Η Κύπρος σε Σταυροδρόμι: Ένας Διπλωμάτης κάνει απολογισμό εμπλοκής τριών δεκαετιών στην Ανατολική Μεσόγειο Πανεπιστήμιο Κύπρου Τρίτη, 26 Μαΐου 2015 Είναι μεγάλη τιμή μου για την ευκαιρία να μοιραστώ μαζί σας τις προσωπικές μου σκέψεις σε αυτή την ελπιδοφόρο στιγμή για την Κύπρο. Θα ήθελα να εκφράσω τις ειλικρινείς μου ευχαριστίες στο Πανεπιστήμιο Κύπρου, στον Πρύτανη Καθηγητή Κώστα Χριστοφίδη και στον Πρόεδρο του Διοικητικού Συμβουλίου Μάνθο Μαυρομάτη. Ευχαριστώ επίσης και όλους εσάς που βρίσκεστε εδώ. Είμαι ιδιαίτερα ευτυχής που η σύζυγός μου Νάταλη, που συνήθως έχει την οξυδέρκεια και καλή διαίσθηση να αποφεύγει περιπτώσεις όταν μιλώ μονότονα για την πολιτική, έκανε μια εξαίρεση απόψε. Ελπίζω να μην την κάνω, ούτε και κάποιο από εσάς, να το μετανιώσει. Αυτή είναι μια μοναδική στιγμή για την Κύπρο. Μόλις πριν από ένδεκα μέρες, ο Νίκος Αναστασιάδης και ο Μουσταφά Ακιντζί, εγκαινίασαν ένα νέο γύρο διαπραγματεύσεων κάτω από τις πιο ελπιδοφόρες περιστάσεις. Κοιτάξτε γύρω από την Κύπρο. Πέρα από τις ακτές του νησιού υπάρχει αναταράξεις, διχόνοια, κίνδυνος. Στο νησί, τα τελευταία χρόνια, δεν ήταν εύκολα σε καμιά πλευρά. Όμως, η εκλογή του Μουσταφά Ακιντζί στις 26 Απριλίου και η εκπεφρασμένη καλή βούληση και αποφασιστικότητα που οι δύο ηγέτες έχουν δείξει καθώς αρχίζουν ένα νέο γύρο διαπραγματεύσεων, έχουν παρακινήσει τους ανθρώπους αυτού του νησιού και έχει προκαλέσει την προσοχή αυτών που χαράσσουν πολιτική στην Ουάσιγκτων και άλλες πρωτεύουσες. Φέρνει στο μυαλό τον τίτλο ενός best seller που εμφανίστηκε πριν μερικά χρόνια Η Αυθάδεια της Ελπίδας. Θα επιστρέψω σε αυτό το σημαίο αργότερα. Τρεις δεκαετίες προσωπικής και επαγγελματικής εμπλοκής Ζώντας τρεις δεκαετίες με την Ανατολική Μεσόγειο είναι πράγματι μεγάλης διάρκεια εμπλοκή! Στην πραγματικότητα ξεκίνησε πριν από 35 χρόνια, όταν η Νάταλη κι εγώ συναντηθήκαμε και παντρευτήκαμε το 1983. Οι γονείς της Νάταλης μεγάλωσαν και έζησαν μέχρι την ενηλικίωσή τους στην Καβάλα, στη βόρειο Ελλάδα, από τη δεκαετία του 1920 μέχρι τη δεκαετία του 1950. Ο Κώστας και η Μαρία, με τέτοια ονόματα θα σκεφτείτε για ένα απόλυτα κλασσικό Ελληνικό ζευγάρι. ήταν όμως διαφορετικοί. Γεννημένοι σε οικογένειες εκτοπισμένων από την ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, ο Κώστας και η Μαρία άρχισαν τη ζωή τους ως πρόσφυγες, γεύτηκαν την πίκρα του Δεύτερου 1
Παγκοσμίου Πολέμου και την βάναυση Βουλγαρική κατοχή της πόλης τους και μετά τον τρόμο του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου. Κι όμως, άφησαν πίσω την πίκρα τους όταν έφτασαν στην Βόρειο Αμερική και μεγάλωσαν δύο πολύ γλυκιές θυγατέρες, τη Νάταλη και τη Σούζη. Δεν έτρεφαν μίσος για την Τουρκία, ούτε δυσαρέσκεια για τη Βουλγαρία και αισθάνονταν μόνο λύπη και απογοήτευση για τον Ελληνικό Εμφύλιο Πόλεμο. Γνωρίζω τώρα ότι συγχωρούσαν πάρα πολύ εύκολα και ήταν ανοικτόμυαλοι. Ίσως αυτός είναι ο λόγος που η Ελληνοαμερικανική μου οικογένεια διαμόρφωσε τη ζωή μου, τη δουλιά μου και τις αντιλήψεις μου για αυτή την περιοχή τόσο βαθιά και θετικά. Εν μέρει, λόγω αυτής της οικογενειακής σύνδεσης κατεύθυνα νωρίς τη διπλωματική μου καριέρα προς την Ανατολική Μεσόγειο και δεν άλλαξα ποτέ πορεία. Η Κύπρος φαίνεται ήρεμη και να μην αλλάζει, αλλά ένα πολύ διαφορετικό νησί όταν πρωτοϋπηρέτησα εδώ ως επικεφαλής του Πολιτικού Τμήματος από το 1994 μέχρι το 1997. Το Πανεπιστήμιο Κύπρου μόλις άρχιζε και δεν ήταν το εντυπωσιακό ίδρυμα που είναι σήμερα. Ο Γλαύκος Κληρίδης διήνυε την πρώτη του θητεία, ο Ραούφ Ντενκτάς ήταν ακόμα ηγέτης των Τουρκοκυπρίων και για τρία ολόκληρα χρόνια δεν υπήρχαν επίσημες συνομιλίες για το Κυπριακό παραμόνο μερικά δείπνα με οικοδεσπότη το Γουστάβ Φεϊζελ. Περνώντας από τη μια πλευρά του νησιού στην άλλη ήταν πολύ δύσκολο και διακοινοτικές επαφές εκτός Πύλας ήταν πολύ περιορισμένες. Είτε το πιστεύετε είτε όχι, τις Κυριακές στη Λευκωσία μπρούσες να ψωνίσεις μόνο από τους φούρνους και περίπτερα. Αφήνοντας κατά μέρος τα αστεία η Κύπρος ήταν τότε διαφορετική. Δεν θα ξεχάσω πόσο ανήσυχοι ήταν οι Κύπριοι φίλοι μας όταν συνέβησαν οι εξωφρενικές δολοφονίες στη Δερύνεια το 1996. Ευτυχώς, και παρ όλα τα σκαμπανεβάσματα των χρόνων που μεσολάβησαν, τα πράγματα είναι ριζικά καλύτερα σήμερα από ότι 20 χρόνια πριν. Από τη Λευκωσία πήγα στην Αθήνα, όπου ηγήθηκα του Γραφείου Πολιτικών και Στρατιωτικών Υποθέσεων της Πρεσβείας μας από το 1997 μέχρι το 2000 και στη συνέχεια στη Θεσσαλονίκη, όπου υπηρέτησα ως Γενικός Πρόξενος από το 2000 μέχτι το 2003. Ήταν η περίοδος της διπλωματίας των σεισμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, ο πόλεμος στο Κοσσυφοπέδιο, και πολλές άλλες εξελίξεις με διαρκή επίδραση στην Ανατολική Μεσόγειο και τα Βαλκάνια. Αυτά ήταν ελπιδοφόρα χρόνια, σημαδεμένα με αισιοδοξία και η περιοχή κινείτο από τους πολέμους της πρώην Γιουγκοσλαβίας και την ανησυχητική αντιπεράθεση για τα Ίμια/Kardak προς τη συνεργασία και την ολοκλήρωση. Μου δόθηκε η ευκαιρία να γνωρίσω πολλά ξαδέλφια της συζύγου μου και άλλους συγγενείς εκείνα τα χρόνια, γεγονός που με βοήθησε να εκτιμήσω από πού προερχόταν η οικογένειά της, καθώς επίσης πόσο μπροστά προχώρησαν. 2
Μετά, για εννέα χρόνια, πήγα σε άλλα καθήκοντα, με την Αμερικανική Αποστολή στο ΝΑΤΟ, την Πρεσβεία μας στο Βερολίνο και στη Διοίκηση του ΝΑΤΟ στη Νάπολη. Η δουλειά μου σε αυτά μέρη μου έδωσε τις ευκαιρίες να εμπλακώ σε θέματα σχετικά με την Κύπρο και τις άδραξα όποτε μπορούσα. Τις περισσότερες φορές ήταν επιφανειακά και μικρής διάρκειας, αλλά όχι πάντα. Για παράδειγμα, όταν εργαζόμουν στα κεντρικά γραφεία του ΝΑΤΟ στη Νάπολη, ήμουν η αιχμή του δόρατος πολλών αποτυχημένων Νατοϊκών προσπαθειών να βοηθήσουμε την Τουρκία και την Ελλάδα να λύσουν το πρόβλημα των στρατιωτικών πτήσεων πάνω από το Αιγαίο. Σε μια άλλη περίπτωση βοήθησα να περιορίσω τη ζημιά όταν ένα δικηγόρος του ΝΑΤΟ από υπερβάλλοντα ζήλο προσπάθησε μονομερώς να καθορίσει τη θέση της συμμαχίας για τη συνθήκη της Λωζάνης. Καμιά από αυτές τις εμπειρίες ήταν ιδιαίτερα ενθαρρυντική, αλλά παρ όλα αυτά αύξησαν την επιθυμία μου να επιστρέψω σε αυτό το μέρος του κόσμου. Έτσι, μπορείτε να φανταστείτε πόσο μεγάλη τιμή ήταν για μένα και πόσο ενθουσιασμένος ήμουν όταν ο Πρόεδρος Ομπάμα με διόρισε Πρέσβη στην Κύπρο το 2012. Σκέψεις για μια στιγμή ελπίδας Ήταν κατά τη διάρκεια αυτής της πορείας που συνέλεξα εμπειρίες και εντυπώσεις που κυμαίνονται από την ομορφιά μιας ανοιξιάτικης ημέρας στο Άγιο Όρος, που σου κόβει την ανάσα και που αρχίζει με ύμνους του Όρθρου υπό το φως των κεριών και μετά σε παίρνει σε δροσερές πλαγιές πάνω από το γαλάζιο Αιγαίο, στην επαγγελματική χαρά να βλέπεις τον Αναστασιάδη και το Έρογλου να καταλήγουν σε συμφωνία για την Κοινή Διακήρυξη της 11 ης Φεβρουαρίου 2014. Καθώς έχω αναλογιστεί για αυτά τα 30 παράξενα χρόνια, έχω διαλέξει κάποια παραδείγματα, που στο μυαλό μου είναι τα πιο σχετικά σε αυτή τη στιγμή της ανανεωμένης ελπίδας και κοινού οράματος για ένα καλύτερο κοινό μέλλον σε αυτό το νησί. Θα ήθελα απόψε να μοιραστώ τρία από αυτά μαζί σας. Πρώτον, αντιμετώπιση της πίκρας, συμπεριλαμβανομένου του βάρους της ιστορίας Δεύτερον, απελευθέρωση της δύναμης ελεύθερων ανθρώπων μέσω της διαφάνειας και εμπλοκής της κοινωνίας των πολιτών και Τέλος, ολοκληρώνοντας τη διαδικασία της Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης σε αυτή την περιοχή. Όπως το βλέπω, αυτά τα τρία θέματα κυμαίνονται κατά μήκος μιας συνέχειας από το ιδιωτικό και εσωτερικό, στο δημόσιο και πολιτικό. Την ίδια στιγμή, κάθε θέμα καλύπτει ένα μεγάλο εύρος αυτής της συνέχειας και περιλαμβάνει θέματα της 3
ιδιωτικής σκέψης καθώς και της δημόσιας δράσης και θεσμών. Επιτρέψετέ μου να πω από την αρχή ότι δεν θα προσφέρω συνταγές ως αουτσάιτερ, έστω και κάποιος που πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του εργαζόμενος στην περιοχή, δεν αισθάνομαι προσοντούχος να σας δώσω συνταγές. Είναι πέραν του ρόλου και των δυνατοτήτων μου. Ελπίζω, όμως να προβληματίσω και ίσως να προκαλέσω μερικές δικές σας ανατανακλάσεις που θα μπορούσατε να μοιραστείτε στη συζήτηση που θα ακολουθήσει της δικής μου ομιλίας. Αντιμετώπιση της πίκρας Αντιμετώπιση της πίκρας αυτό είναι τόσο προσωπικό θέμα. Κάθε οικογένεια, κάθε άτομο αντιμετωπίζει τον πόνο και την απογοήτευση διαφορετικά, κάποιοι καλύτερα, κάποιοι χειρότερα, κάποιοι καθόλου. Την ίδια στιγμή, αυτό είναι ένα πολυτισμικά καθορισμένο σύνολο συμπεριφορών, πράγματι μια σημαντική συνιστώσα της ίδιας της κουλτούρας, με την ανθρωπολογική έννοια. Έχω εντυπωσιαστεί συντριβεί θα ήταν μια καλύτερη λέξη- πόσο διαφορετικές είναι οι κουλτούρες αυτής της περιοχής από αυτή την άποψη, από αυτή από την οποία προέρχομαι, από τις μακρινές Δυτικές Ακτές των Ηνωμένων Πολιτειών. Ένα καλό παράδειγμα αυτής της διαφοράς έρχεται από τον ευρύτερό μου οικογενειακό κύκλο στην Ελλάδα. Η θεία της Νάταλης είχε εξαναγκαστεί ως μικρή ανήλικη κοπέλα να εργαστεί σε ένα εργοστάσιο στη Γερμανία κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, βοηθώντας την οικογένειά της να επιβιώσει των στερήσεων της Βουλγαρικής κατοχής: ένα λιγότερο στόμα να τραφεί και μια χειρονομία προς τις κατοχικές αρχές. Όμως δεν το είπε ποτέ στην κόρη της, την ξαδέλφη της Νάταλης. Έμαθε αυτή τη λεπτομέρια τυχαία, όταν η μητέρα της ήταν ετοιμοθάνατη, από τη Νάταλη. Η μητέρα κράτησε μυστική αυτή τη θλιβερή ιστορία από την κόρη της. Βλέπω παρόμοιες καλοπροαίρετες πλεκτάνες, αλλά τελικά επιζήμια απόκρυψη και αυταπάτη να υφαίνεται σε ολόκληρη την περιοχή. Πόσες φορές συνάντησα τέτοιες αρνήσεις να αντιμετωπίσουν την πικρή ιστορική αλήθεια, να πάρουν μαθήματα από την πραγματικότητα, όσο δυσάρεστα και αν είναι, αντί να δοξάζουν το μύθο και το ψέμα; Είναι ο κανόνας αντί η εξαίρεση. Δεν μπορώ να ισχυριστώ ότι η Αμερικανική κουλτούρα είνα ελέυθερη από τα δικά της ψέματα και αντισηπτικές συσκοτίσεις. Πώς ως κοινωνία ανεχόμαστε τη ένοπλη βία και την κουλτούρα των όπλων που καταστρέφει τόσες πολλές ζωές; Γιατί ως έθνος μόλις φέτος προχωρήσαμε να ομαλοποιήσουμε τις σχέσεις μας με την Κούβα; Τί γίνεται με τον ρατσισμό; Όμως η κατάσταση σε αυτή την περιοχή, συμπεριλαμβανομένης και της Κύπρου, έχει διαφορετική ποιότητα. Υπάρχει μια επίμονη και υποθέτω, κατά κάποιο τρόπο, μια καλοπροαίρετη απροθυμία εδώ να αναγνωρίσουμε και σεβαστούμε άλλες απόψεις για το παρελθόν, ή ακόμα για το παρόν, για εμπλοκή 4
στην κριτική σκέψη και προσπάθειας για να εκθέσει κάποιος τις δικές του προκαταλήψεις, κίνητρα και αναστολές, ακόμα και από τη δική του σκοπιά. Έχουμε δει τις θλιβερές συνέπειες σε κοινωνικό και εθνικό επίπεδο. Στην Ελλάδα, για παράδειγμα, είχα την άποψη ότι ο Εθνικός διχασμός και οι πληγές του Εμφύλιου Πολέμου και του καθεστώτος των Συνταγματαρχών, είχαν λίγο πολύ επουλωθεί, αλλά είναι δύσκολο να αντισταθείς στην αίσθηση ότι έχουν ανοίξει και πάλι κάτω από την πίεση της οικονομικής καταστροφής τα τελευταία πέντε χρόνια. Η άνοδος των εξτρεμιστικών ιδεολογιών στη δεξιά και αριστερά και η εξασθένηση του κέντρου είναι ανησυχητικά. Εργαζόμενος στα Βαλκάνια τη δεκαετία του 1990 και πιο πρόσφατα, η ίδια αποτυχία να επεξεργαστεί πικρή ιστορία και η προτίμηση για ηρωικούς μύθους, ήταν πάντα παρούσα και συχνά μετατράπηκε σε θλιβερά αποτελέσματα. Η Αμερική έχει και αυτή τους δικούς της μύθους. Όμως, έχουμε αρχίσει να τους επανεξετάζουμε υπό το φώς της εμπειρίας και μιας εξελισσόμενης εκτίμησης για τις αρχές της αξιοπρέπειας και ισότητας. Για να θέσω παραδείγματα που ελπίζω να μην είναι δυσνόητα, σήμερα έχουμε μια πολύ πιο διαφορετική αξιολόγηση του Thomas Jefferson ή του Άλαμο, από ό,τι όταν μεγάλωνα, για να μην αναφέρω τον Andrew Jackson ή τη Μάχη του Little Big Horn. Πέρασα επίσης κάποια χρόνια σπουδάζοντας και εργαζόμενος στη Γερμανία και αυτό σχημάτησε τις απόψεις μου: καμιά χώρα δεν έχει αντικατοπτρίσει τόσο βαθιά στην ιστορία της, στα μαθήματα και τί σημαίνουν για το μέλλον. Εδώ και αρκετό καιρό, κάποιοι θαρραλέοι επιστήμονες και ακτιβιστές έχουν προσπαθήσει να επανεξετάσουν το κοινό αλλά διχαστικό παρελθόν της περιοχής για να οικοδομήσουν ένα καλύτερο μέλλον. Είχα την ευκαιρία στη Θεσσαλονίκη να δω την εξαιρετική εργασία του Κέντρου για τη Δημοκρατία και Συμφιλίωση στη Νοτιοανατολική Ευρώπη, η οποία στοχεύει να ενθαρρύνει την ανάλυση που στηρίζεται σε πραγματικά γεγονότα και κριτική αξιολόγηση και να τονώσει το διάλογο για την ιστορία της περιοχής πέρα από τα σύνορα. Παρόμοια εργασία έχει γίνει από το Σύνδεσμο Ιστορικού Διαλόγου και Έρευνας εδώ στην Κύπρο. Οι παραλληλισμοί με την Κύπρο είναι προφανείς. Κατά την προσωπική μου εκτίμηση, η αντιμετώπιση της πίκρας δεν αρχίζει με τέτοια πράγματα όπως κάθαρση ή Επιτροπή Αλήθειας, που μπορεί να είναι ή να μην είναι απαραίτητες, ή ακόμα χρήσιμες. Εξαρτάται από εσάς, τους Κύπριους, να αποφασίσετε για τέτοια θέματα όταν θα έρθει η ώρα. Όχι, κατά την άποψη μου η διαδικασία αρχίζει με ένα εσωτερικό διάλογο και εμπλοκή σε μια κριτική αυτοαξιολόγηση ως άτομα, διευρύνοντας στη συνέχεια τον κύκλο για να περιλαμβάνει την οικογένεια και ιδιαίτερα νέους ανθρώπους. Αυτές επίσης είναι δικές σας αποφάσεις και πολύ προσωπικές. Όμως, με όλο το σεβασμό, πιστεύω ότι μπορούν να γίνουν πολλά, 5
ακόμα και σήμερα, για να ετοιμάσετε τους εαυτούς σας και τα παιδιά σας για το μέλλον. Υπάρχει βέβαια και η ευρύτερη διάσταση. Παρόλες τις περιστασιακές επίσημες εκφράσεις απολογίας για γεγονότα του παρελθόντος, υπάρχει μια κοινωνική διαδικασία συμφιλίωσης ανάμεσα στις κοινότητες της Κύπρου που, κατά την άποψη μου, δεν θα έπρεπε να περιμένει περισσότερο. Θα μπορούσα να έλεγα ότι θα έπρεπε να είχε ήδη γίνει. Ενδυνάμωση ελεύθερων πολιτών Οι Κύπριοι είναι τυχεροί σε αυτή την περιοχή που είναι ελεύθεροι πολίτες, ζουν σε συνθήκες δημοκρατίας, ανθρωπίνων δικαιωμάτων και κράτους δικαίου. Απολαμβάνετε, κατά πάσα πιθανότητα, τα πιο ψηλά επίπεδα πολιτικής δημοκρατίας και ελευθερίας έκφρασης στην Ανατολική Μεσόγειο και έχετε πράγματι πετύχει ψηλές προδιαγραφές. Οι Αμερικανοί εκτιμούν πολύ αυτά τα ιδεώδη και τα διατηρηρούν. Στην πατρίδα, μας ενώνουν σε χιλιάδες μίλια, από τον Ατλαντικό στον Ειρηνικό, από τον Καναδά στο Μεξικό. Αυτά τα ιδανικά, αυτές οι αξίες μας ενώνουν με την Κύπρο και άλλες δημοκρατικές κοινωνίες. Ως θέμα πολιτικής, η Αμερικανική κυβέρνηση παρακολουθεί και καταγράφει τις επιδόσεις για τα ανθρώπινα δικαιώματα σε ολόκληρο τον κόσμο, στην ετήσια έκθεση για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Σταθερά η Κύπρος αποδίδει καλά και πρόσφατες εξελίξεις, όπως η έγκριση του συμφώνου συμβίωσης από το Υπουργικό Συμβούλιο, προωθούν το κοινό μας ενδιαφέρον για τα ανθρώπινα δικαιώματα, την ελευθερία και την ισότητα. Σε άλλες χώρες της περιοχής, οσεβασμός τέτοιων δικαιωμάτων και ελευθεριών δεν είναι τόσο δυνατός. Αυτός είναι ένας λόγος που εργαζόμαστε με τους Κύπριους να μοιραστούμε τις θετικές τους εμπειρίες με συνεργάτες σε άλλες χώρες και να οργανώσουμε περιφερειακά σεμινάρια εδώ, όπως το Power of One το 2013 και το συνέδριο Build Peace για την τεχνολογία και οικοδόμηση της ειρήνης τον περασμένο μήνα. Η συμμετοχική δημοκρατία έχει αλλάξει πολύ κατά τις τελευταίες δεκαετίες και στην Κύπρο, όπως και στη χώρα μου και σε όλη σχεδόν την Ευρώπη και σε αυτή την περιοχή, εμπιστοσύνη στους παραδιοσιακούς πολιτικούς θεσμούς είναι χαμηλή και χειροτερεύει. Οι προκλήσεις διαφέρουν πολύ από τόπο σε τόπο. Στην Ελλάδα, δεν νομίζω να ήμουν ο μόνος που πίστευε, όταν υπηρετούσα εκεί, ότι ένα διπολικό σύστημα, βασισμένο στη Νέα Δημοκρατία και το ΠΑΣΟΚ, είχε εδραιωθεί. Τα γεγονότα που ακολούθησαν αποκάλυψαν ότι ήταν μια ψευδαίσθηση και η παρούσα κατάσταση είναι ρευστή, για να πω το λιγότερο. Στην Τουρκία, εν τω μεταξύ, μια πολύ διαφορετική πρόκληση στην έννοια 6
σταθερής πολυκομματικής δημοκρατίας έχει σχηματιστεί και επικεντρώνει την προσοχή μας στις εκλογές της 7 ης Ιουνίου εκεί. Η διαφάνεια είναι μια σχετική έννοια και αξίζει να εξεταστεί παράλληλα. Κατά τη διάρκεια των διπλωματικών μου υπηρεσιών, έχω βιώσει μια τρομερή διακύμαση στο επίπεδο της διαφάνειας. Κοιτάζοντας έξω από αυτή την περιοχή, τα χρόνια μου στην Ανατολική Γερμανία τη δεκαετία του 1980 και Ινδονησία στις αρχές του 1990 έδειξαν πώς ήταν η ζωή στην παντελη απουσία επίσημης διαφάνειας. Οι πολίτες ήταν αντικείμενο κρατικής κινητοποίησης αντί τα αντικείμενα ατομικής δύναμης και υπήρχε βαθύς κυνισμός και αποφυγή επίσημης εμπλοκής από την πλειοψηφία του πληθυσμού. Η δουλειά μου στο ΝΑΤΟ με έπαιρνε συχνά στα Δυτικά Βαλκάνια, όπου πολλές χώρες υπέφεραν από σοβαρή έλλειψη διαφάνειας, με δηλητηριώδεις συνέπειες. Οι πιο ανησυχητικές μου εμπειρίες, όμως, ήταν στην Ελλάδα, όπου υπήρχε μια σχεδόν εσκεμμένη αδιαφορία για τη διαφάνεια όταν υπηρετούσα εκεί. Η υποδομή της διαφάνειας υπήρχε, αφού τελικά η Ελλάδα ήταν στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα για 16 χρόνια, όταν πήγα στην Αθήνα το 1997. Όμως η κουλτούρα της διαφάνειας ήταν σχεδόν παντελώς απούσα. Σχεδόν όλοι που γνώριζα, από τον Άκη Τσοχατζόπουλο μέχρι τους συγγενείς της Νάταλης, επένδυαν στην εκμετάλλευση ενός κληρονομικά διευθαρμένου συστήματος αντί να το βελτιώσουν. Τα αποτελέσματα, δυστυχώς, ήταν και εξακολουθούν να είναι καταστροφικά. Η κατάσταση δεν ήταν ποτέ ούτε κατά προσέγγιση τόσο κακή στην Κύπρο εξ όσων μπορώ να πω. Όμως, διαισθάνομαι μαι υγιή δίψα για περισσότερη διαφάνεια και περισσότερη συμμετοχή των πολιτών στις αποφάσεις εδώ. Η οικονομική κατάσταση οδήγησε τον κόσμο να ζητά περισσότερη διαφάνεια και περιμένουν περισσότερη υπευθυνότητα από δημόσιους αξιωματούχους και άλλους σε θέσης εξουσίας. Η αφοπλιστική και προφανώς ειλικρινής έκπληξη που εξέφρασαν πολλοί Κύπριοι φίλοι μου καθώς υποθέσεις διαφθοράς ήρθαν στην επιφάνεια κατά τα τελευταία χρόνια είναι πιστεύω καλό σημάδι. Αντιλήψεις για την έλλειψη διαφάνειας και ειλικρίνειας ειλικρίνεια που αφορά τη διακίνηση πληροφοριών και συνεισφορά των πολιτών- επίσης μπορεί να επηρεάσει τις προσπάθειες επίλυσης του Κυπριακού, όπου το δημόσιο αίσθημα διαδραματίζει κρίσιμο ρόλο. SCORE, το εξελιγμένο εργαλείο χαρτογράφησης που αναπτύχθηκε με τη στήριξη των ΗΠΑ και των Ηνωμένων Εθνών από το Κέντρο για Διαρκή Ειρήνη και Δημοκρατική Ανάπτυξη, (SeeD), έχει συσχετίσει πολύ πειστικά την έλλειψη εμπιστοσύνης στους πολιτικούς θεσμούς και το αίσθημα αποκλεισμού από τη λήψη αποφάσεων με επιφυλάξεις και ανησυχίες για την επίλυση του Κυπριακού. 7
Όπως είπε ο Winston Churchill «Ποτέ μην αφήνεις μια καλή κρίση να πάει χαμένη.» Αν υπάρχει κρίση εμπιστοσύνης της κοινής γνώμης, υπάρχει επίσης η ευκαιρία να αναδιοργανώσουμε το ρόλο της κοινού και της κοινωνίας των πολιτών στον πολιτικό ρόλο. Με την ενίσχυση των προοπτικών διευθέτησης, ίσως η Κύπρος να ανοίξει τον δρόμο σε αυτή την περιοχή, να δημιουργήσει μια νέα πιο ανοικτή συμμετοχική και διαδραστική μορφή της υπεράσπισης και της χάραξης πολιτικής. Οι συνθήκες είναι εκεί με τη μορφή τυο κράτους δικαίου, ελευθερία του συνεταιρίζεσθαι και ελεύθερία έκφρασης. Τα μέσα που αυξάνονται είναι εκεί, καθώς νέες τεχνολογίες, το διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης βοηθούν άτομα και μικρές ομάδες να συνδεθούν και να εξερευνήσουν θέματα και κοινά ενδιαφέροντα. Υπάρχει το ενδιαφέρον εκεί; Υπάρχει μια μάζα κριτικά σκεπτόμενων πολιτών με κίνητρα; Ολοένα και περισσότερο πιστεύω ότι υπάρχει. Οι ΗΠΑ ήταν ο πρώτος δωρητής που παρείχε απευθεάις πόρους σε Κυπριακής ΜΚΟ στο τέλος της δεκαετίας του 1990. Μέρος της εξωτερικής μας βοήθειας είανι το δίκτυο πιο δυνατών, πιο ενεργών, καλύτερα εξοπλισμένων φορέων της κοινωνίας των πολιτών, (ΜΚΟ, σύνδεσμοι, ιδρύματα και επιμελητήρια) που εργάζονται για μια καλύτερη Κύπρο. Όχι μόνο διαμορφώνουν πολιτική και στις δύο πλευρές της διαχωριστικής Πράσινης Γραμμής, αλλά πολλοί από αυτούς εργάζονται να οικοδομήσουν την ειρήνη πάνω από αυτή. Χάρη σε προγράμματα όπως το Κυπριακό Κοινοτικό Κέντρο Τύπου, είναι σε καλύτερη θέση να αξιοποιήσουν τις τεχνολογίες και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για να στείλουν έξω τα μηνύματά τους. Χάρη στη διαδικτυακή πλατφόρμα Mahallae, είναι σε θέση να συνεργαστούν με άλλους πολιτικά σκεπτόμενους οργανισμούς στο νησί και στην περιοχή όπου η Κύπρος μπορεί να έχει ηγετική θέση. Και το πιο σημαντικό, μέσω του Φόρουμ Κυπριακού Διαλόγου μπορούν να διαδραματίσουν εποικοδομητικό ρόλο στήριξης της ειρηνευτικής διαδικασίας. Έχω δει τη συμμετοχή της κοινωνίας των πολιτών να ανθίζει σε πολλούς τομείς, περιλαμβανομένης προώθησης ενός οράματος που στηρίζω και μοιράζομαι έντονα μια αναζωογονημένη περιοχή της Αμμοχώστου που να προσφέρει άνευ προηγουμένου ευκαιρίες σε Τ/Κς, Ε/Κς και άλλους, ως κεντρικό σημείο στο μετασχηματισμό της Κύπρου σε μια διζωνική δικοινοτική ομοσπονδία. Θέλω να επισκεφθώ αυτό το μέρος κάποια μέρα και ελπίζω σύντομα. Χέρια στην Αμμόχωστο, που βρίσκεται εν μέρει εδώ στη Σχολή Αρχιτεκτονικής του Πανεπιστημίου Κύπρου, είναι μία από αρκετές δικοινοτικές ομάδες που ωθούν τα όρια εμπλοκής της κοινωνίας των πολιτών και η Αμερικανική Πρεσβεία είναι περήφανη να τους στηρίζει. Αύριο, η ομάδα Χέρια στην Αμμόχωστο θα παρουσιάσει σε ζωντανή σύνδεση τον διαδραστικό της χάρτη με «φανταστκά 8
σενάρια» και ενθαρρύνω τον καθένα με ενδιαφέρον για την Αμμόχωστό και το μέλλον της Κύπρου να συνδεθεί και να συμμετάσχει στο διάλογο. Τολμήστε να φανταστείτε μαι ενωμένη Κύπρο. Η ολοκλήρωση της διαδικασίας για Ευρωπαϊκή ολοκληρωση Η ολοκλήρωση της διαδικασίας για Ευρωπαϊκή ολοκλήρωση σε αυτή την περιοχή είναι το τελευταίο από τα τρία θέματά μου. Υπόσχομαι να κρατήσω τις σκέψεις μου σύντομες. Όπως πολλοί Αμερικανοί, ιδιαίτερα εκείνοι που έζησαν στην Ευρώπη, πιστεύω με πάθος στην Ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Δεν είναι η θέση μου ή κάποιου άλλου ξένου να αναμιχθεί, πόσο μάλλον να πει στους Ευρωπαίους πώς να σχεδιάσουν το μέλλον τους. Αλλά, τόσα χρόνια με βαθειά ανάμειξη στις διατλαντικές σχέσεις, συμπεριλαμβανομένου του πυλώνα της διατλαντικής εταιρικής σχέσης, το ΝΑΤΟ, με έχουν πείσει ότι η ενίσχυση της Ευρωπαϊκής Ένωσης εξυπηρετά τα συμφέροντα της χώρας μου. Οικονομικά και άλλα προβλήματα τα τελευταία χρόνια έχουν βγάλει εκτός πορείας την ΕΕ και το δημόσιο αίσθημα για την Ένωση και την Ευρωπαϊκή ολοκλήρωση έχει θαμπώσει. Η κατάσταση δεν είναι προσωρινή ή επιφανειακή. Είναι μια πραγματική πρόκληση για τους Ευρωπαίους ηγέτες και ενδιαφερόμενους ξένους όπως εμένα. Παρ όλα αυτά, προσωπικά πιστεύω ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση θα ξαναβρεί το βηματισμό της και το μομέντουμ για περαιτέρω διεύρυνση και ενισχυμένη ολοκλήρωση θα αποκατασταθεί. Η Κύπρος και αυτή η περιοχή βαρούν ιδιαίτερα στις σκέψεις μου γι αυτές τις μεγαλύτερες Πανευρωπαϊκές ερωτήσεις. Για να το θέσω απλά, πιστεύω ότι η προοπτική της αλήθειας, πλήρης ολοκλήρωση ολόκληρης της Κύπρου στην ΕΕ θα διευκολύνει το δρόμο για πολιτική διευθέτηση και να υποστηρίξουν τα αποτελέσματα. Κατανοώ το σημερινό νομικό και θεσμικό καθεστώς αρκετά καλά για να αντιληφθώ ότι κάποιοι θα θεωρήσουν λανθασμένη αυτή τη διατύπωση. Θα ήθελα μόνο να πω ότι, κατά την προσωπική μου άποψη, η παρούσα αναστολή του κεκτημένου βόρεια της νεκρής ζώνης είναι μέρος του στάτους κβο, το στάτους κβο που όλοι θεωρούν απαράδεκτο. Πέρα από τις ακτές της Κύπρου, ειλικρινά ελπίζω ότι μια λύση του Κυπριακού θα αναζωογονήσει την ενταξιακή διαδικασία της Τουρκίας, ώστε αυτό το ζωτικής σημασίας μέρος της Ευρώπης να πάρει την αρμόζουσα θέση στους Ευρωπαϊκούς θεσμούς. Με το θέμα της Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης έχω φθάσει στο τέλος της αποψινής συνέχειας, από το ιδιωτικό, στο πολιτικό και θεσμικό. Όπως είπα στην αρχή, όμως, κάθε ένα από τα θέματά μου καταλήγει σε ένα καλό σημείο της ευθείας και αυτό 9
είναι σωστό και για την Ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Πολλοί Κύπριοι αναφέρουν τον ρόλο της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των προκατόχων της στην επούλωση ιστορικών διαιρέσεων και στην προώθηση ειρηνευτικής κουλτούρας στην Ευρώπη του 20 ου αιώνα. Όμως, συχνά διαπιστώνω ότι δήθεν υπερασπιστές των Ευρωπαϊκών αρχών και θεσμών εδώ παρουσιάζουν τις ιδέες τους επιτρέψετε μου να το πω- με το πιο αντι-ευρωπαϊκό πνεύμα. Δεν ισχυρίζομαι ότι είμαι Ευρωπαίος, πράγματι κρίνοντας από το Διαγωνισμό της Γιουροβίζιον, ακόμα και η Αυστραλία είναι πιο κοντά στην εευρώπη από ότι είναι οι ΗΠΑ. Όμως, έχω μια βάση για τα σχόλια μου. Αν και μπορεί να ακούγεται παράξενο, έχω ζήσει στην Ευρωπαϊκή Ένωση πολύ π[ερισσότερο από ότι οι περισσότεροι Κύπριοι. Ίσως εγώ, ένας μεσήλικας Αμερικανός που έζησε περισσότερο από τα δύο τρία της ενήλικης ζωής του στην Ευρώπη θα συγχωρηθώ αν ενθαρρύνω του Κύπριους να εξετάσουν βαθύτερα την έννοια του να είναι κάποιος Ευρωπαίος και να προβληματιστούν τί σημαίνει αυτό για το νησί σας. Συμπέρασμα Δεν έχω αγγίξει απόψε τα στοιχεία μιας λύσης του Κυπριακού, ή τη διαδικασία διευθέτησης, ή τους στόχους της Αμερικανικής πολιτικής στην περιοχή, ή τις διμερείς σχέσεις ανάμεσα στις Ηνωμένες Πολιτείες και την Κύπρο. Ήθελα να μοιραστώ μαζί σας μια πιο προσωπική προοπτική, που σχηματίστηκε από εμπλοκή περισσότερο από τριών δεκαετιών με αυτό το νησί και αυτή την περιοχή. Μίλησα όμως για την ελπιδοφόρο ατμόσφαιρα και την αξιοσημείωτη αντοχή της δημόσιας επιθυμίας ανάμεσα σε όλους του Κυπρίους για μια διευθέτηση της διαίρεσης του νησιού. Είπα ότι θα επανέλθω σε αυτό και θα το κάνω σε συντομία. Αγαπώ αυτό το νησί. Κάποτε, όμως, ρωτώ τον εαυτό μου γιατί. Είναι όμορφο, είναι αρκετά αληθές αυτό, αλλά έχω δει και βιώσει τόσα πολλά και όμορφα μέρη τη Μεσόγειο τις απολογίες μου στον ΚΟΤ, αλλά απλώς αυτή είναι η αλήθεια. Η επαγγελματική μου εμπειρία στην Κύπρο είχε μερικά υπέροχα ψηλα σημεία, αλλά περιελάμβανε επίσης και κάποια πολύ χαμηλά. Εκτιμώ πολύ τη μοναδική ποικιλομορφία του νησιού, μια πλούσια πολιτιστική ποικιλομορφία που χαρακτήριζε την Κύπρο ανά τους αιώνες, πραγματικά περισσότερο από χιλιετηρίδες και δεν μπορεί να αποτυπωθεί σε οποιαδήποτε εθνικιστική αφήγηση. Το Κίτιο, για παράδειγμα, γέννησε το μεγάλο Έλληνα φιλόσοφο Ζήνων, αλλά η αρχαία της ιστορία, όπως και αυτή της σύγχρονης Λάρνακας, ήταν σύνθετη και πολυ-πολιτισμική. Η Κύπρος ήταν ανέκαθεν στο σταυροδρόμι. Ελπίζω οι Κύπριοι να αγαπούν, διατηρούν και καλλιεργήσουν την εκτίμηση για τη πολυμορφία του νησιού. Στο τέλος, όμως, είστε εσείς, οι Κύπριοι που με κάνετε να λατρεύω τόσο πολύ αυτό το μέρος. Τί σας ξεχωρίζει; Φιλοξενία, ζεστασιά όλες οι συνηθισμένες 10
προσωπικές αξίες παίζουν ρόλο. Αλλά κυρίως είναι η ποιότητα που έχουμε δει τον τελευταίο μήνα, η ανθεκτικότητα της ελπίδας, ο συνδυασμός του ρεαλισμού και ατσάλινη θέληση να αναστείλει τον κυνισμό και την αμφιβολία, να πιστεύετε. Παραπέμπει σε μια ικανότητα μέσα σας για νέα και υπέροχα πράγματα και μου δίνει ελπίδα. Θα τελειώσω με μια υπόσχεση και μια παράκληση. Το 2006, ο Μπαράκ Ομπάμα δημοσίευσε το δεύτερό του βιβλίο, Η Αυθάδεια της Ελπίδας, Επαναδιεκδικώντας το Αμερικανικό Όνειρο. Είναι στο μυαλό αυτή τη στιγμή εδώ στην Κύπρο. Παρακαλώ, μήν χάσετε αυτή την ευκαιρία να φέρετε τις κοινότητες αυτού του νησιού πάλι μαζί και υλοποιείστε τις φιλοδοξίες σας για ένα καλύτερο μέλλον. Κάθε Κύπριος έχει ρόλο να παίξει σε αυτή την προσπάθεια. Ως ο Αμερικανός πρέσβης μπορώ να σας διαβεβαιώσω ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες θα κάνουν ότι μπορούν για να στηρίξουν τη διαδικασία της διευθέτησης. Ως Αμερικανός που έζησε τα περισσότερα χρόνια της ζωής του με επιτυχίες σας και τις οπισθοδρομήσεις σας, τις ελπίδες σας και τις ανησυχίες σας, υπόσχομαι ότι δεν θα σταματήσω ότι μπορώ για να σας βοηθήσω να υλοποιήσετε το όραμά σας για ένα επανενωμένο νησί. Αλλά εξαρτάται από εσάς, τους Κύπριους, να επαναδιεκδικήσετε το Κυπριακό Όνειρο. Ευχαριστώ πολύ για την υπομονετική σας προσοχή και για μια ακόμα φορά ευχαριστίες στον Κώστα Χριστοφίδη και το Πανεπιστήμιο Κύπρουπου μου έδωσε την ευκαιρία να είμαι απόψε μαζί σας. *********************** 11