρού. Ο φόβος της γνωστοποίησης των στοιχείων του μπορεί να τον αποτρέψει τελικά, από το να ζητήσει ιατρική βοήθεια. 25 ΔΕΚ, C-404/92 P, Χ κατά Επιτροπής Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, Συλλογή της Νομολογίας του Δικαστηρίου 1994 σελίδα I-04737. 26 Κριάρη-Κατράνη, supra σημείωση 19, σελ. 60 επ.

352 1 Greeklaws Law Journal 2008 5. Η ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΓΕΝΕΤΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΣΕ ΔΙΑΦΟΡΟΥΣ ΤΟΜΕΙΣ 5.1. Στην Ιατρική Επιστήμη α. Επιχειρήματα υπέρ της χρήσης των βιολογικών δειγμάτων. Είναι γεγονός ότι η απαγόρευση της χρήσης του βιολογικού υλικού θα αποτελούσε ανεπίτρεπτη παρέμβαση στην συνταγματικά κατοχυρωμένη αρχή της ελευθερίας της έ- ρευνας. Η ελευθερία αυτή, αποτελεί σημαντικό παράγοντα της ιατρικής εξέλιξης γιατί χωρίς αυτήν, δεν θα μπορούσαμε να εξερευνήσουμε το ανθρώπινο σώμα και να κατανοήσουμε τα αίτια πολλών ασθενειών. Τα γενετικά δεδομένα που παρέχουν οι βιοτράπεζες μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο συγκριτικής έρευνας στο πλαίσιο της πρόληψης ασθενειών. Αρκετές έτσι, τράπεζες έχουν συγκεντρώσει βιολογικό υλικό από πολλούς δωρητές και εθελοντές, ώστε να ερευνηθεί, ποιοι από αυτούς βρίσκονται σε ομάδα υψηλού κινδύνου και σε συνδυασμό με τους συγκεκριμένους περιβαλλοντικούς παράγοντες 27, να χρησιμοποιηθεί η ενδεδειγμένη στην περίπτωσή τους θεραπεία και μάλιστα, έγκαιρα, πριν την εμφάνιση της αρρώστιας. Προλαμβάνεται έτσι, η ασθένεια πολύ πριν εμφανιστεί και το άτομο γιατρεύεται με τις κατάλληλες για τον ίδιο μεθόδους 28. Τα βιολογικά δείγματα πολλές φορές, μπορεί να βοηθήσουν στην ανακάλυψη των περιβαλλοντικών αιτιών ορισμένων ασθενειών 29. Έτσι, η έρευνα ιστών από ανθρώπους που εκτίθενται στο κάπνισμα, σε έντονο στρες, σε κακή διατροφή που έχουν διαταραχές ύ- πνου μπορεί να επιφέρει πολύ χρήσιμα αποτελέσματα. Η έρευνα στο πεδίο αυτό, γίνεται μέσα από τις απαντήσεις που παρέχουν οι δότες κατά τις ιατρικές τους εξετάσεις. Το ερωτηματολόγιο συχνά, αρκετά λεπτομερειακό, περιγράφει στον ερευνητή το δείγμα που έχει στη διάθεσή του και την επίδραση που έχουν οι κοινωνικές, διατροφικές και επαγγελματικές του συνήθειες σε αυτό. Συγχρόνως, για την πιο αποτελεσματική έρευνα, ο εθελοντής παρακολουθείται για την πορεία της καταστάσεώς του και η αλλαγή της υγείας του μελετάται πιο προσεκτικά. 27 Γενετικοί παράγοντες κινδύνου αναγνωρίστηκαν στον καρκίνο του προστάτη, 02 Απριλίου 2007, <http://health.in.gr/news/article.asp?lngarticleid=137379 >. 28 Βιοτράπεζες : Θησαυρός για τους επιστήμονες τα αποθηκευμένα γενετικά δεδομένα, 01 Αυγούστου 2005, <www.cna.gr/modules/news/article.php?storyid=1443 > 29 Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης, NewGeneris, Έρευνα για τους κινδύνους της υγείας των νεογνών, 08 Ιανουαρίου 2008, προσβάσιμο στη διεύθυνση: <www.ekt.gr/content/display?ses_mode=rnd&ses_lang=el&prnbr=72299>.

Οι Τράπεζες Γενετικού Υλικού και ο Γενικότερος Προβληματισμός 353 Εκτός αυτού, οι βιοτράπεζες παρέχουν βιολογικά δείγματα, αίμα, βλαστοκύτταρα για να βοηθήσουν στην εύρεση νέων θεραπειών. Για το λόγο αυτό, πρέπει να χρησιμοποιηθούν όλες οι δυνατές ερευνητικές μέθοδοι ακόμη και, εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα. Αυτά αποτελούν νέα μέθοδο που ανακαλύφθηκε μετά την χαρτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος και έχουν διευρύνει τις προοπτικές των ερευνών. Οι ερευνητές έχουν πλέον, στην διάθεσή τους ανθρώπινα βιολογικά δείγματα που τους παρέχουν πολλές δυνατότητες. Καλλιεργούν, ερευνούν και πειραματίζονται πάνω σε ανθρώπινο βιολογικό υλικό για την ανακάλυψη θεραπειών του καρκίνου, του διαβήτη, του Αλτσχάιμερ. Επιπλέον, μέσα από την μελέτη γονιδίων οι ερευνητές ανθρωπολόγοι μπορούν να διεξάγουν πληθυσμιακή έρευνα 30, να ανακαλύψουν κοινά γονίδια, κοινή προέλευση διαφορετικών πληθυσμών. Με αυτό τον τρόπο, αποκαλύπτεται η πορεία του ανθρώπινου γένους κατά τη διάρκεια της ιστορίας. Εκτός, όμως από την ανθρωπολογική σκοπιά, η έρευνα σε υλικό ενός πληθυσμού μπορεί, αποκαλύψει και την προδιάθεση ενός πληθυσμού σε ορισμένες ασθένειες, κοινές για την περιοχή, όπως η μεσογειακή αναιμία, παρατηρείται σε πληθυσμούς της Μεσογείου. Αυτές οι έρευνες έχουν μεγάλο ενδιαφέρον για το μέγεθος των δειγμάτων και τα αποτελέσματα. Δεν πρόκειται για μεμονωμένα αποτελέσματα που μπορεί να οδηγήσουν σε λανθασμένες κατευθύνσεις αλλά για έρευνα πολλών βιολογικών δειγμάτων της ίδιας περιοχής που αποτελούν καλύτερη συγκριτική μελέτη. Γενετικό υλικό από τις βιοτράπεζες, μπορούν να πάρουν και οι ίδιοι οι δότες μετά από ορισμένα χρόνια. Στην Ελλάδα, η συλλογή ομφαλοπλακουντιακού αίματος και η αποθήκευση των βλαστικών κυττάρων του ομφάλιου λώρου μπορεί να χρησιμοποιηθεί από τον ίδιο τον οργανισμό για να θεραπεύσουν διάφορες ασθένειες, όπως η λευχαιμία. Τα βλαστικά κύτταρα του ομφάλιου λώρου δίνονται ενδοφλέβια στον ασθενή και αυτά δημιουργούν ένα νέο ολοκληρωμένο αιμοποιητικό σύστημα το οποίο διατηρείται για πολλά χρόνια 31. Επίσης, το δικό του βιολογικό υλικό χρησιμοποιείται για τις λεγόμενες αυτόλογες μεταμοσχεύσεις. Σε αυτές υπάρχει 100% συμβατότητα. Έτσι, ο κίνδυνος της απόρριψης του μοσχεύματος από τον οργανισμό του είναι μηδαμινές, ενώ υπάρχει άμεση διαθεσιμότητα με αποτέλεσμα να μειώνεται σημαντικά ο κίνδυνος θνησιμότητας. 30 Παρασκευή Κατημερτζή, Το DNA αποκαλύπτει ελληνικά μυστικά, 2 Ιουνίου 2004, Τα Νέα, σελ. Ρ22. 31 <www.omnigen.gr >.

354 1 Greeklaws Law Journal 2008 Φυσικά, το ίδιο υλικό μπορεί να χρησιμοποιηθεί και σε άλλους συγγενείς πρώτου βαθμού, ενώ εάν υπάρχει κάποιο ιστορικό στην οικογένεια κληρονομικής ασθένειας, οι πιθανότητες να εμφανιστεί αυτή στο μέλλον μειώνονται, αν χρησιμοποιηθούν τα βλαστοκύτταρα του ίδιου του οργανισμού. Το ίδιο συμβαίνει και αν εμφανιστεί ασθένεια που οφείλεται σε περιβαλλοντικούς παράγοντες. Τα κύτταρα του ομφάλιου λώρου πλούσια σε θρεπτικά συστατικά και οξυγόνο, είναι πολυδύναμα και χρησιμοποιούνται με απόλυτη επιτυχία για την αντιμετώπιση ασθενειών που εμφανίζει ο ίδιος ο δότης ή και μέλος της οικογένειάς του 32. Αυτό οδηγεί στην εξατομικευμένη θεραπεία. Έτσι, η ιατρική επιστήμη προσαρμόζεται πλέον, στις ανάγκες του συγκεκριμένου προσώπου. β. Επιχειρήματα κατά της χρήσης των βιολογικών δειγμάτων Τα βιολογικά δείγματα από την βιοτράπεζα φυσικά, δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι α- ποτελούν σε κάθε περίπτωση, προσωπικά δεδομένα των δοτών. Η ελευθερία της έρευνας δεν πρέπει να παρεμποδίζει την ελευθερία του ατόμου να διαθέτει ο ίδιος τα δεδομένα του, όπως αυτός θέλει, και επομένως, εάν θέλει να τα κρατά κρυφά. Πρόκειται για την ιδιωτική του ζωή και το δικαίωμά του να κρατά μυστική την κατάσταση της υγείας του. Κατά την λειτουργία των βιοτραπεζών επομένως, απαιτείται να τηρούνται οι γενικές αρχές προστασίας της ιδιωτικής ζωής και να λαμβάνονται όλα τα απαραίτητα μέτρα για την διαφύλαξη του ιατρικού απορρήτου 33. Αυτή έχει να κάνει με την διατήρηση της ανωνυμίας των δειγμάτων και την αποζημίωση σε περίπτωση κοινοποίησης του ονόματος του ασθενούς. Επίσης, από τη στιγμή που δεν υπάρχει σαφές δεσμευτικό, νομοθετικό πλαίσιο μπορεί, μια βιοτράπεζα να κάνει χρήση αυτών των πληροφοριών για άλλους σκοπούς και χωρίς την άδεια του δότη. Το φαινόμενο δυστυχώς, δεν είναι νέο. Η Ισλανδία π.χ. λόγω ακριβώς της γεωγραφικής απομόνωσής της, αποτελεί μία χώρα που δεν κατακτήθηκε από άλλους λαούς. Οι Ισλανδοί επομένως, για να αποφύγουν τις σχέσεις με συγγενικά άτομα, από πολύ νωρίς, διατηρούσαν γενεαλογικά δεδομένα, όπως και ιατρικά αρχεία με ακριβείς πληροφορίες για το θάνατο των Ισλανδών. Επομένως, αποτελεί μία χώρα με πλούσια γενεαλογικά, ιατρικά και προσωπικά δεδομένα. Γι αυτό το λόγο και ήταν από τις πρώτες χώρες που 32 Κώστας Ονισένκο, Τα βλαστοκύτταρα έδωσαν ζωή στο «Αγία Σοφία», 13 Μαρτίου 2007, Η Καθημερινή. 33 Ιωάννα Σωτήρχου, Τα προσωπικά δεδομένα στη διάθεση οποιουδήποτε, 10 Μαρτίου 2007, Ελευθεροτυπία.

Οι Τράπεζες Γενετικού Υλικού και ο Γενικότερος Προβληματισμός 355 δημιούργησαν Τράπεζες Βιολογικού υλικού, αφού ήδη, είχαν αρκετά στοιχεία στη διάθεσή τους. Ωστόσο, δεν άργησε μια ιδιωτική εταιρεία, η DeCode Genetics να εκμεταλλευτεί αυτή τη βάση για να ανακαλύψει νέα φάρμακα. Σε συνεργασία με μία μεγάλη πολυεθνική ε- ταιρεία την Roche, χρησιμοποιεί πλέον τα στοιχεία πολλών Ισλανδών χωρίς να έχει ζητήσει την συναίνεση τους. Κι αυτό, διότι, η συγκατάθεση δόθηκε κατά τις αρχικές ιατρικές εξετάσεις και εν αγνοία τους τα αρχεία αποθηκεύονταν σε βάσεις και δεν καταστρέφονταν. Φυσικά, το θέμα αυτό, εγείρει σοβαρούς προβληματισμούς για τον τρόπο με τον οποίο η Ισλανδική Τράπεζα παραχώρησε τα αποκλειστικά της δικαιώματα σε μια καθαρά ιδιωτική εταιρεία. Και ποιο ήταν το αντάλλαγμα; H συμφωνία προβλέπει πως στο μέλλον και σε διαρκή βάση όποιο φάρμακο βγάλει η Roche στην αγορά αξιοποιώντας τη γνώση της decode Genetics και διαθέσει στον υπόλοιπο κόσμο, θα το δίνει δωρεάν στους ασθενείς της Ισλανδίας. Αυτό ήταν το Συμβόλαιο. 34 Το θέμα τελικά, όμως, δεν ήταν μόνο η ανακάλυψη των πρωτεϊνών που οδηγούν σε ορισμένες αρρώστιες και επομένως η ανακάλυψη και των φαρμάκων που θα βοηθήσουν στο γενικό συμφέρον της προστασίας της υγείας. Το θέμα έχει να κάνει με την εμπορευματοποίηση αυτών των δεδομένων και την καθαρά κερδοσκοπική συμφωνία μεταξύ των μερών. Με ποιο δικαίωμα τελικά, οι Ισλανδοί, έχουν δωρεάν φάρμακα και άλλοι όχι; Με ποιο δικαίωμα μια εταιρεία καταχράζεται τις πληροφορίες αυτές και τις ανταλλάσσει με α- ντάλλαγμα 80 δισεκατομμύρια. Τελικά, μήπως το κέρδος της θεραπείας ασθενειών υποβαθμίζεται από το χρηματικό κέρδος; Πώς μπορούμε τελικά να ελέγξουμε πού πάνε οι γενετικές μας πληροφορίες και πώς μπορούμε να προστατευτούμε από την στείρα λογιστική πολιτική των ιδιωτικών επιχειρήσεων. 5.2. Στον τομέα της Δικαιοσύνης Η γενετική επιστήμη πλέον, βρίσκεται και στην διάθεση της Δικαιοσύνης. Αστυνομικές και ανακριτικές αρχές μπορούν να χρησιμοποιήσουν τα υλικό των βιοτραπεζών. Οι διωκτικές αρχές ερευνούν τα στοιχεία μιας υπόθεσης και με βάση κάποια βιολογικά υλικά που ανακαλύπτουν στο χώρο του εγκλήματος, είναι δυνατό να ταυτοποιήσουν τους 34 Αθανάσιος Ταυτάρης, Ένας θησαυρός στα γονίδια των Ισλανδών, Οι αγοραστές του γενετικού πλούτου, τα ανταλλάγματα και το Μεγάλο Συμβόλαιο, Επιστήμη και Ζωή, 31 Μαρτίου 2002, Το Βήμα, σελ. Α50.

356 1 Greeklaws Law Journal 2008 δράστες της υπόθεσης. Τα εγκληματολογικά εργαστήρια παίρνουν στοιχεία από τις βάσεις δεδομένων που έχουν οι βιοτράπεζες και αφορούν όχι μόνο υπόπτους με αστυνομικό φάκελο και ποινικό μητρώο αλλά και ανθρώπους που μπορεί να μην έχουν καταδικασθεί ποτέ 35. Έτσι, ανακαλύπτουν τους δράστες ενός εγκλήματος μέσα από τον ιατρικό τους φάκελο που βρίσκεται καταχωρημένος σε κάποια βιοτράπεζα. Η Europol, η Interpol και η Scotland Yard συχνά, συνεργάζονται και βασίζονται σε τέτοιες διεθνείς βάσεις δεδομένων για την σύλληψη διεθνών καταζητούμενων και εγκληματιών που δεν μπορούν να εντοπιστούν στα όρια του κράτους που έχουν διαπράξει το έγκλημα. Πράγματι. μετά την 11 η Σεπτεμβρίου οι διωκτικές αρχές στον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας 36, χρησιμοποίησαν κάθε δυνατό μέσο για την σύλληψη των δραστών. Για καλύτερη έρευνα μάλιστα, οι κρατικές αρχές κατέφυγαν σε ιδιωτικές βιοτράπεζες που μπορούν να διαθέσουν πιο εύκολα τα δεδομένα τους και είναι μεγαλύτερα σε αριθμό. Είναι γεγονός ότι σε ερευνητική εργασία της ομάδας αναλυτών Rand του 1999 εκτιμάται ότι στην Αμερική υπάρχουν αποθηκευμένα σε εκατοντάδες δημόσια και ιδιωτικά εργαστήρια περίπου 300 εκατομμύρια δείγματα που ελήφθησαν στη διάρκεια συνηθισμένων επισκέψεων των ασθενών σε κλινικές και νοσοκομεία 37. Χαρακτηριστικό παράδειγμα χρήσης του γενετικού υλικού για την ενοχοποίηση του δράστη, αποτελεί και η σύλληψη και τελικά, εξάρθρωση της τρομοκρατικής ομάδας 17 Νοέμβρη μετά από ανάλυση του DNA38. Άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί και η καταδίκη του δράστη της δολοφονίας της Σουηδής Υπουργού εξωτερικών Άννα Λίντ, από το DNA του, που φυλασσόταν στην εθνική βιοτράπεζα της χώρας και μάλιστα επώνυμα 39. Ωστόσο, θα πρέπει να υπενθυμίσουμε στις διωκτικές αρχές ότι το βιολογικό υλικό απλά, τοποθετεί το άτομο στο χώρο του εγκλήματος. Για την άσκηση ποινικών διώξεων απαιτούνται και περαιτέρω στοιχεία, όπως το κίνητρο και η βούληση. Το ζήτημα είναι ότι το βιολογικό υλικό άλλοτε παίρνεται χωρίς την συγκατάθεση των υπόπτων άλλοτε μετά την αθώωση τους αυτό δεν καταστρέφεται, ενώ συχνά δημοσι- 35 Χρήστος Ζέρβας, Ευρωφακέλωμα διαδηλωτών, 5 Οκτωβρίου 2007, Ελευθεροτυπία. 36 Τασούλα Καραϊσκάκη, O καθηγητής Σπύρος Σημίτης μιλά για τους κινδύνους της Βιογενετικής και πώς μπορούν να αποφευχθούν, 19 Οκτωβρίου 2003, Η Καθημερινή. 37 Λήδα Παπαδοπούλου, «Οι τράπεζες» της Ιατρικής, 17 Δεκεμβρίου 2005, Ελευθεροτυπία. 38 Κώστας Χατζίδης, Το DNA έδειξε Ξηρό, 8 Ιουλίου 2002, Τα Νέα. 39 Παπαδοπούλου, supra σημείωση 37.

Οι Τράπεζες Γενετικού Υλικού και ο Γενικότερος Προβληματισμός 357 οποιείται ο κάτοχος του υλικού από την βιοτράπεζα στο όνομα της εθνικής ασφάλειας. Ειδικότερα, στην Αγγλία, σύμφωνα με τον ισχύοντα νόμο, η βρετανική αστυνομία αποσπά δείγματα DNA από κάθε πολίτη που προσάγεται, για οποιοδήποτε λόγο! Ακόμα και για τροχαίο. Πραγματικοί κυνηγοί γενετικών «κεφαλών»! Oι Bρετανοί αστυνομικοί αποσπούν το γενετικό αποτύπωμα, πιο εύκολα από τη λήψη δακτυλικού αποτυπώματος. Mόνο που το γενετικό αποτύπωμα προσφέρει πολύ, μα πολύ περισσότερες πληροφορίες και δυνατότητα επεμβάσεων. Σύμφωνα όμως με το νόμο, από τη στιγμή που δεν απαγγελθεί σε βάρος του πολίτη κατηγορία ή εάν αυτός αθωωθεί, πρέπει να καταστραφεί αμέσως ο γενετικός φάκελος. Αλλά όχι 40! Είναι γεγονός ότι κυρίως, πληθυσμιακές και μειονοτικές ομάδες βρίσκονται στη βάση γενετικού υλικού της αστυνομίας, παρόλο που δεν ήταν καν, κατηγορούμενοι. Αυτό τελικά, γεννά και ρατσιστική αντιμετώπιση και διακριτική μεταχείριση, διότι αν και αθώοι είναι φακελωμένοι 41. Το DNA θεωρείται επαρκές αποδεικτικό στοιχείο και για αστικές υποθέσεις, όπως για την απόδειξη της πατρότητας ενός παιδιού. Έτσι, υποθέσεις πατρότητας και διατροφής επιλύονται μέσω εξετάσεων DNA πράγμα που προκαλεί μεγάλη δυσπιστία μεταξύ των συντρόφων ενώ έχει και σημαντικές επιπτώσεις στην ψυχολογική κατάσταση του παιδιού. 5.3. Στον εργασιακό, ασφαλιστικό και τραπεζικό τομέα Οι γενετικές πληροφορίες έχουν μεγάλο ενδιαφέρον και για τους εργοδότες. Με την πρόσβασή τους σε αυτές αξιολογούν, εκτός από το βιογραφικό των υποψηφίων και τον ιατρικό τους φάκελο. Εκτιμούν την πνευματική και φυσική κατάσταση των υποψηφίων. Αποκλείουν με αυτό τον τρόπο, αυτούς που έχουν κάποια πιθανότητα προδιάθεσης ή εμφάνισης ασθένειας. Αυτό φυσικά, αποτελεί σοβαρή παραβίαση της αρχής της ισότητας και συνιστά διακριτική μεταχείριση των εργαζομένων αφού, προτιμώνται οι υγιείς και οι άρρωστοι απολύονται ή δεν προσλαμβάνονται. Αυτομάτως, έχουμε να κάνουμε επομένως, με μια κατηγοριοποίηση των εργαζομένων σε υγιείς-προσοδοφόρους και άρρωστους-επιζήμιους. 40 Γιάννης Ελαφρός, Κλέφτης DNA το επάγγελμα του μέλλοντος, 23 Ιουνίου 2002, Καθημερινή. 41 The Observer, Ο ντετέκτιβ, το φλυτζάνι του καφέ και ένα αποτσίγαρο, 07 Απριλίου 2005, Η Καθημερινή.

358 1 Greeklaws Law Journal 2008 Κατά την Επιτροπή Βιοηθικής 42 μάλιστα, η γνωστοποίηση των γενετικών δεδομένων στους εργοδότες είναι ανεπίτρεπτη. Αυτή κατ εξαίρεση, επιτρέπεται μόνο, αν προκύπτει κίνδυνος για τους τρίτους και αν το εργασιακό περιβάλλον επιβαρύνει την κατάσταση της υγείας του εργαζομένου και αυτό φυσικά, μετά από την ρητή συναίνεση του ενδιαφερομένου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της αρνητικής χρήσης των γενετικών δεδομένων είναι, αυτό της Γερμανίδας δασκάλας που θέλησε να μονιμοποιηθεί αλλά, μετά από τις υποχρεωτικές ιατρικές εξετάσεις, παρόλο που τηρούσε όλα τα προαπαιτούμενα το κράτος-εργοδότης δεν την νομιμοποίησε, διότι ανακαλύφθηκε ότι είχε προδιάθεση για μια ασθένεια που πιθανόν, να εμφανιζόταν στα 55 χρόνια της. Αυτό δεν συνέφερε το κράτος γιατί θα συνταξιοδοτούνταν πολύ πιο γρήγορα 43. Δυστυχώς, η επέμβαση τρίτων στα απόρρητα γενετικά μας δεδομένα δεν σταματά εδώ. Στη σύγχρονη εποχή μας, όπου όλα πλέον βρίσκονται αποθηκευμένα σε ηλεκτρονικούς φακέλους, το ζήτημα είναι ποιοι έχουν πρόσβαση σε αυτές τις πληροφορίες και με ποιο όφελος. Διότι, μπορεί οι κρατικές αρχές να επικαλούνται λόγους δημοσίου συμφέροντος για την παραβίαση του ιατρικού μας απορρήτου, ιδιωτικές εταιρείες, ασφαλιστικές τι ό- φελος έχουν για να δικαιολογήσουν την πρόσβαση στα γενετικά μας δεδομένα. Φυσικά, μόνο το κέρδος μπορεί ένας ιδιώτης να αποσκοπεί. Ειδικότερα, οι ασφαλιστικές εταιρείες έχουν συμφέρον να προσφύγουν στις γενετικές ε- ξετάσεις για να ασφαλίσουν άτομα υγιή με στόχο να μειώσουν τον ασφαλιστικό τους κίνδυνο. Ενδεικτικό είναι το παράδειγμα της ύπαρξης στην Αμερική μιας ασφαλιστικής εταιρείας με το όνομα Γραφείο Ιατρικών Πληροφοριών που διατηρεί μια ιατρική βάση εκατομμυρίων ανθρώπων, χωρίς οι ίδιοι να το γνωρίζουν 44. Αυτό φυσικά, πάλι, γεννά διάκριση και ασφάλιση μόνο των υγιών ανθρώπων. Στην ουσία, οι εταιρείες τελικά, δεν αποσκοπούν στην παροχή βοήθειας σε περίπτωση εκτάκτων αναγκών, αλλά αποσκοπούν στην συγκέντρωση χρημάτων από ανθρώπους που μπορεί να μην αρρωστήσουν ποτέ. Αυτή η λογική, είναι αρκετά επικίνδυνη και οδηγεί δίχως άλλο, σε μια τέλεια κοινωνία παρακολούθησης τέλειων ανθρώπων και αχρήστευσης των άρρωστων. Πρόκειται για άλ- 42 Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής, Εισηγήσεις, Γενετικά Δεδομένα: Συλλογή και Διαχείριση, 16 Σεπτεμβρίου 2002, προσβάσιμη στη διεύθυνση: <http://www.bioethics.gr/document.php?category_id=69&document_id=310>. 43 Παναγιώτης Γεωργούδης, Η γενετική γεννά και ολοκληρωτισμό, 16 Οκτωβρίου 2004, Ελευθεροτυπία. 44 Ντάνι Βέργου, Μια τέλεια κοινωνία παρακολούθησης, 10 Μαρτίου 2007, Ελευθεροτυπία.

Οι Τράπεζες Γενετικού Υλικού και ο Γενικότερος Προβληματισμός 359 λη μια φορά για εμπορευματοποίηση των δεδομένων μας για την αποκόμιση κέρδους και την κατάργηση κάθε είδους επιστημονικού απορρήτου. Ενδιαφέρον δείχνουν και οι τραπεζικοί και χρηματοδοτικοί οργανισμοί για την φυσική κατάσταση και την εξέλιξη της υγείας των πελατών τους. Κι αυτό, γιατί, δεν τους ωφελούν οι δανειολήπτες που εμφανίζουν για παράδειγμα καρκίνο ή έχουν προδιάθεση για κάποια ασθένεια. Προκειμένου έτσι, να μειώσουν τον οικονομικό τους κίνδυνο, αποφεύγουν τέτοιους πιστωτές διότι, οι εγγυήσεις επιστροφής των δανείων είναι μηδαμινές. Έτσι, κατά την εξέταση της αιτήσεώς τους, το ενδεχόμενο μελλοντικής ασθένειας ενός δανειολήπτη είναι αρνητικός παράγοντας. 6. ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΓΝΩΜΗΣ. Παρόλη την ανάπτυξη της γενετικής επιστήμης, δεν παύουν να υπάρχουν σοβαρά η- θικά διλήμματα σχετικά με τις βιοτράπεζες. Μία έρευνα που είχε συναχθεί το 2002 στη Σουηδία δείχνει την επιφυλακτικότητα των ερωτηθέντων σχετικά με τον τρόπο λειτουργίας μια βιοτράπεζας 45. Ειδικότερα, έξι χιλιάδες ερωτηθέντες μεταξύ 18 και 80 ετών ήταν θετικοί στην γενετική έρευνα. Το 86% των ερωτηθέντων απάντησε ότι θα έδινε δείγμα αίματος για γενετικές εξετάσεις και το 3% θα έδινε ανώνυμο γενετικό υλικό. Το 78% συμφωνεί στη συλλογή και αποθήκευση των γενετικών τους δεδομένων ωστόσο, εμπιστεύονται περισσότερο ανεξάρτητους νοσοκομειακούς και πανεπιστημιακούς ερευνητές και όχι κρατικούς φορείς. Το γεγονός είναι, ότι θετικά στην δωρεά γενετικού υλικού ανταποκρίνονται κυρίως, οι μεσήλικες και αυτοί που έχουν παιδιά ή έχουν αντιμετωπίσει προβλήματα υγείας στο παρελθόν. Η θέληση για δωρεά γενετικού υλικού απορρέει από ανθρώπινο αλτρουισμό, όμως, θεωρείται απαραίτητη η καλή ενημέρωση του κοινού και η εμπιστοσύνη στα ιδρύματα και τους οργανισμούς υγείας. Άλλη μία έρευνα από το Ευρωβαρόμετρο το 2001 46 αναδεικνύει την ανησυχία των Ευρωπαίων, οι οποίοι θεωρούν ότι δεν είναι καθόλου ενημερωμένοι για την επιστήμη και την τεχνολογία ενώ τους ενδιαφέρει. Σε γενικές γραμμές ενημερώνονται από την τηλεό- 45 Asa Kettis-Lindblad, Lena Ring, Eva Viberth & Mats G. Hansson, Genetic research and donation of tissue samples to biobanks. What do potential sample donors in the Swedish general public think?, 16 European Journal of Public Health 2006, σελ. 433 440. 46 Eurobarometer 55.2, Europeans, Science and Technology, προσβάσιμο στη διεύθυνση: < http://ec.europa. eu/research/press/2001/pr0612en-report.pdf>.

360 1 Greeklaws Law Journal 2008 ραση για επιστημονικές πληροφορίες και υπογραμμίζουν σε ποσοστό 80,3% ότι οι διεθνείς, κρατικές αρχές πρέπει να υποχρεώσουν τους επιστήμονες με νομοθετικές ρυθμίσεις να ακολουθήσουν τους κανόνες της ηθικής. Αυτό φανερώνει και την έλλειψη εμπιστοσύνης που έχουν οι ευρωπαίοι τόσο απέναντι στους γιατρούς όσο και στους ερευνητές. Ειδικότερα: Έρευνα έχει γίνει και στην Βρετανία 47 για το ηθικό δίλημμα, αν πρέπει να έχουν πρόσβαση στα γενετικά δεδομένα και τρίτοι που δεν έχουν σχέση με την ιατρική και επιστημονική έρευνα. Έτσι, τα ¾ των ερωτηθέντων δήλωσαν ότι οι ασφαλιστικές εταιρείες δεν θα έπρεπε να έχουν πρόσβαση στις βιοτράπεζες, γιατί αυτό μπορεί να οδηγήσει σε άνιση μεταχείριση των ασφαλιζομένων, το 72% των ερωτηθέντων απάντησε ότι δεν θα ήθελε ο εργοδότης του να γνωρίζει την προδιάθεσή του σε κάποια ασθένεια και την πιθανότητα πρόωρης σύνταξης ενώ το 70% θα επιθυμούσε να γνωρίζει ο εργοδότης του ότι έχει κάποια ευαισθησία π.χ. σε χημικά στον εργασιακό χώρο. Τέλος, η πλειοψηφία των ερωτηθέντων ήταν θετική στο να έχει η αστυνομία πρόσβαση σε γενετικά δεδομένα για να μπορεί πιο εύκολα να ανακαλύπτει τους δράστες ενός εγκλήματος. 7. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ 7.1. Εκσυγχρονισμός της ελληνικής νομοθεσίας. Η ελληνική νομοθεσία είναι γεγονός, ότι δεν συμβαδίζει με την αλματώδη ανάπτυξη της γενετικής επιστήμης. Απαραίτητο είναι να ξεκινήσει η νομοθετική διαδικασία για να 47 Η χρήση των γενετικών πληροφοριών γεννά νέα ηθικά ερωτήματα στους Βρετανούς, 27 Νοεμβρίου 2000, <http://health.in.gr/news/article.asp?lngarticleid=30564>.

Οι Τράπεζες Γενετικού Υλικού και ο Γενικότερος Προβληματισμός 361 καθορισθεί το εθνικό πλαίσιο με το οποίο θα λειτουργεί μία βιοτράπεζα. Εκτός από τον νόμο που ισχύει για την προστασία των ευαίσθητων δεδομένων (ν. 2472/1997) και τον νόμο για την ιατρική δεοντολογία, κρίνεται αναγκαία, μια νέα νομοθεσία για να μπορέσει η Ελλάδα να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις μιας νέας εξελισσόμενης κοινωνίας. Το ελληνικό κράτος οφείλει στο πλαίσιο μιας γενικότερης ανάπτυξης να επενδύσει στον τομέα της γενετικής, να παράσχει κάθε δυνατή βοήθεια σε ερευνητικές προσπάθειες και να ενθαρρύνει τους ερευνητές και πανεπιστημιακούς καθηγητές να ενασχοληθούν με τον εν λόγω τομέα. Ακόμη πρέπει και να καταστήσει σαφή τα όρια της δράσης των ελλήνων επιστημόνων και ερευνητών και να ενημερώσει το ευρύ κοινό για τις νέες επιστημονικές προσπάθειες, τις δυνατότητες που παρέχονται και τα δικαιώματα που έχουν οι εθελοντές δότες. Επίσης, οφείλει με νόμο, να θέσει φραγμούς σε προσπάθειες εμπορευματοποίησης γενετικού υλικού και αδιαφανούς χρηματοδότησης από ιδιωτικούς φορείς. Τα γενετικά δεδομένα είναι απόλυτα προσωπικά δεδομένα και οφείλει το κράτος να τα σεβαστεί και να μην επιτρέψει καμία προσπάθεια αποκόμισης χρηματικού οφέλους από αυτά. Ας μην ξεχνάμε άλλωστε, ότι ο σκοπός της ιατρικής επιστήμης είναι η εύρεση θεραπειών και η προστασία της υγείας. Τα οικονομικά οφέλη αποπροσανατολίζουν τελικά, τους επιστήμονες από τον κύριο σκοπό τους ενώ γεννούν και νέους άμεσους κινδύνους για το κοινωνικό σύνολο. 7.2. Κύρωση και εφαρμογή ενός ενιαίου διεθνούς θεσμικού πλαισίου. Οι διεθνείς συμβάσεις που έχουν μέχρι τώρα, κυρωθεί αποτελούν τη μοναδική νομοθεσία που καλύπτει όλο το φάσμα των βιοϊατρικών ερευνών. Η ευρωπαϊκή επιτροπή και το κοινοβούλιο με συνεχείς συνεδριάσεις και παρεμβάσεις τους κινούνται στο πλαίσιο της προστασίας της ανθρώπινης αξίας, επεμβαίνουν σε διεθνές και ευρωπαϊκό επίπεδο και εκδίδουν οδηγίες. Οι διεθνείς διακηρύξεις που συντάσσονται από την UNESCO αποτελούν και αυτές μια συνεχή προσπάθεια διεθνούς νομοθέτησης. Τελικά όμως, πρόκειται για μη δεσμευτικά κείμενα που αναφέρουν γενικές αρχές σωστής λειτουργίας των βιοτραπεζών. Για να μην υπάρξουν έτσι, διαφοροποιήσεις στο θέμα της ασφάλειας και λειτουργίας αυτών πρέπει όλα τα κράτη να δεσμευτούν να υπογράψουν, να κυρώσουν, και να τηρήσουν τις διεθνείς συμβάσεις. Οι αρχές λειτουργίας των βιοτραπεζών πρέπει να είναι κοι-

362 1 Greeklaws Law Journal 2008 νές σε όλα τα κράτη. Ακόμη, κι αν πρόκειται για ιδιωτικές βιοτράπεζες, οφείλεται να τηρείται ενιαίο μητρώο, σαφές καταστατικό και αυστηρός έλεγχος των εγκαταστάσεων και των ερευνητικών προσπαθειών. Η διεθνής κοινότητα οφείλει με ανεξάρτητες αρχές να ελέγχει και να εγγυάται την τήρηση των διεθνών κανόνων και να λαμβάνονται αυστηρά μέτρα και αυστηρές ποινές σε περιπτώσεις παραβιάσεως αυτών. Το όφελος τελικά, από την ιατρική και επιστημονική έρευνα θα επιστρέφει στους ίδιους τους πολίτες που ευαισθητοποιούνται και εθελοντικά προσφέρουν τα δεδομένα τους και δεν θα μεταφράζεται σε οικονομικές απολαβές κερδοσκοπικών εταιρειών στο όνομα μιας μελλοντικής θεραπείας. Τα ιατρικά δεδομένα, όπως και οι ιατρικές έρευνες που γίνονται πάνω σε αυτά, ανήκουν στους πολίτες και όχι σε εταιρείες. 7.3. Επικράτηση της επαγγελματικής και ηθικής Δεοντολογίας. Οι νοσοκομειακοί και πανεπιστημιακοί ερευνητές κατά την άσκηση του επαγγέλματός τους, οφείλουν να τηρούν το ιατρικό και επιστημονικό απόρρητο. Κάθε επιστήμονας τελικά, οφείλει να τηρεί τους κανόνες της επαγγελματικής του δεοντολογίας. Ο ν.3418/2005 ορίζει με σαφήνεια ότι το λειτούργημα του ιατρού αποσκοπεί στην βελτίωση και αποκατάσταση της σωματικής, πνευματικής και ψυχικής υγείας του ασθενούς, ενώ κατά την άσκηση του επαγγέλματός του, ο ιατρός οφείλει να σέβεται και να προστατεύει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Αυτή και μόνο η υπενθύμιση υπογραμμίζει την σωστή κατεύθυνση που πρέπει να πάρει η επιστημονική έρευνα. Από την άλλη, θα πρέπει η επιστημονική κοινότητα να παραμένει ανεξάρτητη και α- νεπηρέαστη να διατελέσει σωστά το έργο της. Η χρηματοδότηση των ερευνητικών προσπαθειών θα πρέπει να γίνεται κάτω από αυστηρό έλεγχο και να μην ξεφεύγει από τον σκοπό της θεραπείας για το κοινό καλό. Σε κάθε περίπτωση ακόμη, για την νόμιμη ιατρική έρευνα, ο επιστήμονας οφείλει να ενημερώνει πλήρως, με σαφήνεια και ειλικρίνεια τους ασθενείς για όλες τις μεθόδους, τους σκοπούς της έρευνας και τα αποτελέσματα αυτής, ώστε να λαμβάνεται η απαραίτητη συναίνεση από τους εθελοντές ή ασθενείς. Φυσικά, απόλυτη προτεραιότητα έχει και η τήρηση του ιατρικού τους απορρήτου. Στην τελική, ο επιστήμονας, μόνο και μόνο ως ανθρώπινο κοινωνικό ον, οφείλει να αναλογιστεί για τις συνέπειες των πράξεών του. Οφείλει συνεχώς, να διερωτάται και να προβληματίζεται για την ηθική σκοπιά των ερευνών του και να ενεργεί με βάση τους γε-