1 Η ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ ΕΚΦΑΝΣΕΙΣ ΠΟΛΕΜΟΥ ΚΑΙ ΕΙΡΗΝΗΣ ΣΕ ΕΠΙΛΟΓΕΣ ΟΜΗΡΙΚΩΝ ΕΠΩΝ ΦΟΙΤΗΤΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΤΣΑΜΠΟΥΚΟΣ ΑΜ.: 37565 ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΘΕΜΑΤΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΑΥΓΗ ΆΝΝΑ ΜΑΓΓΕΛ, ΔΙΔΑΚΤΩΡ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΠΕΡΙΣΤΕΡΙ 29 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2007
Παράλληλα Κείμενα Ιλ. Α 1-7 Ιλ. Ζ 381-502 Ιλ. Σ 478-508, 541-549, 561-572, 590-608 Οδ. α 1-10 Οδ. α 325-364 Οδ. λ 465-491, 541-567 Στα παραπάνω αποσπάσματα σκιαγραφείται ο πόλεμος και η ειρηνική ζωή. Να διερευνήσετε την εικόνα του πολέμου και της ειρήνης, όπως εμφανίζεται στα κείμενα, και να συζητήσετε πως συνδέονται οι εικόνες αυτές με το περιεχόμενο κάθε έπους. 1
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΩΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΕΠΙ ΤΩΝ ΠΡΟΟΙΜΙΩΝ...4 ΕΥΤΕΡΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ἝΚΤΟΡΟΣ ΚΑΙ ἈΝ ΡΟΜΑΧΗΣ ΟΜΙΛΙΑ...5 ΤΡΙΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ὉΠΛΟΠΟΙΙΑ...7 ΤΕΤΑΡΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΡΟΣ ΦΗΜΙΟΝ...9 ΠΕΜΠΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΝΕΚΥΙΑ...10 ΕΠΙΛΟΓΟΣ...12 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...13 2
ΑΥΤΟΣ εγώ λοιπόν και ο κόσµος ο µικρός, ο µέγας! Το Άξιον Εστί Ο. Ελύτης 3
ΕΠΙ ΤΩΝ ΠΡΟΟΙΜΙΩΝ Ιλ. Α 1-7 & Οδ. α 1-10 Στα δυο προοίμια των ομηρικών επών, στους πρώτους στίχους της Ιλιάδας και της Οδύσσειας δηλαδή, το κοινό στοιχείο που προβάλλει είναι η έκκληση στην κόρη της Μνημοσύνης. Ο ποιητής με την επίκληση στην Μούσα που όλα τα γνωρίζει και όλα μπορεί να τα πει, ζητά βοήθεια στο δύσκολο έργο του, προσδοκώντας όχι μόνο την αφύπνιση της δημιουργικής ικανότητάς του και τη θεόπνευστη έμπνευση, αλλά και εκείνη την ασύλληπτη μαγική δύναμη της θεάς, που διασώζει τη φήμη και επιτρέπει στο ραψωδό να την μεταδώσει. 1 Μια άλλη ομοιότητα είναι η έμφαση με την οποία ο ποιητής ενδύει την πρώτη λέξη και στα δυο έπη μῆνιν για την Ιλιάδα, ἄνδρα για την Οδύσσεια. Λέξεις που αποκαλύπτουν με μιας την υπόθεση του κάθε ποιήματος. Είναι λοιπόν η Ιλιάδα η εξιστόρηση της έχθρας ανάμεσα στον άριστο Αχιλλέα και στο στρατηλάτη Αγαμέμνονα. Ενός μεγάλου και ολέθριου θυμού που έγινε αιτία για το χαμό πλήθους ηρωικών Αχαιών. Μέσω αυτής της φιλονικίας, αυτής της εσωτερικής σύρραξης, ξεδιπλώνεται λοιπόν το έπος του πολέμου, η εξιστόρηση του κλέους των ανδρών. Στην Οδύσσεια όμως, θέμα είναι ένας άνδρας και οι περιπέτειες που σημάδεψαν τις πολύχρονες περιπλανήσεις του, στην προσπάθειά του να επιστρέψει στην πατρίδα μετά τη νίκη στο Ίλιον. Ο ήρωας, που παρότι το όνομά του δεν αναφέρεται στο απόσπασμα, 2 είναι σαφώς και άμεσα αναγνωρίσιμος στο ακροατήριο λόγω παράδοσης, αλλά και εξ αιτίας των στοιχείων που του προσδίδονται. Είναι πολύτροπος, πολυταξιδεμένος, ταλαιπωρημένος, με συντρόφους που δεν μπόρεσε να σώσει. Είναι ο Οδυσσέας, που έγνοια του δεν είναι πια ο πόλεμος αλλά ο νόστος, η επιστροφή στη σταθερότητα του οίκου του. Παρότι και τα δυο έπη αρχίζουν την αφήγηση από τη μέση της δράσης, στην Ιλιάδα τα γεγονότα εξελίσσονται σε παρόντα χρόνο, ενώ στην Οδύσσεια η περιπλάνηση, με αναδρομικό τρόπο, εξελίσσεται σε ένα ποιητικό παρελθόν. Και παρά την επιλογή της αρχής του έπους από τη Μούσα (Οδ., α10), η λύση της διήγησης in medias res, κάθε άλλο παρά αυθαίρετη είναι. Μέσω του διπλού χρόνου εξέλιξης της ιστορίας άλλωστε, του αφηγηματικού τότε και του τώρα του ακροατή, το παραμύθι μετατρέπεται σε ποιητικό μύθο. 3 Όμως σε αυτά τα αποσπάσματα, πέρα από την επίκληση του ποιητή, την αναφορά των κύριων προσώπων της διήγησης και την περιγραφή της υπόθεσης, προβάλλονται συνάμα και οι αιτίες, οι ηθικοί υπεύθυνοι του άλγους που ταλανίζει τους ήρωες. Η βουλή του Δία είναι ακέρια υπεύθυνη για την έριδα που ξεσπά ανάμεσα στους δυο πρώτους των Αχαιών και η οποία με τη σειρά της προκαλεί τον όλεθρο στις τάξεις των Ελλήνων (Ιλ., Α4-5). Η αμαρτία των ανόητων συντρόφων του Οδυσσέα αντίστοιχα, που ως νήπια δεν άντεξαν την πείνα και έφαγαν τις ιερές αγελάδες του Ήλιου, είναι ο λόγος του χαμού τους και η πηγή των κινδύνων και των συμφορών που βασάνισαν τον αρχηγό τους (Οδ., α7-8). Με τις πληροφορίες αυτές, χωρίς να προδώσει την ηθική αρχή ότι οι άνθρωποι προκαλούν μόνοι τους τη δυστυχία τους, ο ποιητής δικαιολογεί και δικαιώνει 1 Schadewaldt, (1983), σσ.102-103. 2 Στο έπος της Οδύσσειας, πρώτη ονοµαστική αναφορά στον Οδυσσέα γίνεται στον εικοστό πρώτο στίχο της α ραψωδίας. 3 Μαρωνίτης, (2005), σ.9. 4
τόσο τον Οδυσσέα, που επιστρέφει μόνος του στην Ιθάκη χωρίς τους συντρόφους για τους οποίους ήταν υπεύθυνος όσο και τον Αχιλλέα που διατηρεί το κύρος του, παρά τα καταστροφικά αποτελέσματα της συμπεριφοράς του. 4 Από τα προοίμια λοιπόν έχουμε κιόλας μια εικόνα της αφήγησης που θα ακολουθήσει και στην οποία δεν καθρεπτίζεται μόνο η πλοκή αλλά διαφαίνεται, έστω και αχνά, ακόμα και ο τρόπος που θα υφανθούν τα μυθιστορηματικά γεγονότα επάνω στο γερό στημόνι της ηρωικής παράδοσης. Στους επτά πρώτους στίχους της Ιλιάδας βρίσκουμε λέξεις που συνδέονται με τον πόλεμο, μῆνιν, ἰφθίμους ψυχὰς, ἡρώων, ἄναξ ἀνδρῶν, ενώ στους δέκα πρώτους στίχους της Οδύσσειας κυριαρχούν λέξεις που παραπέμπουν στην ειρήνη, ἀνθρώπων ἄστεα, νόον, νόστον ἑταίρων, νόστιμον ἦμαρ. Είναι άλλωστε η Ιλιάδα το έπος όπου διακρίνεται η ιδεολογία του ωραίου πολέμου και το ιδεώδες του ηρωικού θανάτου, ενώ στην Οδύσσεια, παρόλο που γίνονται κάποιες μάχες, ο στόχος είναι διαφορετικός. Σε αυτό το δεύτερο έργο ο Όμηρος μας οδηγεί από το στρατόπεδο στο μεγάλο κόσμο και μας αποκαλύπτει ότι ο βαθύς ηρωισμός και το υψηλό φρόνημα δεν βρίσκονται μόνο στο πεδίο της μάχης και δεν ανήκουν μόνο στους απογόνους των θεών και στις γενιές των ηρώων. Οι ήρωες του πλέον είναι ειρηνικοί άνθρωποι, που ενταγμένοι στο πολιτισμένο περιβάλλον της οργανωμένης πόλης προσπαθούν να ξεπεράσουν τα δεινά που τους κληρονόμησε ένας πόλεμος από το παρελθόν. 5 ἝΚΤΟΡΟΣ ΚΑΙ ἈΝ ΡΟΜΑΧΗΣ ΟΜΙΛΙΑ Ιλ. Ζ 381-502 Οι στίχοι της Ζ ραψωδίας που επιλέχθηκαν για σχολιασμό αφορούν το περίφημο επεισόδιο της μοναδικής συνάντησης του Έκτορα και της Ανδρομάχης στην Ιλιάδα. Έναν τρυφερό διάλογο που αποτελεί τη συγκινητικότερη ίσως σκηνή για το σύγχρονο αναγνώστη στο ομηρικό αυτό έπος. Σε μια δύσκολη για τον τρωικό στρατό στιγμή, φορτισμένη με συναισθήματα ανησυχίας, φόβου και προσμονής, συναισθήματα που εντείνονται από την καθυστέρηση της συνάντησης, βρίσκουμε το ανδρόγυνο σε αμοιβαία αναζήτηση. Όσο ο άνδρας ψάχνει τη γυναίκα του στο δωμάτιό της, εκείνη από τον πύργο γυρεύει εναγωνίως να τον διακρίνει ζωντανό στη μάχη. Έτσι τελικά η συνάντηση δεν θα γίνει στο σπίτι τους αλλά στα τείχη, στις Σκαιές Πύλες. Όχι στο φιλόξενο οικογενειακό χώρο μα σ' εκείνο το μέρος που ο πόλεμος μαίνεται και η μοίρα τους κρίνεται. 6 Σε αυτό το σκηνικό σμίγουν δυο κόσμοι που με συναίσθηση της κρισιμότητας της στιγμής, συνδιαλέγονται διασταυρώνοντας εκτός από τους δρόμους τους, τα συναισθήματά τους, τις σκέψεις τους, τις απόψεις τους και το πεπρωμένο τους. Η Ανδρομάχη, η μόνη εκτός της Εκάβης γυναικεία φιγούρα που αναγνωρίζεται ως σύζυγος και μητέρα στην Ιλιάδα, πάσχει με τον τρόπο που επιτάσσει η γυναικεία της φύση. Μιλά παθιασμένα πρώτη, με ορμή, προσπαθώντας να τραβήξει τον άντρα της κοντά της, μακριά από τον ηρωικό θάνατο, ζωντανό και παρόντα για αυτήν και το παιδί τους. Κρατώντας του τα 4 Κοµνηνού - Κακριδή, (1998), σ.40. 5 Βιντάλ - Νακέ, (2002), σ.65. 6 Schadewaldt, (1989), σσ.23-24. 5
χέρια, απαντά στο χαμόγελό του βουρκωμένη και στην προσπάθειά της να τον συγκρατήσει, επικαλείται τις ευθύνες του ως πατέρα και συζύγου. Με παράπονα αγάπης, επικρίνοντάς τον για αναισθησία και έλλειψη ευσπλαχνίας, ερίζει για την προτεραιότητα της ατομικής του επιβίωσης που θα εξασφαλίσει και την οικογενειακή ακεραιότητα. Υπενθυμίζοντάς του τη μοίρα που ο πόλεμος έχει ήδη επιφυλάξει για την οικογένειά της στη Θήβα, με τον πατέρα της και τα αδέλφια της νεκρούς από το χέρι του Αχιλλέα και τη μητέρα της από τον καημό της, ανάγοντάς τον στο μοναδικό στήριγμα και προστάτη της, τολμά να του προτείνει μια αμυντική στρατηγική, μια άτιμη ενέργεια, εισβάλοντας πια και εκείνη στον αντρικό κόσμο του πολέμου με τον ίδιο τρόπο που κι αυτός παραβιάζει τη δική της ζωή. 7 Ο Έκτορας από την άλλην πλευρά, αφού συνάντησε ήδη την Εκάβη και την Ελένη, έχοντας ήδη αρνηθεί το κρασί από τη μητέρα του και τη συντροφιά της νύφης του, έχει τώρα να αντιμετωπίσει έναν άλλον βαρύτερο ψυχικό δεσμό, αυτόν του συζύγου και του πατέρα. Απέναντι στο φόβο της Ανδρομάχης για το θάνατό του, δείχνει απόλυτη ηρεμία. Είναι η ίδια σκέψη του θανάτου που τον οδηγεί να αναζητήσει τη γυναίκα του, αλλά αυτός με αυτοκυριαρχία εκφράζει την ανδρική ηρωική υπόσταση, μένοντας σταθερός στην αποστολή του. Αναγνωρίζοντας το δίκιο της, δείχνει κατανόηση για την αντίδρασή της, δηλώνει την ανησυχία του, αλλά αντιπαραθέτει στις αιτιάσεις της το χρέος του. Ένα χρέος που στηρίζεται στη δέσμευση που ως ευγενής έχει, τόσο απέναντι στους Τρώες όσο και στην οικογένειά του να υπερασπίζεται και να μάχεται πρώτος αυτός για τη δόξα του ονόματός του, τη δική του τιμή και των προγόνων του. Συγχρόνως είναι και η αιδώς, η καταισχύνη που η δειλία της φυγής συνεπάγεται και που η φύση του, η ύπαρξή του όλη, δεν μπορεί να ανεχθεί. Είναι όμως κι ο φόβος για ένα μέλλον, που αν δεν υπερασπιστεί το Ίλιον, θα είναι μέλλον καταστροφής, με συμφορές και θάνατο για τους συμπολίτες του, τους γονείς και τα αδέλφια του, μα πάνω από όλα με σκλαβιά για τη γυναίκα του, αβάσταχτη ντροπή για την ταπείνωσή της και μέσω αυτής και τη δική του. Για αυτόν η απειλή του πόλεμου που η Ανδρομάχη νιώθει, έχει το αντίθετο αποτέλεσμα. Η υπεράσπιση της ακεραιότητας της οικογένειας τον οδηγεί να ενεργήσει σύμφωνα με τις δικές του ηθικές επιταγές. Η έγνοια του ενός για τη μοίρα του άλλου κάνει τελικά το χάσμα ανάμεσά τους βαθύ και τους χωρίζει. 8 Και είναι η επόμενη σκηνή που επιφυλάσσει για τον πολεμιστή άλλη μια δοκιμασία, πίσω από την οποία δεν βρίσκεται η συνειδητή ανασταλτική προσπάθεια της συζύγου του, αλλά η αυθόρμητη παρέμβαση του γιου του. Μπορεί λοιπόν η Ανδρομάχη να κάνει μνεία για την επαπειλουμένη ορφάνια του παιδιού τους, «μὴ παῖδ ὀρφανικὸν θήῃς», είναι όμως το κλάμα του Αστυάνακτα, «ἐκλὶνθη ἰάχων», που επιτυγχάνει έστω και προσωρινά να διαχωρίσει τον άνδρα Έκτορα από τον πολεμιστή. Όταν λοιπόν ο πατέρας πλησιάζει με πλήρη εξάρτυση το βρέφος, που στην αγκαλιά της τροφού του συνοδεύει τη μητέρα του, αυτό φοβισμένο από την εικόνα του πολεμιστή, χωρίς να αναγνωρίζει το γονιό του, ξεσπά σε δάκρυα. Αναγκάζεται τότε αυτός, να βγάλει το κράνος του, το σύμβολο του πολεμιστή και να ενδυθεί με 7 βλ. άνωθεν, σσ.25-27. 8 βλ. άνωθεν, σσ.28-30. 6
την ιδιότητα του πατέρα, εκφράζοντας την τρυφερότητά του για μία και μόνη φορά. 9 Τη στιγμή αυτή διαλέγει ο ποιητής, που ο ήρωας έχει μόλις διακηρύξει την απόφασή του μετά από μια μακρά σύγκρουση συναισθημάτων, εκεί πάνω στα τείχη όπου τελειώνει η προστασία της πόλης και αρχίζει ο κάμπος της μάχης, τότε μας χαρίζει την περιγραφή της μοναδικής ειρηνικής σκηνής που λαμβάνει χώρα στην Ιλιάδα. Ένας πατέρας που γελαστός φιλά το γιο του, τον κρατά ψηλά, τον χορεύει στα χέρια του και εύχεται για αυτόν μέλλον λαμπρό και ένδοξο. Ελπίζει, όμοια με κάθε πατέρα, να τον ξεπεράσει ο γιος του και παραδίδοντάς τον στη μητέρα του, τον απιθώνει στον κόρφο της. Αυτή με ανάμεικτα συναισθήματα χαρμολύπης δέχεται το χάδι του και οι τρεις φιγούρες γίνονται μία προτού αποχωριστούν οριστικά. Εδώ πλέον δεν στέκονται αντιμέτωποι η γυναίκα που αγαπά και ο άντρας που πολεμά. Σε αυτή την εικόνα της ενωμένης οικογένειας, μέσα από την επικοινωνία των τριών προσώπων αναφύεται η ευοσμία της ειρήνης ποτισμένη από το καμάρι του πατέρα, την ελπίδα για το παιδί τους και τη χαρά της μάνας για τη στιγμή της συνεύρεσης. 10 Η στιγμή όμως κρατά ελάχιστα και η σκηνή τελειώνει με την επιστροφή στο κλίμα του πολέμου. Προσπαθώντας ο Έκτορας να καθησυχάσει τη σύντροφό του, επικαλείται τη μοίρα που μόνο αυτή ορίζει το ριζικό του κάθε ανθρώπου και την στέλνει πίσω στο σπίτι, στις γυναικείες ασχολίες της. Από την έντονη αντιπαράθεση των δυο κόσμων, της ειρηνικής οικογενειακής ζωής από τη μια μεριά και της ηρωικής πολεμικής δράσης από την άλλη, αυτό που απομένει τελικά είναι ο συμβατικός βιοτικός κανόνας που θέλει την Ανδρομάχη στον αργαλειό και τον άνδρα στη μάχη. Η ολοκλήρωση του επεισοδίου πραγματώνεται με το μοιρολόι που συνοδεύει το ζωντανό Έκτορα, σαν να ήταν ήδη πεθαμένος, μετατρέποντας την κυρίαρχη σκέψη του ακροατή για τον επικείμενο θάνατο σε βεβαιότητα. 11 Και είναι το επεισόδιο αυτό ένα παιχνίδι αντιθέσεων, μέσα από το οποίο ο ποιητής, όπως και σε άλλα σημεία του έπους, φανερώνει την ουσία του κόσμου. Ο ήρωας που ξεπερνά τη δοκιμασία του χωρισμού και τραβά για τη μάχη αναδεικνύει τη σταθερότητα του χαρακτήρα του, την επίγνωση της ευθύνης του και το μεγαλείο της προσωπικότητάς του. Τοποθετεί το κλέος, την ηρωική αξία του πολέμου πάνω από το ανθρώπινο στοιχείο και μέσα από τον πόλεμο υπερασπίζεται τη συνέχιση της ειρηνικής ζωής. Η Ανδρομάχη, η έκφραση της ειρηνικής οικογενειακής ζωής, υπό το βάρος του συναισθήματος εμπλουτίζει την ανθρώπινη πλευρά του έπους. Ο Όμηρος κατορθώνει με τη μεγάλη ευλάβεια που τον χαρακτηρίζει όταν ασχολείται με τα ανθρώπινα πράγματα, μέσα από την απλότητα και το συναίσθημα να δημιουργήσει τέχνη μεγάλη. ὉΠΛΟΠΟΙΙΑ Ιλ. Σ 478-508, 541-549, 561-572, 590-608 Στα επιλεγμένα αποσπάσματα του Σ της Ιλιάδας, έχουμε την περιγραφή της κατασκευής και προπαντός της διακόσμησης της καινούριας ασπίδας του Αχιλλέα, που ο Ήφαιστος κατασκευάζει μετά από παράκληση 9 Κακριδής, (1999), σσ.113-115. 10 Schadewaldt, (1989), σ.32. 11 βλ. άνωθεν, σ.33. 7
της Θέτιδας. Στην ασπίδα αυτή ο ποιητής αφιερώνει ένα σχετικά μακρύ τμήμα της ραψωδίας ξετυλίγοντας πάνω της την αφήγηση ενός ολόκληρου κόσμου. Με σχήμα κυκλικό και πάνω σε πέντε στρώσεις που εξασφαλίζουν την αντοχή της, ο θεϊκός τεχνίτης φτιάχνει πέντε ομόκεντρους κύκλους, ενώ χρησιμοποιώντας πολύτιμα υλικά την καλλωπίζει. Στο κέντρο της τοποθετεί τη γη, τη θάλασσα, τον ήλιο, το φεγγάρι και τα αστέρια, ενώ στον εξωτερικό κύκλο της παριστάνει τον Ωκεανό, το φαρδύ ποτάμι που περικλείει μέσα του όλη τη γη. Στις ενδιάμεσες τρεις ζώνες απεικονίζονται δυο πολιτείες, μια σε ειρήνη και μια σε πολιορκία, καθώς επίσης και εικόνες από την εξοχή. Ο κεντρικός και ο εξωτερικός κύκλος αναφέρονται στα κοσμικά στοιχεία ανάμεσα στα οποία είναι κλεισμένη η ζωή του ανθρώπου. Όπως ρυθμίζεται ο ανθρώπινος βίος μέρα νύχτα, με τον προσδιορισμό του χρόνου από την εναλλαγή ήλιου και φεγγαριού, όπως αλλάζει η καθημερινότητα ανάλογα με τις εποχές του χρόνου που δηλώνουν οι αναφορές στη Μεγάλη Άρκτο, την Πούλια, τις Υάδες και τον Ωρίωνα, έτσι ξεδιπλώνεται η περιγραφή της ανθρώπινης πραγματικότητας πάνω στην ασπίδα. Δίνουν λοιπόν αυτοί οι δυο κύκλοι, ο εσωτερικός και ο ακραίος τις διαστάσεις του τόπου και του χρόνου, φτιάχνοντας τον καμβά που ο ποιητής με το χέρι του Ήφαιστου θα απεικονίσει τον κόσμο. 12 Οι σκηνές που διακοσμούν τους επόμενους κύκλους είναι γεμάτες κίνηση και ήχους. Στη μια πολιτεία, την ειρηνική, έχουμε εικόνα γάμου με την πομπή της νύφης, τα τραγούδια του υμέναιου, τους χορούς των νέων αλλά και τους θεατές, γυναίκες που παρακολουθούν το ευχάριστο γεγονός από το κατώφλι των σπιτιών τους. Η σκηνή, γνήσια ελληνική, μας φέρνει μνήμες που η αστικοποιημένη γενιά μας έχει διατηρήσει από το πρόσφατο επαρχιακό της παρελθόν. 13 Κι ενώ με την περιγραφή του γάμου ο ποιητής αποδίδει την αδιάκοπη συνέχεια της ζωής στην πολιτεία, είναι ένα άλλο περιστατικό, η απεικόνιση μιας δίκης στην αγορά, μιας φιλονικίας, που μέσω της απόδοσης δικαιοσύνης και της εξομάλυνσης της διχόνοιας, δηλώνει αντίστοιχα την εσωτερική σταθερότητα της πόλης. 14 Στην περιγραφή της άλλης πόλης, στο απόσπασμα που παραλείπεται από τα εδώ επιλεγμένα, έχουμε σκηνές που περιγράφουν όλες τις φάσεις ενός πολέμου, την πολιορκία, τις διαπραγματεύσεις, μια πορεία με ενέδρα, επιδρομή και τέλος τη μεγάλη σύγκρουση. 15 Αλλά στους αμέσως δυο επόμενους κύκλους, έχουμε πάλι ειρηνικές, αγροτικές αυτή τη φορά παραστάσεις, με το όργωμα της γης από τους ζευγάδες και τον τρύγο από τους αμπελουργούς. Είναι η εικόνα της δουλειάς, που δεν μένει όμως στην αποτύπωση του κάματου, αλλά ξεχειλίζει από τη χαρά της δημιουργίας, με το γλυκό κρασί να περιμένει το γεωργό στο τέλος κάθε αυλακιάς του χωραφιού, και τα τραγούδια του Λίνου, με τους χορούς των ανέμελων νεαρών να συνοδεύουν τους μελωδικούς ήχους της μουσικής. Ο Όμηρος δεν περιγράφει μια πραγματική ασπίδα. Η περιγραφή της διακόσμησης που μας δίνει είναι μια επινόησή του, για να χρησιμοποιήσει τα 12 βλ. άνωθεν, σ.195. 13 Κακριδής, (1985), σ.69. 14 Schadewaldt, (1989), σ.196. 15 βλ. άνωθεν, σ.197. 8
στοιχεία των εικαστικών τεχνών σαν λογοτεχνικά συστατικά. 16 Ήχοι, κίνηση, χαρές, γλέντια, μουσική, τραγούδια, ο πόθος των αγοριών και των κοριτσιών, το πολύχρωμο ανακάτεμα της ζωής πάνω στη γη, ο κόσμος των ανδρών στο δικαστήριο και των γυναικών στο γάμο, τα έργα του πολέμου, ο μόχθος της ειρήνης, όλα μαζί ξεδιπλώνουν όχι απλά τον ανθρώπινο βίο, αλλά κάτι ουσιαστικότερο, την πολιτισμένη ύπαρξη. 17 Ο ποιητής με λιτότητα και τάξη, αποφεύγει τη συνήθη χρήση μιας απεχθούς μαγικής εικόνας πάνω στην ασπίδα. Αντί της κεφαλής της Μέδουσας ή άλλου φρικιαστικού τέρατος ιστορεί την πόλη και την ύπαιθρο, τον πόλεμο και την ειρήνη, τη δουλειά και τη γιορτή. Ό,τι άρχισε λοιπόν με την απεικόνιση του γάμου, την απαρχή της οικογένειας, του θεμέλιου κοινωνικού πυρήνα, τελειώνει με την περιγραφή ενός χορού με ανύπανδρους νέους και νέες, γεμάτους με τον πόθο της ζωής, ενώ ο ίδιος ο ποιητής συνοδεύει τους χαροκόπους στη μοναδική του εμφάνιση μέσα στα έπη (Ιλ., Σ604). Με δύναμη, ζωντάνια και ακρίβεια η ασπίδα μεταμορφώνεται από όπλο σε πίνακα με σπάνια εκφραστική δύναμη. Ένα μέσο για να υμνήσει την ομορφιά της ζωής και το ανθρώπινο συναίσθημα, δίνοντας το βάρος στις ειρηνικές δραστηριότητες, ποιώντας όλα όσα συμβαίνουν στον κόσμο. Αποτελεί μια ανάπαυλα στην ορμητική ροή της δράσης, ενώ η τάξη με την οποία συνθέτει τις εικόνες του ο ποιητής έρχεται να τονίσει την πολυπλοκότητα με την οποία έχουν περιπλεχθεί τα γεγονότα. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο που ο Αχιλλέας, από τη στιγμή που επιλέγει να συνδέσει την ύπαρξή του με τη μοίρα του θανάτου, θα έχει για την προστασία του μιαν ασπίδα που φέρνει απάνω της την εικόνα της ίδιας της ζωής. 18 ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΡΟΣ ΦΗΜΙΟΝ Οδύσσεια α 325-364 Το επόμενο απόσπασμα είναι στίχοι από την α ραψωδία της Οδύσσειας με την εμφάνιση της Πηνελόπης, για πρώτη φορά στο έπος. Ο ποιητής με σκηνοθετική ευφυΐα, δημιουργεί μια μεγαλόπρεπη είσοδο της βασίλισσας κατά τη διάρκεια συμποσίου των μνηστήρων, να κατεβαίνει από ψηλά, από το υπερώο, με συνοδεία, μέσα στην απόλυτη σιωπή των παρισταμένων και με το τραγούδι του αοιδού να αποτελεί το ακουστικό φόντο της σκηνής. Αυτό το τραγούδι του Φήμιου που αφορά το νόστο και τα πάθη των Αχαιών μετά την κατάληψη της Τροίας, έσπρωξε την Πηνελόπη με το πρόσωπο καλυμμένο με μαντήλι, να απευθυνθεί στον τραγουδιστή δακρυσμένη. Εκεί δίπλα από την κολώνα που στηρίζει τη στέγη του σπιτιού της, αποζητά τον Οδυσσέα, την κολώνα του οίκου της. Φανερώνει τον καημό της απουσίας του συζύγου της, η δόξα του οποίου είναι παρούσα σε ολόκληρο τον κόσμο. Παρακαλά λοιπόν το Φήμιο να ψάλλει κάποιο άλλο τραγούδι, που να μην της προκαλεί επώδυνα συναισθήματα. Την στιγμή εκείνη, επεμβαίνει ο Τηλέμαχος που υπερασπίζεται τον αοιδό, αφού ο Δίας είναι ο μόνος υπαίτιος για την κακή μοίρα των Αχαιών. Ζητώντας από τη μητέρα του να κάνει θάρρος και 16 Κακριδής, (1985), σσ.67-68. 17 Schadewaldt, (1989), σ.196. 18 βλ. άνωθεν, σ.203. 9
υπομονή, την στέλνει στην κάμαρά της, εκεί που επιτάσσει η κοινωνική της θέση. Όμοια με τη συνομιλία του Έκτορα και της Ανδρομάχης, έχουμε κι εδώ τη ρήξη ανάμεσα σε δυο κόσμους. Κοινό σημείο αναφοράς σε αυτό το επεισόδιο δεν είναι ο πόλεμος, μα το τραγούδι που για την Πηνελόπη αποτελεί μνεία της δόξας του χαμένου Οδυσσέα και αφορμή για το πένθος και τη θλίψη που νιώθει. Αντιθέτως για τον Τηλέμαχο είναι έναυσμα περηφάνιας για το κλέος του πατέρα του και υπενθύμιση της ελπίδας για την επιστροφή του. Ο ρόλος του τραγουδιού σε καιρό ειρήνης άλλωστε είναι ιδιαιτέρα σημαντικός γιατί διασώζει τη μνήμη και προσφέρει την τέρψη, γεγονός που καταδεικνύεται και από τη ζηλευτή θέση του Φήμιου, του αοιδού της φήμης, στο παλάτι. Θέση ιδιαίτερη, ξέχωρη, με ελευθερία να χρησιμοποιεί την τέχνη του κατά το δοκούν. Μια τέχνη που ενώ συνήθως υπηρετεί τη διασκέδαση, εδώ προσπαθεί να πετύχει το σκοπό της προχωρώντας σε υπενθύμιση οδυνηρών περιστατικών. Η απροσδόκητη αντίδραση του Τηλέμαχου, αποτελεί στοιχείο της ωρίμανσής του, απόδειξη της εξελισσόμενης μεταμόρφωσής του από έφηβο σε άνδρα, στην οποία εξέλιξη ρόλο έχει παίξει και η επίδραση της θεάς Αθηνάς με την ενθάρρυνσή της. Τη συμβουλή του γιου της, συμβουλή που ταυτίζεται με αυτή του Έκτορα προς τη γυναίκα του, ακολουθεί πειθήνια και η Πηνελόπη. Αποσύρεται στο διαμέρισμά της, με τα μυαλωμένα λόγια του παιδιού της στην καρδιά της, «παιδὸς γὰρ μῦθον πεπνυμένον ἔνθετο θυμῶ», συνειδητοποιώντας πρώτη αυτή ότι ο γιος της έγινε άντρας. 19 Καταφεύγει λοιπόν στον κόσμο τον δικό της, τον γυναικείο, στον αργαλειό και στη ρόκα και ως άλλη Ανδρομάχη θρηνεί, όχι για αυτό που πρόκειται να συμβεί, αλλά για αυτό που η ίδια φοβάται ότι είναι ήδη γεγονός. Σε όλο το επεισόδιο κυριαρχεί η επιστροφή των πολεμιστών είτε ως θέμα του άσματος, είτε ως πηγή συναισθημάτων, είτε ως η αφετηρία των επιδιώξεων των ηρώων. Άλλωστε τα προβλήματα που απασχολούν τόσο την Πηνελόπη όσο και τον Τηλέμαχο αλλά και γενικότερα τη θεματολογία του έπους, είναι απόρροια του πολέμου, που μολονότι έχει τελειώσει εδώ και πολλά χρόνια σημαδεύει ακόμα την πραγματικότητά τους. Όπως ήδη έχουμε πει, σε αυτό το έπος δεν έχουμε να κάνουμε με μάχες. Οι περιπέτειες που περιγράφονται μπορεί να είναι επακόλουθά του πολέμου, αλλά συμβαίνουν σε καιρό ειρήνης. Όσο λοιπόν είναι παρόντας ο πόλεμος στο απόσπασμα, σαν απόηχος μέσα στο άσμα του αοιδού και στο θρήνο της βασίλισσας που πενθεί, τόσο παρούσα είναι και η ειρήνη με κυρίαρχες τις συναισθηματικές αλλαγές, την επικοινωνία μητέρας γιου και την έμμεση αναφορά στην ωρίμανση του ενήλικα πια Τηλέμαχου, που αμέσως μετά θα αναμετρηθεί για πρώτη φορά με τους μνηστήρες. ΝΕΚΥΙΑ Οδύσσεια λ 465-491, 541-567 Το τελευταίο απόσπασμα αναφέρεται στη Νέκυια, σε ένα από τα σημαντικότερα επεισόδια του έπους, την κάθοδο του Οδυσσέα στον Άδη προς αναζήτηση του μάντη Τειρεσία. Η κατάβαση στον Άδη αποτελεί από τα πιο 19 Κοµνηνού - Κακριδή, (1998), σελ.51. 10
παλιά και αγαπητά στους ποιητές θέματα. Στους συγκεκριμένους στίχους, στις συνομιλίες του ήρωα με τις ψυχές του Αχιλλέα και του Αίαντα του Τελαμώνιου, ο ποιητής διαπραγματεύεται το αιώνιο θέμα της ζωής και του θανάτου αλλά και τις αντιλήψεις περί ειρήνης και πολέμου. Ο ζωντανός Οδυσσέας συναντά το πνεύμα του Αχιλλέα να έχει κάποια εξουσία στον Κάτω Κόσμο. Τον μακαρίζει λοιπόν για το κλέος και το κῦδος, τη δόξα και τη φήμη, τις κεφαλαιώδεις αν όχι ύψιστες για τους αρχαίους Έλληνες αξίες, που διατηρεί ακέραιες ακόμα και ως νεκρός. Στα λόγια του βασανισμένου ταξιδευτή, ο Αχιλλέας απαντά κατηγορηματικά υπέρ της ευτυχίας της επίγειας ζωής. Προτιμά να ζούσε έστω και στη δούλεψη ενός φτωχού, ως απλός άδοξος άνθρωπος, παρά νεκρός, ως βασιλιάς, στον Άδη. Ταιριάζουν όμως τα λόγια αυτά στον ήρωα που εν γνώσει του προτίμησε αδίσταχτα τον τιμημένο γρήγορο θάνατο από τη μακριά και άδοξη ζωή; 20 Ο θάνατος είναι σαφώς το αναπόφευκτο δεδομένο της ανθρώπινης ύπαρξης στα ομηρικά έπη, ένας άθλιος κόσμος που σαν σκιές οι ψυχές είναι αιώνια βουτηγμένες στη λήθη, μια κατάσταση οριστική, τελειωτική χωρίς δυνατότητα μετουσίωσης ή ωραιοποίησης. Είναι για αυτόν το λόγο που η επιλογή του Αχιλλέα στην Ιλιάδα θεωρείται ύψιστα ηρωική, γιατί είναι αποτέλεσμα μιας εσωτερικής διαμάχης. Εδώ όμως ο ποιητής ανατρέπει το πολεμικό ιδεώδες. Ο ήρωάς του, όχι κάποιος τυχαίος, αλλά ο αξιότερος όλων, νεκρός πια, είναι κοινωνός μιας τραγικής σύλληψης, μιας έσχατης αντίφασης που «βιώνει». Γνωρίζει πλέον ότι τίποτα δεν αξίζει όσο η ζωή. Μέσα στο έπος υπάρχει σίγουρα για την ανθρώπινη ύπαρξη η μεταθανάτια επιβίωση, αλλά αυτή είναι πιο άθλια και από τον επίγειο βίο. Η τραγική σύλληψη λοιπόν έγκειται στην αντίφαση του Αχιλλέα που γνωρίζει πλέον ότι τίποτα δεν αξίζει όσο η ζωή, αλλά και στο συλλογισμό ότι αν τίποτα δεν αξίζει περισσότερο από τη ζωή, τότε και η ίδια η ζωή δεν αξίζει τίποτα. 21 Η δυστυχία λοιπόν του νεκρού ήρωα στον Άδη, είναι αυτή που δηλώνει και επιβεβαιώνει το μεγαλείο της θυσίας της ζωής του στο Ίλιον, εξασφαλίζοντας συνάμα στον ποιητή τη δυνατότητα να σχολιάσει με το δικό του τρόπο την αξία της ειρηνικής ζωής του απλού καθημερινού ανθρώπου απέναντι στον ηρωικό θάνατο στο πεδίο της μάχης. Αντίθετα η αντίδραση του Αίαντα, που δεν συνδιαλέγεται με τον Οδυσσέα χαρακτηρίζει μιαν άλλη αντίληψη που εμμένει στη συντήρηση του ηρωικού πολεμικού ιδεώδους. Ο νεκρός Αίας σιωπηλός, παραμένει χολωμένος παρά τη μάλλον απολογητική στάση που τηρεί ο Οδυσσέας, που παραδέχεται την υπεροχή του Αίαντα και αναθεματίζει τη νίκη του στο διαγωνισμό που διευθέτησε τη διεκδίκηση των όπλων του Αχιλλέα. Ο συνδιεκδικητής του όμως, αν και νεκρός, μια σκιά που πετά χωρίς μνήμη και γνώση, διατηρεί το πάθος του για τα πρωτεία. Βαθιά πληγωμένος, δεν μπορεί αλλά ούτε και επιθυμεί να συγχωρήσει, ανυποχώρητος ακόμα και στον Άδη. Διατηρεί λοιπόν ανέπαφα τα ηρωικά του ιδεώδη και το μονοδιάστατο χαρακτήρα του που τον οδήγησε στην αυτοκτονία. Ο παράφορος θυμός του συντηρεί την εμμονή του και είναι αυτό το μόνο συναίσθημα, η μόνη ιδιότητα της προσωπικότητάς του, που κατάφερε να κρατήσει μετά το θάνατό του. 20 Κακριδής, (1985), σσ.93-94. 21 Καστοριάδης, (2007), σσ.156-160. 11
Στα δυο αυτά πρόσωπα, στα φαντάσματα των δυο μεγαλύτερων σε πολεμική αξία ηρώων, ο ποιητής σκιαγραφεί με γρήγορες αλλά καθαρές γραμμές, δυο διαφορετικές οπτικές γωνίες για τον πόλεμο. Μέσα σε ελάχιστους στίχους, με τη λιτότητα που τον χαρακτηρίζει, προβάλλει δυο διαφορετικές απόψεις, την υπεροχή της αξίας της ειρηνικής ζωής στην ανατρεπτική θέση του Αχιλλέα και την εμμονή στην ανωτερότητα της πολεμική αξίας στη συμπεριφορά του Αίαντα. Και αυτό το επιτυγχάνει σε τέσσερεις μόνο στίχους που ο Αχιλλέας αποκηρύσσει τις επιλογές της ζωής του και στην εκκωφαντική σιωπή του Αίαντα. ΕΠΙΛΟΓΟΣ Στα αποσπάσματα λοιπόν που μελετήσαμε οι εκφάνσεις της ειρήνης και του πολέμου αποδίδονται με διάφορα ευρήματα του ποιητή. Με λέξεις που παραπέμπουν σε αυτές, με τη συνομιλία ενός ζευγαριού που θα κρίνει το μέλλον της ζωής του, με τη διακόσμηση της καλύτερης ασπίδας στον κόσμο, με το τραγούδι ενός αοιδού και με τα φαντάσματα των δυο μεγαλύτερων ηρώων. Η ειρήνη αποκτά υπόσταση μέσα από συναισθήματα που δημιουργούνται κυρίως με τη βοήθεια των αισθήσεων. Γέλια, τραγούδια, χοροί, κρασί, πόθος, έρωτας, εργασία αλλά και θεσμούς όπως η δικαιοσύνη, η οικογένεια και ο γάμος. Ο πόλεμος αντίθετα ξεπροβάλλει μέσα από πολύπλοκες καταστάσεις που ανατρέπουν την ισορροπία της ζωής δημιουργώντας επώδυνα επακόλουθα. Ο θάνατος, η αιχμαλωσία και ο θρήνος έχουν έρεισμα στη φήμη και στη δόξα. Είναι καταστάσεις που προκαλούν έντονα συναισθήματα τελείως αντίθετα από αυτά της ειρήνης. Η απειλή, ο φόβος, ο πόνος, η θλίψη και η οδύνη είναι μερικά από αυτά. 12
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Βιντάλ - Νακέ Π., Ο κόσμος του Ομήρου (μτφρ. Αναστασία Κεφαλά), εκδ. Εξάντας, Αθήνα 2002. Κακριδής Ι. Θ., Ομηρικά θέματα, εκδ. Εστία, Αθήνα 1985. Κακριδής Ι. Θ., Ξαναγυρίζοντας στον Όμηρο, εκδ. Εστία, Αθήνα 1999. Καστοριάδης Κ., Η ελληνική ιδιαιτερότητα, εκδ. Κριτική, Αθήνα 2007. Κομνηνού Κακριδή Όλγα, Σχέδιο και τεχνική της Οδύσσειας, εκδ. Εστίας, Αθήνα 1998. Μαρωνίτης Δ., Επιλεγόμενα στην Ομηρική Οδύσσεια, εκδ. Κέδρος, Αθήνα 2005. Schadewaldt W., Από τον κόσμο και το έργο του Ομήρου, τόμος Α (μτφρ. Φ. Ι. Κακριδής), εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1983. Schadewaldt W., Από τον κόσμο και το έργο του Ομήρου, τόμος Β (μτφρ. Φ. Ι. Κακριδής), εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1989. 13